Hồ Chí Minh toàn tập - Tập 1

164 Hå CHÝ MINH TOµN TËP Råi chØ v× th− nÆc danh tè c¸o, mµ cô h−¬ng c¶ nä ®· bÞ b¾t giam vÒ téi lµ ®· giÕt gia nh©n cña m×nh. MÆc dï cha ng−êi xÊu sè vµ ng−êi gia nh©n cßn sèng ®· ®Ö ®¬n minh oan cho bÞ c¸o, nh−ng cô h−¬ng nä vÉn cßn n»m trong \"buång tèi\" \"®Ó chê ¸nh s¸ng cña c«ng lý\". N.A.Q. B¸o Le Paria, sè 11, ngµy 1-2-1923.

165 Lßng ngay th¼ng cña chÝnh phñ thuéc ®Þa Trong thêi chiÕn tranh vinh quang, ®Ó cã ®−îc nh÷ng \"t×nh nguyÖn qu©n\", ng−êi ta ®· høa trêi høa biÓn víi d©n b¶n xø. ChiÕn tranh hÕt, nh÷ng lêi høa trang träng Êy còng ®−îc trang träng quªn ®i. Trong kú c«ng tr¸i tr−íc lÇn cuèi - c«ng tr¸i mµ d©n b¶n xø h−ëng øng \"mét c¸ch tù nguyÖn víi mét tÊm lßng sèt s¾ng vµ phÊn khëi\" ®Õn nçi ph¶i ®ãng kÐt l¹i tr−íc thêi h¹n v× ®· ®−îc gÊp hai lÇn r−ìi sè tiÒn dù ®Þnh. §èi víi lÇn c«ng tr¸i nµy, ngoµi nh÷ng biÖn ph¸p thóc Ðp, ng−êi ta cßn høa víi nh÷ng ng−êi mua, phÈm hµm, hoµn tiÒn dÔ dµng, vµ hµng l« c¸i kh¸c n÷a. B©y giê, khi lßng trung thµnh ®· ®−îc chøng tá, nh÷ng ng−êi mua c«ng tr¸i trë thµnh ng−êi d¹i dét. Kh«ng nh÷ng c¸c c¬ quan tµi chÝnh kh«ng nhËn mua l¹i tr¸i phiÕu mµ cßn tõ chèi c¶ viÖc cÇm cè tr¸i phiÕu. ThÕ ®ã, nh÷ng viÖc tèt trë thµnh xÊu! Cßn vÒ nh÷ng phÈm hµm vµ s¾c phong cao quý kh¸c th× xin kiÕu! Cßn n÷a, muèn lÜnh ®−îc nh÷ng tr¸i phiÕu ®· hoµn toµn qu¸ h¹n tr¶, ng−êi chñ phiÕu cßn b¾t buéc ph¶i xuÊt tr×nh thÎ thuÕ th©n. Chóng ta cã nªn phµn nµn cho 72.177 kÎ \"khèn khæ\"1) lµ ®ång _______________ 1) T¸c gi¶ ch¬i ch÷ pauvre cã nghÜa lµ nghÌo, nÕu ®Æt sau danh tõ, nh−ng cã nghÜa lµ ®¸ng th−¬ng nÕu ®Æt tr−íc danh tõ. T¸c gi¶ ®Æt ch÷ \"pauvre\" trong ngoÆc kÐp ®Ó ch¬i c¶ hai nghÜa (BT).

166 Hå CHÝ MINH TOµN TËP bµo cña chóng ta ®· mua c«ng tr¸i hay kh«ng? Tr−íc khi tr¶ lêi c©u hái nµy, chóng ta h·y tù hái xem viÖc nµy, nÕu ph¶i lµ mét viÖc cã Ých thËt, mµ kh«ng c«ng bè lµ cña Nhµ n−íc, kh«ng tuyªn truyÒn, ch¼ng qu¶ng c¸o, th× liÖu cã bao nhiªu ®ång bµo hµo hiÖp nµy cña chóng ta chÞu nh¶ ra mét xu? Sù th«ng minh tÝnh to¸n cña ®¸m \"d· d©n\" còng ch¼ng lÐp g× so víi tµi loÌ bÞp høa hÑn cña giíi \"n¾m quyÒn\". N. T.B. Phñ Toµn quyÒn §«ng D−¬ng s¾p ®−îc phÐp ph¸t hµnh ®ît hai c«ng tr¸i 90.000.000 phr¨ng. KhÐo ®Êy, anh em ¬i! B¸o Le Paria, sè 11, ngµy 1-2-1923.

