Hồ Chí Minh toàn tập - Tập 1

64 Hå CHÝ MINH TOµN TËP thõa h−ëng cña nÒn céng hoµ vµ t« ®iÓm triÒu ®¹i cña m×nh b»ng nh÷ng chiÕn tÝch mµ sau ®©y lµ vµi vÝ dô: Nh÷ng ng−êi t×nh nguyÖn b¶n xø - theo hä nãi - ®−îc dÉn tíi ®Ó sung vµo lÝnh khè xanh vµ ®−îc kh¸m søc khoÎ ®Ó tuyÓn mé. §Êy lµ nh÷ng ng−êi d©n mï ch÷, sî sÖt mµ quan c«ng sø m¾ng chöi vµ n¾m tay ®Êm, lÊy gËy vôt v× hä tr¶ lêi h¬i chËm ch¹p. ¤ng ®· hung b¹o n¾m tay ®Êm ba ng−êi lÝnh b¶n xø v× hä ®· lµm sæng mét ng−êi tï, «ng tóm tãc kÐo lª hä d−íi ®Êt, ®Ëp ®Çu hä vµo t−êng toµ sø. Khi hái cung tï, quan C«ng sø lÊy kiÕm chÝch vµo ®ïi hä. Cã ng−êi ®· ngÊt khi ®−a trë l¹i nhµ giam. Nh÷ng ng−êi tï khèn khæ ¨n kh«ng ®ñ no, ¸o quÇn r¸ch r−íi, dËy tõ s¸ng sím cho ®Õn tèi mÞt, g«ng ®eo cæ, xiÒng to xÝch ch©n, ng−êi nä xÝch vµo ng−êi kia, ph¶i kÐo b¸nh xe lu, chiÕc b¸nh xe lu to t−íng mµ hä ph¶i l¨n trªn mÆt ®−êng r¶i ®¸ dµy. BÞ kiÖt søc, hä khã nhäc lª b−íc d−íi mÆt trêi nãng báng. Quan c«ng sø ®Õn, cÇm mét chiÕc gËy lín theo thãi quen, vµ víi thãi tµn b¹o kh«ng thÓ t−ëng t−îng, y v« cí lÇn l−ît vung gËy ®¸nh nh÷ng ng−êi khèn khæ ®ã, m¾ng chöi hä l−êi biÕng. Mét h«m, nhµ khai ho¸ cña chóng ta, võa khiÓn tr¸ch mét nh©n viªn ng−êi ¢u, vµ kh«ng biÕt trót tøc giËn vµo ®©u, y ví mét c¸i th−íc s¾t trªn bµn giÊy vµ ®¸nh g·y hai ngãn tay cña mét ng−êi th− ký b¶n xø kh«ng cã liªn quan g× ®Õn viÖc nµy. Mét h«m kh¸c, y lÊy roi vôt vµo mÆt mét viªn cai b¶n xø tr−íc mÆt binh lÝnh cña anh ta. Mét lÇn kh¸c, y ch«n ngËp ®Õn cæ nh÷ng ng−êi lÝnh tr¸i ý y vµ chØ cho ®µo lªn khi hä ®· gÇn chÕt. Khi y ®Õn nh÷ng con ®−êng mµ y b¾t nh÷ng ng−êi b¶n xø ph¶i lµm víi ngµy c«ng mét hay hai xu, sau khi ®· b¾t hä ph¶i chuéc ngµy lao dÞch víi gi¸ m−êi l¨m xu mét ngµy, th× ng−êi ta ®Õm thÊy hµng t¸ ng−êi g·y ch©n v× bÞ ®¸nh b»ng xÎng vµ c¸n cuèc. Mét lÇn, t¹i mét c«ng tr−êng, y ví lÊy sóng cña mét ng−êi

Téi ¸c cña chñ nghÜa thùc d©n 65 gi¸m thÞ ®Ó ®¸nh mét ng−êi tï. Ng−êi tï nµy t×m c¸ch lÈn tr¸nh ®−îc, quan c«ng sø quay l¹i ng−êi g¸c vµ dïng khÈu sóng ®ã ®¸nh lu«n. Ng−êi vî xøng ®¸ng cña quan, bµ c«ng sø, còng can thiÖp vµo, bµ s½n sµng ®¸nh nh÷ng ng−êi tï vµ nh©n dÞp ®ã ph¹t nh÷ng ng−êi lÝnh. Ng−êi ta ®· thÊy quan c«ng sø dïng gËy ®¸nh lßi m¾t mét viªn cai. Th−a c¸c ngµi, c¸c ngµi ®−îc thÊy d−íi sù b¶o hé cña n−íc Ph¸p nh©n tõ, xø §«ng D−¬ng h¹nh phóc biÕt nh−êng nµo? Vµ ®Êy chØ míi lµ mét hµng mÉu cña c¸i kho v¨n minh th−îng ®¼ng. NguyÔn ¸i Quèc B¸o La Vie OuvriÌre, sè 126, ngµy 30-9-1921.

66 Sù qu¸i ®¶n cña c«ng cuéc khai ho¸ Trong mäi bµi diÔn v¨n, trong mäi b¶n b¸o c¸o, ë mäi n¬i, cø cã c¬ héi ®−îc më miÖng vµ cã kÎ ®i nghe, lµ nh÷ng nhµ chÝnh kh¸ch cña chóng ta kh«ng ngõng kh¼ng ®Þnh r»ng: chØ cã n−íc §øc man rî lµ ®Õ quèc vµ qu©n phiÖt. Cßn n−íc Ph¸p, c¸i n−íc Ph¸p yªu hoµ b×nh, nh©n ®¹o, céng hoµ vµ d©n chñ nµy, c¸i n−íc Ph¸p ®−îc hä ®¹i diÖn nµy, ch¼ng hÒ ®Õ quèc lÉn qu©n phiÖt. ¤i! ®©u ph¶i nh− vËy. NÕu còng chÝnh nh÷ng vÞ chÝnh kh¸ch nµy göi binh lÝnh - con c¸i cña c«ng nh©n vµ c¶ b¶n th©n nh÷ng ng−êi c«ng nh©n n÷a - ®i tµn s¸t c«ng nh©n cña nh÷ng n−íc kh¸c th× chØ ®¬n gi¶n lµ ®−îc ®Ó d¹y cho hä biÕt sèng tèt. ChØ cã thÕ th«i. Muèn hiÓu ®−îc c«ng cuéc khai ho¸ cña hä, h·y ®äc ®o¹n trÝch sau ®©y tõ mét cuèn nhËt ký du lÞch cña mét ng−êi lÝnh thùc d©n: \"Khi bän lÝnh kÐo ®Õn, d©n chóng ch¹y trèn c¶, chØ cßn l¹i hai cô giµ vµ hai phô n÷, mét thiÕu n÷ cßn t©n vµ mét phô n÷ ®ang cho ®øa con míi ®Î bó, tay d¾t mét em g¸i nhá lªn t¸m. Bän lÝnh ®ßi tiÒn, r−îu m¹nh vµ thuèc phiÖn. Kh«ng ai hiÓu chóng nãi g×, thÕ lµ chóng næi giËn lÊy b¸ng sóng nÖn mét cô giµ ngÊt ®i, råi cßn mét cô th× trong mÊy giê liÒn, hai tªn trong bän lÝnh, khi kÐo ®Õn ®· say bÝ tØ, ®em thiªu trong mét ®èng cñi cµnh c©y lµm trß vui víi nhau. Trong khi ®ã, th× nh÷ng tªn kh¸c hiÕp hai phô n÷ vµ em g¸i nhá, ch¸n råi, chóng giÕt chÕt em bÐ. Lóc ®ã, ng−êi mÑ bång ®øa con kia trèn ®−îc, råi tõ trong mét ®¸m bôi c©y c¸ch ®Êy ®é 100 mÐt, tr«ng thÊy ng−êi chÞ em m×nh bÞ hµnh h¹. Duyªn cí lµm sao,

Sù qu¸i ®¶n cña c«ng cuéc khai hãa 67 chÞ ch¼ng biÕt, chÞ chØ thÊy ng−êi phô n÷ bÞ ®Æt ngöa trªn mÆt ®Êt, tay ch©n bÞ trãi chÆt, miÖng bÞ bÞt l¹i, cßn mét tªn lÝnh th× lÊy l−ìi lª cø tõ tõ, tõng nh¸t mét, chäc vµo bông chÞ råi l¹i chÇm chËm rót ra. Sau ®ã, chóng chÆt ngãn tay ng−êi thiÕu n÷ ®· chÕt ®Ó c−íp lÊy chiÕc nhÉn vµ chÆt cæ ®Ó c−íp lÊy chiÕc vßng. \"Trªn m¶nh ®Êt b»ng ph¼ng tr−íc kia lµ ruéng muèi, ba c¸i x¸c chÕt n»m ®ã: em bÐ bÞ lét truång, thiÕu n÷ bÞ mæ bông, c¸nh tay tr¸i cøng ®ê gi¬ lªn trêi v« t×nh, bµn tay n¾m chÆt. Cßn x¸c «ng cô giµ th×, ghª gím lµm sao, còng trÇn truång nh− thÕ, nh−ng bÞ thiªu ch¸y, nªn kh«ng nhËn ra h×nh thï ®−îc n÷a, mì ch¶y lªnh l¸ng, ®· ®äng l¹i vµ da bông th× phång lªn, chÝn vµng, ãng ¸nh, gièng nh− da con lîn quay vËy\". Khi chÐp ®Õn ®o¹n nµy, t«i run lªn, m¾t mê lÖ, n−íc m¾t ch¶y xuèng hoµ víi mùc. T«i kh«ng thÓ nµo viÕt ®−îc n÷a. ¤i! n−íc Ph¸p ®au khæ! §«ng T©y ®au khæ! Nh©n lo¹i ®au khæ! NguyÔn ¸i Quèc B¸o Le Libertaire, ngµy 30-9 – 7-10-1921.

68 H·y yªu mÕn n−íc Ph¸p, ng−êi b¶o hé c¸c anh H·y yªu mÕn n−íc Ph¸p, ng−êi b¶o hé c¸c anh. §ã lµ bµi tËp viÕt mµ ng−êi ta d¹y chóng t«i viÕt kiÓu ch÷ r«ng1), kiÓu nöa gièng ch÷ r«ng vµ nöa gièng ch÷ Anh2), kiÓu ch÷ g«tÝch tõ líp ABC cho ®Õn bËc tiÓu häc trong nh÷ng tr−êng häc hiÕm cã ë §«ng D−¬ng. Nh÷ng tr−êng häc hiÕm cã nµy ®Õn møc ph¶i h¬n mét tr¨m qu¸n r−îu vµ thuèc phiÖn míi cã mét tr−êng häc. C¸c nhµ khai ho¸ cña chóng ta kiÕm ®−îc trªn 21.000.000 ®ång b¹c §«ng D−¬ng, tøc lµ h¬n 139.000.000 phr¨ng b»ng c¸ch b¸n c¸c chÊt ®éc nµy. C¸c anh cã biÕt hä chi cho gi¸o dôc trong mét n¨m lµ bao nhiªu kh«ng? 172.000 ®ång b¹c §«ng D−¬ng! Dßng ch÷ H·y yªu mÕn n−íc Ph¸p, ng−êi b¶o hé c¸c anh ®−îc viÕt b»ng ch÷ to mµu tr¾ng trªn nÒn ®en cña mét tÊm c¸c t«ng ch¹y dµi d»ng dÆc, treo trong tÊt c¶ c¸c líp häc, cø ¸m ¶nh chóng t«i mét c¸ch ªm ¸i. Sung s−íng thay cho nh÷ng c¸i ®Çu An Nam nhá bÐ ®−îc chiªm ng−ìng nh÷ng dßng ch÷ yªu n−íc nµy, ®−¬ng nhiªn lµ yªu n−íc víi nh÷ng kÎ ®i nhåi sä vµ b¾t buéc ph¶n quèc ®èi víi nh÷ng ng−êi bÞ nhåi sä. T«i nhí tíi nh÷ng ng−êi anh em hä t«i muèn vµo mét trong nh÷ng thiªn ®−êng tr−êng häc, ®· ph¶i ch¹y chät ®ñ kiÓu, göi hÕt _______________ 1) Nguyªn b¶n: Ronde (BT). 2) Nguyªn b¶n: B©tarde (BT).

H·y yªu mÕn n−íc ph¸p, ng−êi b¶o hé c¸c anh 69 ®¬n nµy ®Õn ®¬n kh¸c cho quan kh©m sø, quan c«ng sø, cho quan Gi¸m ®èc tr−êng quèc häc vµ cho thÇy gi¸o chÝnh cña tr−êng tiÓu häc. §−¬ng nhiªn lµ anh ch¼ng nhËn ®−îc mét sù phóc ®¸p nµo. Mét h«m, anh ®¸nh b¹o ®Õn møc ®Ých th©n mang ®¬n viÕt cho thÇy gi¸o chÝnh, mét ng−êi Ph¸p, ë tr−êng mµ t«i ®· ®−îc ®Æc ©n häc tr−íc ®ã Ýt l©u. Quan ®èc cña chóng ta thÊy anh c¶ gan nh− thÕ, liÒn qu¸t lªn: \"Ai cho phÐp mµy tíi ®©y?\" råi xÐ vôn l¸ ®¬n tr−íc nh÷ng cÆp m¾t ng¬ ng¸c cña c¶ líp häc. §iÒu ®ã nãi cho anh biÕt c¸i ng−êi cai trÞ chóng ta truyÒn b¸ nÒn gi¸o dôc v« thÇn vµ nguyªn lý céng hoµ trong c¸c thuéc ®Þa nh− thÕ nµo. Chóng ta ®· tõng biÕt nh÷ng ng−êi mµ n−íc Ph¸p göi sang §«ng D−¬ng ®Ó d¹y cho ng−êi An Nam yªu mÕn n−íc Ph¸p, yªu mÕn [sic] n−íc Ph¸p nh− nh÷ng ®øa trÎ yªu mÕn mÑ nã, bëi v×, n−íc Ph¸p lµ tæ quèc thø hai cña toµn cÇu, lµ \"n−íc mÑ\" cña ng−êi An Nam, cã ph¶i thÕ kh«ng? NhËt ký hµnh qu©n cña mét tªn thùc d©n kÓ l¹i víi chóng ta: \"Sau khi chiÕm ®−îc chî Míi, vµo buæi chiÒu, mét sÜ quan cña tiÓu ®oµn lÝnh Phi tr«ng thÊy mét ng−êi ch©u ¸ bÞ b¾t lµm tï, cßn sèng, kh«ng cã th−¬ng tÝch g×. Buæi s¸ng ngµy h«m sau, ng−êi sÜ quan nh×n thÊy ng−êi Êy chÕt, bÞ ®èt ch¸y, ®· chÝn, mì ch¶y ra, da bông tr−¬ng phång lªn, sÐm vµng. Bän lÝnh ®· thøc suèt ®ªm ®Ó quay chÝn con ng−êi ®· bÞ t−íc mÊt vò khÝ, trong khi nh÷ng tªn kh¸c hµnh h¹ mét phô n÷. \"Mét tªn lÝnh muèn b¾t mét phô n÷ An Nam ph¶i hiÕn th©n cho chã cña nã. Ng−êi phô n÷ Êy kh«ng chÞu, liÒn bÞ ®©m chÕt b»ng mét nh¸t l−ìi lª vµo bông\". ¤i! n−íc Ph¸p, nÕu ng−êi biÕt chóng t«i ®−îc che chë nh− thÕ nµo, ng−êi sÏ kiªu h·nh lµ nh÷ng kÎ b¶o hé chóng t«i. NGUYÔN A.Q. B¸o Le Libertaire, ngµy 7 – 14-10-1921.

70 Th− göi cô phan chu trinh Göi cô Phan Chu Trinh (Sè 6, biÖt thù §ê G«l¬banh) C¸txt¬r¬1), thø t− KÝnh göi cô Phan, Xin cô thø lçi cho viÖc ch−a kÞp viÕt th− tr¶ lêi cô. Tõ khi ë BiarÝt vÒ c«ng viÖc cña t«i bËn qu¸. H«m thø b¶y, t«i ë Tulud¬ ®Ó mua vµi thø cÇn thiÕt cho nghÒ chôp ¶nh, chiÒu chñ nhËt t«i ®¸p xe löa ®i Gayax¬, ë ®Êy t«i ®· gÆp thiÕu óy ¸cnÝch. §é thø hai hay thø ba sau t«i sÏ l¹i cïng thiÕu óy ¸cnÝch trë vÒ C¸txt¬r¬. ThiÕu óy ¸cnÝch cßn ë l¹i ®©y vµi ngµy n÷a vµ sÏ quay vÒ Gayax¬ sau. NÕu cô cã th× giê, xin mêi cô l¹i ngay chç chóng t«i ë Gayax¬, phè AnhkÐcman. §Õn thø hai hay thø ba sau, t«i vÉn cßn ë l¹i nhµ «ng ¸cnÝch. NÕu cô ®Õn ®−îc, th× cô b¸o ®iÖn cho chóng t«i biÕt theo ®Þa chØ sau: ¤ng ¸cnÝch – nghiÖp chñ, Gayax¬ suya T¸cn¬; chóng t«i sÏ ®îi cô ë nhµ ga vµ sau ®ã chóng ta cïng ®i C¸txt¬r¬. Cô sÏ ë l¹i ®Êy víi t«i ®Õn bao giê còng ®−îc, t«i sÏ sung s−íng ®−îc tiÕp cô; mong cô chuÈn bÞ gÊp v× mïa rÐt khÝ hËu ë ®©y rÊt l¹nh. _______________ 1) C¸txt¬r¬: Mét tØnh lþ cña vïng T¸cn¬, t©y nam n−íc Ph¸p (BT).

