Hồ Chí Minh toàn tập - Tập 1

414 Hå CHÝ MINH TOµN TËP Võa råi, ng−êi ta cho bän ®Çu c¬ 8 ngµn, 10 ngµn vµ 20 ngµn hÐcta rõng c«ng vµ ruéng ®Êt cña ng−êi An Nam ë th−îng du. BÞ c−íp ®o¹t nh− thÕ, nh÷ng ng−êi nµy tá ra bÊt b×nh. ThÕ lµ, ChÝnh phñ ®−a ngay m¸y bay chë bom lªn, lµm cho hä yªn ®i. B©y giê chóng ta xÐt sang bän ¨n c−íp mét kiÓu kh¸c ®· træ hÕt tµi khÐo lÐo lõa c¶ nhµ n−íc lÉn d©n b¶n xø. Qu©n c−íp nµy gäi lµ ng−êi cho thÇu, ng−êi bá thÇu hay thÇu kho¸n. H·y kÓ vµi vÝ dô: Ng−êi ta cho bá thÇu c«ng viÖc vËn t¶i ®−êng thuû lµm hai l«, mét l« vËn t¶i ®−êng s«ng vµ mét l« vËn t¶i ®−êng biÓn. B¶n hîp ®ång ®Þnh r»ng khi c¶ hai l« ®· cho bá thÇu xong, th× mét trong sè ng−êi bá thÇu cã thÓ nhËn thÇu chung c¶ hai l«. L« thø nhÊt ®−îc ®em ra ®Êu gi¸. ¤ng R. xin 6 phr¨ng r−ìi mét h¶i lý. V× kh«ng hîp lÖ, «ng R. bÞ lo¹i ra ngoµi. L« thø nhÊt ®−îc thÇu 9 phr¨ng mét h¶i lý vµ l« thø hai 18 phr¨ng. Xong råi ng−êi ta ®em cho ®Êu gi¸ chung c¶ hai l« gép l¹i. ChØ nh÷ng ng−êi ®· ®Êu gi¸ tróng riªng tõng l« míi ®−îc ®Êu gi¸ chung c¶ hai l«. ¤ng R. ®· bÞ lo¹i lÇn ®Çu, ®¸ng lÏ kh«ng ®−îc tham gia lÇn ®Êu gi¸ chung nµy. Tuy vËy, trong thêi gian tõ lÇn ®Çu ®Õn lÇn nµy, hä ®· th«ng ®ång víi nhau. Hai nhµ tróng thÇu lÇn tr−íc kh«ng chÞu ®Êu gi¸ c¶ hai l« gép l¹i. VËy «ng R. l¹i ®−îc phÐp bá thÇu, vµ «ng R. tr−íc xin cã 6 phr¨ng r−ìi, nay l¹i ®ßi 9 phr¨ng kia. S¸u phr¨ng r−ìi xin kh«ng ®¹t, mµ nay l¹i ®−îc nh÷ng chÝn phr¨ng! C«ng ty ®−îc thÇu cã l·i rÊt nhiÒu, thiÖt h¹i cho xø thuéc ®Þa. Khi míi thµnh lËp, c«ng ty chØ cã 500.000 phr¨ng lµm vèn. Trong 30 n¨m, sè vèn Êy ®· thµnh 11.000.000 phr¨ng. Mét thµnh phè ë Nam Kú më mét nhµ m¸y ®iÖn. C«ng viÖc kinh doanh ph¸t ®¹t l¾m. Viªn C«ng sø b¾t hµng tØnh ph¶i nh−îng kh«ng nhµ m¸y cho mét ng−êi b¹n cña «ng ta. Ýt l©u sau, v× nhµ m¸y kh«ng ph¸t tµi ®−îc nh−ng ®· lµ cña t− nh©n, nªn hµng tØnh

®«ng d−¬ng - sù nh−îng quyÒn... 415 bÞ c−íp ®o¹t tr−íc kia l¹i ph¶i mua l¹i rÊt ®¾t c¸i mµ hä ®· ph¶i cho kh«ng. §Ó loÌ ®êi, ng−êi ta ®· bá ra hµng ngµn b¹c ®Ó ®Æt mét ®µi v« tuyÕn ®iÖn ë Sµi Gßn. C«ng viÖc võa hoµn thµnh th× c¶ nhµ cöa lÉn m¸y mãc ®· lät vµo tay mét c«ng ty cña t− nh©n. Nh−ng viÖc kinh doanh lç mçi ngµy mÊt mét ngµn b¹c, c«ng ty dµn xÕp ®Ó chÝnh xø thuéc ®Þa, nghÜa lµ nh÷ng ng−êi d©n ®ãng thuÕ, ph¶i g¸nh sù thua lç Êy. Mét c«ng ty kh¸ch s¹n ®−îc thµnh lËp víi sè vèn lµ 25.000 ®ång. LÊy cí ®Ó khuyÕn khÝch viÖc du lÞch, ChÝnh phñ gãp phÇn vµo 1.200.000 ®ång ®Ó x©y dùng nhµ cöa. Ngoµi ra, hä cßn ®Þnh râ r»ng nÕu cho thÇu kh«ng hÕt sè tiÒn Êy th× sè tiÒn tiÕt kiÖm ®−îc sÏ chia cho c«ng ty vµ Nhµ n−íc. Kh¸ch s¹n sÏ cã tÊt c¶ 12 buång. ThÕ lµ d©n An Nam ph¶i tr¶ 100.000 ®ång hay 1.000.000 phr¨ng mçi buång ®Ó mét ngµy kia vµi «ng da tr¾ng ¨n b¸m vµ l−êi biÕng ®Õn nghØ tay ch©n rçi r·i cña c¸c «ng! Mét anh chñ thÇu cèng r·nh nµo ®ã giao èng n−íc lµm b»ng v«i thay cho èng xim¨ng, èng kh«ng ®Çy mét mÐt l¹i khai lµ dµi ba mÐt, råi chia nhau víi c¸c «ng Héi ®ång thµnh phè ng−êi ¢u 1.600.000 phr¨ng. Mét «ng kü s− kh¸c, ®ång thêi kiªm c¶ nhiÖm vô phã ®èc lý, biÓn thñ 300.000 phr¨ng trong viÖc x©y cèng r·nh vµ söa sang l¹i cã mét ®−êng phè. Mét «ng kü s− ®Þa chÝnh vµ Héi ®ång thuéc ®Þa nµo ®ã ®ót tói h¬n 900.000 phr¨ng tiÒn c«ng ®o ®¹c ®Ó lËp b¶n ®å ®Êt ®ai ë ba tæng. Vµ, v× thÊy ngµi \"thanh liªm\" l¾m vµ cã ch©n trong c«ng ty ®éc quyÒn h¶i c¶ng Sµi Gßn, nªn ChÝnh phñ võa míi giao cho ngµi lµm lu«n c¶ c¸c c«ng viÖc ®¹c ®iÒn ë nhiÒu tØnh kh¸c. §¹i bîm nhÊt trong sè kÎ c−íp Êy lµ \"Tæng c«ng ty thuéc ®Þa\" võa míi ®−îc nh−îng h¶i c¶ng Sµi Gßn - Chî Lín (Nam Kú). Cho h−ëng ®éc quyÒn tøc lµ cho c«ng ty Êy h¶i c¶ng víi c¶ ®Êt ®ai nhµ cöa, dông cô m¸y mãc cÇn thiÕt ®Ó kinh doanh, cho quyÒn thu thuÕ vµ ®éc quyÒn vËn t¶i ®Ó xuÊt c¶ng.

416 Hå CHÝ MINH TOµN TËP Nh− thÕ lµ, n«ng d©n, tiÓu th−¬ng, c«ng nh©n khu©n v¸c ë c¶ng, chñ thuyÒn ë Nam Kú, tÊt c¶ mäi ng−êi ®Òu bÞ phã mÆc trong tay mét c«ng ty ®éc quyÒn ¨n c−íp muèn lµm g× th× lµm, mµ ®¹i biÓu lµ mét tªn kü s− vµ ... lµ nghÞ viªn Héi ®ång thuéc ®Þa.

417 C¤NG CHÝNH Thùc d©n Ph¸p ®¸nh gi¸ c«ng ¬n khai ho¸ cña hä ë §«ng D−¬ng b»ng nh÷ng kil«mÐt ®−êng c¸i mµ hä ®· ®¾p b»ng tiÒn vµ c«ng søc cña ng−êi An Nam. Song ng−êi Ph¸p còng chØ ®Æt ®−êng xe löa ë nh÷ng n¬i hä cÇn dïng ®Ó chuyªn chë hµng ho¸ hay qu©n ®éi ®Ó ®µn ¸p d©n chóng; vµ ®−êng s¸ ®¾p kh«ng ph¶i ®Ó cho ng−êi b¶n xø ®i, v× nh÷ng ng−êi nµy kh«ng cã quyÒn tù do ®i l¹i ngay c¶ ®i tõ tØnh nµy sang tØnh kh¸c, mµ lµ ®Ó phôc vô cho ng−êi ¢u. Cã khi hä còng hÊp tÊp x©y dùng nh÷ng c«ng tr×nh xa hoa léng lÉy, nh−ng kh«ng ph¶i ®Ó cho nh÷ng ng−êi ®· bá tiÒn ra, kh«ng ph¶i ®Ó cho ng−êi An Nam ®−îc h−ëng. Tai v¹ lµ ë chç phÇn lín nh÷ng mãn tiÒn s½n cã l¹i th−êng ®em dïng vµo nh÷ng viÖc phï phiÕm (c¸c quan sø ®i ch¬i, ®i thanh tra, v.v.) cßn ®−êng s¸ cÇn thiÕt cho viÖc khai khÈn vµ th«ng th−¬ng trong xø th× chØ lµ nh÷ng vòng n−íc ®äng lÇy léi, lón sôt, kh«ng thÓ ®i ®−îc, dï cho tr©u rõng còng chÞu. §−êng c¸i, chØ ®Ñp ®Ï ë xung quanh tØnh vµ c¸c toµ sø cßn ngoµi ra th× Ýt ái, l¹i ®¾p vµ r¶i ®¸ rÊt tåi. Kh«ng cã lÊy mét con ®−êng ®i xe ®−îc vµo c¸c vïng ®ång ruéng cµy cÊy. Mét con ®−êng, ®Ó nèi liÒn hai tØnh Nam Kú, dµi cã 34 kil«mÐt, nh−ng ®· ba m−¬i n¨m nay, hä míi ®æ ®−îc Ýt ®Êt vµ c¸t mµ ®· ngèn hÕt mét sè tiÒn kh¸ lín, ®ñ ®Ó l¸t ®−îc suèt con ®−êng ®ã, tõ ®Çu ®Õn cuèi, mét líp b¹c dµy. ë HuÕ, ng−êi ta cã ®¾p mét ®¹i lé réng 20 mÐt - thËt ra lµ v« Ých -

418 Hå CHÝ MINH TOµN TËP ch¹y th¼ng tõ thµnh ®Õn ®µn Nam giao. Con ®−êng Êy më qua hai lµng vµ mét nghÜa trang, khi lµm ph¶i ph¸ hay di chuyÓn mÊt s¸u ngµn ng«i mé. Ng−êi ta ch¼ng chÞu båi th−êng hay gióp ®ì g× cho c¸c gia ®×nh cã nhµ ph¶i ph¸, cã c©y ph¶i chÆt, cã må m¶ ph¶i khai quËt lªn. ë B¾c Kú, viÖc söa sang t« ®iÓm thµnh phè lµm ch¼ng hÕt mÊy ®ång tiÒn, nh−ng thiÖt h¹i lín cho ng−êi An Nam. Mét viªn ®èc lý ng−êi Ph¸p chØ ®¬n gi¶n ra mét nghÞ ®Þnh, b¾t ®¾p mét ®−êng phè cho dµi thªm, lµm cho nhµ cöa th¼ng hµng, ph¸ nh÷ng lÒu tranh vµ ph¶i lµm l¹i b»ng g¹ch. Nh÷ng ng−êi nghÌo khæ kh«ng cã ®ñ tiÒn ®Ó tu©n lÖnh ph¶i bá thµnh phè ra ®i. Ng−êi An Nam ë gÇn doanh tr¹i bÞ ®uæi ®i. Hä ®−îc båi th−êng b»ng nh÷ng miÕng ®Êt ë phè kh¸c ®Ó dùng l¹i nh÷ng tóp lÒu tranh cña hä. Ýt l©u sau, ng−êi ta h¹ lÖnh cho hä ph¶i x©y nhµ g¹ch. NhiÒu ng−êi kh«ng cã giÊy chøng nhËn quyÒn së h÷u v× tr−íc kia s¬ suÊt kh«ng xin nªn ph¶i bá nhµ cöa. ThÕ lµ thµnh phè lÊy l¹i ®Êt vµ b¸n lÊy tiÒn bá quü. Trong phÇn nhiÒu c¸c thµnh phè lín, mét Héi ®ång thµnh phè gåm toµn nh÷ng ng−êi ¢u, tuú ý sö dông c«ng quü do ng−êi b¶n xø ®ãng gãp mµ ch¼ng ®Õm xØa g× ®Õn nguyÖn väng vµ nhu cÇu cña nh÷ng ng−êi An Nam khèn khæ nµy. * ** Mét ng−êi Ph¸p tù hái: Cã n−íc nµo trªn thÕ giíi d¸m khoe nh− §«ng D−¬ng cã nguyªn liÖu vµ nh©n c«ng rÎ m¹t mµ lµm mét ®−êng xe löa ph¶i tèn phÝ tõ 16 ®Õn 20 phr¨ng mét x¨ngtimÐt kh«ng? Khi lµm ®−êng hÇm ë ®Ìo H¶i V©n, muèn cho c«ng viÖc mau chãng, ng−êi ta ®ôc c¶ hai ®Çu vµo mét lóc. Hai ®o¹n ®ôc ë hai ®Çu vµo kh«ng ¨n khíp víi nhau, thµnh thö ra mçi ®o¹n ®· thµnh riªng biÖt mét ®−êng hÇm hoµn toµn. HÇm ®ôc ngay gi÷a nói ®¸,

®«ng d−¬ng - c«ng chÝnh 419 thÕ mµ ng−êi ta cø ph¶i x©y thªm mét líp ®¸ n÷a ë ngoµi, tr¸t thËt kü l−ìng lµm hao tèn bao nhiªu cña. §−êng L¹ng S¬n, ®¾p ®Ó dïng vµo viÖc b×nh ®Þnh vïng Êy, dù trï hÕt cã 4 triÖu, nh−ng lµm xong tèn ®Õn 38 triÖu. Ch−a c¾m ®−îc mét c¸i mèc nµo trªn ®o¹n ®−êng dù ®Þnh lµm, ng−êi ta ®· cho tr−ng thÇu cung cÊp rÊt nhiÒu ®−êng ray vµ nhiÒu vËt liÖu kh¸c. Khi viªn thanh tra gÇn tíi, ng−êi ta ®em ch«n biÕn nh÷ng ®−êng ray ®¸ng lÏ cßn l©u l¾m míi ph¶i mua Êy, xuèng nh÷ng hè dµi mÊy kil«mÐt. Kü s− trï tÝnh hÕt 94 triÖu, nh−ng khi chi tiªu l¹i mÊt ®Õn 165 triÖu. ¤ng Combane, nhµ th¸m hiÓm kÓ trªn, cßn nãi thªm r»ng: ChØ viÖc nghiªn cøu ®Ó ®Æt ®−êng xe löa ë §«ng D−¬ng còng ®· tèn hÕt sè tiÒn lín cã thÓ ®ñ ®Ó lµm c¶ qu·ng ®−êng Êy.

420 T¹P DÞCH HAY Lµ KHæ SAI H»ng n¨m, ng−êi An Nam ph¶i lµm mét sè ngµy kh«ng c«ng cho Nhµ n−íc \"b¶o hé\". Theo lÖ, sè ngµy Êy ®Þnh tõ 10 ®Õn 30 ngµy. Nh−ng khi cã viÖc nhiÒu, ch¼ng h¹n ®¾p mét con ®−êng, hoÆc ®µo mét c¸i l¹ch, ng−êi ta kh«ng tu©n theo giíi h¹n quy ®Þnh ®ã. Khi kh«ng cã viÖc th× ng−êi b¶n xø l¹i ph¶i chuéc nh÷ng ngµy t¹p dÞch cña m×nh, nghÜa lµ ph¶i tr¶ tiÒn cho nhµ n−íc thay cho nh÷ng ngµy kh«ng ph¶i ®i lµm khæ sai kh«ng c«ng Êy. Ngoµi viÖc t¹p dÞch, cßn cã viÖc khu©n v¸c. Mçi lÇn cã mét ng−êi Ph¸p qua lµng m×nh lµ ng−êi An Nam ph¶i ®i khiªng vâng, khiªng ®å ®¹c cho «ng ta, vµ khiªng c¶ vâng vµ ®å ®¹c cña nh÷ng ng−êi tuú tïng cña «ng ta n÷a. NhiÒu khi, c¶ lµng bÞ ®éng viªn ®i lµm c¸i viÖc kh«ng c«ng Êy. Nh−ng th«i, t«i nh−êng lêi cho chÝnh ng−êi Ph¸p nãi: C«ng viÖc t¹p dÞch ®· vµ vÉn cßn lµ c¬ héi cho ng−êi ta l¹m dông v« kÓ. Th−êng th× phu t¹p dÞch chØ dïng ®Ó ®¾p nh÷ng ®−êng quanh c¸c toµ sø ®Ó vµi ng−êi ¢u d¹o c¶nh. Tuy nhiªn thØnh tho¶ng cã viªn c«ng sø, tá lßng sèt s¾ng, quyÕt ®Þnh lµm mét c«ng tr×nh quan träng, nh− ®¾p mét con ®ª hay kh¬i mét c¸i l¹ch cho dßng n−íc ch¶y theo h−íng kh¸c. Trong tr−êng hîp Êy, viªn c«ng sø ch¼ng cÇn chó ý th¶o ra mét kÕ ho¹ch hîp lý, ph©n chia c«ng viÖc lµm sao khái c¶n trë ®Õn c«ng viÖc ®ång ¸ng; d©n chóng ph¶i ®æ søc ra lµm, vµ ¶nh h−ëng th−êng rÊt tai h¹i cho t×nh h×nh trong tØnh.