Th− göi cô phan chu trinh 71 V× bËn qu¸ nªn t«i kh«ng thÓ viÕt dµi ®−îc, mong cô hiÓu cho vµ hy väng sÏ chãng gÆp cô cµng sím cµng hay. Xin kÝnh chóc cô mäi sù tèt lµnh. NguyÔn ¸i Quèc ViÕt kho¶ng th¸ng 10-1921. Tµi liÖu l−u t¹i B¶o tµng C¸ch m¹ng ViÖt Nam.

72 C¶NH SINH HO¹T CñA THî THUYÒN AN NAM1) Nãng bøc! Mét c¸i nãng bøc mµ chØ chóng t«i, nh÷ng ng−êi Nam Kú vµ nh÷ng ng−êi h©n h¹nh ®−îc «ng Ut¬r©y b¶o hé, míi ®−îc ®Æc ©n h−ëng thô. MÆt trêi n¾ng ®æ hét. C¸c b¹n cã biÕt mÆt trêi ®æ hét lµ g× kh«ng? Trong ph−¬ng ng÷ cña chóng t«i, ®iÒu ®ã cã nghÜa lµ t¸c ®éng cña nãng bøc d÷ déi ®Õn møc mµ lu«n lu«n b¹n thÊy tr−íc m¾t cã mét c¸i g× r¬i nh− m−a nh−ng ®¸ng lÏ lµ n−íc th× lµ nh÷ng h¹t löa. C¸c v¸ch t−êng cña nhµ thê Sµi Gßn nãng báng lªn nh− nh÷ng m¶ng t−êng cña ®Þa ngôc. Cét thu l«i ¸nh lªn nh− mét l−ìi lª vÊy m¸u vµ s½n sµng xuyªn thñng da trêi bÞ nÊu chÝn theo nghÜa ®en cña tõ. Tõ s¸ng ®Õn giê ch¼ng cã mét ng−êi kh¸ch nµo! T«i ®· ®ãi vµ t«i uèn m×nh khã kh¨n trong khung h×nh ch÷ nhËt hîp thµnh c¸i ¸ch cho con vËt - h×nh ng−êi lµ ng−êi kÐo xe tay. Hai gäng cña chiÕc xe ®Ì nÆng lªn c¸nh tay t«i vµ b¸nh xe th× kªu rªn rØ nh− thÓ chóng kh¸t n−íc. T«i vµ chiÕc xe cña t«i tiÕp tôc kÐo nhau vÒ h−íng Dinh Thèng ®èc. Nh÷ng l¸ bµng réng b¶n vµ l¸ cau lµm thµnh nh÷ng tÊm _______________ 1) Trong lÇn xuÊt b¶n thø hai, bµi nµy cã tiªu ®Ò lµ “Rñi ro”. Thùc ra, ®©y lµ tªn chuyªn môc cña b¸o. LÇn xuÊt b¶n nµy, chóng t«i bá tªn chuyªn môc, chØ gi÷ l¹i tªn bµi (BT).

C¶nh sinh ho¹t cña thî thuyÒn an nam 73 g−¬ng ph¶n chiÕu tËp trung toµn bé søc m¹nh cña mÆt trêi ®Õn ng−êi ®i ®−êng. Ng−êi ta cø t−ëng toµn bé vò trô ®· biÕn thµnh mét lß ho¶ t¸ng. Hai hay ba ng−êi da tr¾ng cã mÆt trªn qu¶ng tr−êng; hä lµ nh÷ng ng−êi da tr¾ng duy nhÊt cã c¶m t×nh víi ng−êi b¶n xø, bëi v× hä lµ ng−êi b»ng ®ång; nh−ng l¹i lµ nh÷ng kh¸ch hµng tåi v× hä ch¼ng bao giê ®i xe kÐo! T«i thÊy mét bãng ng−êi ®i ra khái dinh. T«i tù nhñ: \"Mét ng−êi ra khái nhµ hép nµy ch¾c ph¶i lµ mét ng−êi lÞch sù, mµ mét ng−êi lÞch sù th× kh«ng ®i bé d−íi trêi n¾ng thÕ nµy; «ng ta sÏ ®i xe; vµ «ng ta sÏ lµ kh¸ch hµng cña t«i. Khi t«i thÊy ¸o ®en cña «ng ta, t«i cµng l¹c quan v× t«i cho ®ã lµ mét thÇy th«ng1) (mét ng−êi th«ng ng«n An Nam). T«i ch¹y ®Õn ®ãn «ng ta. §ã lµ mét cha ®¹o, mét cha ®¹o ®¸ng kÝnh. T«i cói ng−êi xuèng ch©n «ng ta ®Ó «ng ta cã thÓ lªn xe dÔ dµng h¬n, ®ã lµ c¸ch thanh lÞch ®Ó ®ãn kh¸ch. §¸ng lÏ ®Æt ch©n lªn bÖ xe, con ng−êi th¸nh thiÖn l¹i muèn ®Æt ch©n lªn m«ng t«i. T«i hiÓu ngay cö chØ Êy, v× t«i ®· quen víi nh÷ng ng−êi hiÒn nh− thÕ råi; vµ t«i bá ch¹y víi chiÕc xe kÐo cña t«i; t«i vèn ®· quen víi nh÷ng trß nhµo lén nµy råi, nghÒ nghiÖp buéc t«i nh− thÕ. Trong khi ch¹y ra xa, t«i cßn nghe vÞ con cña Chóa trêi lÈm bÈm c©u kinh ngÉu høng: \"Khèn kiÕp!” - vÞ t«ng ®å nãi - “ng−êi ta kh«ng thÓ b−íc ®i mét b−íc mµ kh«ng bÞ bän xe kÐo tåi tµn nµy quÊy rÇy!\". Sù cè nµy lµm t«i quªn c¶ mÖt mái, c¶ ®ãi kh¸t, v× sau khi ®¹t ®−îc kho¶ng c¸ch kh¸ xa gi÷a \"cha t«i\" vµ t«i, t«i ®ïa cît, nghÜ ®Õn Chóa, ®Õn h×nh ¶nh con ng−êi, tøc lµ ®Õn ng−êi nä vµ t«n gi¸o cña anh ta. Khi t«i quay ®Çu l¹i th× thÊy gËy t«ng ®å vÉn cßn tiÕp tôc dø dø vÒ phÝa t«i nh− mét que r¶y n−íc phÐp. T«i ®i, hay ®óng h¬n, chóng t«i, chiÕc xe vµ t«i, ®i vÒ bÕn ®ß. _______________ 1) Hai ch÷ “thÇy th«ng” trong nguyªn b¶n viÕt b»ng tiÕng ViÖt (BT).

74 Hå CHÝ MINH TOµN TËP Tõ trong c¸i qu¸n bÐ tÑo cña bµ ThÞ Hai1) to¸t lªn mét kh«ng khÝ h¹nh phóc vµ sung tóc. G¹o tr¾ng nh− ngµ, n−íc m¾m to¶ ra mét h−¬ng th¬m ngµo ng¹t lµm kho¸i mòi. N−íc chÌ s«i sïng sôc trªn bÕp. ThËt lµ hÊp dÉn. T«i dõng l¹i, quyÕt ®Þnh mua mét b¸t c¬m ngon, biÕt r»ng bµ ThÞ Hai tèt bông kh«ng nì tõ chèi b¸n chÞu cho mét ng−êi thî l−¬ng thiÖn. Võa míi ngåi lªn chiÕu, t«i thÊy mét ng−êi lÝnh thuû ®i ngo»n ngoÌo trªn bÕn tµu cña h·ng S¸cgi¬ Rªuyni. Bu«ng ®òa xuèng, t«i nh¶y ra xe vµ b»ng hai b−íc ch©n, t«i ®· ®øng tr−íc vÞ kh¸ch hµng thø hai cña t«i s¸ng nay. §ã lµ mét ng−êi tèt bông, anh ta ch¼ng hÒ mÆc c¶ gi¸ c¶. Anh ta nÐm cho t«i ®Þa chØ n¬i ®Õn råi lªn xe vµ ngåi chÔm chÖ bªn m¹n ph¶i, cßn gãi ®å ®¹c th× ®Ó bªn tay tr¸i. T«i ch¹y nh÷ng ba h¶i lý/giê2), v× kh«ng muèn ThÞ Hai ph¶i ngãng chê. §Õn c¶ng, tªn thuû thñ l·o luyÖn lªn bê vµ bá ®i, tØnh b¬, ch¼ng hÒ cã ý ®Þnh tr¶ thï lao cho t«i. T«i yªu s¸ch. H¾n ch¼ng thÌm quay l¹i. T«i ch¹y theo h¾n vµ hÐt lªn: \"Tr¶ tiÒn, «ng ¬i, tr¶ tiÒn!\". H¾n chuyÓn gãi ®å qua bªn tr¸i, tay ph¶i thß vµo tói vµ rót ra mét... khÈu sóng lôc. Vò khÝ cña v¨n minh hïng hån thÐt lªn: Pan! Pan! \"L¹i mét có n÷a x«i háng báng kh«ng!\", t«i tù nhñ. T«i trë l¹i qu¸n ¨n, chÌ vÉn cßn ®ang bèc khãi. CULIXE NguyÔn ¸i Quèc dÞch3) B¸o L'HumanitÐ, ngµy 18-3-1922. _______________ 1) Hai ch÷ “ThÞ Hai” trong nguyªn b¶n viÕt b»ng tiÕng ViÖt (BT). 2) Nguyªn b¶n: Trois nauds µ l’heure (BT). 3) Thùc ra, ®©y lµ v¨n phÈm do NguyÔn ¸i Quèc s¸ng t¸c (BT).

75 §éng vËt häc \"Cµng häc cµng thÊy m×nh dèt\", ®ã lµ c©u ng¹n ng÷ ch©u ¸, c©u ng¹n ng÷ ®ã tr¸i víi th«ng th−êng, kh«ng ph¶i lµ mét trß Tµu, mµ lµ mét ch©n lý chung réng. VÝ nh− «ng Gi«dÐp Cai«, cùu Thñ t−íng, mét nhµ lý tµi ngo¹i ng¹ch, mét nhµ v¨n kh«ng ph¶i tåi, kh«ng ph¶i t−¬ng ®èi tåi nh− Anhxtanh nãi, sau khi ®· cai trÞ 40 triÖu d©n Ph¸p, ®· rìn víi hµng triÖu, hµng tû b¹c, ®· viÕt s¸ch viÕt vë, råi mét buæi s¸ng nä, bçng g·i ®iªn cuång - kh«ng ph¶i lµ g·i tãc, v× «ng ta kh«ng cã tãc - mµ lµ g·i tai, ®ång thêi tù hái vµ hái ng−êi kh¸c: ch©u ¢u sÏ ®i tíi ®©u ®©y? N−íc Ph¸p sÏ ®i tíi ®©u ®©y? C©u hái tuy cã vÎ qu¸ gi¶n ®¬n, nh−ng cho ®Õn nay vÉn ch−a ®−îc gi¶i ®¸p. Vµ cã thÓ cßn ph¶i chê l©u míi gi¶i ®¸p ®−îc, trõ phi... Nµy, ngµi Thñ t−íng, xin ngµi cho t«i biÕt ch©n cña ch©u ¢u vµ ch©n cña n−íc Ph¸p ë chç nµo, t«i sÏ nãi ngµi hay ch©u ¢u vµ n−íc Ph¸p ®i tíi ®©u! §¸cuyn, nhµ cùc th«ng th¸i §¸cuyn, tõng biÕt r»ng con ng−¬i cña Õch xø ¤vÐcnh¬1) trßn h¬n con ng−¬i cña Õch vïng Nèttinhham, vµ ®u«i bå c©u Mªhic« cã nhiÒu h¬n ®u«i bå c©u ë Thuþ §iÓn ba c¸i l«ng t¬, nh−ng «ng l¹i hoµn toµn kh«ng biÕt g× ®Õn mét loµi ®éng vËt rÊt ®«ng ®óc ngµy nay ®−îc biÕt rÊt râ rµng; c¸i loµi ®éng vËt mµ do sè l−îng, do chÊt l−îng cña nã, cã thÓ liÖt _______________ 1) Auvergne: Mét tØnh miÒn Trung n−íc Ph¸p (BT).

76 Hå CHÝ MINH TOµN TËP vµo hµng ®Çu trong giíi ®éng vËt. V× hiÖn t−îng nµy còng kh¸ thó vÞ, nªn chóng t«i thö tr×nh bµy cïng b¹n ®äc b¸o Le Paria17. KÕt qu¶ cña nh÷ng cuéc nghiªn cøu kü, cµng cho phÐp chóng t«i kh¼ng ®Þnh r»ng nguån gèc loµi ®éng vËt nµy còng l©u ®êi nh− nguån gèc loµi ng−êi, nÕu kh«ng ph¶i lµ l©u ®êi h¬n n÷a. CÊu t¹o thÓ chÊt cña nã hÕt søc kú l¹: ë tÊt c¶ c¸c loµi ®éng vËt, sù sinh s¶n ra l«ng l¸ th−êng lµ ë ®»ng ®u«i... ë loµi ®éng vËt nµy... l¹i ë trªn ®Çu. ChØ ë trªn ®Çu, chø kh«ng ë cæ nh− bêm con ngùa. L«ng l¸ nµy mÞn nh− len vµ hung hung, hoÆc cøng vµ ®en, tuú theo khÝ hËu n¬i nã sèng. KhÝ hËu cã ¶nh h−ëng rÊt nhiÒu ®Õn n−íc da nã, mµu da ®ã ®i tõ vµng ®Õn ®en, chø Ýt khi tr¾ng. Dï cã nh÷ng sù kú quÆc ®ã, diÖn m¹o cña nã ®«i khi còng kh¸ dÔ th−¬ng. Nã ®i hai ch©n. Nh−ng, theo tµi liÖu quan s¸t ®−îc t¹i nh÷ng vïng ch©u ¸, th× nhiÒu khi nã l¹i ®−îc coi nh− loµi bèn ch©n1). Nãi chung, cã thÓ liÖt nã vµo loµi hai tay. §iÒu lµm cho loµi ®éng vËt nµy rÊt ®«ng ®óc vµ cã thÓ sèng ë mét ®Þa bµn rÊt réng trªn tr¸i ®Êt, chÝnh lµ ë chç nã rÊt dÔ dµng thÝch nghi víi nhiÒu thø ®å ¨n hÕt søc kh¸c nhau. Nã ¨n thÞt, ¨n cá, ¨n g¹o vµ ¨n c¶ ng©n s¸ch n÷a. CÇn chó ý r»ng khi cã thÓ ®· tiÕn ®Õn tr×nh ®é ¨n ng©n s¸ch th× th−êng bÞ coi lµ tho¸i ho¸, v× nã ®· mÊt hÕt ®Æc tÝnh tinh thÇn cña nßi gièng nã råi. ãc b¾t ch−íc cña nã rÊt ph¸t triÓn vµ ãc ®ã kh«ng ph¶i n«ng c¹n nh− ë loµi khØ hay loµi vÑt, v× ng−êi ta nhËn thÊy r»ng tµi b¾t ch−íc cña nã th−êng ®¹t tíi chç tuyÖt khÐo vµ ®«i khi cßn h¬n c¶ c¸i mµ nã b¾t ch−íc n÷a. Mét vµi ®øc tÝnh thùc dông cña nã cßn cao h¬n c¶ nh÷ng ®øc _______________ 1) Loµi quan l¹i trong t− thÕ XalamalÕch (TG). XalamalÕch: Tõ tiÕng chµo ArËp cã nghÜa lµ “chóc thanh b×nh”; tiÕng Ph¸p ®Æt ra tõ nµy ®Ó chØ lèi chµo cÇu kú, qu¸ møc lÔ phÐp vµ lÆp ®i lÆp l¹i (cho nªn th−êng dïng ë sè nhiÒu). T¸c gi¶ nãi “loµi bèn ch©n” víi ngô ý phª ph¸n lèi chµo ¸ §«ng x−a quú gèi chèng tay, r¹p m×nh tËn ®Êt (BT).

®éng vËt häc 77 tÝnh thùc dông cña c¸c loµi gia sóc cña chóng ta n÷a kia. Mét khi thuÇn d−ìng råi, th× nã tù ®Ó cho ng−êi ta hít l«ng nh− con cõu, chÊt ®å lªn l−ng nh− con lõa, vµ ®−a vµo lß s¸t sinh nh− con bª. Nã rÊt dÔ th«i miªn. NÕu b¾t ra mét con, to nhÊt hay m¹nh nhÊt trong bÇy, vµ ®eo vµo cæ nã mét vËt g× lãng l¸nh, mét ®ång vµng hay mét thËp ¸c ch¼ng h¹n, th× nã liÒn trë thµnh hoµn toµn ngoan ngo·n, lóc ®ã cã thÓ sai nã lµm bÊt cø viÖc g×, b¶o nã ®i bÊt cø ®©u còng ®−îc, vµ c¸c con kh¸c cø viÖc theo nã mét c¸ch ngu ®Çn nh− loµi thó vËt - nÕu cã thÓ nãi nh− thÕ ®−îc. C¸c nhµ b¸c häc cña B.I.Z.A (British Imperial Zoological Association)1) võa cho biÕt r»ng loµi thá tr−íc bªn bê Ên §é D−¬ng vµ Bê biÓn Libi2) vïng biÓn §á, b¾t ®Çu tá ra cã nh÷ng tiÕn ho¸ râ rÖt: nã kh«ng chÞu ®Ó ng−êi ta b¾t mét c¸ch dÔ dµng n÷a vµ trèn tr¸nh c¶nh lµm gia sóc. HiÖn t−îng míi ®ã kh«ng khái g©y lo ng¹i cho c¸c giíi c«ng nghiÖp - khoa häc trªn thÕ giíi, vµ ®Æc biÖt lµ cho nh÷ng giíi ®ã ë ®« thÞ, v× tuy thÞt loµi vËt nµy kh«ng ¨n ®−îc v× kh«ng −íp l¹nh ®−îc, nh−ng m¸u vµ må h«i cña nã l¹i ®· trë thµnh nh÷ng thø kh«ng thÓ thiÕu ®Ó lµm bÐo nh÷ng c¸i m¸y lµm dåi thÞt. §Ó tãm t¾t b¶n tr×nh bµy ng¾n nµy, chóng t«i xin nãi r»ng tªn chñng lo¹i cña c¸i gièng vËt dÞ kú ®ã lµ D©n b¶n xø thuéc ®Þa (Colonial IndigÐna)3) nh−ng tuú theo tõng vïng mµ nã cã tªn gäi kh¸c nhau: ng−êi An Nam, ng−êi Mang¸t, ng−êi Angiªri, ng−êi Ên §é, v.v.. NguyÔn ¸i Quèc _______________ 1) Héi ®éng vËt häc ®Õ quèc Anh (BT). 2) PhiÕm chØ vïng §Þa Trung H¶i gi¸p B¾c Phi (thêi cæ ®¹i cã khi gäi phiÕm chØ lµ Libi) (BT). 3) Pháng theo c¸ch cña c¸c nhµ sinh vËt häc dïng tiÕng Latinh ®Ó ®Æt tªn khoa häc cho nh÷ng gièng, loµi ®éng vËt vµ thùc vËt (BT).

78 Hå CHÝ MINH TOµN TËP T.B. - Chóng t«i võa nhËn ®−îc cña mét ®ång nghiÖp cña chóng t«i lµ nhµ b¸c häc vÒ tù nhiªn häc §ê P¸ctu1) mét tiªu b¶n hiÕm cã cña loµi nµy, h×nh nh− còng cã hä hµng th©n thuéc g× ®ã víi loµi mµ chóng t«i võa nghiªn cøu. Loµi ®ã, theo b¹n ®ång nghiÖp cña chóng t«i, th× tªn nã lµ: V« s¶n. Mét ngµy gÇn ®©y, chóng t«i sÏ nghiªn cøu gièng víi hiÖn t−îng míi nµy: V« s¶n §ê P¸ctu2). B¸o Le Paria, sè 2, ngµy 1-5-1922. _______________ 1) §ê P¸ctu (De Partout): Tªn nh©n vËt do t¸c gi¶ ®Æt ra (BT). 2) Pháng theo c¸ch c¸c nhµ sinh vËt häc lÊy tªn m×nh ®Ó ®Æt tªn khoa häc cho nh÷ng gièng, loµi ®éng vËt vµ thùc vËt do m×nh ph¸t hiÖn (BT).

79 MÊy ý nghÜ vÒ vÊn ®Ò thuéc ®Þa Tõ khi §¶ng Céng s¶n Ph¸p ®· thõa nhËn 21 ®iÒu kiÖn cña M¸txc¬va18 vµ gia nhËp Quèc tÕ thø ba19, §¶ng ®· tù ®Æt cho m×nh mét nhiÖm vô ®Æc biÖt khã kh¨n trong sè c¸c nhiÖm vô kh¸c: chÝnh s¸ch thuéc ®Þa. §¶ng kh«ng thÓ tho¶ m·n víi nh÷ng b¶n tuyªn ng«n chØ thuÇn lµ b»ng t×nh c¶m vµ kh«ng cã kÕt qu¶ g× nh− thêi Quèc tÕ thø nhÊt20 vµ Quèc tÕ thø hai21 n÷a, mµ cÇn ph¶i cã mét kÕ ho¹ch ho¹t ®éng chÝnh x¸c, mét chÝnh s¸ch cã hiÖu qu¶ vµ thiÕt thùc. Trong vÊn ®Ò nµy, §¶ng gÆp nhiÒu khã kh¨n h¬n mäi vÊn ®Ò kh¸c, vµ ®©y lµ nh÷ng khã kh¨n chñ yÕu: 1. DiÖn tÝch c¸c thuéc ®Þa rÊt réng. - Kh«ng kÓ nh÷ng \"khu vùc uû trÞ\" míi, lÊy ®−îc tõ sau chiÕn tranh, n−íc Ph¸p cã: ë ch©u ¸, 450.000 km2; ë ch©u Phi, 3.541.000 km2; ë ch©u Mü, 108.000 km2; ë ch©u §¹i D−¬ng, 21.600 km2. Tæng céng: 4.120.000 km2 (gÇn gÊp t¸m lÇn diÖn tÝch n−íc Ph¸p) víi mét d©n sè lµ 47.000.000 ng−êi. Sè d©n ®ã nãi h¬n 20 thø tiÕng kh¸c nhau. T×nh tr¹ng cã nhiÒu tiÕng nãi kh¸c nhau nh− vËy lµm khã kh¨n cho c«ng t¸c tuyªn truyÒn, bëi v× trõ mÊy thuéc ®Þa cò ra, th× mét tuyªn truyÒn viªn ng−êi Ph¸p chØ cã thÓ nãi chuyÖn víi quÇn chóng b¶n xø qua ng−êi phiªn dÞch mµ th«i. Mµ phiªn dÞch th× khã nãi lªn ®−îc hÕt ý, v¶ l¹i trong nh÷ng xø bÞ cai trÞ mét c¸ch ®éc ®o¸n Êy, thËt khã mµ t×m ra ®−îc mét ng−êi phiªn dÞch nh÷ng lêi lÏ c¸ch m¹ng.

80 Hå CHÝ MINH TOµN TËP L¹i cßn nh÷ng trë ng¹i kh¸c n÷a. Tuy ng−êi d©n b¶n xø ë tÊt c¶ c¸c thuéc ®Þa ®Òu lµ nh÷ng ng−êi bÞ ¸p bøc vµ bãc lét nh− nhau, nh−ng tr×nh ®é v¨n ho¸, kinh tÕ vµ chÝnh trÞ gi÷a xø nµy víi xø kh¸c l¹i rÊt kh¸c nhau. Gi÷a An Nam víi C«ngg«, M¸ctinÝch hay T©n §¶o, hoµn toµn kh«ng gièng nhau chót nµo, trõ sù cïng khæ. 2. T×nh tr¹ng thê ¬ cña giai cÊp v« s¶n chÝnh quèc ®èi víi c¸c thuéc ®Þa. - Trong nh÷ng luËn c−¬ng vÒ vÊn ®Ò thuéc ®Þa22, Lªnin ®· tuyªn bè râ rÖt r»ng \"nhiÖm vô cña c«ng nh©n ë c¸c n−íc ®i chiÕm thuéc ®Þa lµ ph¶i gióp ®ì mét c¸ch tÝch cùc nhÊt phong trµo gi¶i phãng cña c¸c n−íc phô thuéc\". Muèn thÕ, c«ng nh©n ë chÝnh quèc cÇn ph¶i biÕt râ thuéc ®Þa lµ c¸i g×, ph¶i biÕt nh÷ng viÖc g× ®· x¶y ra ë thuéc ®Þa, biÕt râ nçi ®au khæ - hµng ngh×n lÇn ®au khæ h¬n c«ng nh©n ë chÝnh quèc - nh÷ng ng−êi anh em cña hä, nh÷ng ng−êi v« s¶n thuéc ®Þa ph¶i chÞu ®ùng. Tãm l¹i lµ c«ng nh©n ë chÝnh quèc ph¶i quan t©m ®Õn vÊn ®Ò thuéc ®Þa. TiÕc thay, mét sè ®«ng chiÕn sÜ vÉn cßn t−ëng r»ng, mét thuéc ®Þa ch¼ng qua chØ lµ mét xø d−íi ®Çy c¸t vµ trªn lµ mÆt trêi, vµi c©y dõa xanh víi mÊy ng−êi kh¸c mµu da, thÕ th«i. Vµ hä hoµn toµn kh«ng ®Ó ý g× ®Õn. 3. T×nh tr¹ng dèt n¸t cña ng−êi d©n b¶n xø. - Trong tÊt c¶ c¸c n−íc thuéc ®Þa, ë c¸i xø §«ng D−¬ng giµ cçi kia còng nh− ë xø §ah«m©y trÎ trung nµy, ng−êi ta kh«ng hiÓu ®Êu tranh giai cÊp lµ g×, lùc l−îng giai cÊp v« s¶n lµ g× c¶, v× mét lÏ ®¬n gi¶n lµ ë ®ã kh«ng cã nÒn kinh doanh lín vÒ th−¬ng nghiÖp hay c«ng nghiÖp, còng kh«ng cã tæ chøc c«ng nh©n. Tr−íc con m¾t ng−êi d©n b¶n xø, chñ nghÜa b«nsªvÝch - danh tõ nµy v× th−êng ®−îc giai cÊp t− s¶n dïng ®Õn lu«n, nªn ®Æc s¾c h¬n vµ m¹nh nghÜa h¬n - cã nghÜa lµ: hoÆc sù ph¸ ho¹i tÊt c¶, hoÆc sù gi¶i phãng khái ¸ch n−íc ngoµi. NghÜa thø nhÊt g¸n cho danh tõ Êy lµm cho quÇn chóng v« häc vµ nhót nh¸t xa l¸nh chóng ta; nghÜa thø hai th× dÉn hä ®Õn chñ nghÜa quèc gia. C¶ hai ®iÒu ®ã ®Òu nguy hiÓm c¶. ChØ cã mét sè Ýt

MÊy ý nghÜ vÒ vÊn ®Ò thuéc ®Þa 81 ng−êi trong nh©n d©n hiÓu ®−îc thÕ nµo lµ chñ nghÜa céng s¶n. Nh−ng sè ng−êi th−îng l−u Êy,- thuéc giai cÊp t− s¶n b¶n xø1) vµ lµ cét trô cña giai cÊp t− s¶n thùc d©n, - còng kh«ng thÝch thó g× viÖc chñ nghÜa céng s¶n ®−îc ng−êi ta hiÓu vµ ®−îc truyÒn b¸ réng r·i c¶. Tr¸i l¹i, gièng nh− con chã trong chuyÖn ngô ng«n, hä l¹i thÝch ®eo c¸i vßng cæ ®Ó kiÕm miÕng x−¬ng cña chñ. Nãi chung, quÇn chóng c¨n b¶n lµ cã tinh thÇn næi dËy, nh−ng cßn rÊt dèt n¸t. Hä muèn gi¶i phãng, nh−ng hä ch−a biÕt lµm c¸ch nµo ®Ó ®¹t ®−îc môc ®Ých Êy. 4. Nh÷ng thµnh kiÕn. - V× giai cÊp v« s¶n ë c¶ hai ®»ng ®Òu kh«ng hiÓu biÕt lÉn nhau, nªn ®· n¶y ra nh÷ng thµnh kiÕn. §èi víi c«ng nh©n Ph¸p, th× ng−êi b¶n xø lµ mét h¹ng ng−êi thÊp kÐm, kh«ng ®¸ng kÓ, kh«ng cã kh¶ n¨ng ®Ó hiÓu biÕt ®−îc vµ l¹i cµng kh«ng cã kh¶ n¨ng ho¹t ®éng. §èi víi ng−êi b¶n xø, nh÷ng ng−êi Ph¸p - mÆc dÇu hä lµ h¹ng ng−êi nµo còng ®Òu lµ nh÷ng kÎ bãc lét ®éc ¸c. Chñ nghÜa ®Õ quèc vµ chñ nghÜa t− b¶n kh«ng bá lì dÞp lîi dông sù nghi kþ lÉn nhau ®ã vµ sù ph©n biÖt ®¼ng h¹ng gi¶ t¹o vÒ nßi gièng ®ã ®Ó ng¨n c¶n viÖc tuyªn truyÒn vµ ®Ó chia rÏ nh÷ng lùc l−îng ®¸ng ph¶i ®oµn kÕt l¹i. 5. §µn ¸p d· man. - NÕu bän thùc d©n Ph¸p rÊt vông vÒ trong viÖc ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ ë thuéc ®Þa, th× hä l¹i lµ nh÷ng tay l·o luyÖn trong nghÒ ®µn ¸p d· man vµ trong viÖc chÕ t¹o ra c¸i lßng trung thµnh b¾t buéc. Nh÷ng ng−êi nh− «ng G¨ng®i vµ «ng §ê Val¬ra cã lÏ ®· lªn thiªn ®µng tõ l©u råi nÕu c¸c «ng Êy sinh ë mét trong nh÷ng thuéc ®Þa cña Ph¸p. BÞ tÊt c¶ mäi thø thñ ®o¹n th©m hiÓm cña c¸c toµ ¸n qu©n sù vµ toµ ¸n ®Æc biÖt v©y xung quanh, mét ng−êi chiÕn sÜ ë b¶n xø khã lßng tiÕn hµnh viÖc gi¸o dôc ®ång bµo bÞ ¸p bøc vµ dèt n¸t cña m×nh mµ kh«ng sa vµo nanh vuèt cña c¸c nhµ ®i khai ho¸ cho hä. _______________ 1) Nguyªn b¶n: La bourgeoisie autochtone (BT).

82 Hå CHÝ MINH TOµN TËP Tr−íc nh÷ng khã kh¨n Êy, §¶ng ph¶i lµm g×? T¨ng c−êng c«ng t¸c tuyªn truyÒn cña §¶ng ®Ó kh¾c phôc. NguyÔn ¸i Quèc B¸o L'HumanitÐ, ngµy 25-5-1922.

83 D−íi cuéc \"khai ho¸ cao c¶\" ¤ng Anbe Xar« ®· tuyªn bè víi nhãm thuéc ®Þa trong H¹ nghÞ viÖn r»ng: \"Trung thµnh víi sø mÖnh cao c¶ ®· lµm r¹ng danh n−íc Ph¸p trªn thÕ giíi vµ lÞch sö, n−íc Ph¸p ®Çy lßng b¸c ¸i ®ang theo ®uæi t¹i h¶i ngo¹i mét sù nghiÖp tiÕn bé, chÝnh nghÜa, sù nghiÖp d×u d¾t c¸c chñng téc, sù nghiÖp khai ho¸ cao c¶; tÝnh chÊt cao quý cña sù nghiÖp ®ã lµm cho truyÒn thèng rùc rì l©u ®êi cña n−íc Ph¸p ngµy cµng thªm phÇn rùc rì\". ThÕ mµ ng−êi ta ®· ®em thùc hiÖn c¸i sù nghiÖp tiÕn bé, chÝnh nghÜa, v.v., ®ã nh− thÕ nµy: M−în cí bµi trõ n¹n du ®·ng, ng−êi ta thi hµnh mét chÕ ®é khæ sai víi d©n b¶n xø ë Ma®ag¸txca. Nh− lµ: trªn mÆt tr¸i mét tê giÊy trong thÎ c¨n c−íc cña ng−êi b¶n xø, cã dµnh riªng vµi « nhá ®Ó ng−êi chñ ghi chó. Trong « thø nhÊt, cã in nh÷ng ®iÒu ghi chó chñ yÕu, ng−êi chñ ph¶i ký nhËn ë d−íi. Lµm thuª cho «ng...................................................................... T¹i.............................................................................................. Tõ................................. ®Õn....................................................... Ng−êi chñ: Ng−êi b¶n xø nµo mµ thÎ c¨n c−íc kh«ng hîp lÖ nh− ®· chØ dÉn trªn ®©y ®Òu bÞ coi lµ du ®·ng, sÏ bÞ ph¹t tï tõ 3 th¸ng ®Õn mét n¨m, vµ sau khi m·n h¹n tï, cã thÓ cßn bÞ ®µy biÖt xø tõ 5 ®Õn 10 n¨m. B©y giê ta h·y xem c¸c «ng chñ ®i khai ho¸ Êy ®èi xö víi c«ng nh©n b¶n xø nh− thÕ nµo.