®«ng d−¬ng - t¹p dÞch hay lµ khæ sai 421 Míi ®−îc tin viªn Bé tr−ëng Bé Thuéc ®Þa s¾p sang th¨m §«ng D−¬ng, ng−êi ta ®· lÊy ngay mét v¹n ng−êi ®Ó hoµn thµnh gÊp con ®−êng V.L. ®Ó mêi ngµi kh¸nh thµnh. Mïa hÌ n¨m 19... trong lóc n¹n ®ãi ®ang lµm cho miÒn Trung Kú ph¶i tiªu ®iÒu khæ së, th× mét v¹n ng−êi An Nam bÞ lý tr−ëng lµng hä b¾t ®i tËp trung vÐt mét c¸i l¹ch. Sè d©n ®«ng ®¶o Êy, ng−êi ta kh«ng dïng hÕt mµ vÉn cø ph¶i l×a xa ®ång ruéng cña m×nh hµng th¸ng gi÷a lóc hÕt søc cÇn thiÕt hä ph¶i cã mÆt ë nhµ. CÇn chó ý r»ng ng−êi ta ch−a hÒ tËp hîp mét ®oµn qu©n ®«ng ®¶o nh− vËy bao giê ®Ó ng¨n chÆn mét thiªn tai. Trong thêi kú kÓ trªn, ng−êi ta cã thÓ cøu vít ®−îc nh÷ng ng−êi chÕt ®ãi khèn khæ ë Trung Kú, nÕu ng−êi ta tæ chøc tõ §µ N½ng trë ®i mét d©y chuyÒn vËn t¶i ®Ó tiÕp tÕ cho c¸c vïng bÞ n¹n ®ãi hoµnh hµnh; mét v¹n ng−êi vÐt l¹ch cã thÓ ph©n phèi trong c¸c tØnh cña hä 2.000 tÊn g¹o trong mét th¸ng. C«ng viÖc ®¾p ®−êng ë §µ N½ng, ë TrÊn Ninh vµ ë Lµo ®· ®Ó l¹i biÕt bao kû niÖm xãt xa. Ng−êi ta lÊy phu lµm ®−êng trong ®¸m d©n ®i t¹p dÞch. Hä ph¶i ®i bé hµng tr¨m kil«mÐt míi ®Õn ®−îc c«ng tr−êng, bÞ gi÷ l¹i nhiÒu ngµy, sèng trong nh÷ng ®iÒu kiÖn ¨n ë vµ vÖ sinh th¶m h¹i. Kh«ng cã tæ chøc y tÕ. Däc ®−êng, lóc ®i còng nh− khi vÒ, kh«ng cã lÊy mét tr¹m cho hä nghØ ng¬i, mét n¬i cho hä tró Èn. C¬m ¨n kh«ng ®ñ, chØ víi mét tý c¸ m¾m, n−íc uèng th× uèng ngay n−íc ®éc kinh khñng ë rõng nói. BÖnh tËt, cùc nhäc hµnh h¹ tµn tÖ ®· g©y nªn chÕt chãc rïng rîn. * ** Ng−êi ta thay thÕ chÕ ®é t¹p dÞch b»ng chÕ ®é tr−ng tËp, vµ gi÷a hai chÕ ®é chØ cã mét ®iÒu kh¸c nhau lµ t¹p dÞch cßn cã sè ngµy h¹n ®Þnh, mµ tr−ng tËp th× v« cïng. ChÕ ®é tr−ng tËp ®· tho¶ m·n mäi nhu cÇu; nÕu nhµ ®oan cÇn chuyªn chë muèi, hä tr−ng dông thuyÒn bÌ. CÇn x©y mét c¸i kho −? Hä bÌn tr−ng tËp thî thuyÒn vµ tr−ng dông lu«n c¶ vËt liÖu x©y dùng.

422 Hå CHÝ MINH TOµN TËP ChÕ ®é tr−ng tËp trë thµnh chÕ ®é ph¸t v·ng tr¸ h×nh mét c¸ch vông vÒ. BÊt chÊp viÖc ®ång ¸ng, bÊt chÊp c¶ nh÷ng ngµy héi hÌ hay nh÷ng ngµy kh«ng cã nghÜa vô g× c¶, ng−êi ta tr−ng tËp c¶ hµng x·, ®−a ®Õn c«ng tr−êng, mµ råi trë vÒ chØ lµ phÇn Ýt. Kh«ng nªn kÕt téi ®Êt ®ång b»ng hay rõng nhiÖt ®íi n−íc ®éc, mµ téi lµ ë chç thiÕu thèn c¶ nh÷ng nhu cÇu ®¬n gi¶n. Ng−êi ta tr−ng tËp nh©n c«ng. Ng−êi ta lµm ®ñ thø cÇn thiÕt ®Ó rót nh÷ng ng−êi lao ®éng rêi khái m¶nh ®Êt cña m×nh, ®−a hä ®i xa hµng tr¨m ngµn kil«mÐt, nh−ng ch¼ng bao giê tæ chøc mét tý g× ®Ó ®−a hä trë vÒ quª qu¸n. * ** Kh«ng mÊy ai ch−a tõng nghe chuyÖn nh÷ng ®oµn phu bÞ c−ìng bøc ph¶i ®i Langbiang. Trªn ®−êng ®i nh÷ng n¬i rõng thiªng n−íc ®éc, ®Õn nh÷ng n¬i thÇn chÕt ®îi chê, ¨n uèng khæ së, cã ngµy kh«ng ®−îc lÊy hét c¬m vµo bông, c¸c ®oµn Êy bá ch¹y t¸n lo¹n hay næi lªn chèng l¹i, th× hä l¹i bÞ bän lÝnh ¸p gi¶i ®µn ¸p ghª gím, vµ x¸c hä r¶i kh¾p nÎo ®−êng. Mét viªn quan cai trÞ ®−îc lÖnh cña ChÝnh phñ ph¶i b¾t phu cho qu©n ®éi ë Trung Quèc. Viªn quan Êy liÒn cho tóm cæ hÕt mäi ng−êi b¶n xø ®ang lao dÞch hoÆc bèc hµng ë tµu, ng−êi ta trãi hä l¹i vµ qu¼ng hä xuèng tµu ®îi s½n ë bÕn mÆc cho hä kªu ca ph¶n ®èi, mÆc cho vî con hä khãc than th¶m thiÕt, uÊt øc ch¼ng bao giê l¹i ®−îc thÊy mÆt chång, mÆt cha n÷a.

423 CHÝNH S¸CH NGU D¢N Ng−êi An Nam rÊt hiÕu häc. Trong c¸c tÇng líp x· héi, ng−êi sÜ phu chiÕm ®Þa vÞ hµng ®Çu. Cã con häc giái lµ mét vinh h¹nh cho cha mÑ. Cho nªn, dï cã nghÌo ®ãi ®Õn ®©u, cha mÑ còng cè t×m c¸ch cho con c¸i ®−îc häc hµnh. \"Nöa bông ch÷ b»ng mét hò vµng\" lµ mét c©u tôc ng÷ biÓu hiÖn nhiÖt t×nh ham muèn cã häc thøc cña d©n téc An Nam. ë lµng x· nµo còng cã tr−êng c«ng vµ tr−êng t−. Ch÷ nho rÊt khã häc thÕ mµ hÇu hÕt ng−êi An Nam ®Òu biÕt \"ký tªn b»ng ch÷ H¸n\". N¹n mï ch÷ hÇu nh− kh«ng cßn. Ng−êi Ph¸p ®Õn ®· lµm ®æi thay tÊt c¶. §êi sèng cµng ngµy cµng khã kh¨n. ThuÕ m¸ nÆng nÒ, phu dÞch th−êng xuyªn. C¸c gia ®×nh kh¸ gi¶ nay bÞ sa sót kh«ng cßn cã thÓ nu«i thÇy ®å d¹y häc cho con c¸i m×nh vµ con c¸i nh÷ng ng−êi l¸ng giÒng nh− x−a n÷a. Nh÷ng kÎ nghÌo ®ãi th× bÞ bÇn cïng, nªn hä ph¶i chèng ®ãi ®· råi míi cã thÓ nghÜ ®Õn chuyÖn häc hµnh. Cµng nghÌo khæ th× sè ng−êi thÊt häc cµng nhiÒu. MÆt kh¸c, thùc d©n Ph¸p l¹i cè t©m huû bá H¸n häc mµ chóng thÊy lµ nguy hiÓm cho sù thèng trÞ cña chóng, v× chóng biÕt r»ng H¸n häc cã thÓ ®−a vµo An Nam nh÷ng t− t−ëng tiÕn bé ph−¬ng T©y th«ng qua Trung Quèc vµ NhËt B¶n. Ng−êi ta cã thÓ t−ëng r»ng bá H¸n häc ®i ®Ó ®Èy lïi ¶nh h−ëng n−íc ngoµi, ng−êi Ph¸p sÏ thay thÕ vµo ®ã b»ng nÒn gi¸o dôc cña hä. Kh«ng ph¶i thÕ ®©u. Th©m ý cña hä chØ lµ ®Èy ng−êi An Nam vµo vßng ngu tèi. T«i xin nªu ra sau ®©y mét vµi b»ng chøng cña ng−êi Ph¸p.

424 Hå CHÝ MINH TOµN TËP §¹i t¸ BÐcna viÕt: VÒ ph−¬ng diÖn tinh thÇn, ng−êi Ph¸p kh«ng tæ chøc mét nÒn gi¸o dôc míi thay thÕ cho nÒn gi¸o dôc An Nam mµ hä ®· bá ®i. Hä chØ x©y dùng ®−îc mét Ýt tr−êng häc ®Ó ®µo t¹o ra nh÷ng con vÑt, nh÷ng ng−êi vong b¶n thiÕu ®¹o ®øc vµ thiÕu c¶ kiÕn thøc phæ th«ng. Trong mét b¶n b¸o c¸o vÒ t×nh h×nh §«ng D−¬ng, t−íng Pen¬canh còng viÕt: Trong 50 n¨m chiÕm ®ãng ë Nam Kú vµ 25 n¨m chiÕm ®ãng ë B¾c Kú, nh÷ng tr−êng häc Ph¸p kh«ng ®µo t¹o lÊy ®−îc mét ng−êi An Nam thËt sù cã häc thøc. ¤ng M¸cx¬, v¨n sÜ thuéc ®Þa, ®· viÕt c©u sau ®©y lét t¶ ®−îc ®óng t− t−ëng ®ang thèng trÞ trong ®Çu ãc cña c¸c nhµ cai trÞ cña chóng ta: Chóng ta chØ cÇn d¹y tiÕng Ph¸p cho ng−êi An Nam, d¹y cho hä biÕt ®äc, biÕt tÝnh to¸n chót Ýt th«i; biÕt h¬n n÷a chØ lµ thõa v« Ých. Nh−ng ngay c¶ nÒn gi¸o dôc s¬ ®¼ng Êy còng chØ ®−îc phæ cËp mét c¸ch qu¸ bñn xØn vµ nhá giät. Tr−êng häc râ rµng lµ cßn thiÕu nhiÒu, gi¸o viªn th× ch−a ®ñ t− c¸ch ®Ó gi¶ng d¹y. Cao Miªn cã 2.000.000 d©n mµ chØ cã 60 tr−êng häc. ë Trung Kú chØ cã 118 tr−êng cho 6.000.000 d©n. Tr−êng häc lËp ra kh«ng ph¶i ®Ó gi¸o dôc cho thanh niªn An Nam mét nÒn häc vÊn tèt ®Ñp vµ ch©n thùc, më mang trÝ tuÖ vµ ph¸t triÓn t− t−ëng cho hä, mµ tr¸i l¹i cµng lµm cho hä ®Çn ®én thªm. Ngoµi môc ®Ých gi¸o dôc ®Ó ®µo t¹o tuú ph¸i, th«ng ng«n vµ viªn chøc nhá ®ñ sè cÇn thiÕt phôc vô cho bän x©m l−îc - ng−êi ta ®· gieo r¾c mét nÒn gi¸o dôc ®åi b¹i, x¶o tr¸ vµ nguy hiÓm h¬n c¶ sù dèt n¸t n÷a, v× mét nÒn gi¸o dôc nh− vËy chØ lµm h− háng mÊt tÝnh nÕt cña ng−êi ®i häc, chØ d¹y cho hä mét lßng \"trung thùc\" gi¶ dèi, chØ d¹y cho hä biÕt sïng b¸i nh÷ng kÎ m¹nh h¬n m×nh, d¹y cho thanh niªn yªu mét Tæ quèc kh«ng ph¶i lµ Tæ quèc cña m×nh vµ ®ang ¸p bøc m×nh. NÒn gi¸o dôc Êy d¹y cho thanh thiÕu niªn khinh rÎ nguån gèc dßng gièng m×nh. Nã lµm cho thanh thiÕu niªn trë nªn ngu ngèc. §iÒu g× cã thÓ rÌn luyÖn ®−îc cho häc sinh biÕt suy nghÜ, biÕt ph©n tÝch th× ng−êi ta kh«ng

®«ng d−¬ng - chÝnh s¸ch ngu d©n 425 d¹y ë nhµ tr−êng. VÊn ®Ò nµo cã liªn quan ®Õn chÝnh trÞ, x· héi vµ cã thÓ lµm cho ng−êi ta tØnh ngé ®Òu bÞ bãp mÐo vµ xuyªn t¹c ®i. Cã häc lÞch sö n−íc Ph¸p ®i n÷a, th× ng−êi ta kh«ng hÒ ®¶ ®éng ®Õn ch−¬ng nãi vÒ c¸ch m¹ng. Ng−êi ta cÊm häc sinh ®äc t¸c phÈm cña Huyg«, Rótx« vµ M«ngtexki¬. Nãi tãm l¹i, tr−êng häc thËt lµ t−¬ng xøng víi chÕ ®é ®· khai sinh ra nã. C¸ch ®©y vµi n¨m, ng−êi ta ban cho chóng t«i mét tr−êng ®¹i häc. Mét tr−êng ®¹i häc thÕ nµo? Theo nh÷ng bµi diÔn v¨n chÝnh thøc vµ nh÷ng lêi tuyªn truyÒn Çm ü xung quanh tr−êng nµy th× tr−êng ®¹i häc cña chóng t«i cã thÓ so s¸nh ®−îc víi c¸c tr−êng ®¹i häc to nhÊt ¢u ch©u kia ®Êy. Thùc ra, th× h»ng n¨m tr−êng ®¹i häc chØ s¶n xuÊt ®−îc hai ba «ng cö nh©n h¹ng tåi. ¤ng bè ®ì ®Çu cho c¸i tr−êng \"Xãocbon AnnammÝt\" Êy, hiÖn giê lµ Thèng ®èc Nam Kú, trong mét lóc thµnh thËt hiÕm thÊy x−a nay ë ngµi, ngµi ®· thó nhËn r»ng chÝnh ngµi ®· \"h»ng ch¨m lo ®Õn sù tiÕn bé cña c¶ d©n téc An Nam; më tr−êng y khoa vµ tr−êng ®¹i häc lµ cèt ®Ó sau nµy (lêi thó nhËn vµo th¸ng 3 n¨m 1924) ng−êi An Nam cã thÓ thay thÕ ng−êi Ph¸p trong c¸c chøc vô thø yÕu ë c¸c c«ng së\". Bªn c¹nh tr−êng ®¹i häc ®¸ng quý Êy, lËp ra cèt ®Ó loÌ n−íc ngoµi, ®Ó ®−a ra khoe khoang trong c¸c bµi diÔn v¨n vµ ®Ó lÊy cí ng¨n cÊm ng−êi An Nam xuÊt d−¬ng du häc, chóng t«i cßn cã mét tr−êng y khoa, mét tr−êng luËt, mét tr−êng c«ng chÝnh, ba hoÆc bèn tr−êng chuyªn nghiÖp n÷a, cho c¶ 20.000.000 d©n. Nh−ng kÕt qu¶ thu ®−îc ë c¸c tr−êng Êy th× nh− thÕ nµo? Mét tê b¸o Ph¸p xuÊt b¶n ë §«ng D−¬ng ®· tr¶ lêi c©u hái ®ã nh− thÕ nµy: Sè thanh niªn An Nam cã tr×nh ®é kü thuËt chuyªn nghiÖp cao cßn rÊt Ýt, rÊt Ýt ng−êi d©n b¶o hé cã thÓ ®¶m ®−¬ng ®−îc xøng ®¸ng chøc vô cña mét kü s− c«ng chÝnh, cña mét b¸c sÜ y khoa hay cña mét thanh tra ho¶ xa, ch¼ng h¹n. Cho nªn bÞ chÝnh s¸ch ngu d©n triÖt ®Ó kiÒm chÕ nh− vËy, ng−êi An Nam muèn häc lªn chØ cßn cã 2 c¸ch: ®i du häc ë n−íc ngoµi hay ë Ph¸p. Nh−ng nÕu cã mét ng−êi An Nam nµo cã ý ®Þnh