84 Hå CHÝ MINH TOµN TËP Cã mét b¸c cai ®Õn hái tiÒn c«ng cho mét ng−êi thî cña m×nh, th× mét «ng chñ nä ®· viÕt giÊy tr¶ lêi nh− sau: \"B¶o c¸i con lîn Êy lÊy c...1) mµ ¨n, chØ cã mãn Êy lµ hîp víi nã th«i\". Mét «ng chñ kh¸c, khi thÊy nhµ bÞ mÊt trém 1.000 phr¨ng, liÒn l«i t¸m ng−êi b¶n xø lµm thuª cho m×nh ra tra ®iÖn ®Ó b¾t hä thó nhËn. VÒ sau, ng−êi ta t×m ra kÎ trém chÝnh lµ cËu Êm con «ng chñ. Nhµ khai ho¸ - con, ®· ¨n ch¬i tho¶ thÝch. Nhµ khai ho¸ - bè, th× kh«ng bÞ l«i th«i g× c¶. Vµ nh÷ng ng−êi cã phóc ®−îc n−íc Ph¸p b¶o hé th× cßn n»m trong nhµ th−¬ng ë Tananariv¬. NguyÔn ¸i Quèc B¸o La Vie OuvriÌre, ngµy 29-5-1922. _______________ 1) Nguyªn b¶n: \"la m.\", viÕt t¾t cña ch÷ \"la merde\", ®ång nghÜa \"ph©n\" trong tiÕng ViÖt (BT).

85 Pari (TrÝch \"Nh÷ng bøc th− göi c« em hä\" do t¸c gi¶ dÞch tõ tiÕng An Nam1)) ë Pari23 cã mét vïng, c« em hä th©n mÕn cña t«i ¹, tù mét m×nh nã tr×nh diÔn ra ®−îc ®ñ bé mÆt vµ ®ñ t©m lý cña c¶ Pari, c¶ n−íc Ph¸p, c¶ vò trô. Ai muèn nghiªn cøu t×nh h×nh x· héi thêi buæi ta ngµy nay, th× chØ cø ®i ngang vïng nµy mµ th«i lµ ®¸ng gi¸ c¶ mét pho s¸ch lín cì b¸ch khoa toµn th− vËy. Vïng gåm ba xãm chÝnh, lµ £toan, Batinhon, £pinÐt. C« vèn cã trÝ t−ëng t−îng phong phó, nªn t«i ch¾c thÕ, chØ cÇn ®äc tªn mÊy xãm ®ã lµ c« ®· ®o¸n ra ®−îc thø bËc x· héi cña nh÷ng nhãm nµy råi. T«i ë ®©y nh− ®ang nghe thÊy c« tù th× thÇm víi m×nh: £pinÐt, £pinÐt - Nh÷ng c¸i Gai con! cuéc sèng ë ®©y h¼n ph¶i chËt vËt l¾m, gai gãc l¾m. Cßn £toan - Ng«i sao, c¸i ®ã h¼n ph¶i lµ n¬i c− ngô cña nh÷ng kÎ diÔm phóc, cã ®Æc quyÒn ®Æc lîi; mét Bång Lai tiªn c¶nh chø g× n÷a. V©ng, c« em hä nhá cña t«i ¬i, c« ®o¸n ®· gÇn gÇn ®óng thÕ ®Êy, Êy nh−ng t«i vÉn cø ph¶i t¶ cho c« thÊy c¸i sang träng cña bªn nµy vµ c¸i ®au khæ cña phÝa kia, sang träng ra sao, ®au khæ ra sao th× c¸i ®Çu ãc xinh x¾n cña c« ch¼ng thÊy næi nã mªnh mang ®Õn thÕ nµo ®©u. Xãm £toan th× b¾t ®Çu víi Kh¶i hoµn m«n. Êy lµ mét ®µi kû niÖm nguy nga dùng lªn ®Ó ghi nhí tµi danh qu©n phiÖt _______________ 1) Thùc ra, ®©y lµ v¨n phÈm do NguyÔn ¸i Quèc s¸ng t¸c (BT).

86 Hå CHÝ MINH TOµN TËP cña Nap«lª«ng. B©y giê th× nã dïng lµm må ch«n mét ng−êi lÝnh kh«ng tªn tuæi chÕt trong ®¹i chiÕn. Sù ®êi sao nã mØa mai thÕ, c« nhØ! Ng−êi ta ®em thu l¹i ®Ó cïng mét chç c¶ c¸i h− vinh cña t¸c gi¶ bao cuéc giÕt chãc kinh khñng ë ch©u ¢u vµ c¶ n¾m di hµi cña n¹n nh©n cuéc tµn s¸t thÕ giíi! C¸i ®µi nµy lµ n¬i l−u tån t−îng tr−ng nh÷ng nguyªn nh©n cña mäi cuéc chiÕn tranh tr−íc kia vµ sau nµy; còng nh− ng−êi lÝnh kh«ng tªn tuæi nµy lµ hiÖn th©n t−îng tr−ng cña tÊt c¶ nh÷ng ai bÞ giÕt h¹i ®Ó tho¶ m·n c¸i tham väng vµ c¸i kiªu kú cña bän t−íng l·nh. Bëi v× ai mµ ®· ®äc tªn nh÷ng chiÕn trËn ®Çy trµn lÞch sö tõ ®Çu ®Õn cuèi, ai mµ ®· ®äc bÊy nhiªu tªn kh¾c lªn riªng mét ®µi kû niÖm nµy th«i1), th× ph¶i kinh hoµng thÊy, biÕt bao nhiªu lµ n«ng d©n, bao nhiªu lµ c«ng nh©n ®¸ng th−¬ng ®· ng· xuèng kh«ng tªn tuæi, nh− kÎ ®ang n»m ®©y! §Ó mét chuyÕn th− sau, t«i sÏ kÓ cho c« nghe vÒ anh lÝnh téi nghiÖp nµy, khi cßn sèng ®· ph¶i ®−¬ng ®Çu víi nh÷ng trµng sóng ®¹i b¸c liªn thanh nh− thÕ nµo, nay vÉn ph¶i ®−¬ng ®Çu nh− thÕ nµo víi nh÷ng trµng diÔn v¨n ngo¹i giao vµ tá t×nh th©n thiÕt vê vÞt cña c¸c vÞ sø thÇn vµ cña c¸c cô PhÞ2). H«m nay, h·y trë l¹i c©u chuyÖn vïng nµy ®·. VËy, t«i ®ang nãi víi c« r»ng £toan lµ xãm c¸c phñ ®Ö thªnh thang, c¸c v−ên c©y hoa në sum suª, c¸c cç ngùa xe v−¬ng gi¶. §ã lµ mét æ xa hoa, tø xø, thõa th·i trµn trÒ vµ biÕng l−êi loÌ loÑt. §ã lµ thiªn ®−êng bän ¨n b¸m ®ñ c¸c cì vµ ®ñ c¸c xø. Sang träng lµ sang träng cho ®Õn c¶ con vËt. Ch¶ nãi lµm g× ®Õn c¸i gi¸ ng«ng cuång th¶ ra bao mét con mÌo h¶o h¹ng hay mét con ngùa lo¹i kho¸i3), _______________ 1) Kh¶i hoµn m«n £toan cã kh¾c ®Çy vµo ®¸ tªn c¸c chiÕn trËn vµ c¸c t−íng lÜnh thêi Nap«lª«ng (BT). 2) Nguyªn b¶n Fatty: Tõ lãng ®Ó chØ bän tai to mÆt lín. Gèc tiÕng Anh cã nghÜa lµ ng−êi bÐo (BT). 3) Nãi chuyÖn nu«i ®Ü ®iÕm (BT).

Pari 87 nã ®ñ ®Ó nu«i sèng toµn bé d©n c− mét tØnh n−íc ta, cø c¸i con khuyÓn xãm nµy lµ còng ®−îc sèng léng lÉy vµ tèn kÐm h¬n ng−êi ®i lµm thî nhiÒu. Rêi chÝnh lé Vag¬ram vµ ®¹i lé Cuècxen, lµ vµo xãm Batinhon. Xãm nµy lµ xãm kiÓu con d¬i, nghÜa lµ d©n b¶n ®Þa n¬i nµy thuéc mét giai cÊp trung gian. Hä kh«ng giµu sô ®Ó bay nh¶y nh− bän cõ kh«i trong giíi t− b¶n, mµ còng ch¼ng ®ñ nghÌo ®Ó ph¶i vÊt v¶ gièng ®¸m thî thuyÒn. Phong vò biÓu ®o møc giµu cã cña hä cø lµ theo sù th¨ng trÇm kinh tÕ h»ng ngµy mµ lªn xuèng; hä cã thÓ h«m nay th× th− th¸i trång b¾p c¶i, ®Ó råi h«m sau lµ ph¶i b¸n ®øt v−ên t−îc ®i. D©n ®©y lµ tiÓu th−¬ng, lµ «ng xÕp phßng giÊy, lµ «ng cß vÒ h−u. Bµ ®i ®©u lµ cã mét con chån1) to quÊn quanh cæ vµ mét con chã con bång trªn tay. ¤ng th× bao giê còng cã c¸i g× chÓnh m¶ng cµi khuyÕt ve ¸o, mét cñ kiÖu C«ng hu©n N«ng nghiÖp hoÆc lµ b«ng hoa tÝm cña vÞ chøc s¾c Häc chÝnh2). Bµ canh cöa th× s¸ng s¸ng ch¨m chót t−íi nh÷ng chËu hoa thu h¶i ®−êng cæ truyÒn cña bµ bµy trªn cöa sæ, s¸ng s¸ng giò c¸i th¶m tr¶i cÇu thang chÝnh - tÊm th¶m nµy b−íng bØnh nhÊt ®Þnh kh«ng chÞu leo cao h¬n tÇng g¸c ba3). Cø suy quy luËt vËn hµnh cña v¹n vËt th× d©n c− xãm nµy cã nhiÒu kh¶ n¨ng v« s¶n ho¸ h¬n lµ s¶n sinh ra nh÷ng ®øc ngµi t− b¶n chñ nghÜa. Xãm £pinÐt lµ phÝa ch©n cña c¸i thang. Nã lµ ng−êi bµ con khèn khã, kÎ thõa kÕ bÞ g¹t bá cña hai xãm kia. Nã gÇn nh− lµ _______________ 1) Zibline: Gièng chån B¾c cùc, tøc mét lo¹i thó l«ng dµi m−ît, m×nh dµi, ®u«i dµi nªn ®· ®−îc xö lý gi÷ nguyªn l«ng dïng lµm kh¨n quµng cæ phô n÷ sang träng (BT). 2) Nh÷ng lo¹i hu©n ch−¬ng, huy ch−¬ng cña Ph¸p, mçi lo¹i cã h×nh d¸ng, mµu s¾c riªng (BT). 3) Nhµ ë Pari th−êng tõ n¨m ®Õn t¸m tÇng. Nh÷ng hé sang träng nhÊt hay ë tÇng g¸c cho ®Õn g¸c ba. G¸c cao h¬n, th× nh÷ng hé gia t− tÇm th−êng h¬n ë (BT).

88 Hå CHÝ MINH TOµN TËP thuéc mét gièng ng−êi kh¸c, ra vÎ bÏn lÏn, khiªm nh−êng, bÞ c¸i khèn cïng nã ®Ì bÑp. Nµy c«, h·y xem «ng b¸c m×nh Ðp mÝa lÊy ®−êng theo c¸i kiÓu ngh×n n¨m x−a cò cña d©n ta, th× c« nghÜ ra ®−îc c¸i c¶nh x· héi ë ®©y nã thÕ nµo. Cã bao nhiªu n−íc Ðp ngon ngät th× cø tu«n c¶ ra mét bªn cèi, cßn bªn kia th× chØ cã b·, bÑt ra, qu¾t l¹i. §©y còng thÕ. Mét bªn lµ giµu sang vµ nhµn rçi, mét bªn lµ cÇn cï vµ thiÕu thèn. L«i th«i vµ gÇy guéc nh− ngãn tay kho»m kho»m cña con mô phï thuû giµ, èng lß s−ëi ë £pinÐt mïa hÌ th× um khãi vµ mïa ®«ng th× l¹i nh− t¾t ngÊm. Tr«ng xa, nhµ cöa kh¼ng khiu trong xãm gièng y mÆt ng−êi vËy, nh÷ng bé mÆt ng−êi ng¬ ng¸c mµ c¸i bÒ mÆt tiÖm cña mét b¸c bu«n giÎ r¸ch hay cña mét hiÖu thÞt −íp l¹nh th× lµm ra d¸ng c¸i miÖng mãm, cßn cöa sæ ®· to¸c to¹c th× dïng lµm nh÷ng con m¾t nhÎm nh÷ng dö l¹i cËn thÞ. Xãm nh÷ng con ng−êi lµm lông, s¶n xuÊt vµ ®ãi meo. Xãm ng−êi lµm thî, xãm ng−êi nghÌo, xãm ng−êi cïng khèn. Gi÷a xãm, cã mét mÈu phè dµi chõng d¨m chôc mÐt. Quanh phè thÊy tÒ tùu mét ng«i tr−êng tiÓu häc, mét nhµ m¸y vµ mét qu¸n ch¸o b×nh d©n. Cã ph¶i thÕ kh«ng nµo, c« em hä th©n mÕn, c¶ c¸i bé sËu Êy thÕ lµ rÊt mùc tiªu biÓu? Khi cßn bÐ, th× trÎ con ®i häc ®Ó mµ biÕt t«n träng quyÒn thiªng liªng cña c¸c «ng chñ. Lín lªn, anh thî rêi nhµ tr−êng ®i gãp phÇn lµm giµu cho giíi chñ nh©n «ng mµ m×nh ®· ®−îc häc tËp sïng b¸i c¸i uy nghi. Giµ råi yÕu ®i, th× «ng l·o ®−îc, vÉn giíi chñ nh©n «ng ®ã, mµ cô ®· lµm giµu cho, tèng cô ra ngoµi ®−êng ®Ó nhê chÈn bÇn mµ sèng nèt cuéc ®êi hay lam hay lµm cña m×nh! Mçi s¸ng, t«i ph¶i ®i ngang qu¸n ch¸o b×nh d©n ®Ó ®Õn x−ëng lµm viÖc cña t«i. Trêi ®Ñp hay xÊu, n¾ng Êm hay tuyÕt r¬i, th× t«i còng cø thÊy tôm l¹i tr−íc cöa ng«i nhµ c«ng nµy lèi ba chôc c¸c cô. C¸c cô ¨n bËn thËt kh«ng t−ëng t−îng ®−îc. Ng−êi th× kho¸c c¸i ch¨n trªn l−ng, ng−êi th× l¹i mÆc c¸i ¸o dµi bã cña hÇu bµn tr−ëng - ®Çu ®éi c¸i mò r¬m ®· vµng óa, ng−êi kh¸c n÷a t¶ t¬i ®ôp v¸ mu«n mµu s¾c. Giµy c¸c cô, mâm h¸ ra nh− hép th− c¶, c−êi