426 Hå CHÝ MINH TOµN TËP ®i du häc n−íc ngoµi th× sÏ bÞ coi nh− mét ng−êi næi lo¹n, mét ng−êi chèng Ph¸p, cã téi lín; ng−êi ta h·m h¹i ng−êi ®ã vµ c¶ gia ®×nh hä. Anbe Xar«, nguyªn Toµn quyÒn §«ng D−¬ng, nay lµ Bé tr−ëng Thuéc ®Þa ®· nãi râ chÝnh s¸ch bao v©y tinh thÇn Êy b»ng nh÷ng lêi lÏ sau ®©y: \"§Ó cho líp th−îng l−u trÝ thøc ®−îc ®µo t¹o ë n−íc ngoµi tho¸t khái vßng kiÒm to¶ cña chóng ta, chÞu ¶nh h−ëng v¨n ho¸ vµ chÝnh trÞ cña n−íc kh¸c, th× thËt lµ mét ®iÒu nguy hiÓm v« cïng. Nh÷ng ng−êi trÝ thøc ®ã trë vÒ n−íc ®· ®−a hÕt tµi n¨ng cña hä ®Ó tuyªn truyÒn vËn ®éng chèng l¹i chóng ta lµ nh÷ng ng−êi b¶o hé ®· ng¨n cÊm kh«ng cho hä häc tËp\". Cßn sang du häc ë Ph¸p l¹i lµ mét chuyÖn kh¸c h¼n. 1) Sinh ho¹t ë Ph¸p ®¾t ®á h¬n ë Trung Quèc vµ ë NhËt B¶n, nªn du häc sinh ph¶i rÊt giµu míi cã ®ñ tiÒn ®Õn häc ë mét tr−êng chÝnh quèc. 2) Ngoµi ra, ng−êi ®ã ph¶i ®−îc b¶o ®¶m vÒ tinh thÇn nghÜa lµ cha mÑ anh ta ph¶i cã th¸i ®é phôc tïng ChÝnh phñ; ph¶i cã b¶o ®¶m vÒ vËt chÊt tøc lµ ph¶i ®ót lãt thËt nhiÒu cho c¸c quan cai trÞ. 3) Du häc sinh ph¶i lµm ®ñ c¸c thÓ thøc qu¸i gë, v« Ých vµ nhôc nh·; nh÷ng thÓ thøc nµy th−êng lµm cho ng−êi xin ®i häc ph¶i n¶n chÝ, v¶ l¹i ChÝnh phñ còng chØ muèn nh− thÕ th«i. 4) Khi ®· sang Ph¸p, ng−êi du häc sinh ph¶i chÞu sù gi¸m s¸t, theo dâi vµ dß la cña ChÝnh phñ Ph¸p. ChÝnh phñ Ph¸p cè ®−a du häc sinh An Nam vµo häc ë nh÷ng tr−êng ph¶n ®éng nhÊt. Nh÷ng s¸ch vë b¸o chÝ mµ anh ta ®äc, nh÷ng ho¹t ®éng, giao thiÖp h»ng ngµy cña anh ®Òu bÞ kiÓm so¸t, theo dâi. Ng−êi ta giao anh cho nh÷ng tªn ba que thùc d©n giµ ®· vÒ h−u tr«ng nom. ChÝnh phñ Ph¸p dùng lªn mét bøc t−êng ng¨n c¸ch h¼n du häc sinh víi nh÷ng luång t− t−ëng chÝnh trÞ vµ x· héi ë chÝnh quèc. §Ó n¾m chÆt lÊy anh ta, ng−êi ta dïng tiÒn thuÕ cña ng−êi An Nam tæ chøc ra nh÷ng héi qu¸n vµ c©u l¹c bé cho du häc sinh; ë ®Êy muèn lµm g× th× lµm, trõ viÖc häc tËp. NÕu anh sinh viªn tá vÎ tù lËp th× ng−êi ta sÏ b¾t Ðp cha mÑ ph¶i gäi anh ta vÒ. NÕu anh ta kh«ng nghe, th× ng−êi ta cø viÖc c¾t l−¬ng cña anh.

®«ng d−¬ng - chÝnh s¸ch ngu d©n 427 Häc xong vµ nÕu ®· tèt nghiÖp - dï tèt nghiÖp b¸c sÜ y khoa, luËt s− hay kü s− b¸ch khoa - ng−êi An Nam muèn cã viÖc lµm ë trong n−íc th× ph¶i nhËp quèc tÞch Ph¸p; mµ muèn ®−îc vµo lµng T©y th× ph¶i luån lät xin xá thËt lµ nhôc nh· vµ hÌn h¹. Muèn më tr−êng t− th× ph¶i xin phÐp ChÝnh phñ tr−íc. BÊt cø lóc nµo ChÝnh phñ còng cã quyÒn kiÓm so¸t hoÆc b¾t c¸c tr−êng ph¶i ®ãng cöa. Sau nh÷ng cuéc biÓu t×nh n¨m 190758 mµ t«i ®· cã dÞp nãi ®Õn, ChÝnh phñ cho lÝnh tËp vÒ ph¸ ph¸ch c¸c tr−êng häc vµ b¾t bí gi¸o viªn. C¸c «ng gi¸o bÞ b¾t, bÞ ng−îc ®·i hµnh h¹, tay trãi giËt c¸nh khuûu vµ bÞ dÉn tõng x©u lªn tØnh lþ; ®Çu trÇn, ch©n kh«ng, nhÞn ®ãi, nhÞn kh¸t, hä bÞ ®¸nh ®Ëp nh− tr©u ngùa, råi bÞ kÕt ¸n khæ sai. Cßn tr−êng häc th× bän sÜ quan Ph¸p dïng lµm chuång ngùa. Míi ®©y, ë mét tØnh Nam Kú ng−êi ta thuyªn chuyÓn c¶ mét lo¹t gi¸o viªn, lÊy lý do lµ c¸c nhµ gi¸o ®· quyÕt ®Þnh xin ra héi mµ tr−íc kia hä bÞ b¾t buéc ph¶i gia nhËp. Tªn c«ng sø chñ tØnh lµm thñ quü héi nµy ®· b¾t gi¸o viªn ph¶i ®ãng thªm 40 phr¨ng ®Ó bï vµo tiÒn quü bÞ hôt. C¸c gi¸o viªn bÞ thuyªn chuyÓn ®i còng v× mét lý do kh¸c lµ tªn phã sø ®· chöi m¾ng, lµm nhôc hä vµ do¹ ®¸nh vµo mâm hä (nguyªn v¨n). §Ó lµm râ nÐt thªm c¸i chÕ ®é tèt ®Ñp Êy, t«i cÇn ph¶i nãi thªm r»ng: ChÝnh phñ ®· biÕu bµ qu¶ phô cña mét viªn cùu thèng ®èc mét mãn tiÒn lµ 1 triÖu phr¨ng, vµ trî cÊp 800.000 phr¨ng cho 66 buæi kÞch gi¶i trÝ cho kho¶ng 3 hay 4 ngh×n ng−êi ¢u ë Sµi Gßn; nh−ng ChÝnh phñ l¹i thu håi kho¶n trî cÊp chØ cã 2.000 ®ång cho mét tæ chøc gi¸o dôc b×nh d©n v× «ng héi tr−ëng cña tæ chøc nµy lµ mét ng−êi lµng T©y cã ch©n trong Héi ®ång thuéc ®Þa, ®· viÕt nh÷ng bµi b¸o ph¶n ®èi viÖc cho tr−ng thÇu h¶i c¶ng Sµi Gßn.

428 B¸O CHÝ Nãi xong vÊn ®Ò gi¸o dôc, th× tù nhiªn chóng t«i nghÜ ngay tíi c©u hái: ThÕ cßn b¸o chÝ? Nh÷ng ®iÒu t«i sÏ kÓ vÒ b¸o chÝ An Nam nã kú dÞ qu¸ ®Õn nçi khã mµ tin ®−îc. Gi÷a thÕ kû XX nµy, ë mét n−íc cã ®Õn 20 triÖu d©n mµ kh«ng cã lÊy mét tê b¸o! C¸c b¹n cã thÓ t−ëng t−îng ®−îc nh− thÕ kh«ng? Kh«ng cã lÊy mét tê b¸o b»ng tiÕng mÑ ®Î cña chóng t«i. Lý do nh− thÕ nµy. ChÝnh quyÒn Ph¸p quyÕt ®Þnh r»ng kh«ng mét tê b¸o b»ng tiÕng An Nam nµo ®−îc xuÊt b¶n nÕu kh«ng ®−îc viªn Toµn quyÒn cho phÐp, r»ng hä chØ cho phÐp víi ®iÒu kiÖn lµ b¶n th¶o ®−a ®¨ng ph¶i tr×nh viªn Toµn quyÒn duyÖt tr−íc ®·, vµ giÊy phÐp Êy hä thu håi lóc nµo còng ®−îc. Tinh thÇn b¶n s¾c lÖnh vÒ b¸o chÝ lµ nh− thÕ ®Êy. (Chóng t«i bÞ cai trÞ b»ng chÕ ®é s¾c lÖnh do viªn Toµn quyÒn ban bè chø kh«ng ph¶i b»ng nh÷ng ®¹o luËt ®· ®−îc th¶o luËn vµ biÓu quyÕt ë NghÞ viÖn). Trªn thùc tÕ cßn tÖ h¬n n÷a. M·i ®Õn b©y giê, ch−a cã ng−êi An Nam nµo ®−îc phÐp xuÊt b¶n mét tê b¸o c¶. T«i gäi b¸o lµ mét tê b¸o vÒ chÝnh trÞ, vÒ kinh tÕ hay v¨n häc nh− ta thÊy ë ch©u ¢u vµ c¸c n−íc ch©u ¸ kh¸c, chø kh«ng ph¶i mét tê do chÝnh quyÒn thµnh lËp vµ giao cho bän tay ch©n ®iÒu khiÓn, chØ nãi ®Õn chuyÖn n¾ng m−a, t¸n d−¬ng nh÷ng kÎ quyÒn thÕ ®−¬ng thêi, kÓ chuyÖn ví vÈn, ca tông c«ng ¬n cña nÒn khai ho¸ vµ ru ngñ d©n chóng. B¸o ®Çu ®éc ng−êi ta nh− thÕ, th× ë §«ng D−¬ng còng cã ba hay bèn tê ®Êy. Ngay cho ®Õn c¶ nh÷ng tê th«ng tin thuÇn tuý vÒ kinh tÕ vµ

®«ng d−¬ng - b¸o chÝ 429 th−¬ng m¹i, ng−êi ký gi¶ b¶n xø còng chØ xin ®−îc phÐp b»ng nh÷ng biÖn ph¸p quanh co. Anh ta ph¶i thuª tiÒn mét ng−êi Ph¸p cã ®Þa vÞ vµ ®−îc kÝnh nÓ. ¤ng nµy ®i gÆp quan cai trÞ vµ xin phÐp cho «ng ta, lµ ng−êi Ph¸p. V× «ng ta vÉn sÏ lµ s¸ng lËp viªn cña tê b¸o, mÆc dÇu «ng ch¼ng biÕt mét tiÕng An Nam nµo gäi lµ cã, «ng ch¼ng ph¶i bá tiÒn tói ra lÊy mét xu nhá, ch¼ng ph¶i ®ông tÝ g× ®Õn c«ng viÖc cña tê b¸o c¶ trõ viÖc ®i gÆp viªn quan cai trÞ. ChØ viÖc cho m−în tªn m×nh, ng−êi Ph¸p kia nhËn ®−îc h»ng th¸ng mét sè tiÒn rÊt hËu mµ ng−êi ký gi¶ b¶n xø ph¶i tr¶ cho «ng l©u dµi, b¸o cßn ra lµ cßn ph¶i tr¶. Tr−íc khi ®−a ®i nhµ in, tÊt c¶ c¸c bµi b¸o ph¶i dÞch ra tiÕng Ph¸p vµ ®−a kiÓm duyÖt ®·. CÊm ngÆt nh÷ng tê th«ng tin Êy kh«ng ®−îc ®¶ ®éng g× ®Õn nh÷ng vÊn ®Ò chÝnh trÞ hay t«n gi¸o, mµ chØ ®−îc ®¨ng nh÷ng tin tøc th«ng th−êng, nh÷ng vÊn ®Ò xÐt ra cã lîi cho Nhµ n−íc. Khi ®Êt n−íc bÞ mét thiªn tai nµo, lôt léi, b·o t¸p, ®ãi kÐm, v.v., phßng kiÓm duyÖt cÊm b¸o kh«ng ®−îc cho d©n chóng biÕt nh÷ng tin \"kh«ng vui\" Êy, cÊm b¸o kh«ng ®−îc më l¹c quyªn gióp nh÷ng ng−êi bÞ n¹n. B¸o kh«ng cã quyÒn nãi g×, dï chØ bãng giã, ®Õn viÖc bÇu cö Héi ®ång thuéc ®Þa hay héi ®ång hµng tØnh. Cã mét tê, dÞch ra tiÕng An Nam ®¹o luËt cÊm nh÷ng hµnh vi hèi lé trong viÖc tuyÓn cö, ®· bÞ kiÓm duyÖt tr¾ng mÊt nöa tê b¸o mµ cßn bÞ khiÓn tr¸ch thªm n÷a. NhiÒu khi ng−êi ta cÊm c¶ dÞch ®¨ng nh÷ng bµi ®· ®¨ng ë c¸c b¸o tiÕng Ph¸p xuÊt b¶n ë §«ng D−¬ng. C¸c b¹n chí t−ëng r»ng mÊy tê b¸o th«ng tin khèn khæ Êy ®−îc tù do ph©n tÝch tÊt c¶ nh÷ng c¸i thuéc vÒ kinh tÕ. Ch¼ng h¹n, hä kh«ng ®−îc nãi ®Õn ®êi sèng ®¾t ®á, ®Õn viÖc mÊt mïa, ®Õn viÖc bu«n gian b¸n lËu cña bän con bu«n ng−êi ¢u, ®Õn viÖc xoay xë tiÒn nong bÊt l−¬ng cña bän quan cai trÞ, ®Õn nh÷ng vô ®Çu c¬ ®ª tiÖn cña bän chñ ®ån ®iÒn vµ chñ nhµ m¸y ng−êi da tr¾ng. Võa råi, ng−êi ta cÊm b¸o chÝ kh«ng ®−îc ®¶ ®éng ®Õn viÖc ChÝnh phñ nh−îng quyÒn kinh doanh h¶i c¶ng Sµi Gßn, nÕu kh«ng ph¶i ®Ó

430 Hå CHÝ MINH TOµN TËP t¸n d−¬ng c«ng ®øc cña c«ng ty ®éc quyÒn vµ lßng v« t− cña ChÝnh phñ. Cã mét tê còng ®· \"t¸n d−¬ng\", nh−ng kÐm nhiÖt t×nh, nªn phßng kiÓm duyÖt tr−íc hÕt ®· theo dâi bÝ mËt, råi ®ãng cöa h¼n tê b¸o Êy. Nh÷ng ng−êi vµo lµng T©y, ®−îc h−ëng quyÒn c«ng d©n Ph¸p, cã thÓ xuÊt b¶n b¸o, nh−ng chØ b»ng tiÕng Ph¸p mµ th«i - ë Nam Kú cã 5, 6 tê b¸o vµo lo¹i Êy. ë c¸c vïng kh¸c, kh«ng cã tê b¸o nµo, v× kh«ng cã hay cã Ýt ng−êi vµo lµng T©y. Trong sè c¸c c¬ quan ng«n luËn Êy - th−êng lµ b¸n nguyÖt san - cã hai hay ba tê cã khuynh h−íng quèc gia hîp ph¸p. GhÐp hai tÝnh tõ tr¸i ng−îc nhau Êy víi nhau, cã thÓ kú dÞ ®Êy vµ cÇn gi¶i thÝch ®«i chót. Nh÷ng tê b¸o nµy lµ cña bän t− s¶n b¶n xø míi lªn, cã ®Þa vÞ lµ nhê ë nÒn ®« hé Ph¸p. NÒn ®« hé Êy ®· sinh ra bän nµy, nh−ng l¹i kh«ng ®Ó cho hä ph¸t triÓn. V× vËy, tÇng líp t− s¶n nhá bÐ ®ã bÞ ng¹t thë trong ph¹m vi chËt hÑp vµ phô thuéc mµ quan thÇy ngo¹i quèc - cha ®ì ®Çu cña hä - ®· dµnh cho hä. Vµ v× thÕ, hä hên m¸t nh−ng còng nhÌ nhÑ th«i. Bëi th©n phËn nöa d¬i nöa chuét cña hä, ch¼ng thuéc hoµn toµn trong x· héi An Nam v× hä lµ nh÷ng ng−êi vµo lµng T©y, mµ còng ch¼ng thuéc trong tÇng líp \"quý téc\" T©y v× hä xuÊt th©n ra lµ ng−êi An Nam - nªn hä c¶m thÊy lóng tóng trong mäi viÖc. §ång thêi trong mäi hµnh ®éng vµ t− t−ëng cña hä, ®Òu thÊy c¸i m©u thuÉn x· héi vµ t©m lý Êy. B¸o cña hä chØ trÝch nh÷ng vô hµ l¹m, nh−ng l¹i phØnh nÞnh nh÷ng kÎ hµ l¹m; hä than phiÒn vÒ nh÷ng ®¹o luËt ®Ì nÐn ¸p bøc, nh−ng vÉn cËy thÕ vµo n−íc mÑ; hä mñi lßng cho sè phËn khèn khæ cña ng−êi An Nam, nh−ng vÉn ca tông c«ng ®øc m¬ hå cña mét nÒn khai ho¸ tèt ®Ñp h¬n. Hä muèn ch÷a bÖnh, nh−ng l¹i kh«ng d¸m t×m vµ tÊn c«ng vµo nguån gèc cña bÖnh. ¶nh h−ëng cña hä bÞ c¶n trë mäi ®−êng: a) V× chÝnh s¸ch ngu d©n nh− c¸c b¹n ®· biÕt, nªn ®éc gi¶ chØ cã mét dóm ng−êi rÊt h¹n chÕ. Mçi sè ph¸t hµnh kh«ng bao giê qu¸ mét hay hai ngh×n b¶n, Êy thÕ mµ b¸n kh«ng hÕt.