Pari 89 nh¹o víi mäi kh¸ch qua ®−êng. Trong lóc ®îi cöa më vµ ®Ó giÕt thêi giê, c¸c cô xem mÊy mÈu b¸o Le Matin24 hay tê Le Petit Parisien25 nhÆt ®−îc ch¼ng biÕt ë ®©u n÷a. Trêi cã l¹nh qu¸ th× c¸c cô thæi thæi lªn ngãn tay hoÆc lµ gië ®iÖu nhÊt bé ra nh¶y1) ®Ó tù s−ëi Êm. Mét cô nh×n t«i c¶ c−êi: \"Chó xem, s−ëi kiÓu trung t©m2) cña bän nµy ®Êy!\". D¸ng c¸c cô tåi tµn thÕ, nh−ng ai nÊy ®Òu thËt dÔ th−¬ng, vµ c¸c cô tr«ng thÊy t«i m·i råi, th× cuèi cïng Êy còng lµ cã quen biÕt. Mét thø t×nh b»ng h÷u thÕ lµ n¶y ra gi÷a chóng t«i vµ hai bªn chµo nhau khi ®i qua. T«i ®Æc biÖt ®Ó ý mét cô giµ trong sè ®ã. ¤ng cô s¹ch sÏ, t−¬m tÊt, vµ bé d¹ng biÓu lé mét nçi buån phiÒn ®−îc nÐn xuèng, mét niÒm tù träng ch¼ng chÞu ®Ó ng· khuþu, ngay trong c¬n quÉn b¸ch. Cô cã ®eo mét d¶i huy ch−¬ng th−ëng c«ng cøu n¹n. Cô bao giê còng cø ®øng ®»ng sau ng−êi kh¸c. Mét h«m, t«i ®Õn b¾t tay cô vµ nãi víi cô: \"Cè ¬i, cè cã vui lßng cho phÐp ®−îc mêi cïng dïng mét b÷a lãt d¹, chñ nhËt tíi, ®−îc kh«ng?\". Cô ®¸p: \"¤ng tö tÕ qu¸, th−a «ng, thÕ cho nªn t«i tõ chèi th× ho¸ ra phô lßng tèt cña «ng, vËy xin nhËn\". Chóng t«i cïng ®Õn mét qu¸n ¨n nhá. §Æt xong mãn ¨n, chóng t«i chuyÖn trß, vµ «ng cô b¶o t«i: \"T«i kh«ng d¸m tù tiÖn ngá lêi tr−íc víi «ng, bëi v× tr−íc hÕt «ng lµ ng−êi n−íc ngoµi, thÕ råi t«i l¹i ng¹i lµm phËt lßng «ng, thanh niªn dÔ tù ¸i thÊy cã ng−êi ®Õn b¾t chuyÖn l¹i nh− t«i, mét l·o giµ nghÌo khæ, ch¼ng kh¸c ®øa ¨n mµy vËy. Nh−ng mµ cø mçi lÇn «ng ®i qua tr−íc mÆt t«i, lµ lßng t«i l¹i trµn ngËp mét niÒm ®au ®ín kh«n cïng, t«i chØ muèn khãc. T«i rÊt hiÓu «ng lÊy thÕ lµm l¹, nh−ng Êy lµ t¹i thÕ nµy: thÊy «ng, _______________ 1) Nguyªn b¶n: One-step (mét b−íc), tªn mét ®iÖu vò gèc Mü, nhanh vµ m¹nh. ë ®©y ý nãi c¸c cô giµ khoa ch©n móa tay cho ®ì rÐt (BT). 2) Lèi s−ëi sang, s−ëi c¶ nhµ nh−ng chØ ®èt lß ë mét n¬i th«i, cã èng dÉn h¬i n−íc nãng ®Õn tõng phßng (BT).

90 Hå CHÝ MINH TOµN TËP lµ t«i l¹i nhí th»ng con thø cña t«i, t«i ®· mÊt nã trong trËn giÆc. Nã còng kho¶ng tuæi «ng ®Êy. Ch¾c «ng h¨m nh¨m, h¨m s¸u chø g×? - H¨m s¸u, cè ¹, t«i tr¶ lêi. - §óng råi, nã kÐm «ng mét tuæi. ¤ng kh«ng ch¸n tai th× ®Ó t«i kÓ chuyÖn nã «ng nghe, chuyÖn nã mµ thËt ra lµ chuyÖn t«i. - Xin mêi cè, nghe chuyÖn cè sÏ thÝch thó l¾m. - Thêi t«i cßn Ýt tuæi, «ng b¹n cïng bµn ®¸ng kÝnh cña t«i kÓ, t«i lµm nghÒ hµng h¶i ®¨ng b¹1). T«i ®· ®i vßng quanh thÕ giíi nhiÒu lÇn. T«i còng cã lÇn ®Õn xø «ng, ®Õn Sµi Gßn, ®Õn H¶i Phßng. Sau t«i t»n tiÖn c−íi mét c« g¸i n«ng th«n hiÒn lµnh. Vî chång ®Õn lËp nghiÖp ë vïng B¾c. Nhµ t«i më mét cöa hµng nhá b¸n gia vÞ vÆt v·nh, cßn t«i th× vµo lµm mét nhµ m¸y. Vî chång t«i cã hai trai, mét g¸i, ba ch¸u thËt lµ cña trêi cho «ng ¹! Nhµ t«i víi t«i, bän t«i chÞu khã kham khæ còng nhiÒu, nu«i ®−îc c¸c ch¸u ¨n häc, nã giái giang l¾m. Bµ con lèi xãm ®Òu lÊy lµm thÌm thuång, v× c¸c ch¸u nÕt na, thËt lµ ngoan ngo·n, ch¨m lµm, l¹i cã häc. Ch¸u M«rix¬ lµ ch¸u lín, lµm nghÒ thî vÏ. Ch¸u Anbe th× lµm thî m¸y. Em g¸i c¸c ch¸u, lµ ch¸u Yvon, nã lµ mét b«ng hoa xinh xinh m−êi t¸m c¸i xu©n xanh - nh− ë xø t«i ng−êi ta hay nãi v¨n hoa thÕ - hoa lµm si ng©y løa trai kh¾p vïng, ch¸u nã ®¸nh m¸y ch÷. Mçi ®øa kiÕm ®−îc ®ång tiÒn còng kha kh¸, ®ñ cho m×nh vµ cho vî chång chóng t«i. Ban ngµy th× c¸c ch¸u ®i lµm, tèi ®Õn c¶ mÊy ch¸u m¶i mª häc hµnh. Chñ nhËt nµo còng c¶ ngµy bµn luËn víi nhau nh÷ng c¸i häc ®−îc trong tuÇn. Nãi thËt t×nh ®Ó «ng hay, cø nghe c¸c ch¸u nã bµn nã nãi lµ s−íng l¹ s−íng lïng; Êy chÝnh c¸c ch¸u ®· d¹y chóng t«i, mÑ c¸c ch¸u víi t«i, biÕt ®−îc kh«ng biÕt bao nhiªu thø. VËy lµ vî chång chóng t«i thËt lµ ®«i bè mÑ s−íng nhÊt trÇn ®êi. _______________ 1) Tøc thñy thñ d©n sù. Do yªu cÇu cña sù kiÓm so¸t quèc gia vµ quèc tÕ, ng−êi ®i biÓn ph¶i theo luËt hµng h¶i quèc tÕ, ®−îc ®¨ng ký vµo mét danh b¹ nhµ n−íc. Cã ®¨ng b¹ míi lµ c«ng nh©n hµng h¶i chÝnh thøc (BT).

Pari 91 \"ChiÕn tranh bïng næ. Ch¸u M«rix¬ bÞ th−¬ng nÆng tõ ®Çu, Ýt l©u sau th× chÕt. Ch¸u Anbe th× bÞ ghi lµ mÊt tÝch, sau ba th¸ng chiÕn trËn. Cø thÕ lµ nhµ t«i vµ ch¸u g¸i ho¸ ®iªn lªn, ®iªn v× ®au ®ín. Lµng t«i lµ c¸i ®Ých cho ph¸o n·, ®¹n Ph¸p ®Õn víi chóng t«i còng nhiÒu ngang ®¹n §øc; ®¹n nã kh«ng cã quèc tÞch, nªn ®¹n bªn nµy hay bªn kia th× còng ®Òu ph¸ ph¸ch ®å ®¹c, còng ®Òu giÕt h¹i ng−êi ta, döng d−ng nh− nhau, tµn khèc nh− nhau. \"Mét h«m nä, trong gian nhµ chóng t«i ë ®· ®æ vì ®Õn nöa, vî t«i cïng ch¸u g¸i t«i ®ang nÊu n−íng, th× mét c¸i nåi1) - ch¼ng ph¶i lo¹i nåi Na Uy næi tiÕng cña Lui Phorext¬ ®©u, mµ lµ c¸i lo¹i nåi nã giËp be giËp bÐt tuèt - nã bæ xuèng. \"Mét tiÕng næ kinh hån, råi tÊt c¶ hÊt tung lªn. T«i tho¸t th©n v× ®ang xuèng tÇng hÇm lÊy c¸i g× ®ã. §Õn khi l¹i ng−êi, tõ d−íi hÇm lªn, th× lªn hÕt cÇu thang, t«i ch¼ng cßn thÊy nhµ, thÊy cöa, thÊy vî, thÊy con ®©u c¶ n÷a, mµ chØ thÊy mét kho¶ng trèng kh«ng, mét kho¶ng trèng kh«ng khñng khiÕp, h·i hïng, mét kho¶ng trèng kh«ng nã lÊp ®Æc kh«ng trung b»ng c¸i n·o nuét, c¸i tËn cïng, c¸i chÕt chãc, c¸i tan hoang. T«i qu¸ s÷ng sê ®Ó cßn ho¶ng hèt... Nh−ng h·y chê ®Êy, ®· hÕt ®©u! C¸i lóc ghª gím nhÊt trong c¶ ®êi t«i, lµ lóc mµ t«i nhËn ra trong ®èng nhµ cöa vôn n¸t, mét c¸i bµn tay m¸u me cña ch¸u Yvon téi nghiÖp cña t«i, råi c¸ch mÊy b−íc, lµ mét c¸i ch©n cßn giµy tÊt y nguyªn cña ng−êi vî ®¸ng th−¬ng cña t«i. Êy bÊy giê, Êy bÊy giê...\". §Õn ®©y, «ng giµ t¸i nhît. T«i ®äc thÊy trong ®«i m¾t cô, bçng d¹i ®i, mét nçi niÒm ®au xãt vµ c¨m hên kh«ng sao t¶ xiÕt. Mét c¬n co giËt lµm cô toµn th©n run rÈy. Cô tú hai bµn tay ®ang qu¾p l¹i lªn mÐp bµn. Hai ch©n cô di di ®Òu nhÞp, nh− ph¸t sèt, trªn sµn nhµ, mµ c¨ng g©n cèt ra nh− vËy, th× lµ khi nµo con ng−êi ta ®ang cè k×m l¹i mét niÒm xóc ®éng ®ang muèn bïng ra. T«i nhá nhÑ b¶o cô: \"Th«i võa råi, cè ¬i! Xin ®Ó h«m kh¸c cè kÓ cho nghe. Cè x¬i cñ _______________ 1) Tõ lãng chØ ®¹n ph¸o cì lín (BT).

92 Hå CHÝ MINH TOµN TËP khoai r¸n, cè nhÐ!\". ¤ng cô nh− kh«ng nghe thÊy t«i nãi; cô thë dµi mét h¬i, nãi tiÕp: \"§Êy «ng xem, «ng th©n mÕn, chiÕn tranh, cuéc chiÕn tranh trêi tru ®Êt diÖt nµy t«i cã c¸i g× th× nã ®· giÕt s¹ch c¶, nµo lµ h¹nh phóc, nµo lµ nhµ cöa, nµo ng−êi vî quý, nµo bÇy con yªu. Cßn t«i, th× b©y giê t«i nhê thiªn h¹ bè thÝ ®Ó sèng qua ngµy, sau bÊy nhiªu n¨m trêi lµm ¨n, cùc nhäc. BiÕt ®©u, v©ng, biÕt ®©u ch¼ng ph¶i chÝnh ch¸u Anbe ®¸ng th−¬ng cña t«i lµ ng−êi b©y giê ®©y ®ang n»m ®ã d−íi Kh¶i hoµn m«n!\". Cô g¹t mét giät n−íc m¾t thËt to, tay run run n©ng c¸i cèc mµ t«i võa rãt r−îu vµo, miÖng nãi: \"Nµo, chóc søc khoÎ «ng!\". B¸o L'HumanitÐ, ngµy 30 vµ 31-5-1922.

93 B×nh ®¼ng §Ó che ®Ëy sù xÊu xa cña chÕ ®é bãc lét giÕt ng−êi, chñ nghÜa t− b¶n thùc d©n lu«n lu«n ®iÓm trang cho c¸i huy ch−¬ng môc n¸t cña nã b»ng nh÷ng ch©m ng«n lý t−ëng: B¸c ¸i, B×nh ®¼ng, v.v.. Nh−ng, h·y xem tay chiÕn sÜ vÒ b×nh ®¼ng Êy ®· thùc hiÖn b×nh ®¼ng nh− thÕ nµo. Cïng lµm mét viÖc trong cïng mét x−ëng, ng−êi thî da tr¾ng vÉn ®−îc tr¶ l−¬ng hËu h¬n nhiÒu so víi b¹n ®ång nghiÖp kh¸c mµu da. Trong c¸c c«ng së, nh÷ng ng−êi b¶n xø mÆc dÇu ®· lµm viÖc l©u n¨m vµ mÆc dÇu rÊt thµnh th¹o c«ng viÖc, vÉn chØ lÜnh mét kho¶n tiÒn c«ng chÕt ®ãi, trong khi mét ng−êi da tr¾ng míi ®−îc vµo, lµm c«ng viÖc Ýt h¬n, th× l¹i lÜnh l−¬ng bæng nhiÒu h¬n. Cã nh÷ng thanh niªn b¶n xø ®· häc qua c¸c tr−êng ®¹i häc cña chÝnh quèc vµ ®Ëu b»ng tiÕn sÜ y khoa hoÆc luËt khoa, vÉn kh«ng thÓ lµm ®−îc nghÒ nghiÖp cña m×nh trong n−íc m×nh nÕu hä kh«ng vµo quèc tÞch Ph¸p. (Mäi ng−êi ®· biÕt, mét ng−êi b¶n xø muèn ®−îc vµo quèc tÞch Ph¸p nh− vËy th× khã kh¨n vµ nhôc nh· nh− thÕ nµo råi). Ph¶i bá ruéng n−¬ng vµ nhµ cöa ®¨ng vµo lÝnh \"t×nh nguyÖn\", nh÷ng ng−êi d©n b¶n xø ra lÝnh ®· ®−îc nÕm mïi ngay ý nghÜa mü miÒu cña c¸i thø \"c«ng b»ng\" qu¸i gë mµ hä ®ang ph¶i b¶o vÖ nµy. Cïng mét cÊp bËc, nh−ng ng−êi da tr¾ng gÇn nh− bao giê còng ®−îc xem lµ cÊp trªn cña ng−êi b¶n xø. Ng−êi sÜ quan b¶n xø ph¶i

94 Hå CHÝ MINH TOµN TËP chµo vµ tu©n lÖnh sÜ quan da tr¾ng. C¸i chÕ ®é ®¼ng cÊp ph©n biÖt \"nh©n chñng - qu©n sù\" Êy l¹i cßn râ rÖt h¬n n÷a khi nh÷ng ng−êi lÝnh da tr¾ng vµ lÝnh kh¸c mµu da cïng ®i chung trªn mét chuyÕn xe löa hoÆc tµu thuû. VÝ dô nh− viÖc míi nhÊt gÇn ®©y: Håi th¸ng n¨m, chiÕc tµu Ligiª chë 600 lÝnh ng−êi Mang¸t tõ Ph¸p sang Ma®ag¸txca. C¸c h¹ sÜ quan ng−êi b¶n xø th× chen chóc d−íi hÇm tµu, cßn ®ång nghiÖp cña hä, nh÷ng h¹ sÜ quan da tr¾ng, th× ®−îc ®−êng hoµng n»m trong c¸c buång dµnh riªng. H¼n nh÷ng ng−êi anh em kh¸c mµu da chóng ta, nãng s«i lªn v× c¸c nåi sópde nÕu kh«ng ph¶i v× lý t−ëng, vµ tØnh dËy v× tiÕng ®éng Çm Çm cña ch©n vÞt quay hay v× tiÕng gäi cña l−¬ng tri, cã thÓ suy nghÜ vµ hiÓu r»ng c¸i chñ nghÜa t− b¶n tèt ®Ñp kia vÉn coi hä vµ bao giê còng chØ coi hä nh− nh÷ng kÎ «l« mal«t«1) mµ th«i. N.A.Q. B¸o L'HumanitÐ, ngµy 1-6-1922. _______________ 1) Tõ ng÷ Latinh, cã nghÜa lµ kÎ tanh h«i, bÈn thØu (BT).

95 Lêi than v·n cña Bµ Tr−ng Tr¾c Quèc v−¬ng n−íc Nam s¾p lµm \"kh¸ch cña n−íc Ph¸p\". Gäi lµ cã lêi chµo mõng tÝ ti, chóng t«i kÝnh d©ng ngµi giÊc méng nµy cña ®ång chÝ NguyÔn ¸i Quèc cña chóng t«i, ng−êi bÇy t«i trung thµnh cña ngµi. §ªm tèi qu»n qu¹i d−íi lµn m−a nhá h¹t dÇm dÒ. M¶nh tr¨ng vµng vät cè bÝu trªn nh÷ng m¸i lÒu tranh. C©y ®Ém −ít ®Çm ®×a n−íc m¾t tu«n r¬i. Giã thæi qua nh÷ng côm l¸ mÖt mái va nhau thµnh tiÕng kinh rîn. Cµnh c©y vÆn vÑo nh− nh÷ng c¸nh tay ma qu¸i, vµ nh÷ng ®¸m n−íc bÞ tõng c¬n giã ®ét ngét quÊt, cø nøc në. C¶nh vËt n−íc Nam, lång trong c©y cá um tïm, vèn t−¬i vui vµ th¬ méng thÕ d−íi ¸nh tr¨ng, nay buån th¶m l¹ lïng. C¬n hÊp hèi ®ang ch¬i v¬i kh¾p. Tai −¬ng l¶ng v¶ng ®©u ®©y. ¸nh s¸ng lõ ®õ cña nh÷ng c©y nÕn th¬m chÊp chíi ®Çu ngän bÊc cong queo, h¾t lªn nh÷ng c©y cét s¬n mµi nh½n bãng trong cung ®iÖn nh÷ng bãng ®en lung lay vµ nh÷ng con m¾t hÊp h¸y. Bän quan ho¹n lim dim uÓ o¶i trªn chiÕc chiÕu tr¶i d−íi ®Êt ë mét gãc nhµ. Nh− c¶m thÊy ®−îc cã im lÆng ®ang bß lª. Trèng canh võa ®iÓm ba tiÕng. Tïng, tïng, tïng! C¸c anh lµ ng−êi ph−¬ng T©y, c¸c anh ch¼ng hiÓu thÕ lµ thÕ nµo c¶, hö? Tïng, tïng, tïng! Nh©n nã lªn n¨m thÕ lµ ba giê cña c¸c anh ®Êy. §©y lµ thêi kh¾c ban ®ªm lóc l−¬ng tri cÊt cao tiÕng. Lóc c¸c ®èng m¶

96 Hå CHÝ MINH TOµN TËP kh¹c ra nh÷ng kÎ n»m bªn trong, hä l×a khái nh÷ng tÊm liÖm he hÐ më, ®Ó ra ngoµi ®i dß ®i dÉm, cÊt lªn tiÕng ró hoan l¹c. Lóc ®Çu ãc con ng−êi ®Çy rÉy nh÷ng bãng h×nh, méng mÞ. Tïng, tïng, tïng! Nh©n nã lªn ba, th× Êy lµ con sè chÝn, con sè tËn cïng trong nh÷ng con sè ch¼ng thÓ chia còng ch¼ng thÓ nh©n, mµ theo vua Phôc Hi th× nã biÓu hiÖn sù suy ®èn cña mét sinh linh ®−îc coi nh− cïng tét (d−¬ng cöu)1). §ã chÝnh lµ lóc thiªn tö n»m m¬. Ngµi m¬ thÊy nh÷ng con rång ch¹m trªn tñ, bµn bçng biÕn ®éng, ho¸ thµnh nh÷ng con r¾n gím ghiÕc, më thao l¸o nh÷ng con m¾t ®á ngÇu tia m¸u. Cßn nh÷ng con phông hoµng2), gièng chim t−îng tr−ng cho uy quyÒn vua chóa, th× v−¬n chiÕc cæ dµi ngo½ng tua tña l«ng, quÖt má xoÌ c¸nh, y hÖt ®¸m gµ trèng c¸u kØnh, ®¸ng ghÐt. Mäi vËt b»ng ngäc th¹ch, b»ng ch©u b¸u, ®Òu xØn ®i, x¸m xÞt l¹i. TÊt c¶ cø tõ tõ quay trßn, vµ tan dÇn, tan dÇn. Råi mét bãng ma trïm kh¨n, tr¨ng tr¾ng hiÖn lªn. Nhµ vua kinh hoµng run lªn lËp cËp, v× kh«ng ph¶i vua chóa nµo còng ®Òu can ®¶m nh− H¨mlÐt3), vµ th«ng minh nh− thÕ th× l¹i cµng kh«ng. Ngµi muèn kÐo chiÕu che mÆt mµ kh«ng ®−îc. §−êng bÖ vµ giËn d÷, bãng ma nãi víi vÞ chñ hoµng cung thÕ nµy: _______________ 1) Nguyªn b¶n viÕt gi−¬ng cöu, v× t¸c gi¶ muèn b¹n ®äc Ph¸p ®äc ®−îc gÇn ©m tiÕng ViÖt h¬n. D−¬ng cöu, mét quÎ trong Kinh DÞch, biÓu hiÖn møc cao nhÊt mµ mét con ng−êi hoÆc mét sù vËt cã thÓ tiÕn tíi ®−îc vµ tõ ®iÓm nµy trë ®i nã sÏ xuèng dèc (kh¸i niÖm thuéc vò trô quan siªu h×nh huyÒn bÝ Trung Quèc cæ, sau th−êng g¾n víi mª tÝn vÒ t−íng sè). Phôc Hi, vua thÇn tho¹i Trung Quèc cæ s¬, ®−îc coi lµ thñy tæ cña vò trô quan nãi trªn (BT). 2) Phông hoµng trong nguyªn b¶n viÕt b»ng tiÕng ViÖt (BT). 3) H¨mlÐt: Nh©n vËt chÝnh trong vë kÞch cïng tªn cña v¨n hµo Anh SÕchxpia. Trong ®o¹n ®Çu cña vë kÞch H¨mlÐt, hoµng tö n−íc §an M¹ch, tiÕp xóc víi bãng ma vua cha hiÖn vÒ ®ßi ®−îc con b¸o thï (BT).

Lêi than v·n cña bµ tr−ng Tr¾c 97 - Mi cã nhËn ra ta kh«ng, ®øa con khèn khæ kia ¬i! Ta lµ mét trong nh÷ng ng−êi khai s¸ng n−íc Nam t−¬i ®Ñp nµy ®©y. Ta lµ Tr−ng Tr¾c, n¨m 391) ®· cïng em g¸i ta lµ Tr−ng NhÞ vµ ®ång bµo ®¸nh ®uæi bän x©m l¨ng, tr¶ thï chång, gi¶i tho¸t quª h−¬ng. §õng cã run lªn nh− thÕ, con ¬i! Mµ ph¶i l¾ng nghe lÊy lêi mÑ b¶o! Ch¼ng hay mi cã biÕt r»ng, theo tËp tôc ngh×n n¨m cña n−íc Nam ta x−a cò th× Hoµng ®Õ lµ chÞu mÖnh trêi ®Ó trÞ d©n, v× thÕ mµ ®−îc coi lµ con cña trêi, cha mÑ cña d©n? \"Vua muèn xøng víi lßng trêi vµ lµm trßn nhiÖm vô chÝ t«n cña m×nh th× ph¶i chÞu khæ tr−íc d©n vµ chia s−íng sau d©n. Vua ph¶i tu©n lÖnh trêi, mµ tiÕng d©n chÝnh lµ truyÒn l¹i ý trêi. B»ng kh«ng th× Êy lµ trêi ®o¹n tuyÖt, tæ tiªn tõ bá, nh©n d©n ruång rÉy. \"Gië sö ®Êt n−íc ra mµ xem, mi sÏ thÊy tæ tiªn ®· treo bao tÊm g−¬ng ®¹o ®øc vµ dòng c¶m, chÝ khÝ vµ tù t«n. Lý B«n (544)2), víi mét nhóm nghÜa sÜ, ®· næi dËy vµ bÎ g·y ¸ch ®« hé cña H¸n téc. Ng« QuyÒn (938) ®· ph¸ tan ®¹o qu©n n−íc ngoµi kÐo vµo ®¸nh chiÕm ®Êt ®ai Tæ quèc ta. \"D©n ta sèng trong h¹nh phóc vµ thÞnh v−îng d−íi triÒu nhµ §inh. N¨m 9803), Lª §¹i Hµnh ®· dòng c¶m kh«ng chÞu khuÊt phôc tr−íc yªu s¸ch cña l¸ng giÒng hïng m¹nh h¬n m×nh gÊp béi, «ng ®· ®¸nh th¾ng ®Þch, giÕt chÕt t−íng ®Þch. Do ®ã ®· gi¶i tho¸t ®−îc ®ång bµo khái n¹n n« dÞch. \"Qu©n M«ng Cæ ®i ®Õn ®©u ph¸ s¹ch ®Êy, ®· bÞ nhµ TrÇn vÎ vang cña chóng ta ®¸nh b¹i (1225)4). Lª Lîi ®· hïng dòng ®øng ra l·nh ®¹o cuéc c¸ch m¹ng n−íc Nam, ®Ëp tan chÕ ®é tµn b¹o vµ h¹ch s¸ch mµ nh÷ng kÎ tù x−ng lµ b¶o hé ta b¾t ta chÞu. ..... _______________ 1) Hai Bµ Tr−ng khëi nghÜa n¨m 40 (BT). 2) Lý B«n, tøc Lý BÝ, khëi nghÜa n¨m 542 (BT). 3) Lª §¹i Hµnh ph¸ giÆc n¨m 981 (BT). 4) Nhµ TrÇn b¾t ®Çu tõ n¨m 1226 (BT).

98 Hå CHÝ MINH TOµN TËP \"ThËt lµ nhôc nh· thËm tÖ, thËt lµ ch¸n ng¸n ghª gím, thËt lµ cay ®¾ng ª chÒ xiÕt bao cho c¸c vÞ, nÕu tõ nh÷ng tÇng m©y, tæ tiªn mi ph¶i tr«ng thÊy d©n téc mµ c¸c vÞ ®· giµnh ®−îc tù do nay chÞu phËn n« lÖ, ®Êt n−íc ®· ®−îc c¸c vÞ gi¶i tho¸t nay l©m vµo c¶nh n« dÞch, kÎ kÕ tôc ngai vµng cña c¸c vÞ nay sèng trong −¬n hÌn. \"MÆc dÇu lÔ nghi kh«ng cho phÐp c¸c vÞ nguyªn thñ n−íc ta rêi khái cung cÊm, thÕ nh−ng chóng ta vÉn ph¶i ®au buån nhËn thÊy r»ng vÉn cã nh÷ng bËc qu©n tr−ëng ph¶i l−u vong. \"N¨m 14071), Tµu (phong kiÕn) ®¸nh nhau víi ta; nhê ý chÝ ®éc lËp vµ lßng kh¸t khao tù do h¬n lµ nhê qu©n ®«ng søc m¹nh, n−íc Nam ®· th¾ng. Chinh chiÕn lóc ®ã thÕ lµ l¹i b¾t ®Çu. GiÆc biÕt r»ng kh«ng khuÊt phôc ®−îc ta b»ng uy lùc, ®· dïng chiÕn tranh hao mßn. TrÇn §Õ Quü ®· l·nh ®¹o d©n Nam ®o¹t ®−îc th¾ng lîi, sau thÊy d©n cïng kiÖt, ®ãi kh¸t, m¸u ®æ x−¬ng r¬i. ¤ng biÕt r»ng giÆc chØ muèn h¹i m×nh «ng, vµ chóng b¾t ®−îc «ng råi th× d©n Nam sÏ ®−îc yªn æn. V× vËy «ng ra nép m×nh; «ng nép m×nh ®Ó d©n «ng ®ì hao tæn sinh linh, x−¬ng m¸u. BÞ cÇm tï gi¶i ®i, «ng nh¶y xuèng s«ng tù tö. ¤ng thµ chÕt vinh chø kh«ng sèng nhôc. Ngµy nay, mçi buæi mÆt trêi mäc lªn lÆn xuèng, mu«n ngh×n ¸nh hµo quang vµng ãng qu©y trªn dßng s«ng trong n−íc b¹c long lanh, t¹o nªn ®µi kû niÖm vÜnh cöu cho linh hån bÊt diÖt cña con ng−êi chiÕn b¹i vÜ ®¹i ®ã... \"TiÕp ®ã lµ Hµm Nghi, Thµnh Th¸i vµ Duy T©n - ng−êi ë ng«i ngay tr−íc mi. ChÝnh nh÷ng kÎ x−ng x−ng lµ t«n träng phong tôc, luËt lÖ n−íc ta ®· ®µy ¶i ba vÞ vµ mai ®©y sÏ dïng mi lµm mãn ®å rao hµng thuéc ®Þa, cæ ®éng ®Õ quèc. Cã thÊy kh«ng, con! Ch¼ng thÓ bao giê trong niªn gi¸m n−íc mi l¹i cã mét vua Nam nµo chÞu lµm t«i tí ®Õn nh− mi, l¹i cã mét cuéc ngù gi¸ tuÇn du nµo th¶m h¹i ®Õn møc nµy. Tr−íc ®©y, mi ®· tõng ph¹m téi b¸ng bæ lµ bÖ lªn bµn thê linh thiªng cña «ng v¶i h×nh ¶nh ghª tëm cña th»ng da _______________ 1) Cuéc x©m l−îc cña nhµ Minh b¾t ®Çu n¨m 1406 (BT).

Lêi than v·n cña bµ tr−ng Tr¾c 99 tr¾ng ng¸i ngñ vµ bông phÖ nä, nã sÆc lªn mïi tái, ín mïi th©y ma. T¹i sao, õ, t¹i sao mi l¹i lµm thÕ? Nay mi l¹i s¾p lÈn xa t«n miÕu. Tay mi sÏ kh«ng th¾p h−¬ng vµo nh÷ng tiÕt ®Çu xu©n, ®Çu thu n÷a. Mi sÏ kh«ng tù tay më h−¬ng ¸n d©ng hoa qu¶ ®Çu mïa vµ cóng c¬m míi n÷a. VÉn hay, con ¹! r»ng tÊt c¶ nh÷ng c¸i Êy ch¼ng qua ®Òu lµ nghi lÔ cæ hñ! Nh−ng mi còng thõa biÕt r»ng chØ cßn ®éc nghÜa vô ®ã lµ mi cßn lµm ®−îc víi tæ tiªn vµ mi còng chØ cßn ®éc c¸i uy tÝn ®ã mµ th«i tr−íc m¾t thÇn d©n. \"Giê th× mi l¹i s¾p lµm tÖ h¹i h¬n n÷a. Mi s¾p ca ngîi c«ng ®øc cña nh÷ng ®øa bãc lét vµ hiÕp ®¸p d©n mi. Mi s¾p ph« tr−¬ng sù thÞnh v−îng cña ®Êt n−íc mi, c¸i thÞnh v−îng ®−îc s¾p ®Æt ®©u ra ®Êy trong trÝ t−ëng t−îng qu¸ giµu cña bän bãc lét. Mi s¾p t©ng bèc c«ng ¬n v« ngÇn vµ t−ëng t−îng cña nÒn v¨n minh ®· th©m nhËp s¬n hµ x· t¾c cña mi b»ng mòi nhän cña l−ìi lª vµ b»ng häng sóng can«ng. \"¤i, nh×n, h·y nh×n nµo, ®øa con th¶m th−¬ng kia ¬i! H·y nh×n quanh mi! ThÊy ch¨ng Trung Hoa ®ang thøc tØnh, NhËt B¶n ®ang duy t©n...? ThÊy ch¨ng toµn cÇu ®ang tiÕn, chØ cã d©n mi lµ, nhê mi vµ lò quan th−îng cña mi, cø ph¶i ch×m ngËp m·i trong vòng lÇy dèt n¸t vµ t«i ®ßi khèn n¹n? \"H·y nh×n TriÒu Tiªn, Ai CËp vµ Ên §é, tÊt c¶ c¸c n−íc ®ã ®Òu ®ang ®øng lªn ®ßi hái quyÒn lîi, c«ng lý vµ tù do! \"ChÝnh gi÷a lóc ®ã th× mi... Im... Nghe k×a! Nghe thÊy ch¨ng... Nghe thÊy ch¨ng nh÷ng tiÕng kªu gµo...? A! Ng−êi ta ®Õn kia k×a, ®«ng qu¸, tÊt c¶ nh÷ng ng−êi d©n n−íc Nam ®· bÞ thiÖt m¹ng cho cuéc chiÕn tranh ë ch©u ¢u. Ng−êi ta ®Õn ®ßi nh÷ng g× mµ bän quan thÇy mi ®· cïng mi høa hÑn víi ng−êi ta, anh em ng−êi ta. Tr¶ lêi ng−êi ta ®i nµo! A! Ng−êi ta giËn d÷, ng−êi ta bá ®i. \"B©y giê th× ng−êi ta quay l−ng ®i råi, ng−êi ta ®ang ®i ®Õn phÝa ®»ng kia. Cã thÊy ng−êi ta kh«ng? §»ng kia Êy, n¬i mÆt trêi ®ang mäc huy hoµng kh«n xiÕt, n¬i tung bay kiªu h·nh l¸ cê Nh©n ®¹o vµ Lao ®éng. §Êy! ChÝnh ®Êy lµ n¬i yªn nghØ t©m linh nh÷ng

100 Hå CHÝ MINH TOµN TËP ng−êi ®· khuÊt, lµ t−¬ng lai cña d©n téc mµ mi ®· phông sù ch¼ng ra g×! \"Gµ s¾p g¸y s¸ng. Sao B¾c ®Èu tiÕn ngang trêi. Nh¹c tiªn ®ang giôc gi· ta. Th«i, chµo!\". Må h«i nhíp nh¸p ®Ém tr¸n vÞ chóa th−îng ®ang ngñ. Ngµi muèn kªu lªn. Nh−ng kh«ng kªu ®−îc. L−ìi ngµi lÝu l¹i v× sî. Mét quan ho¹n b−íc vµo, khom khom c¸i l−ng ba lÇn, råi the thÐ c¸i giäng ®µn bµ: - Ngai d−íi1)! §· cã lÖnh lªn ®−êng cña Tßa Kh©m truyÒn sang råi ®Êy ¹! NguyÔn ¸i Quèc B¸o L'HumanitÐ, ngµy 24-6-1922. _______________ 1) Nguyªn b¶n: Tr«ne sous. Ch¬i ch÷, do dÞch s¸t tõng ch÷ \"BÖ h¹\" sang tiÕng Ph¸p. H¹: d−íi lµ “sous”, mµ “sous” th× l¹i còng cã nghÜa lµ xu. VËy ë ®©y cã thÓ hiÓu Ngai d−íi, còng cã thÓ hiÓu lµ Ngai xu… ChØ chuyÓn ®−îc phÇn nµo ý ®ïa vµ ch©m chäc nhiÒu mÆt sang b¶n dÞch tiÕng ViÖt (BT).