®«ng d−¬ng - b¸o chÝ 431 b) V× th¸i ®é lõng chõng, v× kh«ng cã ch−¬ng tr×nh cô thÓ, kh«ng cã kÕ ho¹ch râ rµng, kh«ng cã khuynh h−íng m¹nh d¹n, nªn mÊy tê b¸o Êy kh«ng thu hót ®−îc c¶m t×nh cña d©n chóng. Hä ng¶ nghiªng, hay ®óng h¬n, l¬ löng gi÷a d©n chóng mµ hä kh«ng gÇn gòi ®−îc vµ nh÷ng kÎ thèng trÞ kh«ng −a hä. c) Nhµ n−íc thuéc ®Þa cè t©m ph¸ ph¸ch hä. Hä bÞ ph¸ b»ng nhiÒu c¸ch. Sau ®©y lµ nh÷ng c¸ch th«ng th−êng nhÊt: 1. Nhµ n−íc b¸o cho c«ng chøc vµ nh©n viªn ng−êi b¶n xø biÕt r»ng cÊp trªn ®· coi nh÷ng tê b¸o Êy nh− lµm c¸ch m¹ng, r»ng nh÷ng ng−êi nµo ®äc nh÷ng b¸o ®ã sÏ bÞ ghi danh s¸ch riªng, vµ dÜ nhiªn lµ b¶n danh s¸ch Êy sÏ ®Ýnh theo b¸o c¸o th¨ng hay gi¸ng chøc. Cã nhiÒu c«ng chøc ®· bÞ b¾t buéc ph¶i ®æi ®i chç kh¸c hay bÞ b¾t vÒ h−u chØ v× ®· vi ph¹m nh÷ng ®iÒu r¨n ®e Êy. 2. §èi víi nh÷ng ®éc gi¶ kh«ng ph¶i lµ c«ng chøc (t«i nãi kh«ng ph¶i lµ c«ng chøc chø kh«ng nãi tù do, v× ë ®Êt n−íc chóng t«i kh«ng ai ®−îc tù do c¶, trõ bän xá l¸ ba que ra) th× viªn quan cai trÞ cho gäi hä ®Õn bµn giÊy, ©n cÇn khuyªn b¶o hä ®iÒu h¬n lÏ thiÖt. NÕu hä kh«ng biÕt nghe nh÷ng lêi khuyªn tö tÕ Êy, th× hä bÞ c¶nh s¸t theo dâi. Vµ cø m−êi lÇn th× cã ®Õn chÝn, b¸o chÝ vµ th− tõ cña hä bÞ thÊt l¹c nh− bÞ phÐp thÇn. ChÝnh phñ h·y t¹m vui lßng nh− thÕ trong lóc chê ®îi c¬ héi ®Ó tãm cæ hä v× lÏ nµy hay lÏ kh¸c. 3. ChÝnh phñ cho bän chñ nhµ in lùa chän nªn lµm viÖc cho mét tê b¸o \"tin vÞt kh«ng biÕt ®iÒu\" ®−îc Ýt tiÒn, hay nªn nhËn in cho Nhµ n−íc ®−îc lîi léc vµ b¶o ®¶m h¬n nhiÒu. V× thÕ, mét tê b¸o ë Sµi Gßn ®· buéc ph¶i ®æi chñ in nhiÒu lÇn trong mét th¸ng. 4. ChÝnh phñ vi ph¹m quyÒn tù do th− tÝn, ngay c¶ th− riªng cña c¸c ký gi¶. Nh÷ng ng−êi nµy bÞ \"ghi\" vµo sæ ®en, bÞ theo dâi, dß la, do th¸m vµ vu c¸o. ChÝnh phñ dïng c¶ ¸p lùc ®èi víi gia ®×nh, bµ con th©n thuéc vµ bÌ b¹n hä n÷a. ChØ nhê ®Þa vÞ cã lµng T©y vµ nhê m¸nh khoÐ kh«n khÐo kÕt thóc mäi b×nh luËn b»ng c¸ch nÞnh

432 Hå CHÝ MINH TOµN TËP hãt t©ng bèc hÕt møc n−íc mÑ b¶o hé, nh©n tõ, thiªng liªng, v.v. mµ hä tho¸t khái ®i tï. B¸o chÝ b¶n xø b»ng tiÕng Ph¸p bÞ ph¸ ph¸ch nh− vËy ®Êy. Nh÷ng hµnh vi bÊt hîp ph¸p cña lèi trÞ an ®ª hÌn Êy cßn ®−îc t¨ng c−êng vµ bæ sung thªm b»ng nh÷ng ®iÒu lÖ ph¸p lý nh− thÕ nµy: \"Mäi viÖc tr−ng bµy hay göi ®i n¬i kh¸c nh÷ng bµi h¸t, bøc ho¹ hay tranh ¶nh tr¸i ®¹o t«n kÝnh ®èi víi c¸c vÞ ®¹i diÖn cña Nhµ n−íc, sÏ bÞ trõng ph¹t bao nhiªu th¸ng tï vµ ph¹t tiÒn bao nhiªu phr¨ng ®ã, v.v.\". Ch−a hÕt ®©u. NÒn v¨n minh cña thùc d©n ®· dïng ngän ®uèc cæ truyÒn thñ tiªu ®Õn chót tù do cuèi cïng cña ng−êi b¶n xø. §· lµm cho ng−êi b¶n xø ph¶i ®Çn ®én vµ c©m, chóng vÉn ch−a võa lßng; chóng cßn muèn hä ph¶i ®iÕc n÷a kia. Chóng bÞt tai hä kh«ng cho hä nghe tiÕng vang cña nh÷ng biÕn cè bªn ngoµi. ChØ ®¬n gi¶n b»ng mét nÐt bót, chóng ®×nh chØ h¼n ®êi sèng tinh thÇn cña c¶ mét d©n téc. Còng s¾c lÖnh võa kÓ trªn ®Þnh r»ng: \"Sù l−u hµnh b¸o vµ t¹p chÝ bÊt cø b»ng tiÕng g×, cã thÓ bÞ cÊm do mét nghÞ ®Þnh cña quan Toµn quyÒn\". C¸c b¹n cã tin ch¾c r»ng quan Toµn quyÒn nh©n tõ ch¼ng s¬ suÊt g× mµ kh«ng dïng vµ l¹m dông quyÒn hµnh Êy. B¸o chÝ b»ng tiÕng Ph¸p, xuÊt b¶n ë Pari, göi sang ®Òu bÞ tÞch thu ë §«ng D−¬ng. Së B−u chÝnh, Së MËt th¸m vµ c¸c c¬ quan hµnh chÝnh cïng nhau lµm nhiÖm vô ®ª hÌn Êy. Vµ ng−êi ta do¹ trõng ph¹t nh÷ng ng−êi cã tªn nhËn nh÷ng tê b¸o Êy. Ng−êi ta cÊm ngÆt kh«ng cho ®äc b¸o NhËt vµ Trung Quèc. Gi÷ mét tê t¹p chÝ, mét quyÓn s¸ch Trung Quèc nµo ®ã cã thÓ lµ mét träng téi ®èi víi ng−êi An Nam. T«i biÕt nhiÒu nhµ v¨n th©n bÞ kÕt ¸n khæ sai chung th©n v× ®· ®äc t¹p chÝ Trung Quèc hån, Èm b¨ng vµ nh÷ng bµi cïng lo¹i Êy cña c¸c nhµ duy t©n Trung Quèc. N¨m 1920, cã nhiÒu ng−êi An Nam ë B¾c Kú bÞ kÕt ¸n tõ hai ®Õn n¨m n¨m tï, chØ v× mét ng−êi ®· lµm th¬ ca tông tù do vµ c¸c ng−êi kh¸c ®· nghe ng©m bµi th¬ Êy.

433 THUÕ KHO¸ ChÝnh s¸ch thùc d©n ¨n c−íp, ch¼ng nh÷ng ®· t−íc ®o¹t mÊt ruéng ®Êt, cña c¶i, ®· xo¸ bá hÕt mäi quyÒn lîi, mäi quyÒn tù do - kÓ c¶ quyÒn tù do th©n thÓ cña ng−êi d©n b¶n xø, mµ cßn b¾t hä ph¶i nép thuÕ vÒ nh÷ng m¶nh ®Êt c»n cçi cßn l¹i trong tay hä, nép thuÕ vÒ nghÒ nghiÖp sinh sèng cña hä, nép c¶ thuÕ kh«ng khÝ mµ hä thë n÷a. §ét nhiªn ng−êi ta t¨ng thuÕ th©n tõ mét hµo lªn hai ®ång r−ìi. Nh÷ng ng−êi ch−a ®Õn tuæi nép s−u, nghÜa lµ d−íi 18 tuæi, tr−íc kia kh«ng ph¶i ®ãng gãp g×, th× nay ph¶i nép mét thø thuÕ nÆng gÊp mÊy lÇn thuÕ th©n cña suÊt ®inh tr−íc kia. Ng−êi ta kh«ng nh÷ng t¨ng thuÕ lªn gÊp béi vµ b¾t nh÷ng ng−êi ch−a hÒ ph¶i ®ãng gãp nay ph¶i ®ãng gãp, mµ ®iÒu tai h¹i nhÊt ®èi víi d©n ®inh lµ thuÕ suÊt thay ®æi lu«n vµ ng−êi d©n bÞ b¾t buéc ph¶i mang nhiÒu lo¹i thÎ tuú th©n, thÎ th«ng hµnh, do ®ã mµ ph¶i ®ãng gãp hÕt søc v« lý vµ cã tÝnh chÊt c−ìng bøc. Ng−êi An Nam b¾t buéc lóc nµo còng ph¶i mang thÎ thuÕ th©n trong ng−êi, ai hái ®Õn ®Òu ph¶i xuÊt tr×nh. ThÎ dÔ bÞ nhµu n¸t vµ bÈn thØu, nh−ng ng−êi nµo quªn hoÆc ®¸nh mÊt thÎ th× bÞ b¾t vµ bÞ tï. N¨m 1919, ng−êi ta ®· bá viÖc ph©n h¹ng ®ãng thuÕ th©n ë B¾c Kú, chØ b»ng mét nghÞ ®Þnh cña Thèng sø. Mäi ng−êi d©n tõ 18 ®Õn 60 tuæi, ®Òu ph¶i nhÊt luËt ®ãng 5 ®ång thuÕ th©n. Theo mét nghÞ ®Þnh kh¸c th× bÊt cø ng−êi An Nam nµo kh«ng

434 Hå CHÝ MINH TOµN TËP mang thÎ ®Òu cã thÓ bÞ tï vµ buéc ph¶i ®ãng thuÕ mét lÇn n÷a dï tr−íc kia ng−êi ®ã ®· nép råi. §Ó bï vµo chç hao hôt do ®ång b¹c bÞ sôt gi¸, mét viªn toµn quyÒn ®· cã s¸ng kiÕn t¨ng gÊp béi sè ng−êi ph¶i chÞu thuÕ lªn ®Ó b¾t c¸c x· ph¶i ®ãng gãp thªm. * ** Ng−êi An Nam ph¶i ®ãng thuÕ nÆng h¬n ng−êi Ên §é, M· Lai, Nam D−¬ng vµ NhËt B¶n nhiÒu. Nh−ng ®êi sèng kinh tÕ ë Nam D−¬ng, Ên §é vµ NhËt B¶n l¹i cao h¬n ë §«ng D−¬ng nhiÒu l¾m, d©n nh÷ng n−íc nµy cã thÓ ®ãng gãp dÔ dµng sè thuÕ qu¸ nÆng ®èi víi ng−êi An Nam. * ** Tr−íc thêi Ph¸p thuéc, bé thuÕ ®iÒn thæ ghi ®Çy ®ñ ruéng ®Êt c«ng vµ ruéng ®Êt t− cã ph©n h¹ng theo lo¹i s¶n vËt trång trät. ThuÕ suÊt chØ ®¸nh tõ mét ®Õn n¨m hµo mét mÉu ®èi víi ruéng cÊy lóa. §èi víi c¸c lo¹i ruéng ®Êt kh¸c, thuÕ suÊt ®¸nh tõ hai hµo ®Õn mét ®ång t−. §¬n vÞ diÖn tÝch lµ mÉu tøc lµ mét diÖn tÝch vu«ng mçi c¹nh ®é 150 th−íc. ChiÒu dµi cña mét th−íc An Nam thay ®æi tuú tõng tØnh tõ 42, 47 ®Õn 64 x¨ngtimÐt, do ®ã diÖn tÝch mét mÉu tuú n¬i cã thÓ lµ 3.970, 4.900 hoÆc 6.200 mÐt vu«ng. §Ó t¨ng thªm thu nhËp cho Nhµ n−íc, ng−êi ta dïng mét ®¬n vÞ ®o ®¹c, dµi 40 x¨ngtimÐt, ng¾n h¬n tÊt c¶ c¸c ®¬n vÞ th−êng dïng, v× vËy diÖn tÝch mét mÉu chØ cßn 3.600 mÐt vu«ng. B»ng c¸ch ®ã thuÕ ®iÒn thæ ®· t¨ng lªn nhiÒu hay Ýt kh¸c nhau tuú tõng tØnh: n¬i th× t¨ng mét phÇn m−êi, n¬i th× t¨ng mét phÇn ba, n¬i bÞ thiÖt thßi nhÊt th× t¨ng ®Õn hai phÇn ba. Tõ 1890, thuÕ trùc thu t¨ng lªn gÊp ®«i; tõ 1896 ®Õn 1898 t¨ng lªn mét nöa vµ cø nh− thÕ t¨ng lªn m·i. C¸c x· th× cø nai l−ng ra

®«ng d−¬ng - thuÕ khãa 435 ®ãng gãp; cßn biÕt kªu ai b©y giê? Bãp nÆn ®−îc th× bän c«ng sø l¹i cµng ra tay bãp nÆn. Bän Ph¸p nµy cho r»ng c¸c x· vÉn ngoan ngo·n nép ®ñ thuÕ th× tøc lµ thuÕ m¸ ch−a ®Õn nçi qu¸ nÆng nÒ! * ** H»ng n¨m ng−êi ta ph©n bæ cho mçi lµng ph¶i nép thuÕ cho mét sè ®inh vµ mét sè ruéng ®Êt c¸c h¹ng. CÇn cã thªm tiÒn ®Ó chi tiªu ch¨ng? Ng−êi ta cø söa l¹i con sè, mÆc dÇu ®ang gi÷a n¨m, råi ng−êi ta b¾t c¸c lµng ph¶i ®ãng ®ñ thuÕ cho sè ®inh, ®iÒn cao h¬n sè quy ®Þnh ®Çu n¨m. V× thÕ mµ ë mét tØnh B¾c Kú, toµn bé diÖn tÝch ch−a tíi 120.000 hÐcta mµ b¶n thèng kª l¹i ghi nh÷ng 122.000 hÐcta ruéng vµ cø nh− thÕ, ng−êi An Nam vÉn ph¶i cói ®Çu ®ãng thuÕ khèng cho nh÷ng ruéng ®Êt kh«ng cã thùc. Cã kªu ca còng ch¼ng ai thÌm nghe! Kh«ng nh÷ng thuÕ ®· nÆng nÒ mµ l¹i cßn thay ®æi lu«n. ViÖc ChÝnh phñ cã nh©n nh−îng phÇn nµo trong viÖc thu mét sè kho¶n thuÕ l−u th«ng hµng ho¸ ®· lµm cho d©n lµng bÞ phiÒn nhiÔu h¬n vµ ®· më ®−êng cho tÖ nhòng l¹m. Cã h«m ng−êi ta tha kh«ng ®¸nh thuÕ cho mét ng−êi g¸nh mét g¸nh cau, nh−ng h«m sau ng−êi ta l¹i b¾t ng−êi ®ã ®ãng thuÕ tuy g¸nh mét g¸nh nhÑ h¬n. §¸nh thuÕ nh− vËy th× khã mµ c«ng b»ng ®−îc. Ng−êi ta cÊp mét giÊy phÐp l−u th«ng cho 150 kil«gam thuèc lµo. S¾p xÕp lµm sao ®Ó khái ph¶i ®¸nh thuÕ nhiÒu lÇn vµo cïng mét sè thuèc ®ã khi sè hµng nµy ®· chuyÓn sang tay mét chñ kh¸c, hay khi 150 kil«gam thuèc ®ã ®· ®em chia cho ba, bèn ng−êi mua? ChØ cã tuú ë c¸c «ng nhµ ®oan, muèn lµm g× th× lµm chø kh«ng cã luËt ph¸p nµo c¶. Cho nªn ng−êi An Nam rÊt sî nhµ ®oan, tho¸ng thÊy nh©n viªn nhµ ®oan lµ hä ®· vøt ngay gi÷a ®−êng thóng muèi, thóng thuèc l¸ hay thóng cau mµ hä ®ang g¸nh trªn vai; thµ mÊt cña cßn h¬n lµ ®ãng thuÕ qu¸ nÆng. Cã vïng, ng−êi An Nam buéc ph¶i nhæ thuèc lµo, chÆt cau ®i, ®Ó tr¸nh khái bÞ phiÒn nhiÔu v× c¸c thø thuÕ míi.

436 Hå CHÝ MINH TOµN TËP N¨m ngo¸i, miÒn Trung Trung Kú bÞ ®iªu ®øng v× n¹n ®ãi. Kh«ng cøu gióp th× chí, ChÝnh phñ cßn t¨ng thuÕ lªn 30%. NhiÒu tØnh ë Nam Kú bÞ n¹n lôt ph¸ ho¹i. Ng−êi ta cÊm ng−êi An Nam bµn ®Õn viÖc ®ã vµ cÊm tæ chøc l¹c quyªn gióp ®ång bµo cña hä bÞ n¹n. H¬n n÷a, trong lóc d©n chóng ®ãi khæ v× thiªn tai nh− vËy ng−êi ta vÉn b¾t d©n ®ãng thuÕ nh− th−êng lÖ. §Ó thu cho ®−îc thuÕ, ®· x¶y ra bao nhiªu vô l¹m quyÒn, bao nhiªu cuéc truy bøc thËm tÖ ®èi víi d©n bÞ n¹n. Suèt c¶ n¨m, ë thµnh thÞ còng nh− ë n«ng th«n, ngµy nµo ng−êi ta còng ®−îc môc kÝch nh÷ng cuéc b¾t bí, kh¸m xÐt g©y nªn nh÷ng c¶nh ®au xãt, th¶m th−¬ng trong viÖc thu c¸c thø thuÕ. Cã lóc thu thuÕ ®· thµnh mét cuéc s¨n b¾t ng−êi. Ng−êi d©n b¶n xø nµo mµ kh«ng cã tiÒn nép kho b¹c, ch¼ng chÞu cho ng−êi ta cïm kÑp vµ còng ch¼ng muèn lµm viÖc d−íi lµn roi vät, th× trèn biÖt mét xã vµ ®µnh chÞu chÕt ®ãi ë ®ã. NhiÒu ng−êi ph¶i b¸n c¶ gia tµi - b¸n c¶ con c¸i - ®Ó ®ãng thuÕ cho Nhµ n−íc ®· ¸p bøc, bãc lét hä. ë Cao Miªn, cã nhiÒu phô n÷ khèn khæ, ch©n mang xiÒng s¾t, ph¶i ®i quÐt ®−êng. Hä chØ cã mét téi lµ kh«ng nép ®−îc thuÕ.