101 Nh÷ng kÎ ®i khai ho¸ D−íi ®Çu ®Ò \"Bän kÎ c−íp ë thuéc ®Þa\", ®ång chÝ VÝchto MªrÝch ®· thuËt l¹i cho chóng ta nghe sù ®éc ¸c kh«ng thÓ t−ëng t−îng ®−îc cña mét viªn quan cai trÞ thuéc ®Þa nä ®· ®æ nhùa cao su vµo bé phËn sinh dôc cña mét ng−êi phô n÷ da ®en khèn khæ. Sau ®ã, h¾n b¾t chÞ ph¶i ®éi mét t¶ng ®¸ lín ®øng ph¬i n¾ng cho ®Õn chÕt. Tªn c«ng chøc d©m b¹o ®ã hiÖn ®ang tiÕp tôc nh÷ng thµnh tÝch cña h¾n trong mét tØnh kh¸c víi chøc vÞ cò. Khèn thay, nh÷ng viÖc bØ æi nh− vËy l¹i kh«ng hiÕm g× ë c¸i n¬i mµ b¸o chÝ cña c¸c nhµ cÇm quyÒn th−êng gäi lµ \"n−íc Ph¸p h¶i ngo¹i\". Håi th¸ng 3 n¨m 1922, mét nh©n viªn nhµ ®oan Bµ RÞa (Nam Kú) ®· ®¸nh gÇn chÕt mét phô n÷ An Nam lµm nghÒ g¸nh muèi, lÊy cí r»ng ng−êi nµy ®· lµm mÊt giÊc ngñ tr−a cña h¾n, v× lµm ån µo ngoµi hiªn nhµ h¾n ë. Hay ho n÷a lµ ng−êi ®µn bµ nµy cßn bÞ do¹ ®uæi khái n¬i lµm viÖc nÕu bµ th−a kiÖn g×. Håi th¸ng 4, mét nh©n viªn nhµ ®oan kh¸c ®Õn thay còng thËt xøng ®¸ng víi tªn tr−íc vÒ nh÷ng hµnh ®éng tµn ¸c cña h¾n. Mét bµ cô ng−êi An Nam, còng lµm nghÒ g¸nh muèi, v× bÞ khÊu l−¬ng nªn c·i nhau víi mô cai. Mô cai ®Õn th−a víi viªn ®oan. Viªn nµy ch¼ng xÐt xö g× c¶, t¸t bµ cô thî muèi hai c¸i thËt m¹nh vµ khi bµ cô giµ ®¸ng th−¬ng cói xuèng nhÆt nãn, th× nhµ khai ho¸ Êy, ch−a võa lßng víi trËn ®ßn mµ h¾n võa trõng ph¹t bµ

102 Hå CHÝ MINH TOµN TËP cô, liÒn ®¸ mét c¸i rÊt m¹nh vµo bông bµ cô khiÕn cho m¸u éc ngay ra lªnh l¸ng. Khi bµ cô ng−êi An Nam ®¸ng th−¬ng bÞ ng· quay xuèng ®Êt, ®¸ng lÏ ph¶i cÊp cøu cho bµ, th× ng−êi céng t¸c viªn cña «ng Xar« Êy l¹i cho gäi lý tr−ëng ®Õn vµ ra lÖnh cho lý tr−ëng ®em ng−êi bÞ th−¬ng ®i n¬i kh¸c. Lý tr−ëng tõ chèi kh«ng lµm. Viªn ®oan liÒn cho gäi chång ng−êi bÞ n¹n ®Õn, - «ng nµy bÞ mï, - ra lÖnh b¾t «ng ph¶i ®em vî ®i. HiÖn nay, bµ cô giµ khèn khæ ®ã ®ang n»m nhµ th−¬ng. B¹n cã muèn ®¸nh cuéc r»ng hai «ng ®oan cña chóng ta ë Nam Kú, còng nh− b¹n ®ång nghiÖp cña hä lµ vÞ quan cai trÞ nä ë ch©u Phi, cã bÞ lµm rÇy rµ g× kh«ng? Hä h¼n ®· ®−îc th¨ng chøc n÷a kia ®Êy. NguyÔn ¸i Quèc B¸o Le Paria, sè 4, ngµy 1-7-1922.

103 Thï ghÐt chñng téc V× nãi ®Õn ®Êu tranh giai cÊp vµ quyÒn b×nh ®¼ng gi÷a con ng−êi mµ ®ång chÝ Lud«ng cña chóng ta ®· bÞ kÕt ¸n lµ ®· tuyªn truyÒn thï ghÐt chñng téc. VËy ta h·y xem t×nh yªu th−¬ng gi÷a c¸c chñng téc ®· ®−îc quan niÖm vµ thùc hiÖn ë §«ng D−¬ng nh− thÕ nµo trong thêi gian gÇn ®©y. H«m nay, chóng ta sÏ kh«ng nãi ®Õn téi ¸c cña chÝnh quyÒn thùc d©n lµ dïng r−îu vµ thuèc phiÖn ®Ó ®Çu ®éc quÇn chóng vµ lµm cho hä ngu muéi ®i. ViÖc Êy c¸c ®ång chÝ chóng ta trong ®¶ng ®oµn nghÞ sÜ tÊt sÏ cã ngµy bµn ®Õn. Mäi ng−êi ®Òu biÕt râ nh÷ng thµnh tÝch lín lao cña tªn quan cai trÞ s¸t nh©n §¸cl¬. Tuy nhiªn ®©u cã ph¶i chØ m×nh h¾n míi cã nh÷ng thñ ®o¹n tµn ¸c ®èi víi ng−êi b¶n xø nh− thÕ. Mét g· Puècxinh«ng nµo ®ã, ®· hïng hæ nh¶y ra ®¸nh mét ng−êi An Nam chØ v× ng−êi nµy d¸m tß mß vµ c¶ gan nh×n ng«i nhµ cña ng−êi ¢u trong mÊy gi©y ®ång hå. H¾n ®¸nh anh vµ cuèi cïng giÕt anh b»ng mét ph¸t sóng lôc b¾n vµo ®Çu. Mét nh©n viªn së ho¶ xa, ®· dïng roi m©y ®¸nh mét ng−êi lý tr−ëng B¾c Kú. ¤ng BÐc ®Êm vì sä ng−êi l¸i xe cho «ng ta. ¤ng thÇu kho¸n BrÐt, sau khi cho chã c¾n mét ng−êi An Nam ®· trãi tay ng−êi nµy l¹i, ®¸ cho ®Õn chÕt. ¤ng §Ðpphi, chñ së thuÕ ®· giÕt chÕt ng−êi ®µy tí An Nam cña «ng ta b»ng mét c¸i ®¸ hÕt søc m¹nh vµo m¹ng mì.

104 Hå CHÝ MINH TOµN TËP ¤ng H¨ngri, thî m¸y ë H¶i Phßng, nghe ngoµi phè cã tiÕng ån µo; cöa nhµ «ng võa më th× mét ng−êi ®µn bµ An Nam ch¹y xéc vµo, sau l−ng cã mét ng−êi ®µn «ng ®uæi theo. H¨ngri t−ëng lµ mét ng−êi b¶n xø ®ang ®uæi mét Con g¸i1), liÒn ví lÊy khÈu sóng s¨n næ mét ph¸t. Ng−êi ®µn «ng ng· vËt xuèng chÕt ngay. §ã lµ mét ng−êi ¢u. Hái th× H¨ngri tr¶ lêi: \"T«i t−ëng ®©y lµ mét th»ng b¶n xø\". Mét ng−êi Ph¸p buéc ngùa cña m×nh vµo mét c¸i chuång trong ®ã ®· cã s½n con ngùa c¸i cña mét ng−êi b¶n xø. Con ngùa ®ùc nh¶y chåm lªn, lµm cho ng−êi Ph¸p tøc ®iªn ruét. ¤ng ta ®¸nh ng−êi b¶n xø héc c¶ m¸u måm, m¸u mòi, råi ®em trãi l¹i treo lªn cÇu thang. Mét nhµ truyÒn gi¸o (V©ng! mét vÞ linh môc nh©n tõ) nghi mét häc sinh tr−êng thÇy dßng ng−êi b¶n xø ¨n c¾p cña m×nh 1.000 ®ång, «ng ta trãi ng−êi häc sinh nµy l¹i, treo lªn xµ nhµ, tra kh¶o. Ng−êi häc sinh ®¸ng th−¬ng Êy ngÊt ®i. Hä h¹ anh xuèng. Khi anh håi tØnh, hä l¹i treo lªn tra kh¶o. Anh ®· gÇn chÕt. Cã lÏ h«m nay th× chÕt råi. V©n v©n vµ v©n v©n. Toµ ¸n cã trõng ph¹t nh÷ng tªn ®ã, nh÷ng con ng−êi ®i khai ho¸ ®ã hay kh«ng? Cã tªn th× tr¾ng ¸n, cã tªn th× kh«ng ai ®ông ®Õn l«ng ch©n. Sù t×nh lµ nh− vËy. Êy thÕ mµ b©y giê th×: - BÞ c¸o Lud«ng, ®Õn l−ît anh nãi ®i! NguyÔn ¸i Quèc B¸o Le Paria, sè 4, ngµy 1-7-1922. _______________ 1) Hai ch÷ Con g¸i trong nguyªn b¶n viÕt b»ng tiÕng ViÖt. Trong thêi kú Ph¸p thèng trÞ n−íc ta, ng−êi Ph¸p th−êng nu«i nh÷ng thiÕu n÷ ViÖt, võa lµm ng−êi hÇu h¹, may v¸, võa lµm trß ch¬i, chóng gäi hä lµ Con g¸i (BT).

105 Con ng−êi biÕt mïi hun khãi Xin tÆng Nah«ng1), ng−êi ®· bÞ qu©n phiÖt thùc d©n ¸m h¹i, bµi ký nµy. \"ChÝnh cuéc chinh phôc hÖ thèng thuéc ®Þa ®· rÌn luyÖn tµi n¨ng chiÕn ®Êu cña sè ®«ng nh÷ng nhµ chØ huy qu©n sù lín cña ta, nh÷ng con ng−êi ®· ®−a ta ®Õn chiÕn th¾ng, ®· ®−îc d− luËn Ph¸p ca ngîi vinh quang vµ chiÕn c«ng ngay khi mang l¸ cê n−íc ta ®Õn d−íi nh÷ng bÇu trêi ch©u Phi hay ch©u ¸\". Anbe Xar« Bé tr−ëng Bé Thuéc ®Þa Haótxa2), th¸ng 1 n¨m 1998. Thµnh phè Haótxa cê xÝ t−ng bõng. T−ëng ®©u nh− mét vÞ chóa xu©n ®· gâ c©y ®òa thÇn lªn gç v¸n kh« khèc ë c¸c bao l¬n vµ c¸c cöa sæ, lµm mäc ra mu«n vµn tÊm l¸ ®á phÊp phíi yªu kiÒu _______________ 1) Nah«ng lµ mét ng−êi lÝnh thuéc ®Þa ®· bÞ mét tªn quan ba Ph¸p giÕt h¹i n¨m 1922 ë miÒn §«ng Marèc (BT). 2) Haótxa lµ tªn mét téc ng−êi ë T©y Phi. ë ®©y, t¸c gi¶ lÊy tªn ®ã ®Æt cho mét thµnh phè t−ëng t−îng cña ch©u Phi ®éc lËp vµ thèng nhÊt t−¬ng lai (BT).

106 Hå CHÝ MINH TOµN TËP tr−íc giã. §©y lµ lÔ kû niÖm lÇn thø n¨m m−¬i ngµy thµnh lËp Céng hoµ liªn hiÖp Phi. Ch−a bao giê d©n chóng l¹i tham gia víi møc ®é Êy nh÷ng héi hÌ lo¹i nµy. Tõ s¸ng sím, c¸c ®−êng phè, c¸c qu¶ng tr−êng y nh− mét dßng s«ng ng−êi. Tõng ®oµn häc sinh, gi−¬ng cê ®i ®Çu, võa diÔu qua c¸c phè võa h¸t Quèc tÕ ca, ®−îc d©n chóng vç tay hoan nghªnh. Trªn qu¶ng tr−êng X«viÕt, mét cô giµ h« hµo ®¸m ®«ng. §ã lµ cè Kimeng«, mÖnh danh lµ Con ng−êi biÕt mïi hun khãi. Cô Kimeng«, tuæi ®· chÝn m−¬i, lµ mét cùu chiÕn sÜ cña qu©n ®éi c¸ch m¹ng, mét trong nh÷ng ng−êi s¸ng lËp Céng hoµ da ®en. §−îc phó bÈm mét trÝ th«ng minh ®Æc biÖt s¾c s¶o, l¹i am hiÓu t−êng tËn mäi sù kiÖn chÝnh trÞ vµ x· héi cña thêi ®¹i, cô Kimeng« kh«ng nh÷ng ®· ra søc thøc tØnh anh em cïng mµu da ra khái giÊc ngñ mª say cña con ng−êi n« lÖ, mµ cßn cè g¾ng ph¸ tan mäi thµnh kiÕn d©n téc vµ chñng téc, tËp hîp nh÷ng ng−êi bÞ bãc lét thuéc c¸c mµu da trong cuéc ®Êu tranh chung. Cô ®· thµnh c«ng. Kimeng« lµ mét trong sè hiÕm nh÷ng ng−êi ®· chÞu gian khæ lín ®Ó gieo h¹t vµ ®−îc h−ëng h¹nh phóc lín gÆt vô mïa th¾ng lîi. M¸i tãc cô b¹c ph¬ nh− tuyÕt khu«n rùc rì bé mÆt mµu mun. §«i m¾t cô hiÒn dÞu vµ nh×n s©u th¼m. MiÖng cô lu«n t−¬i c−êi, dï tr−íc nh÷ng nguy nan nghiªm träng nhÊt hay trong nh÷ng giê phót ®en tèi nhÊt. Tõ toµn bé con ng−êi cô to¸t ra nh©n tõ vµ cao quý. Cô ®¸ng t«n kÝnh vµ ®−îc t«n kÝnh. Chóng t«i ®Õn n¬i th× cô ®· nãi ®−îc nöa chõng, vµ ®©y lµ nh÷ng lêi mµ chóng t«i nghe ®−îc: \"... Cã nh÷ng tõ ng÷ mµ ng−êi giµ c¸c b¸c tr−íc kia th−êng nghe th−êng nãi, th× nay kh«ng cßn trong tõ ng÷ cña c¸c ch¸u n÷a. Vµ nh− thÕ lµ tèt. B©y giê c¸c b¸c nãi ®Õn toµ ¸n, c¶nh s¸t, qu©n ®éi, nhµ tï, thuÕ kho¸, th× c¸c ch¸u ch¼ng mÊy ng−êi hiÓu nh÷ng c¸i ®ã lµ c¸i g×. \"Thêi b¸c th× n−íc Céng hoµ cña chóng ta lµ thuéc ®Þa Ph¸p. Trong n−íc, cã ng−êi giµu vµ ng−êi nghÌo. Ng−êi giµu lµ nh÷ng kÎ