437 CUéC KH¸NG CHIÕN MÆc dÇu bän vua chóa −¬n hÌn, mÆc dÇu ®Þch ®ang chiÕm −u thÕ vµ mÆc dÇu chÕ ®é qu©n chñ ®· lµm cho d©n chóng quen l¹nh nh¹t, bµng quan, d©n chóng còng kh«ng thÓ chÞu ¸ch ngo¹i bang mµ kh«ng bÒn bØ chèng l¹i. Lóc míi thÊy c¸c tµu chiÕn lín vµ sóng èng tinh x¶o th× ng¹c nhiªn, nh−ng khi c¶m gi¸c ®Çu tiªn Êy ®· qua th× nh÷ng ng−êi yªu n−íc An Nam liÒn tæ chøc ®Êu tranh. Cuéc x©m chiÕm §«ng D−¬ng b¾t ®Çu tõ n¨m 1858 m·i ®Õn 1909 míi kÕt thóc. ChÝnh trong thêi kú nµy, khi nhµ ¸i quèc §Ò Th¸m chÕt th× c«ng cuéc chèng Ph¸p cã tæ chøc vµ cã vò trang chÊm døt. Ng−êi anh hïng d©n téc Êy cïng víi mét Ýt nghÜa qu©n kiªn quyÕt cña «ng ®· chiÕm lÜnh c¶ mét tØnh nhá vµ ®−¬ng ®Çu víi thùc d©n Ph¸p trong nhiÒu n¨m. Trong thêi kú chiÕn tranh ë ch©u ¢u, nhiÒu cuéc b¹o ®éng ®· næ ra nh−ng l¹i bÞ dÑp t¾t ngay trong biÓn m¸u. Trong sè c¸c cuéc khëi nghÜa ®ã, cÇn chó ý ®Õn cuéc næi dËy cña binh lÝnh An Nam - binh lÝnh s¾p ®−îc ®em sang Ph¸p - do «ng vua trÎ Duy T©n tæ chøc. Sau khi ©m m−u b¹i lé, vua Duy T©n bÞ phÕ vµ ®µy sang ch©u Phi. Trong cuéc ®Êu tranh tuyÖt väng cña mét d©n téc bÞ ¸p bøc cã nhiÒu hµnh ®éng oanh liÖt vµ nhiÒu sù hy sinh lín, gi¸ kÓ ®−îc ë ®©y ®Ó c¸c b¹n biÕt th× hay l¾m, nh−ng kh«ng thÓ nãi hÕt ®−îc trong ph¹m vi nhá hÑp cña buæi nãi chuyÖn nµy cña chóng ta. VËy nªn t«i chØ cã thÓ nh¾c l¹i ®©y mét ®o¹n håi ký cña Phã §« ®èc Rªv©ye nh− sau:

438 Hå CHÝ MINH TOµN TËP \"NÕu chóng ta ®¸nh gi¸ mét ng−êi qua phÈm chÊt ®¹o ®øc chø kh«ng ph¶i qua nh÷ng tri thøc cña ng−êi ®ã, th× chóng ta sÏ bít kiªu c¨ng vÒ tÝnh chÊt cao ®¼ng cña chóng ta ®èi víi ng−êi ViÔn §«ng, nh÷ng ng−êi biÕt hy sinh mét c¸ch cã ý nghÜa. N¨m 1862, chóng t«i ®−îc ph¸i ®i ®µn ¸p mét cuéc khëi nghÜa. Viªn t− lÖnh V. sai mét trung uý ®em qu©n chÆn ®−êng rót lui cña nghÜa qu©n sau khi hä b¹i trËn. MÆt trêi võa lÆn th× viªn trung uý ®em lÝnh trë vÒ, rÊt mÖt mái, ng−êi ®Ém bïn. Kh«ng thÊy tï nh©n, thÊy nÐt mÆt ai còng cã vÎ bèi rèi, chóng t«i biÕt ngay lµ cuéc chinh ph¹t nµy kh«ng kÕt qu¶. Nh÷ng ng−êi An Nam dÉn ®−êng, ®Çu cói xuèng, tay bÞ trãi, ®ang ®i gi÷a bèn ng−êi lÝnh mang sóng. Th©n thÓ hä, gÇn nh− trÇn truång, mang ®Çy vÕt th−¬ng. Viªn trung uý b−íc tíi tr−íc viªn t− lÖnh vµ lóng tóng nãi: - Th−a quan t− lÖnh, tõ sím nh÷ng ng−êi ®−a ®−êng ®· dÉn chóng t«i kh¾p n¬i, léi bïn ngËp ®Õn bông, nh−ng chóng t«i kh«ng t×m thÊy mét ng−êi ch¹y trèn nµo c¶. Viªn t− lÖnh cho gäi hai ng−êi An Nam ®Õn hái. Hai ng−êi nµy lµ hai anh em v× hä gièng nhau l¾m. ChØ cã ng−êi anh tr¶ lêi nh÷ng c©u hái cña viªn t− lÖnh: - Chóng mµy biÕt chç, chóng mµy ®· thó nhËn råi kia mµ. - Cã, chóng t«i cã biÕt chç. - Tao ®· gi¶i thÝch cho chóng mµy rÊt kü viÖc h−íng dÉn lÝnh ®i t×m ë ®©u vµ b»ng c¸ch nµo råi. Chóng mµy ®· khai hiÓu râ hÕt. - Chóng t«i hiÓu. - Tao cã nãi: \"NÕu chóng mµy dÉn qu©n lÝnh ®i ®óng ®−êng th× chóng mµy sÏ tho¸t chÕt; nÕu ®em hä ®i l¹c th× chóng mµy sÏ bÞ xö b¾n\", cã ®óng tao ®· nãi nh− thÕ kh«ng? - ¤ng chØ huy cã nãi nh− vËy. - Chóng mµy ®· cè t©m lµm l¹c h−íng c¶ ®éi qu©n trong ®ång lÇy. Hai chµng thanh niªn ®øng im lÆng.

®«ng d−¬ng - cuéc kh¸ng chiÕn 439 - Lóc ra ®i, tao ®· nãi tr−íc r»ng chóng mµy sÏ bÞ b¾n, nÕu chóng mµy kh«ng ®−a ®óng ®−êng... Cã ph¶i nh− thÕ kh«ng? Tr¶ lêi ®i. - ¤ng chØ huy cã b¶o nh− vËy, ng−êi anh c¶ tr¶ lêi. - VËy chóng mµy biÕt tr−íc chóng mµy sÏ bÞ xö b¾n chø? - Chóng t«i ®ang chê ®©y. Ng−êi Nam Kú Êy tr¶ lêi víi mét th¸i ®é chÞu ®ùng rÊt th¶n nhiªn cña ng−êi ¸ §«ng. ThÊy tra vÊn ®· xong, hai ng−êi An Nam chµo ®i ra. Viªn t− lÖnh gäi mét tªn cai ng−êi Thæ NhÜ Kú vµ b¶o: \"LÊy bèn lÝnh vµ ®em b¾n hai tªn tï nµy sau tr¹i\". Tªn cai Thæ NhÜ Kú vÉy hai ng−êi An Nam hai ng−êi nµy ®i theo kh«ng hÒ ngËp ngõng vµ còng ch¼ng kªu ca g×. Mét l¸t sau, tiÕng sóng næ. Viªn t− lÖnh mÆt bõng ®á, quay vÒ phÝa chóng t«i nãi: \"ThËt lµ anh hïng... ë Hy L¹p cã lÏ ng−êi ta ph¶i dùng t−îng hä ®Êy, cßn t«i, t«i ph¶i b¾n hä\". §Õn s¸ng, nh×n ra ngoµi ph¸o thuyÒn, chóng t«i thÊy bªn bê mét tÊm biÓn lín ®ãng vµo th©n c©y. Ng−êi th«ng ng«n dÞch l¹i cho chóng t«i nghe mét ®o¹n nh− sau: \"C¸c «ng ®· chiÕm mÊt nhiÒu tØnh cña chóng t«i ®Ó lµm giµu thªm cho ®Õ quèc c¸c «ng, ®Ó cho thanh danh c¸c «ng cµng thªm r¹ng rì. C¸c «ng cã ®ßi chóng t«i chuéc l¹i ®Êt ®ai kh«ng? Chóng t«i s½n sµng tr¶, miÔn lµ c¸c «ng ®õng ®¸nh nhau víi chóng t«i n÷a vµ ®em qu©n trë vÒ n−íc. \"Nh−ng nÕu c¸c «ng tõ chèi, chóng t«i sÏ kh«ng ngõng chiÕn ®Êu ®Ó tu©n theo ý trêi. Chóng t«i còng cã chót e ng¹i tr−íc thÕ lùc cña c¸c «ng, nh−ng chóng t«i sî trêi h¬n søc m¹nh cña c¸c «ng. Chóng t«i nguyÖn sÏ chiÕn ®Êu m·i m·i kh«ng nghØ. Khi kh«ng cßn g× n÷a, chóng t«i sÏ lÊy cµnh c©y lµm cê, lµm gËy ®Ó vò trang cho qu©n ®éi chóng t«i. Lóc ®ã c¸c «ng lµm thÕ nµo mµ cã thÓ sèng ®−îc víi chóng t«i?\".

440 Hå CHÝ MINH TOµN TËP §©y kh«ng ph¶i lµ nh÷ng lêi nãi su«ng: ch−a cã mét d©n téc nµo d¸m tæ chøc kh¸ng chiÕn trong mét t×nh tr¹ng nguy nan nh− thÕ. Lóc ph¸i quèc gia hÊp hèi, t«i b¾t ®−îc mét tï nh©n cã mang theo mét khÈu sóng lôc. T«i tiÕc kh«ng gi÷ l¹i khÈu sóng Êy. Sóng lµm b»ng mét c¸i «! Tay cÇm c¸n « dïng lµm b¸ng sóng; c¸n « c¾t ng¾n cßn chõng hai m−¬i x¨ngtimÐt lµm nßng sóng; trªn nßng cã ®ôc mét lç nhá ®Ó c¾m ngßi thuèc næ. Víi nh÷ng khÝ cô nh− vËy, vµ sau nh÷ng tai biÕn khñng khiÕp, nh÷ng ng−êi chñ tr× cßn l¹i cña mét d©n téc ®· bÞ dån ®Õn b−íc ®−êng cïng - vÉn chiÕn ®Êu chèng l¹i qu©n ®éi ph−¬ng T©y. §«i khi hä giÕt mét vµi ng−êi chóng t«i b»ng c¹m bÉy, nhÊt lµ hä ®· lµm cho chóng t«i chÕt v× bÖnh tËt, v× ph¶i ®uæi theo hä trªn nh÷ng c¸nh ®ång lÇy uÕ khÝ, d−íi ¸nh n¾ng gay g¾t. Cã nhiÒu lÇn ®uæi theo b¾t nh÷ng ng−êi yªu n−íc ®ã mµ chóng ta th−êng gäi lµ kÎ phiÕn lo¹n, t«i c¶m thÊy v« cïng th−¬ng xãt cho c¶ d©n téc Êy vµ c¶m phôc nh÷ng ng−êi chØ huy cña hä, nh÷ng ng−êi v÷ng lßng tin ë c«ng lý vµ cã mét nghÞ lùc bÊt khuÊt. Cuéc ®¹i chiÕn kÕt thóc, d©n téc An Nam còng nh− c¸c d©n téc kh¸c ®· bÞ mª hoÆc theo nh÷ng lêi tuyªn bè réng r·i cña Uynx¬n vÒ quyÒn d©n téc tù quyÕt. Mét nhãm ng−êi An Nam trong ®ã cã t«i, ®· göi cho NghÞ viÖn Ph¸p vµ tÊt c¶ nh÷ng ®oµn ®¹i biÓu ë Héi nghÞ VÐcx©y mét b¶n yªu s¸ch sau ®©y: Y£U S¸CH CñA NH¢N D¢N AN NAM Tõ ngµy §ång minh th¾ng trËn, tÊt c¶ c¸c d©n téc bÞ lÖ thuéc ®Òu chøa chan hy väng r»ng theo nh÷ng lêi cam kÕt chÝnh thøc vµ trÞnh träng mµ c¸c c−êng quèc §ång minh ®· tuyªn bè víi toµn thÕ giíi, trong cuéc ®Êu tranh cña V¨n minh chèng D· man, th× tiÒn ®å mét thêi ®¹i c«ng lý vµ chÝnh nghÜa nhÊt ®Þnh lµ ph¶i ®Õn víi hä. Trong khi chê cho nguyªn t¾c d©n téc sÏ tõ lÜnh vùc lý t−ëng chuyÓn vµo lÜnh vùc hiÖn thùc do chç quyÒn tù quyÕt thiªng liªng

®«ng d−¬ng - cuéc kh¸ng chiÕn 441 cña c¸c d©n téc ®−îc thõa nhËn thËt sù, nh©n d©n n−íc An Nam tr−íc kia, nay lµ xø §«ng - Ph¸p, xin tr×nh bµy víi c¸c quý ChÝnh phñ trong §ång minh nãi chung vµ víi ChÝnh phñ Ph¸p ®¸ng kÝnh nãi riªng, nh÷ng yªu s¸ch khiªm tèn sau ®©y: 1. Tæng ©n x¸ cho tÊt c¶ nh÷ng ng−êi b¶n xø bÞ ¸n tï chÝnh trÞ; 2. C¶i c¸ch nÒn ph¸p lý ë §«ng D−¬ng b»ng c¸ch cho ng−êi b¶n xø còng ®−îc quyÒn h−ëng nh÷ng ®¶m b¶o vÒ mÆt ph¸p luËt nh− ng−êi ¢u ch©u; xo¸ bá hoµn toµn c¸c tßa ¸n ®Æc biÖt dïng lµm c«ng cô ®Ó khñng bè vµ ¸p bøc bé phËn trung thùc nhÊt trong nh©n d©n An Nam; 3. Tù do b¸o chÝ vµ tù do ng«n luËn; 4. Tù do lËp héi vµ tù do héi häp; 5. Tù do c− tró ë n−íc ngoµi vµ tù do xuÊt d−¬ng; 6. Tù do häc tËp, thµnh lËp c¸c tr−êng kü thuËt vµ chuyªn nghiÖp ë tÊt c¶ c¸c tØnh cho ng−êi b¶n xø; 7. Thay chÕ ®é ra c¸c s¾c lÖnh b»ng chÕ ®é ra c¸c ®¹o luËt; 8. §oµn ®¹i biÓu th−êng trùc cña ng−êi b¶n xø, do ng−êi b¶n xø bÇu ra, t¹i NghÞ viÖn Ph¸p ®Ó gióp cho NghÞ viÖn biÕt ®−îc nh÷ng nguyÖn väng cña ng−êi b¶n xø; Cuèi b¶n yªu s¸ch, chóng t«i cã viÕt thªm rÊt nhiÒu c©u ca tông nh©n d©n vµ nh©n ®¹o. Nh−ng sau mét thêi gian nghiªn cøu vµ theo dâi, chóng t«i nhËn thÊy r»ng \"chñ nghÜa Uynx¬n\"59 chØ lµ mét trß bÞp bîm lín. ChØ cã gi¶i phãng giai cÊp v« s¶n th× míi gi¶i phãng ®−îc d©n téc; c¶ hai cuéc gi¶i phãng nµy chØ cã thÓ lµ sù nghiÖp cña chñ nghÜa céng s¶n vµ cña c¸ch m¹ng thÕ giíi.

442 GI¸O HéI NÕu cã d©n téc nµo ph¶i nhí ¬n Chóa vµ c¸c gi¸o sÜ, th× chÝnh ®ã lµ d©n téc An Nam! V× Chóa vµ c¸c gi¸o sÜ mµ d©n téc nµy ®· sa vµo t×nh c¶nh n« lÖ nh− ngµy nay. B−íc ®Çu, khi gióp Gia Long chiÕm lÊy ng«i vua, Pinh« ®ê Bªhen ®· lµm hÕt c¸ch dän ®−êng cho thùc d©n c−íp n−íc. Cho nªn ®Ó ®æi lÊy mét Ýt sóng èng, y ®· b¾t Gia Long nh−îng cho Ph¸p nh÷ng th−¬ng c¶ng vµ qu©n c¶ng sau nµy trë thµnh nh÷ng c¨n cø x©m l−îc cña Ph¸p. ChÝnh nh÷ng tªn gi¸o sÜ ®· vÏ b¶n ®å An Nam cho ®éi qu©n x©m l−îc. ChÝnh bän hä ®· ®−a tin cho gi¸n ®iÖp, dÉn ®−êng cho ®éi qu©n viÔn chinh vµ tè gi¸c nh÷ng ng−êi yªu n−íc. Trong thêi chinh chiÕn ë B¾c Kú, nhiÒu tªn gi¸m môc cha cè gi¶ danh ®i lµm viÖc thiÖn, ®· len lái trong d©n chóng An Nam do th¸m phong trµo, ®¸nh c¾p kÕ ho¹ch phßng thñ thµnh phè vµ chuyÓn cho ng−êi Ph¸p. BiÕt râ nh÷ng vïng giµu cã nh−ng l¹i ph¶n ®èi truyÒn ®¹o, ®«i khi gi¸o héi cè ý ®−a cha cè vÒ chÞu bÞ øc hiÕp ®Ó lÊy cí can thiÖp vµ c−íp bãc nh©n d©n. ë ®©u cã cuéc næi dËy, cã khëi nghÜa th× n¬i ®ã cha cè biÕn thµnh mËt th¸m, nhµ thê Chóa biÕn thµnh n¬i tra kh¶o. Trong nh÷ng buæi x−ng téi, bän cha cè chÊt vÊn ng−êi d©n quª, do¹ n¹t hä hoÆc høa hÑn kh«n khÐo víi hä ®Ó lÊy tin tøc vÒ phong trµo vµ c¸c l·nh tô. LÔ x−ng téi xong, c¸c cha chóng ta bÌn ch¹y ®i tè c¸o víi nhµ chøc tr¸ch Ph¸p. VÒ mÆt kinh tÕ còng nh− vÒ mÆt tinh thÇn, gi¸o héi ®Òu tá ra