Con ng−êi biÕt mïi hun khãi 107 h−ëng tÊt c¶, tuy g× còng ch¼ng lµm. Ng−êi nghÌo lµ nh÷ng kÎ g× còng lµm, mµ ch¼ng ®−îc h−ëng g× c¶. Ng−êi nghÌo ph¶i chÞu chÕt chãc cho ng−êi giµu khi nµo bän nµy bÊt hoµ víi nhau: c¸i ®ã gäi lµ thuÕ m¸u. Ng−êi nghÌo lµm ra ®−îc c¸i g× ®Òu ph¶i nép cho ng−êi giµu: c¸i ®ã gäi lµ thuÕ tiÒn. \"VËy nhÐ, bän t− b¶n da tr¾ng lÊy n−íc ta lµm thuéc ®Þa xong, nã b¾t c¸c b¸c ph¶i nép c¸c thø thuÕ, mÆc dÇu c¸c b¸c nµo cã cña n¶ g× ®©u. Nép th× kh«ng cã g× ®Ó nép; ®Ó khái bÞ hµnh h¹, c¸c b¸c ph¶i bá trèn vµo rõng. Chóng nã ®em chã vµ ®em sóng ®uæi theo, c¸c b¸c ®µnh ph¶i Èn vµo mét c¸i hang, ngµy nay gäi lµ hang TuÉn n¹n. \"Bän b¸c h¬n hai tr¨m m¹ng, ®µn «ng cã, ®µn bµ cã, trÎ em cã. Cø t−ëng r»ng nh− thÕ lµ t¹m yªn th©n, nªn mÆc dÇu ph¶i chÞu Èm, chÞu tèi, chÞu ®ãi, cùc l¾m, c¸c b¸c cã ý ®Þnh cø n¸n l¹i ®ã cµng l©u cµng hay, v× biÕt r»ng bän nã vÉn r×nh ë ngoµi hang víi sóng èng. Hang tèi nh− b−ng ngµy còng nh− ®ªm, b¸c ch¼ng biÕt ë trong ®ã bao l©u. \"Ch¼ng tr«ng thÊy g× hÕt, ch¼ng nghe thÊy g× hÕt, trõ tiÕng chã sña d÷ déi, xa x¨m, nh¾c nhë r»ng t×nh thÕ vÉn hiÓm nghÌo. \"Mét ngµy nä, nãi ®óng h¬n lµ mét ®ªm nä, c¸c b¸c ngöi thÊy cã c¸i mïi khÐt lÑt trµn vµo chç n¸u trong lßng ®Êt. Mïi khÐt nÆng lªn nhanh vµ trë thµnh kh«ng thÓ chÞu næi. G× thÕ? Ch¼ng ai biÕt... TrÎ nhá th× khãc, ®µn bµ th× la, ®µn «ng th× chöi. Ho¶ng lo¹n! Ch¹y ®i −? Nh−ng ch¹y ®©u chø? Khñng khiÕp qu¸! TiÕng r¨ng lËp cËp, tiÕng thÐt xÐ tai, tiÕng nÊc, tiÕng th©n ng−êi ®æ xuèng, tiÕng khãc ®iªn rå, lµm cho c¸i xã tèi ¸m khãi ®ã hÖt nh− lµ mét ®Þa ngôc. \"BÊy giê b¸c ë tËn cuèi hang. B¸c theo b¶n n¨ng nh¾m m¾t, ngËm miÖng, ¸p mÆt vµo v¸ch hang. Nh− thÕ c¶m thÊy dÔ thë h¬n vµ ngñ ®i lóc nµo kh«ng biÕt. TØnh dËy th× thÊy cã tia s¸ng chiÕu chÕch vµo mÆt, ®Êy lµ mét kÏ hë qua ®Êt, nhê ®ã mµ b¸c thë ®−îc vµ tho¸t chÕt. B¸c nh»m ®µo mét lèi ra phÝa ®ã, nh−ng chØ mÖt x¸c

108 Hå CHÝ MINH TOµN TËP v« Ých. B¸c bÌn quyÕt ®Þnh th«i ®µnh liÒu m¹ng cø phÝa cöa hang mµ ra. Quê qu¹ng vµ dÉm qua hai tr¨m x¸c chÕt hun míi trë l¹i ®−îc víi kho¶ng trêi tù do. \"B¸c ¨n cá, ¨n rÔ c©y, ®i lang thang hÕt lµng nµy sang lµng nä; cuèi cïng th× ®−îc bè cña ®ång chÝ ng−êi da tr¾ng nµy ®©y thu nhËn vÒ nu«i nh− con. ¤ng ®· d¹y dç b¸c theo nh÷ng nguyªn t¾c cña t×nh h÷u ¸i vµ cña chñ nghÜa céng s¶n; «ng còng ®· cho b¸c biÕt tªn th»ng da tr¾ng v× muèn thu thuÕ mµ ®· hun c¸c b¸c chÕt ng¹t mét c¸ch man rî nh− vËy. \"Th»ng hun khãi, tªn nã lµ Bruye, lµ ®¹i diÖn cña n−íc Ph¸p vµ lµ C«ng sø ë Haótxa\". NguyÔn ¸i Quèc B¸o L'HumanitÐ, ngµy 20-7-1922.

109 Th− ngá göi «ng Anbe Xar«, Bé tr−ëng Bé Thuéc ®Þa Th−a ngµi, Chóng t«i hoµn toµn hiÓu râ r»ng, ®èi víi d©n b¶n xø ë thuéc ®Þa nãi chung vµ ®èi víi d©n An Nam nãi riªng, lßng th−¬ng yªu cña ngµi thËt lµ bao la réng r·i. D−íi quyÒn cai trÞ cña ngµi, d©n An Nam ®· ®−îc h−ëng phån vinh thËt sù vµ h¹nh phóc thËt sù, h¹nh phóc ®−îc thÊy nhan nh¶n kh¾p trong n−íc, nh÷ng ty r−îu vµ ty thuèc phiÖn, nh÷ng thø ®ã song song víi nh÷ng sù b¾n giÕt hµng lo¹t, nhµ tï, nÒn d©n chñ vµ tÊt c¶ bé m¸y tinh vi cña nÒn v¨n minh hiÖn ®¹i, ®· lµm cho ng−êi An Nam tiÕn bé nhÊt ch©u ¸ vµ sung s−íng nhÊt trÇn ®êi. Hµnh ®éng nh©n ¸i Êy ®ñ ®Ó chóng t«i kh«ng cÇn nh¾c l¹i tÊt c¶ nh÷ng hµnh ®éng kh¸c nh−: b¾t lÝnh vµ b¾t mua c«ng tr¸i, ®µn ¸p ®Ém m¸u, truÊt ng«i vµ ®µy biÖt xø mét «ng vua, x©m ph¹m vµ lµm « uÕ nh÷ng n¬i linh thiªng, v.v.. ThËt ®óng nh− c©u th¬ ch÷ H¸n ®· t¶: Giã ©u yÕm thæi chiÒu qu¹t phÈy, m−a nghÜa nh©n ®ãn vÕt xe l¨n26. §−îc n¾m quyÒn tèi cao cai qu¶n c¸c thuéc ®Þa, danh väng cña ngµi cµng cao bao nhiªu th× sù quan t©m ®Æc biÖt cña ngµi ®èi víi nh÷ng ng−êi §«ng D−¬ng cµng t¨ng lªn bÊy nhiªu. Ngµi ®· cho thiÕt lËp ngay ë Pari mét c¬ quan ®Æc tr¸ch ®Ó theo dâi nh÷ng ng−êi b¶n xø c− tró trªn ®Êt Ph¸p, ®Æc biÖt lµ theo dâi nh÷ng ng−êi §«ng D−¬ng, nh− mét tê b¸o thuéc ®Þa ®· nãi râ.

110 Hå CHÝ MINH TOµN TËP Nh−ng chØ \"theo dâi\" kh«ng th«i th× thÊy h×nh nh− ch−a xøng víi tÊm lßng th−¬ng yªu cña ngµi nh− bËc cha mÑ, nªn ngµi cßn muèn gia ¬n h¬n n÷a. V× vËy mµ gÇn ®©y, ngµi ®· ban cho mçi ng−êi An Nam - ng−êi An Nam yªu quý, nh− ngµi th−êng nãi - nhiÒu ng−êi \"hÇu cËn\" ®Æc biÖt. Tuy nh÷ng ng−êi nµy cßn Êu trÜ trong nghÖ thuËt cña Sªlèc H«m1), nh−ng hä còng ®· tá ra rÊt tËn tôy vµ rÊt ®¸ng yªu. Chóng t«i chØ cßn biÕt khen ngîi hä vµ ca tông ng−êi cÇm ®Çu hä lµ ngµi. Chóng t«i thµnh thËt lÊy lµm c¶m ®éng ®−îc ngµi dµnh cho vinh dù ®ã, vµ chóng t«i cã lÏ sÏ tiÕp nhËn vinh dù ®ã víi tÊm lßng biÕt ¬n s©u s¾c nhÊt, nÕu vinh dù Êy ®èi víi chóng t«i xÐt ra kh«ng ph¶i lµ cã h¬i thõa, vµ kh«ng g©y ra nh÷ng sù ghen tÞ vµ suy b×. Trong lóc NghÞ viÖn ®ang t×m c¸ch tiÕt kiÖm chi tiªu, h¹n chÕ sè nh©n viªn c¸c c¬ quan hµnh chÝnh; trong lóc ng©n s¸ch bÞ th©m hôt nhiÒu, n«ng nghiÖp vµ c«ng nghiÖp thiÕu nh©n c«ng; trong lóc ph¶i h¹n chÕ tiÒn l−¬ng cña ng−êi lao ®éng vµ trong lóc viÖc phôc håi d©n sè ®ßi hái ph¶i sö dông mäi n¨ng lùc vµo viÖc s¶n xuÊt, - trong lóc nh− thÕ, chóng t«i l¹i cø tiÕp nhËn nh÷ng ®Æc ©n riªng cho c¸ nh©n m×nh, g©y ra l·ng phÝ søc lùc cña nh÷ng ng−êi c«ng d©n bÞ ®µy vµo c¶nh v« c«ng råi nghÒ nh− nh÷ng ng−êi \"hÇu cËn\" nãi trªn, vµ g©y ra sù tiªu phÝ tiÒn b¹c mµ giai cÊp v« s¶n ®· ®æ må h«i s«i n−íc m¾t míi kiÕm ra ®−îc, - th× qu¶ lµ kh«ng yªu n−íc tý nµo. V× vËy, tuy r»ng vÉn lµ kÎ ®éi ¬n ngµi, chóng t«i còng tr©n träng xin ngµi miÔn cho c¸i ®Æc ©n Êy, ®èi víi chóng t«i th× nã quý ho¸ thËt, nh−ng ®èi víi n−íc nhµ th× l¹i lµ qu¸ l·ng phÝ. NÕu ngµi nhÊt thiÕt cÇn biÕt h»ng ngµy chóng t«i lµm g× th× rÊt dÔ th«i: cø mçi buæi s¸ng chóng t«i sÏ ph¸t hµnh mét b¶n tin vÒ sù ®i l¹i cña chóng t«i vµ ngµi chØ viÖc ®äc lµ biÕt. _______________ 1) Nh©n vËt næi tiÕng trong tiÓu thuyÕt trinh th¸m Anh, chØ th¸m tö lµnh nghÒ (BT).

Th− ngá göi «ng Anbe xar«... 111 V¶ l¹i, thêi kho¸ biÓu cña chóng t«i rÊt gi¶n ®¬n vµ hÇu nh− cè ®Þnh. S¸ng: Tõ 8 ®Õn 12 giê ë x−ëng m¸y. ChiÒu: ë phßng b¸o chÝ (dÜ nhiªn lµ b¸o cña ph¸i t¶), hoÆc ë th− viÖn. Tèi: ë nhµ riªng, hoÆc dù nh÷ng buæi nãi chuyÖn bæ Ých. Chñ nhËt vµ ngµy lÔ: Th¨m nhµ b¶o tµng hay nh÷ng n¬i bæ Ých kh¸c. ChØ cã thÕ th«i! Hy väng r»ng c¸ch nµy võa tiÖn, võa hîp lý cã thÓ lµm ngµi hµi lßng ®−îc, chóng t«i xin kÝnh göi ngµi, v.v.. NguyÔn ¸i Quèc B¸o L'HumanitÐ, ngµy 25-7-1922.

112 Khai ho¸ giÕt ng−êi Còng trªn môc diÔn ®µn nµy, gÇn ®©y chóng t«i ®· nªu lªn mét lo¹t nh÷ng vô giÕt ng−êi mµ thñ ph¹m lµ nh÷ng kÎ ®i \"khai hãa\" cña chóng ta, nh−ng vÉn kh«ng bÞ trõng ph¹t. Than «i! quyÓn sæ ®o¹n tr−êng Êy cø mçi ngµy mét dµi thªm, thËt lµ ®au xãt. L¹i míi ®©y th«i, mét ng−êi An Nam, tr¹c 50 tuæi, lµm c«ng cho së xe löa Nam Kú ®· 25 n¨m nay, bÞ mét viªn chøc ng−êi da tr¾ng giÕt. Sù viÖc nh− sau: Anh Lª V¨n Tµi ®iÒu khiÓn bèn ng−êi An Nam kh¸c lµm viÖc d−íi quyÒn m×nh. PhËn sù cña hä lµ ®ãng cÇu mçi khi cã xe löa ®i qua vµ më cÇu cho tµu bÌ qua l¹i. Theo lÖnh ®· quy ®Þnh th× ph¶i ®ãng cÇu 10 phót tr−íc khi xe löa ®i qua. Ngµy 2 th¸ng 4, håi 16 giê 30, mét ng−êi trong bän hä míi ®ãng cÇu vµ h¹ tÝn hiÖu xuèng, võa lóc mét chiÕc thuyÒn m¸y c«ng ®i ®Õn, trªn thuyÒn chë mét viªn chøc x−ëng ®ãng tµu cña h¶i qu©n ®i s¨n vÒ. ChiÕc thuyÒn m¸y kÐo cßi lªn. Nh©n viªn ng−êi b¶n xø liÒn ra ®øng gi÷a cÇu, phÊt cê ®á b¸o cho nh÷ng ng−êi trªn thuyÒn m¸y biÕt r»ng xe löa s¾p ch¹y qua vµ do ®ã cÇu ®· ®ãng råi. Vµ sau ®©y lµ c©u chuyÖn ®· x¶y ra: ChiÕc thuyÒn m¸y ghÐ s¸t vµo trô cÇu. Ng−êi viªn chøc Ph¸p liÒn nh¶y lªn bê vµ hÇm hÇm tiÕn vÒ phÝa ng−êi An Nam. Anh nµy kh«n ngoan, ch¹y trèn vÒ phÝa nhµ «ng Tµi lµ \"xÕp\" cña m×nh. Ng−êi viªn chøc kia ®uæi theo, lÊy ®¸ nÐm anh ta. Nghe cã tiÕng ån µo, Tµi liÒn ch¹y ra ®ãn vÞ ®¹i diÖn cña nÒn v¨n minh, viªn nµy m¾ng ngay: \"§å sóc vËt, t¹i sao

Khai hãa giÕt ng−êi 113 mµy kh«ng më ra?\". Vèn kh«ng biÕt tiÕng Ph¸p, Tµi chØ cßn biÕt tr¶ lêi b»ng c¸ch trá vµo c¸i tÝn hiÖu ®á. Cö chØ ®¬n gi¶n Êy lµm cho «ng céng t¸c viªn cña ngµi L«ng næi xung lªn. Kh«ng ph©n ph¶i tr¸i g×, «ng ta nh¶y xæ vµo Tµi vµ sau khi ®· \"khiÒn\" cho mét trËn, cßn ®Èy anh vµo mét ®èng than hång ë gÇn ®ã. Ng−êi An Nam g¸c cÇu Êy bÞ báng mét c¸ch rïng rîn, ®−îc chë ®Õn nhµ th−¬ng, vµ sau s¸u h«m cùc kú ®au ®ín anh ®· chÕt t¹i nhµ th−¬ng. Ng−êi viªn chøc kia vÉn ®−îc v« sù kh«ng cã g× ph¶i lo l¾ng c¶. Trong lóc ë M¸cx©y, ng−êi ta triÓn l·m c¶nh phån thÞnh gi¶ t¹o27 cña xø §«ng D−¬ng th× ë An Nam ®ang cã nh÷ng ng−êi bÞ chÕt ®ãi. ë bªn nµy, ng−êi ta ca tông lßng trung thµnh, cßn ë bªn kia, ng−êi ta ®ang giÕt ng−êi! Nh− vËy nghÜa lµ thÕ nµo hìi ®Êng chÝ t«n Kh¶i §Þnh vµ cô lín Xar«? NGUYÔN A.Q. T.B.- Trong khi tÝnh mÖnh cña mét ng−êi An Nam bÞ xem nh− th©n con chã, kh«ng ®¸ng gi¸ mét ®ång trinh, th× ngµi Tæng thanh tra Rªna, bÞ s−ít cã mét chót da ë c¸nh tay mµ ®−îc lÜnh 120.000 phr¨ng tiÒn båi th−êng. ¤i, b×nh ®¼ng! B×nh ®¼ng quý ho¸ thay! B¸o Le Paria, sè 5, ngµy 1-8-1922.