®«ng d−¬ng - gi¸o héi 443 rÊt xøng ®¸ng víi Chóa. LÊy danh nghÜa lµm viÖc thiÖn, ng−êi ta tËp trung trÎ må c«i vÒ Nhµ chung, thÝ cho mét b¸t c¬m råi b¾t c¸c em lµm viÖc nh− tï khæ sai. Cã nh÷ng cha cè ®· b¸n nh÷ng em g¸i må c«i do hä tr«ng nom, cho nh÷ng tªn thÝch ®ïi non ®Ó lÊy tiÒn tiªu. Cã cha cè tuyÓn mé nh÷ng ng−êi thÊt nghiÖp, ®em ®i khai hoang vµ høa chia lîi cho hä; nh−ng khi ruéng ®Êt ®· cã thu ho¹ch th× bän cha cè l¹i th¼ng tay ®uæi hä ®i. §Ó bãc lét ng−êi b¶n xø, gi¸o héi ®· dïng nhiÒu m¸nh khãe mµ nh÷ng thñ ®o¹n chÝnh nh− sau: Trong c¸c cuéc xung ®ét An - Ph¸p, ng−êi An Nam ®i l¸nh n¹n ph¶i t¶n c− sang c¸c tØnh l©n cËn. Khi hä trë vÒ lµng th× ®Êt ®ai cña hä ®· bÞ chiÕm ®o¹t. Nh©n c¬ héi lo¹n l¹c, v¾ng chñ, Nhµ chung ®· c−íp c¶ v¨n tù lÉn ruéng ®Êt cña hä. Nh÷ng n¨m mÊt mïa, Nhµ chung cho n«ng d©n vay tiÒn nh−ng b¾t hä ph¶i ®−a ruéng ®Êt b¶o ®¶m. V× lÊy l·i c¾t cæ nªn ®Õn kú h¹n ng−êi n«ng d©n kh«ng tr¶ ®−îc nî, thÕ lµ tÊt c¶ ruéng n−¬ng ®Òu r¬i vµo tay Nhµ chung. Nh÷ng tªn quan cai trÞ, thèng ®èc, toµn quyÒn còng Ýt liªm khiÕt l¾m. ChØ cÇn n¾m ®−îc Ýt giÊy tê bÝ mËt vÒ ®êi t− vµ cã thÓ ch¹m ®Õn thanh danh cña hä, th× Nhµ chung bÌn dïng ®Ó lµm tiÒn vµ ®ßi hái tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu hä muèn. V× vËy mµ mét viªn Toµn quyÒn ®· ph¶i nh−îng l¹i cho Nhµ chung ®Õn 7.000 hÐcta ®Êt mµu mì cña d©n b¶n xø. D©n mÊt quyÒn së h÷u, bÞ ®uæi ®i vµ buéc ph¶i ®i ¨n xin. Nhµ chung cßn më nh÷ng c«ng ty cã nh÷ng sè vèn khæng lå ®Ó khai th¸c sinh lîi nh÷ng ®ån ®iÒn do ChÝnh phñ thuéc ®Þa cho kh«ng hä vµ do \"con chiªn\" cµy cÊy kh«ng c«ng cho hä. Nh÷ng ®ån ®iÒn cña toµ th¸nh cã lóc dïng tíi s¸u b¶y ngh×n n« lÖ b¶n xø. Riªng ë §«ng D−¬ng, gi¸o héi ®· chiÕm mÊt 1 phÇn 5 ruéng ®Êt, vµ ë Cao Miªn ®Õn 1 phÇn 3. §¹i t¸ BÐcna viÕt: \"Nh÷ng ®iÒu mµ ng−êi thùc d©n ph¶i dùa vµo Nhµ n−íc míi lµm ®−îc th× ng−êi gi¸o sÜ vÉn lµm ®−îc c¶, bÊt

444 Hå CHÝ MINH TOµN TËP chÊp Nhµ n−íc. Bªn c¹nh l·nh ®Þa cña ng−êi chñ ®ån ®iÒn, xuÊt hiÖn l·nh ®Þa cña Nhµ chung. Råi ®©y kh«ng cßn rÎo ®Êt nµo cho ng−êi An Nam c− tró, trång trät vµ sinh sèng n÷a, nÕu hä kh«ng cam chÞu sèng kiÕp n«ng n«\".

445 C¤NG Lý Nãi vÒ nÒn c«ng lý Ph¸p ë Angiªri, mét nghÞ sÜ Ph¸p ®· viÕt mét c¸ch ch©m biÕm r»ng: \"Ph¸p luËt, c«ng lý víi ng−êi b¶n xø −? Th«i ®i! ChØ cã ba toong, sóng lôc, sóng tr−êng, ®ã míi lµ nh÷ng thø xøng ®¸ng víi lò s©u bä Êy!\". Mét ng−êi Ph¸p kh¸c, còng kªu lªn nh− thÕ nµy: \"ë §«ng D−¬ng còng ®óng nh− vËy ®Êy, ë ®©y \"c«ng lý\" n»m trong tay nh÷ng tªn quan l¹i thiÕu tr¸ch nhiÖm, hoÆc khi chóng ta ph¶i thùc hµnh c«ng lý, th× b»ng sóng!\". Mét ng−êi Ph¸p kh¸c viÕt: \"NÕu viªn chñ sù viÖn kiÓm s¸t xÐt kü theo ®óng tinh thÇn ph¸p lý th× trong sè hai ngh×n ®Õn hai ngh×n r−ëi biªn b¶n lËp h»ng n¨m ë B¾c Kú, kh«ng cã biªn b¶n nµo lµ cã gi¸ trÞ ®èi víi Pari c¶\". ë §«ng D−¬ng cã hai thø c«ng lý. Mét thø cho ng−êi Ph¸p, mét thø cho ng−êi b¶n xø. Ng−êi Ph¸p th× ®−îc xö nh− ë Ph¸p. Ng−êi An Nam th× kh«ng cã héi ®ång båi thÈm, còng kh«ng cã luËt s− ng−êi An Nam. Th−êng ng−êi ta xö ¸n vµ tuyªn ¸n theo giÊy tê, v¾ng mÆt ng−êi bÞ c¸o. NÕu cã vô kiÖn c¸o gi÷a ng−êi An Nam víi ng−êi Ph¸p th× lóc nµo ng−êi Ph¸p còng cã lý c¶, mÆc dï tªn nµy ¨n c−íp hay giÕt ng−êi. Sau ®©y lµ vµi vÝ dô: Quan cai trÞ B«®oanh - bÞ mét viªn chøc Ph¸p tè c¸o lµm gi¶ m¹o giÊy tê - ®−îc phong chøc quyÒn Toµn quyÒn vµ ®−îc th−ëng B¾c ®Èu béi tinh. Quan cai trÞ §¸cl¬ - bÞ tè c¸o ¨n hèi lé; v× sù nhòng l¹m tµn b¹o cña «ng ta mµ x¶y ra cuéc khëi nghÜa ë mét tØnh lµm cho nhiÒu

446 Hå CHÝ MINH TOµN TËP ng−êi Ph¸p vµ An Nam chÕt - l¹i ®−îc cö lµm Uû viªn Héi ®ång thµnh phè. Quan cai trÞ Bu®in« - can téi tham «, thôt tiÒn c«ng quü vµ nhòng l¹m - l¹i ®−îc tha bæng. Kü s− Tªa - gi¸m ®èc mét h·ng lín, bÞ tè c¸o tham « - còng ®−îc v« sù. Mét tªn quan cai trÞ ë Qu¶ng Ch©u Loan1) bÞ tè c¸o lµ ®· dïng nhôc h×nh giÕt chÕt h¬n hai m−¬i ng−êi b¶n xø, l¹i ®−îc tha bæng. Mét tªn qu¶n ngôc C«n L«n, bÞ tè c¸o lµ ®· giÕt mét c¸ch th¶n nhiªn mét lóc h¬n 40 ph¹m nh©n, ®−îc tr¾ng ¸n vµ khen th−ëng. ¤ng Puècxinh«ng thÊy mét ng−êi An Nam d¸m nh×n vµo nhµ mét ng−êi ¢u vµi gi©y, ®· hïng hæ nh¶y ra ®¸nh ng−êi An Nam Êy vµ kÕt liÔu ®êi anh b»ng mét ph¸t sóng lôc b¾n vµo ®Çu. Mét nh©n viªn ho¶ xa dïng roi m©y ®¸nh mét ng−êi lý tr−ëng B¾c Kú. ¤ng BÕch ®Êm vì sä ng−êi l¸i xe cho «ng ta. ¤ng thÇu kho¸n BrÐt ®· trãi tay mét ng−êi An Nam cho chã c¾n råi dïng ch©n ®¸ ng−êi Êy ®Õn chÕt. ¤ng §Ðpphi, chñ sù thuÕ quan, ®¸ mét c¸i ghª gím vµo m¹ng mì ng−êi ®µy tí lµm anh nµy chÕt t−¬i. ¤ng H¨ngri, thî m¸y ë H¶i Phßng, nghe cã tiÕng ån µo ë ngoµi phè; cöa nhµ «ng võa më th× mét ng−êi ®µn bµ An Nam ch¹y xéc vµo, ®»ng sau lµ mét ng−êi ®µn «ng ®ang ®uæi theo. H¨ngri ví lÊy khÈu sóng vµ b¾n mét ph¸t. Ng−êi ®µn «ng ng· vËt xuèng chÕt ngay; ®ã lµ mét ng−êi ¢u. Hái ®Õn th× H¨ngri tr¶ lêi: \"T«i t−ëng nã lµ ng−êi b¶n xø\". Mét ng−êi Ph¸p ®em ngùa cña h¾n buéc vµo mét c¸i chuång trong ®ã cã nhèt con ngùa c¸i cña mét ng−êi d©n b¶n xø. Con ngùa ®ùc lång lªn, lµm cho ng−êi Ph¸p tøc ®iªn lªn. H¾n liÒn ®¸nh _______________ 1) Thêi kú nµy, Qu¶ng Ch©u Loan lµ mét xø cña §«ng D−¬ng thuéc Ph¸p (BT).

®«ng d−¬ng - c«ng lý 447 ng−êi b¶n xø héc m¸u måm, m¸u mòi. Råi h¾n cßn trãi ng−êi Êy l¹i ®em treo lªn cÇu thang. Mét gi¸o sÜ (v©ng, mét m«n ®å nh©n tõ cña Chóa) nghi cho mét häc sinh tr−êng dßng ng−êi b¶n xø lÊy c¾p cña m×nh mét ngh×n ®ång, bÌn trãi anh l¹i, treo lªn xµ nhµ mµ ®¸nh. Ng−êi häc sinh ®¸ng th−¬ng Êy chÕt ngÊt ®i. Hä h¹ anh xuèng. Khi anh håi tØnh ng−êi ta l¹i treo anh lªn tra kh¶o. Anh Êy ®· chÕt. V©n v©n, v.v.. B¶n kª nµy cßn cã thÓ kÐo dµi kh«ng cïng. TÊt c¶ nh÷ng tªn giÕt ng−êi Êy ®Òu ®−îc tr¾ng ¸n. V× uy tÝn cña ng−êi Ph¸p nªn ph¶i nh− thÕ ®Êy! Ph¶i nhÊt thiÕt kÕt ¸n nh÷ng ng−êi d©n b¶n xø v« téi còng nh− tha bæng nh÷ng ng−êi Ph¸p cã téi. Khi mét ng−êi An Nam bÞ buéc téi lµ chèng Ph¸p th× ng−êi Êy bÞ ®em xö tr−íc mét toµ ¸n gäi lµ toµ ¸n ®Æc biÖt. Toµ ¸n gåm mÊy tªn quan binh vµ quan cai trÞ ®Òu lµ ng−êi Ph¸p c¶. Toµ ¸n xö kÝn vµ cã thÓ tuyªn ¸n tö h×nh. Kh«ng ®−îc chèng ¸n. N¨m 1908, mét ©m m−u ë B¾c Kú bÞ kh¸m ph¸. Trong sè ng−êi bÞ kÕt ¸n, cã c¶ ®µn bµ, trÎ con vµ c¶ mét thanh niªn mµ ai còng biÕt lµ ngí ngÈn. §«i khi hä tuyªn ¸n v¾ng mÆt ng−êi bÞ c¸o, nh÷ng ¸n khæ sai cã khi c¶ nh÷ng ¸n tö h×nh n÷a; bÞ c¸o kh«ng hÒ ®−îc bµo ch÷a. Nh÷ng ng−êi b¶n xø bÞ buéc téi vÒ chÝnh trÞ nÆng hay nhÑ, nãi chung ®Òu bÞ b¾t, kÕt ¸n vµ ®em ®i ®µy - chung th©n hay 10 n¨m tuú ®Êy. Kh«ng cÇn ®iÒu tra xÐt xö g× c¶. Sau ®©y lµ mét b¶n trÝch lôc ¸n ®Ó gióp c¸c b¹n h×nh dung ®−îc thÕ nµo lµ c«ng lý ®èi víi nh÷ng ng−êi d©n b¶n xø. TrÝch lôc ¸n: XÐt r»ng: Nh÷ng tªn A, B, C, D vµ F ®Òu lµ nh÷ng nhµ v¨n th©n An Nam næi tiÕng, hä biÕt ai lµ kÎ phiÕn lo¹n chèng Ph¸p nh−ng hä l¹i cho r»ng kh«ng cÇn ph¶i theo dâi ng−êi Êy (kh«ng

448 Hå CHÝ MINH TOµN TËP thÊy nãi tªn kÎ phiÕn lo¹n, còng kh«ng nãi ph¶i theo dâi ng−êi ®ã ®Õn ®©u?). XÐt r»ng: Khi ®· thÊy ng−êi ®ã vÒ nhµ, C bÌn ®i mêi B vµ A vÒ häp bµn (bµn viÖc g×?). XÐt r»ng: C vµ B vµ D cßn tæ chøc c¶ nh÷ng héi bu«n, nh÷ng héi diÔn thuyÕt vµ héi mÆc ¢u phôc, c¾t tãc ng¾n (khñng khiÕp ch−a!). XÐt r»ng: TÊt c¶ nh÷ng viÖc ®ã, hä ®· cïng lµm víi nhau mét lÇn. XÐt r»ng: Trong nh÷ng bµi th¬ cña hä, cã mét c©u cã thÓ dÞch lµ: \"ChÞu c¶nh « nhôc, chÞu th©n c¸ chËu chim lång\". (Sai. C©u th¬ trµo phóng chÕ giÔu nh÷ng cuéc thi cö ph¶i dÞch nh− sau: NÕu c¸c «ng cßn ®eo ®uæi m·i nh÷ng cuéc thi cö lçi thêi Êy, th× trong kho¶ng tr¨m n¨m n÷a c¸c «ng sÏ ®−îc nghe ng−êi ta chöi vµo mÆt. Khi nµo th× c¸c «ng sÏ tho¸t khái c¶nh c¸ chËu chim lång Êy?). XÐt r»ng: D ®· cho phÐp häc trß cña anh ta héi häp (!) vµ nh÷ng häc trß Êy ®· ®äc c©u ph−¬ng ng«n: \"Ng−êi trong mét n−íc ph¶i th−¬ng nhau cïng\" (téi nÆng ch−a!). L¹i xÐt r»ng: Trong c¸c buæi diÔn thuyÕt hä ®· nãi ®Õn vÊn ®Ò më mang trÝ tuÖ, hä ®· bµn ®Õn nh÷ng nhu cÇu ®êi sèng v¨n minh, ®Õn viÖc gi¶m bít nh÷ng héi hÌ ®×nh ®¸m v« Ých, ®Õn lîi Ých häc hµnh, hä l¹i cßn khªu gîi cho ng−êi nghe ý thøc vÒ chñ quyÒn cña nh©n d©n vµ tr×nh bµy ®iÒu ®ã nh− lµ mét nguyªn lý c¬ b¶n (cña c¸i g×?) vµ g©y cho mäi ng−êi ý nghÜ khinh bØ (khinh bØ ai?). XÐt r»ng: NÕu kh«ng trõng ph¹t nghiªm kh¾c nh÷ng ho¹t ®éng Êy theo ®óng ph¸p luËt, th× nh©n d©n kh«ng khái bÞ l«i cuèn theo nh÷ng g−¬ng xÊu nh− vËy. ChiÕu chØ, xö tªn A, B vµ C tö h×nh ¸n treo cæ, xö ®¸nh D vµ F 100 tr−îng (chØ cã thÕ th«i µ!) vµ ®µy chóng biÖt xø ®i xa 1.500 kil«mÐt khái n−íc An Nam (chóng ta cÇn chó ý lµ nh÷ng bÞ c¸o kh«ng ®−îc phÐp tù bµo ch÷a vµ hä hoµn toµn kh«ng hÒ biÕt g× c¶ vÒ nh÷ng lêi buéc téi lÉn b¶n ¸n). Nh− vËy chØ v× hä lµ nh÷ng nhµ v¨n th©n danh tiÕng, hä ®· lËp

®«ng d−¬ng - c«ng lý 449 héi vµ diÔn thuyÕt, hä ®· ¨n mÆc ¢u phôc vµ c¾t tãc ng¾n, hä ®· c«ng kÝch nh÷ng viÖc phï phiÕm, h« hµo ®ång bµo cña hä th−¬ng yªu nhau, vµ hä ®· nãi ®Õn d©n quyÒn mµ nh÷ng ng−êi An Nam Êy ®· bÞ xö tö h×nh vµ bÞ ®µy ®i biÖt xø. C«ng lý n−íc Ph¸p ë §«ng D−¬ng lµ nh− thÕ ®Êy!

450 N¦íC AN NAM D¦íI CON M¾T NG¦êI PH¸P Trong mét b¶n tuyªn bè, «ng B« lóc ®ã lµ Toµn quyÒn §«ng D−¬ng, nãi víi ng−êi An Nam nh− thÕ nµy: \"Hìi nh©n d©n An Nam! Chóng ta ®Õn n−íc c¸c ng−¬i lµ nèi gãt «ng cha chóng ta ®· tõng lui tíi bê biÓn n−íc c¸c ng−¬i tõ hai thÕ kû nay. Chóng ta ®Õn ®©y còng víi mét tinh thÇn m¹o hiÓm vµ mét ý muèn khai ho¸. Kh«ng hiÓu phong tôc vµ lÞch sö n−íc c¸c ng−¬i, chóng ta t−ëng ®em ®Õn cho mét d©n téc d· man nh÷ng ©n huÖ cña mét nÒn v¨n minh cao c¶. Chóng ta ®· ®i kh¾p ®ång ruéng, nói ®åi vµ ë ®©u chóng ta còng khen cho sù cÇn cï kh«ng mÖt mái cña c¸c ng−¬i. Chóng ta ®i qua kh¾p kinh kú, ë ®©u chóng ta còng thÊy cã c¬ së tæ chøc ®¸ng khen. Chóng ta ®· vµo nhµ c¸c ng−¬i vµ chóng ta còng thÊy trong gia ®×nh trªn kÝnh d−íi nh−êng, thê phông tæ tiªn. Chóng ta ®· ®i th¨m c¸c ®Òn chïa, ®−îc ®äc nh÷ng c©u ch©m ng«n lµm vÎ vang cho nh©n lo¹i\". ¤ng §ê Puvuècvin còng viÕt: \"Chóng ta thÊy ë ®©y c¶ mét nÒn v¨n minh, mäi thø ®Òu x©y dùng tõ l©u. NghÖ thuËt, khoa häc, kÓ c¶ khoa häc qu¶n lý nhµ n−íc ®Òu ®· ph¸t triÓn m¹nh mÏ. LuËt

®«ng d−¬ng - n−íc an nam... 451 ph¸p, cæ phong, t«n gi¸o, v¨n häc, tÊt c¶ ®Òu ®· hoµn chØnh vµ hoµ hîp víi nhau, tr¶i qua bao nhiªu thÕ kû, ®· ®−îc ®iÒu hoµ vµ ngµy cµng hoµn h¶o thªm. Nh÷ng vÕt tÝch man rî ®· mÊt ®i tõ l©u, d©n téc nµy ®· sèng trong mét x· héi thuÇn thôc cã tæ chøc trong khi nh÷ng ng−êi ph−¬ng T©y cßn ë t×nh tr¹ng b¸n khai. Yªu mÕn quª h−¬ng, quyÕn luyÕn gia ®×nh, t«n kÝnh tæ tiªn, yªu chuéng c«ng lý, t«n träng chÝnh nghÜa, ham thÝch khoa häc, coi träng lêi nãi th¸nh hiÒn, th−¬ng yªu nßi gièng, t«n kÝnh lÏ ph¶i; ghÐt xa hoa, kh«ng h¸m tiÒn tµi, khinh ghÐt vò lùc, kh«ng sî gian khæ, hy sinh; ®ã lµ nh÷ng ®øc tÝnh r¨n d¹y trong s¸ch th¸nh hiÒn, l−u l¹i trong cæ phong vµ ghi thµnh luËt ph¸p; hiÖn nay ®ã còng lµ nh÷ng ®Æc ®iÓm vÒ b¶n tÝnh cña ng−êi An Nam h×nh thµnh tõ bao thÕ hÖ, nh÷ng thÕ hÖ lu«n lu«n cè g¾ng thùc hiÖn ®¹o ®øc Êy mét c¸ch thµnh kÝnh; ng−êi An Nam b×nh th−êng mµ ng−êi ta gÆp bÊt cø ë ®©u còng ®Òu nh− vËy c¶... Trong ®¸m ng−êi b×nh d©n, ng−êi ta còng thÊy nh÷ng thuÇn phong mü tôc Êy, c¶ ë nh÷ng ng−êi mµ x−a nay chóng ta th−êng quen gäi lµ bän c«n ®å, qu©n ¨n c−íp\". B©y giê chóng ta xÐt xem d©n téc Êy bÞ ai cai trÞ vµ cai trÞ b»ng c¸ch nµo. \"Chóng ta tíi ®©y kh«ng lµm cho ng−êi An Nam giµu lªn chót nµo mµ cßn g©y nªn khñng ho¶ng ®Ó di h¹i l©u dµi. C¹nh tranh cña ng−êi ¢u ®· bãp chÕt mét sè c«ng nghiÖp, thuÕ m¸ nÆng nÒ lµm ph¸ s¶n mét sè c«ng nghiÖp kh¸c\". (§¹i t¸ BÐcna). \"X· héi cò An Nam tæ chøc tèt nh− thÕ ®· bÞ chóng ta ph¸ huû. Chóng ta t×m c¸ch thay thÕ nã b»ng nh÷ng tæ chøc th« s¬ theo kiÓu Ph¸p, nh−ng v« hiÖu. Kh¾p n¬i, ng−êi ta vi ph¹m luËt lÖ cña ng−êi An Nam, coi th−êng phong tôc, c−íp bãc tµi s¶n; m−în cí ®i trÊn ¸p, nªn qu©n lÝnh \"®−îc thÓ\" l¹i tha hå c−íp ph¸, giÕt chãc; thó tÝnh xÊu xa nhÊt l¹i hoµnh hµnh; ®Õn c¸i vÎ c«ng lý còng kh«ng cßn; kh«ng mét viªn chØ huy nµo mµ miÖng kh«ng chöi rña, tay kh«ng móa dïi cui, chóng chØ trÊn ¸p chø kh«ng cÇn gi¶ng gi¶i g×\". (§ê Puvuècvin).

452 Hå CHÝ MINH TOµN TËP \"NÕu bän §øc buéc cho hai tØnh1) bÞ chóng x©m chiÕm mét chÕ ®é gièng nh− chÕ ®é mµ chóng ta b¾t buéc nh÷ng ng−êi chóng ta gäi lµ d©n b¶o hé kia ph¶i theo, th× tÊt c¶ ch©u ¢u v¨n minh sÏ ®øng lªn chèng l¹i chóng\". (V. §èct«ng). \"T«i m¹n phÐp nãi r»ng c¸ch khai ho¸ ®¸nh vì ®Çu ng−êi ta chø kh«ng c¶i biÕn ®Çu ãc cho ng−êi ta, nh− thÕ lµ h¬i th« b¹o. §©y lµ nh÷ng ng−êi ®ang sèng yªn æn trong nhµ hä. Bçng nhiªn chóng ta x«ng vµo ®Êt ®ai kh«ng ph¶i cña chóng ta, mang danh nh©n ®¹o, chóng ta chÐm giÕt nh÷ng ng−êi b¶n xø hoÆc ®uæi hä ra khái nhµ. ChÝnh c¸i ®ã ®· gîi cho hä mét ý niÖm kiªu h·nh ®èi víi c¸i v¨n minh Êy. V× t×nh nh©n lo¹i, ng−êi ta giÕt; v× t×nh nh©n lo¹i, ng−êi ta c−íp ®o¹t; v× t×nh nh©n lo¹i, ng−êi ta bãc lét nh÷ng ng−êi b¶n xø!\". (E.Mac¸c). \"T«i kh«ng t−ëng t−îng ®−îc - «ng §ume, Toµn quyÒn §«ng D−¬ng viÕt - t«i kh«ng tin r»ng ng−êi ta cã thÓ cã mét quan niÖm vÒ mét chÝnh phñ thuéc ®Þa kú qu¸i v« lý nµo h¬n ChÝnh phñ Nam Kú hiÖn nay. Ngay lóc ®Çu ng−êi ta ®· ®¹t ®Õn lý t−ëng kiÓu ®ã råi. Nam Kú ®−îc ®Æt ngang hµng víi c¸c thuéc ®Þa \"l©u ®êi\" cña chóng ta nh− M¸ctinÝch, Goa®¬lóp, Rªuyni«ng; còng nh− nh÷ng thuéc ®Þa nµy, Nam Kú cã ®¹i biÓu ë NghÞ viÖn Ph¸p vµ cã Héi ®ång d©n cö ®Þa ph−¬ng\". ë ®©y t«i kh«ng muèn nghiªn cøu ®Ó ®¸nh gi¸ tæ chøc ë c¸c thuéc ®Þa l©u ®êi, hoÆc ®Ó xem viÖc x¸c lËp quyÒn lËp ph¸p ë ®©y cã phï hîp víi chÕ ®é ®¹i nghÞ ë chÝnh quèc kh«ng. Nh−ng Ýt ra ng−êi ta còng ph¶i gi¶i thÝch sù tån t¹i cña mét héi ®ång chÝnh trÞ cã quyÒn lùc gÇn nh− cao nhÊt ë mét n−íc cã phæ th«ng ®Çu phiÕu, trong ®ã tÊt c¶ mäi ng−êi d©n, d©n b¶n xø hay d©n Ph¸p, ®Òu lµ c«ng d©n cña n−íc céng hoµ ®−îc h−ëng ®Çy ®ñ quyÒn lîi chÝnh trÞ. _______________ 1) Hai tØnh And¸tx¬ vµ Loren cña Ph¸p bÞ §øc chiÕm ®ãng tr−íc ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt (BT).

®«ng d−¬ng - n−íc an nam... 453 ë Nam Kú th× kh«ng gièng nh− thÕ chót nµo, d©n b¶n xø lµ nh÷ng thÇn d©n Ph¸p chø kh«ng ph¶i lµ c«ng d©n Ph¸p. Trong sè 2.000 ng−êi Ph¸p ë Nam Kú ng−êi ta ®· tÝnh cã ®Õn 1.500 ng−êi sèng dùa vµo ng©n s¸ch, cßn trong sè 500 kia th× còng chØ cã mét sè ng−êi kh«ng cã quan hÖ víi Nhµ n−íc. Nh− vËy lµ trong d©n sè 3 triÖu ng−êi kh«ng cã ®−îc hai ngh×n cö tri*, vµ ba phÇn t− nh÷ng ng−êi nµy l¹i lµ c«ng chøc. Êy thÕ mµ ng−êi ta gäi ®ã lµ phæ th«ng ®Çu phiÕu! Nhãm ®a sè nh÷ng ng−êi ¨n l−¬ng Êy bÇu ra mét ®¹i biÓu vµo H¹ nghÞ viÖn, chØ ®Þnh héi nghÞ lËp ph¸p ë thuéc ®Þa tøc lµ Héi ®ång thuéc ®Þa. Ng−êi ta cã thÓ bÎ l¹i r»ng héi ®ång Êy gåm cã héi viªn ng−êi An Nam**, cã ®¹i biÓu cña phßng th−¬ng m¹i vµ cña héi ®ång t− vÊn. Thùc tÕ th× nh÷ng héi viªn do ®oµn tuyÓn cö Nam Kú bÇu ra lµm chóa trong Héi ®ång; nh÷ng thµnh phÇn kh¸c cña Héi ®ång chØ biÕt cói ®Çu nghe theo vµ kh«ng d¸m hÐ r¨ng. ë ®©y ng−êi ta thÊy tÊt c¶ c¸i tèt ®Ñp cña chÕ ®é: mét nhãm ®a sè ng−êi ¨n l−¬ng ng©n s¸ch s¾p ®Æt lÊy c¸c kho¶n chi vµ quyÕt ®Þnh lÊy nh÷ng kho¶n thuÕ ph¶i thu. Mét c©u tôc ng÷ ®· nãi: \"Tr−íc khi th−¬ng ng−êi ph¶i th−¬ng m×nh ®·\". TiÒn thuÕ cßn ®em dïng ®Ó ®µi thä nh÷ng c«ng vô míi, nhê ®ã mµ thªm ®−îc cö tri, dïng ®Ó hËu ®·i viªn chøc Nhµ n−íc vµ nh÷ng ng−êi b¹n cña hä, c¸ch dïng tiÒn nh− thÕ cßn g× tèt h¬n n÷a! TÊt c¶ thÕ lùc tµn b¹o, v« chÝnh phñ do c¸c tæ chøc t¹o ra bÊt chÊp quyÒn lùc Nhµ n−íc ®Òu tËp trung trong tay «ng X... mét ng−êi th«ng minh vµ kh«n khÐo, «ng ta tËp hîp xung quanh m×nh mét phe ph¸i dÔ ®iÒu khiÓn b»ng c¸ch chiÒu chuéng hä vµ tho¶ m·n nh÷ng ®iÒu hä khao kh¸t. Ng−êi ta bá phiÕu bÇu cho «ng X... vµ cho c¸c b¹n cña «ng ta vµo Héi ®ång thuéc ®Þa vµ Héi ®ång thµnh phè; ng−êi ta bÇu «ng X... vµo H¹ nghÞ viÖn. Muèn n¾m _______________ * §Òu lµ nh÷ng ng−êi Ph¸p. (Chó thÝch cña t¸c gi¶). ** Cø hai ng−êi Ph¸p th× cã mét ng−êi An Nam. (Chó thÝch cña t¸c gi¶).

454 Hå CHÝ MINH TOµN TËP ®−îc c¶ bé m¸y cai trÞ, chØ cÇn cã mét sè nh÷ng cö tri trung thµnh chiÕm ®a sè lµ ®−îc. ë ®©y ng−êi ta ®· n¾m ®−îc hä vµ n¾m riªng tõng ng−êi mét; råi ®Æt n¬i nµy hay n¬i kia vµi tªn tay sai ®Ó ®i s¸t hä; ng−êi ta b¶o ®¶m ®Þa vÞ cho hä, b»ng c¸ch l−u ý ®Õn viÖc tuyÓn lùa nh©n viªn nhµ n−íc, v× chÝnh nh÷ng ng−êi nµy còng võa lµ cö tri n÷a ®Êy. Nhãm cö tri ®Çu tiªn cã kû luËt lµ nhãm ng−êi da ®en Ên §é. Nh÷ng ng−êi Ên Bengan kh«ng bÞ luËt lÖ Ph¸p chi phèi, nh−ng hä vÉn ®−îc xem nh− lµ ng−êi Ph¸p nh− th−êng; hä lµ c«ng d©n, lµ cö tri, hä ®−îc tham gia c¸c cuéc bÇu cö. Ng−êi An Nam ë trong n−íc m×nh l¹i kh«ng ph¶i lµ c«ng d©n vµ kh«ng ®−îc ®i bÇu. Bªn c¹nh ®oµn qu©n ng−êi Ên s½n cã, ngoan ngo·n ®i theo Êy, cÇn thiÕt ph¶i bæ sung mét ®éi qu©n lín m¹nh nh÷ng c«ng chøc ng−êi ¢u. Th× ng−êi ta ®· t×m ®−îc nh÷ng ng−êi nµy ë c¸c c«ng së, ng−êi ta ®· bá kh¸ nhiÒu tiÒn thuÕ cña d©n ®Ó mua chuéc sù gióp ®ì cña hä. Héi ®ång thuéc ®Þa s¨n sãc ®Õn cö tri viªn chøc nh−ng còng kh«ng bá quªn b¶n th©n m×nh. Cã nh÷ng lóc tÊt c¶ nh÷ng «ng héi ®ång, kh«ng trõ mét ai, ®Òu lÇn l−ît ®−îc héi ®ång biÓu quyÕt giao cho nh÷ng viÖc cã lîi lín. ViÖc tr−ng thÇu mét con ®−êng, mµ c«ng viÖc kÐo dµi n¨m nµy qua n¨m kh¸c, kh«ng ai kiÓm so¸t, ®· ®em l¹i nh÷ng mãn lêi th−êng xuyªn cho mét «ng héi ®ång nä. Mét «ng thø hai lµ b¸c sÜ chuyªn trÞ cho viªn chøc ë thuéc ®Þa, ®−îc h−ëng l−¬ng rÊt cao; mét «ng kh¸c lµ b¸c sÜ c«ng t¸c ë thµnh phè lín; mét héi viªn thø t− ®−îc tr−ng thÇu cung cÊp giÊy m¸ vµ sæ s¸ch in. Kh«ng ph¶i chØ cã cö tri mét m×nh ®−îc h−ëng thô chÕ ®é nµy, ng−êi tróng cö còng cã phÇn m×nh trong Êy chø. Ng−êi An Nam ©m thÇm ®ãng gãp cho bän chóng, nh−ng bän chóng kh«ng thÌm hái ý kiÕn hä bao giê.

®«ng d−¬ng - n−íc an nam... 455 Phô lôc

456 Hå CHÝ MINH TOµN TËP

457 Nh÷ng bµi pháng vÊn vµ t−êng thuËt trªn b¸o TR¶ LêI PHáNG VÊN CñA PHãNG VI£N B¸O YI CH£ PAO Cuéc trao ®æi gi÷a N.A.Q, Phan V¨n Tr−êng, 1 ®¹i biÓu TriÒu Tiªn lµ Kim Tchong Wen vµ 1 phãng viªn Mü t¹i nhµ phãng viªn: PV: ¤ng ®Õn Ph¸p víi môc ®Ých g×? §¸p: §Ó ®ßi nh÷ng quyÒn tù do mµ chóng t«i ph¶i ®−îc h−ëng. PV: Ch−¬ng tr×nh cña «ng lµ g×? §¸p: Lu«n lu«n tiÕn lªn phÝa tr−íc, tuú theo søc m¹nh cña chóng t«i. Hái vÒ nh÷ng c«ng viÖc cña ®¶ng ë §«ng D−¬ng vµ nh÷ng cuéc khëi nghÜa næ ra tõ ®Çu chiÕn tranh, NguyÔn ¸i Quèc ®¸p: \"Môc ®Ých cña chÝnh quyÒn Ph¸p hoµn toµn kh¸c víi môc ®Ých cña ng−êi NhËt ë TriÒu Tiªn. Ng−êi NhËt muèn NhËt B¶n ho¸ hoµn toµn ng−êi TriÒu Tiªn. Cßn n−íc Ph¸p, th× ng−îc l¹i, muèn duy tr× vÜnh viÔn sù bÊt b×nh ®¼ng gi÷a ng−êi An Nam vµ ng−êi Ph¸p, nã muèn, b»ng c¸ch lîi dông lao ®éng cña ng−êi An Nam, bßn rót v« tËn c¸c s¶n phÈm ®ñ lo¹i mµ §«ng D−¬ng rÊt s½n vµ cè g¾ng kh«ng cho ng−êi An Nam tù t¹o cho m×nh mét vÞ trÝ kinh tÕ ®éc lËp. C¸c thø thuÕ ®ñ lo¹i còng nh− nh÷ng biÖn ph¸p h¹n chÕ vµ chÕ ®é gi¸o dôc c«ng céng ®Òu xuÊt ph¸t tõ nh÷ng toan tÝnh ®ã. B»ng c¸ch c¶n trë v¨n minh vµ tiÕn bé cña d©n téc An Nam, ng−êi Ph¸p vÜnh viÔn ®Æt d©n téc nµy ra ngoµi lÒ cña nÒn v¨n minh thÕ giíi vµ buéc hä ph¶i ®¸p øng v« cïng tËn nh÷ng ®ßi hái kh«ng

458 Hå CHÝ MINH TOµN TËP ngõng thay ®æi cña chóng. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, ®iÒu kiÖn sèng ë §«ng D−¬ng trë nªn th¶m h¹i ch−a tõng thÊy\". Hái vÒ nh÷ng ho¹t ®éng tõ khi ®Õn Ph¸p, NguyÔn ¸i Quèc tr¶ lêi: \"Ngoµi viÖc vËn ®éng c¸c thµnh viªn nghÞ viÖn, t«i ®· t×m c¸ch nhen nhãm thiÖn c¶m mçi n¬i mét chót, trong ®ã §¶ng X· héi ®· tá ra Ýt tho¶ m·n víi c¸c biÖn ph¸p cña ChÝnh phñ vµ ®· s½n lßng ñng hé chóng t«i. ë Ph¸p, ®ã lµ hy väng duy nhÊt cña chóng t«i. VÒ ho¹t ®éng cña chóng t«i ë c¸c n−íc kh¸c, chÝnh ë n−íc «ng (Mü) chóng t«i cã nhiÒu thµnh c«ng h¬n. Cßn ë chç kh¸c, ë ®©u chóng t«i còng chØ gÆp khã kh¨n\". NguyÔn ¸i Quèc tiÕp tôc tr×nh bµy thËt c¶m ®éng vÒ t×nh h×nh kinh tÕ, t×nh tr¹ng gi¸o dôc, ®êi sèng khæ së cña ng−êi An Nam ë §«ng D−¬ng. ¤ng Phan còng kÓ rÊt tØ mØ vÒ cuéc ®êi gian nan cña «ng tr−íc mÆt Kim Tchong Wen vµ mäi ng−êi trong h·ng th«ng tÊn cña «ng. B¸o Yi Chª Pao xuÊt b¶n ë Thiªn T©n, Trung Quèc, ngµy 20-9-1919. In trong s¸ch Thu Trang: Ho Chi Minh µ Paris, Pari, 1993, tr.69-70.

459 T¹I §¹I HéI LÇN THø I §¶NG CéNG S¶N PH¸P HäP ë m¸CX¢Y Tõ ngµy 25 ®Õn 30-12-1921 Phiªn häp s¸ng h«m qua ®¸ng lÏ b¾t ®Çu tõ 8 giê, nh−ng ®Õn giê ®ã cßn v¾ng nhiÒu ®¹i biÓu ë phßng häp. V× vËy, ®Õn 9 giê, chñ to¹ Giuynl¬ Bl¨ng míi cho b¾t ®Çu cuéc tranh luËn vÒ luËn c−¬ng phßng thñ quèc gia. Giuynl¬ Bl¨ng cã hai ng−êi trî lý: NguyÔn ¸i Quèc (§«ng D−¬ng) vµ Raym«ng Oãcli¨nggi¬ (Cored¬)1). §ång chÝ NguyÔn ¸i Quèc c¶m ¬n §¹i héi ®· dµnh mét chç cho c¸c ®ång chÝ da mµu, chøng tá r»ng ®ã lµ chñ nghÜa quèc tÕ ch©n chÝnh. Phiªn häp buæi chiÒu do Barab¨ng chñ to¹. NguyÔn ¸i Quèc yªu cÇu §¶ng nghiªn cøu vµ tæ chøc mét chÝnh s¸ch thuéc ®Þa cã tÝnh céng s¶n. Ng−êi ®Ò nghÞ thµnh lËp mét ban nghiªn cøu thuéc ®Þa cña §¶ng. Ban sÏ tr×nh bµy mét b¶n b¸o c¸o tr−íc §¹i héi trong n¨m tíi. B¸o L'HumanitÐ, ngµy 30-12-1921. _______________ 1) Cored¬: mét quËn ë phÝa t©y n−íc Ph¸p (BT).

460 TH¡M MéT CHIÕN SÜ QUèC TÕ CéNG S¶N - NGUYÔN ¸I QuèC1) T¹i §«ng D−¬ng, ¶nh h−ëng phong trµo G¨ng®i nh− thÕ nµo? TiÕng vang, lµn sãng cña phong trµo ®ã cã lan ®Õn ®Êy chót nµo kh«ng? - T«i hái NguyÔn ¸i Quèc. - Kh«ng. - NguyÔn ¸i Quèc tr¶ lêi - Nh©n d©n An Nam chóng t«i lµ nh÷ng ng−êi n«ng d©n bÞ nhÊn ch×m trong bãng ®ªm hÕt søc tèi t¨m. Kh«ng mét tê b¸o nµo, kh«ng ai hiÓu b©y giê trªn thÕ giíi ®−¬ng diÔn ra nh÷ng g×; ®ªm tèi, thùc sù lµ ®ªm tèi. NguyÔn ¸i Quèc hiÖn lµ ng−êi An Nam duy nhÊt ë M¸txc¬va, ®¹i diÖn cña chñng téc M· Lai cæ x−a. §ã lµ mét thanh niªn gÇy gß, linh ho¹t, mÆc c¸i ¸o len ®an. §ång chÝ nãi tiÕng Ph¸p - tiÕng cña nh÷ng kÎ ¸p bøc, nh−ng mµ nh÷ng ch÷ Ph¸p tõ miÖng ®ång chÝ NguyÔn ¸i Quèc nghe trÇm trÇm, l¾ng xuèng nh− håi ©m cña tiÕng mÑ ®Î quª h−¬ng ®ång chÝ. NguyÔn ¸i Quèc ®· nãi ®Õn hai ch÷ \"v¨n minh\" mét c¸ch ®Çy khinh bØ. §ång chÝ ®· ®Æt ch©n qua hÇu hÕt c¸c n−íc thuéc ®Þa trªn thÕ giíi, ®· tíi miÒn B¾c vµ miÒn Trung ch©u Phi, ®· thÊy rÊt nhiÒu c¶nh ®au khæ. Khi nãi chuyÖn, ®ång chÝ th−êng hay dïng ch÷ \"anh em\". Anh em cña NguyÔn ¸i Quèc ë ®©y lµ nh÷ng ng−êi da ®en, nh÷ng ng−êi Ên §é, nh÷ng ng−êi Xyri, nh÷ng ng−êi Trung Quèc... _______________ 1) Bµi viÕt cña nhµ b¸o Liªn X« ¤xÝp Man®enxtam (BT).

th¨m mét chiÕn sÜ quèc tÕ céng s¶n... 461 NguyÔn ¸i Quèc ®· cã lÇn göi th− tíi nhµ v¨n R¬nª Mar¨ng, ng−êi da ®en cã quèc tÞch Ph¸p, lµ t¸c gi¶ cuèn tiÓu thuyÕt Batuala vµ ®· ®Æt mét c©u hái mét c¸ch th¼ng th¾n: \"¤ng Mar¨ng, «ng muèn hay kh«ng muèn gióp ®ì c«ng cuéc gi¶i phãng c¸c n−íc anh em ë thuéc ®Þa?\". R¬nª Mar¨ng, ng−êi ®−îc ViÖn Hµn l©m Ph¸p quµng cho mét vßng hoa danh dù, ®· tr¶ lêi NguyÔn ¸i Quèc mét c¸ch dÌ dÆt vµ quanh co. - T«i sinh ra trong mét gia ®×nh nhµ nho An Nam. Nh÷ng gia ®×nh nh− thÕ ë n−íc chóng t«i kh«ng ph¶i lµm viÖc g×. Thanh niªn trong nh÷ng gia ®×nh Êy th−êng häc Khæng gi¸o, ®ång chÝ ch¾c biÕt Khæng gi¸o kh«ng ph¶i lµ t«n gi¸o mµ lµ mét thø khoa häc vÒ kinh nghiÖm ®¹o ®øc vµ phÐp øng xö. Vµ trªn c¬ së ®ã ng−êi ta ®−a ra kh¸i niÖm vÒ \"thÕ giíi ®¹i ®ång\". Khi t«i ®é m−êi ba tuæi, lÇn ®Çu tiªn t«i ®−îc nghe ba ch÷ Ph¸p: Tù do, B×nh ®¼ng, B¸c ¸i. §èi víi chóng t«i, ng−êi da tr¾ng nµo còng lµ ng−êi Ph¸p. Ng−êi Ph¸p ®· nãi thÕ. Vµ tõ thuë Êy, t«i rÊt muèn lµm quen víi nÒn v¨n minh Ph¸p, muèn t×m xem nh÷ng g× Èn ®»ng sau nh÷ng ch÷ Êy. Nh−ng trong nh÷ng tr−êng häc cho ng−êi b¶n xø, bän Ph¸p d¹y ng−êi nh− d¹y con vÑt. Chóng giÊu kh«ng cho ng−êi n−íc t«i xem s¸ch b¸o. Kh«ng ph¶i chØ s¸ch cña c¸c nhµ v¨n míi, mµ c¶ Rótx« vµ M«ngtexki¬ còng bÞ cÊm. VËy th× ph¶i lµm thÕ nµo b©y giê? T«i quyÕt ®Þnh t×m c¸ch ®i ra n−íc ngoµi. Th©n phËn ng−êi An Nam chØ lµ th©n phËn ng−êi n«ng n«. Chóng t«i bÞ cÊm, kh«ng ph¶i chØ lµ bÞ cÊm ®i du lÞch ra n−íc ngoµi mµ c¶ ®i trong n−íc còng kh«ng ®−îc. §−êng s¾t ®−îc x©y dùng víi môc ®Ých \"chiÕn l−îc\" riªng. Theo con m¾t cña bän thùc d©n, chóng t«i ch−a ®ñ tr×nh ®é ®Ó sö dông lo¹i ®−êng nµy. T«i lang thang ra bê biÓn vµ t«i ®· v−ît biÓn ra n−íc ngoµi. N¨m Êy t«i 19 tuæi. ë Ph¸p lóc ®ã ®ang cã tæng tuyÓn cö. Bän t− s¶n Ph¸p ®· dïng nh÷ng thñ ®o¹n bÈn thØu nhÊt ®Ó b«i nhä lÉn nhau. G−¬ng mÆt NguyÔn ¸i Quèc nh¨n l¹i mét c¸ch khinh bØ. §«i m¾t nÆng nÒ, u ¸m bçng bõng lªn. Trong ®«i m¾t më to, øa lÖ, anh nh×n vÒ xa x¨m:

462 Hå CHÝ MINH TOµN TËP - Khi bän Ph¸p ®Õn c−íp n−íc t«i, nh÷ng gia ®×nh nÒn nÕp, gia gi¸o ®· bá ch¹y hÕt kh«ng céng t¸c víi chóng. Bän v« l¹i quen thãi xu nÞnh ®· chiÕm hÕt nhµ cöa vµ v−ên ruéng, chóng trë nªn nh÷ng tªn t− s¶n míi giµu sô, vµ chóng cã kh¶ n¨ng gi¸o dôc con c¸i theo kiÓu Ph¸p. Bªn chóng t«i coi nh÷ng ng−êi thanh niªn ®i häc c¸c tr−êng dßng cña bän Ph¸p lµ bän ng−êi bá ®i, lµ nh÷ng ®å cÆn b·. ThÕ mµ ng−êi ta ®· tr¶ tiÒn ®Ó lµm viÖc ®ã. Vµ dï nh÷ng kÎ häc ë c¸c tr−êng ®ã cã ®Çn ®én ®Õn møc nµo chóng còng cè ®Ó ®−îc ®i lµm c¶nh s¸t, lµm sen ®Çm. Bän cè ®¹o ë n−íc t«i chiÕm tíi mét phÇn n¨m tæng sè ruéng ®Êt c¶ n−íc. ChØ cã nh÷ng chñ ®ån ®iÒn míi so s¸nh ®−îc víi hä. Thùc d©n Ph¸p lµ g×? å, ®ã lµ nh÷ng kÎ bÊt tµi vµ thiÓn cËn. ViÖc quan t©m ®Çu tiªn cña chóng lµ h×nh thµnh nhãm ng−êi th©n thuéc. Sau ®ã, lµ chiÕm ®o¹t vµ c−íp bãc thÕ nµo cho thËt nhiÒu vµ thËt nhanh. Môc ®Ých cña toµn bé chÝnh s¸ch nµy lµ cã ®−îc mét ng«i nhµ nhá, \"ng«i nhµ nhá cña m×nh\" ë Ph¸p. - Thùc d©n Ph¸p ®Çu ®éc nh©n d©n chóng t«i. Chóng b¾t mäi ng−êi ph¶i uèng r−îu. Chóng t«i cã phong tôc lÊy g¹o ngon lµm ra r−îu uèng, khi cã b¹n tíi ch¬i hoÆc khi cã ngµy giç tæ tiªn. Bän thùc d©n Ph¸p ®· lÊy g¹o xÊu, rÎ tiÒn nÊu r−îu. Kh«ng ai thÌm mua cña chóng. Khèn thay r−îu lµm ra l¹i qu¸ nhiÒu. Sau ®ã, ng−êi ta h¹ lÖnh cho c¸c viªn tØnh tr−ëng cø theo ®Çu ng−êi mµ b¾t buéc ph¶i ®i mua thø r−îu kh«ng ai uèng. T«i ®· h×nh dung ra ®−îc mét c¸ch rÊt cô thÓ bän thùc d©n ®ang dïng r−îu ®Çu ®éc nh− thÕ nµo d©n téc An Nam ®¸ng yªu, mét d©n téc rÊt lÞch thiÖp vµ ®é l−îng, rÊt ghÐt nh÷ng g× th¸i qu¸. D¸ng dÊp cña con ng−êi ®ang ngåi tr−íc mÆt t«i ®©y, NguyÔn ¸i Quèc, còng ®ang to¶ ra mét c¸i g× thËt lÞch thiÖp vµ tÕ nhÞ. V¨n minh ch©u ¢u trªn ®Êt n−íc Êy dïng l−ìi lª vµ r−îu ®éc vµ che giÊu tÊt c¶ nh÷ng c¸i ®ã d−íi tµ ¸o dµi ®en cña bän cè ®¹o. Tõ NguyÔn ¸i Quèc ®· to¶ ra mét thø v¨n ho¸, kh«ng ph¶i v¨n ho¸ ¢u ch©u, mµ cã lÏ lµ mét nÒn v¨n ho¸ t−¬ng lai.

th¨m mét chiÕn sÜ quèc tÕ céng s¶n... 463 - HiÖn nay, ë Pari, mét nhãm c¸c ®ång chÝ tõ c¸c n−íc thuéc ®Þa cña Ph¸p, 5-6 ng−êi Nam Kú, Xu®¨ng, Ma®ag¸txca, Haiti ®ang xuÊt b¶n tê b¸o Le Paria ®Ó chèng l¹i chÝnh s¸ch thuéc ®Þa cña Ph¸p. §ã lµ tê b¸o nhá. C¸c céng t¸c viªn ph¶i bá tiÒn tói ra ®Ó xuÊt b¶n, thay cho viÖc nhËn tiÒn nhuËn bót. C©y gËy tre víi lêi hiÖu triÖu in trªn b¸o ®· bÝ mËt ®Õn kh¾p c¸c lµng m¹c. Nã ®−îc chuyÓn tõ vïng nµy sang vïng kh¸c, vµ ®· cã sù ®ång t×nh víi nhau. Nh−ng ng−êi An Nam ®· ph¶i tr¶ gi¸ ®¾t cho viÖc ®ã, ®· cã nh÷ng ¸n tö h×nh vµ hµng tr¨m ng−êi ®· bÞ mÊt ®Çu. - Ng−êi d©n An Nam kh«ng cã linh môc, kh«ng cã t«n gi¸o, theo c¸ch nghÜ cña ch©u ¢u. ViÖc cóng b¸i tæ tiªn hoµn toµn lµ mét hiÖn t−îng x· héi. Chóng t«i kh«ng cã nh÷ng ng−êi t− tÕ nµo. Nh÷ng ng−êi giµ trong gia ®×nh hay c¸c giµ b¶n lµ ng−êi thùc hiÖn nh÷ng nghi lÔ t−ëng niÖm. Chóng t«i kh«ng biÕt uy tÝn cña ng−êi thÇy cóng, cña linh môc lµ g×. - V©ng, thËt thó vÞ lµ chÝnh quyÒn Ph¸p ®· d¹y cho nh÷ng ng−êi n«ng d©n chóng t«i biÕt nh÷ng tõ \"b«nsªvÝch\" vµ \"Lªnin\". Chóng lïng b¾t nh÷ng ng−êi céng s¶n trong d©n chóng, trong khi ch¼ng cã ng−êi céng s¶n nµo, hoµn toµn kh«ng cã ngay c¶ trong ý niÖm, vµ nh− vËy chÝnh chóng ®· tuyªn truyÒn cho chñ nghÜa b«nsªvÝch vµ Lªnin. D©n An Nam lµ mét d©n téc gi¶n dÞ vµ lÞch thiÖp. Qua phong th¸i thanh cao, trong giäng nãi trÇm Êm cña NguyÔn ¸i Quèc, chóng ta nh− nghe thÊy ngµy mai, nh− thÊy sù yªn tÜnh mªnh m«ng cña t×nh h÷u ¸i toµn thÕ giíi. Trªn bµn cã mét tËp b¶n th¶o, mét b¶n b¸o c¸o c«ng t¸c râ rµng, mang phong c¸ch truyÒn tin cña phãng viªn. Anh ®ang t−ëng t−îng ®Õn ®Ò tµi: §¹i héi Quèc tÕ Céng s¶n n¨m 1947. Anh nh− ®ang nh×n thÊy, nghe thÊy diÔn biÕn cña héi nghÞ, mµ ë ®ã anh sÏ ®iÒu khiÓn ch−¬ng tr×nh nghÞ sù. Lóc chia tay, NguyÔn ¸i Quèc nh− nhí ®iÒu g×.