167 ChÕ ®é thùc d©n Kh«ng ph¶i chØ cã nh÷ng ng−êi céng s¶n míi næi lªn chèng l¹i sù bãc lét thuéc ®Þa mét c¸ch qu¸ møc. B¸o chÝ vµ c¸c diÔn gi¶ t− s¶n còng ph¶n ®èi sù kh¾c nghiÖt mµ ng−êi b¶n xø ph¶i chÞu ®ùng; ph¶n ®èi sù v« sØ lu«n bao trïm bé m¸y cai trÞ thuéc ®Þa; ph¶n ®èi t×nh tr¹ng thiÕu h¼n mét chÝnh s¸ch thuéc ®Þa nghiªm chØnh. V× vËy, chóng t«i ®· gÆp gì c¸c ®Þch thñ giai cÊp cña chóng t«i ®Ó ®−a ra nh÷ng ph¶n ®èi t−¬ng tù. Nh−ng ph¶i nhÊn m¹nh r»ng, chóng t«i sÏ chia tay hä ngay khi ®Ò cËp ®Õn c¸ch gi¶i quyÕt vÊn ®Ò. Nh÷ng ng−êi céng s¶n ®ßi hái chÊm døt bãc lét thuéc ®Þa, mét bé phËn cña bãc lét t− b¶n nãi chung. C¸c nhµ t− s¶n th× chØ nghÜ ®Õn viÖc t¨ng c−êng hÖ thèng thuéc ®Þa ®Ó khai th¸c lîi nhuËn cao h¬n, ®Ó t¨ng c−êng sù c−ìng ®o¹t. DÜ nhiªn chÝnh quyÒn lîi cña hä, hoÆc lµ mét thø t×nh c¶m nh©n ®¹o mËp mê nµo ®ã ®«i khi ®· thóc ®Èy hä lªn tiÕng yªu cÇu lµm dÞu bít sè phËn ng−êi b¶n xø. Nhµ b×nh luËn cña tê Oeuvre lÊy lµm tiÕc lµ ng−êi ta chØ nh×n nhËn nh÷ng ng−êi da ®en nh− mét thø nh©n lùc mµ hä yªu cÇu ph¶i t−íc ®o¹t s¹ch nh÷ng g× hä t×m thÊy ë nh÷ng con ng−êi nµy? Nh−ng ng−êi ta kh«ng hÒ kÕt luËn lµ ph¶i tõ bá chñ nghÜa thùc d©n. Ng−êi ta chØ sî nh÷ng ng−êi bÞ bãc lét næi dËy. Ng−êi ta yªu cÇu nªn nghiªn cøu c¸ch ®µn ¸p nh÷ng biÕn lo¹n cã thÓ x¶y ra, hoÆc tèt h¬n nªn cÇn cã nh÷ng biÖn ph¸p lµm dÞu ®Ó ngõa tr−íc hËu qu¶ cña nh÷ng biÖn ph¸p tµn nhÉn qu¸ hung b¹o. VÊn ®Ò vÉn

168 Hå CHÝ MINH TOµN TËP chØ lµ buéc c¸c thuéc ®Þa ph¶i lµm ra nhiÒu h¬n, v× lîi nhuËn tèi ®a cña c¸c c«ng ty t− b¶n. Nh÷ng ng−êi céng s¶n vui s−íng t×m ®−îc ë ®èi thñ tiÕng väng h−ëng Êy lêi ph¶n ®èi cña m×nh. Nh−ng nh÷ng ng−êi céng s¶n ®Êu tranh cho sù gi¶i phãng d©n téc vµ kinh tÕ cña c¸c thuéc ®Þa, chø kh«ng ph¶i cho nh÷ng biÖn ph¸p t¹o ®iÒu kiÖn dÔ dµng cho sù c−íp bãc. Sau ®©y, chóng t«i th«ng b¸o tãm t¾t nh÷ng hµnh ®éng xÊu xa cña chÝnh s¸ch thuéc ®Þa. Nh−ng chóng t«i l−u ý mét lÇn n÷a lµ ®èi víi nh÷ng ng−êi céng s¶n, vÊn ®Ò kh«ng ph¶i lµ c¶i thiÖn hÖ thèng thuéc ®Þa mµ ph¶i b·i bá nã. * ** Nh÷ng hy sinh x−¬ng m¸u vµ tiÒn b¹c, nh÷ng cuéc x©m chiÕm ®Êt ®ai réng mªnh m«ng, nguån cña c¶i kh«ng bao giê c¹n, ®Þa h¹t v« biªn dµnh cho ho¹t ®éng cña con ng−êi lµ ®Ó lµm g×? Chi phÝ cho viÖc chiÕm ®ãng tiÕp tôc lµm th©m thñng ng©n s¸ch, cßn c¸c thuéc ®Þa bÞ ¶nh h−ëng cña c¬n khñng ho¶ng ®ang giÕt chÕt ®Êt n−íc nµy. Ng−êi Ph¸p Ýt di c−, vµi ngµnh c«ng nghiÖp ®ang phån thÞnh mµ n−íc Ph¸p n©ng ®ì th× l¹i n»m trong tay ng−êi n−íc ngoµi. LÏ ra cÇn ph¶i x©y dùng mét ch−¬ng tr×nh hîp lý chø kh«ng ph¶i chiÕm ®o¹t tµi s¶n, cña c¶i ®Ó bãc lét mét c¸ch ngÊu nghiÕn. Ng−êi ta ®· hoµn toµn truÊt quyÒn së h÷u cña ng−êi b¶n xø. V× thÕ, sù ph¸t triÓn cña c¸c thuéc ®Þa thËt lµ khã kh¨n: Thuéc ®Þa lµ nh÷ng kh¸ch hµng yÕu ít cña nÒn c«ng nghiÖp chÝnh quèc còng ®ang bÞ tæn thÊt; thuéc ®Þa lµ nh÷ng ng−êi cung øng nhá nhoi do nh÷ng sai lÇm trong khai th¸c. Ngµy nay, nh÷ng ng−êi bãc lét nghÜ tíi viÖc tæ chøc l¹i theo kiÓu hiÖn ®¹i. N−íc Angiªri cÇn 1.000 triÖu; T©y Phi thuéc Ph¸p muèn 1.200 triÖu mµ lÏ ra c¸c n−íc nãi trªn ph¶i lµ nh÷ng trî lùc quý b¸u cho chÝnh quèc. T×nh h×nh tµi chÝnh ë nh÷ng n−íc nµy thËt th¶m h¹i. ViÖc kinh doanh ë ®ã thËt khã kh¨n chÝnh lµ do

ChÕ ®é thùc d©n 169 tÝnh tham lam v« l−¬ng t©m cña mét sè ng−êi cai trÞ. Sù bãc lét Ých kû ®ã chØ cã thÓ thùc hiÖn b»ng c¸ch t−íc ®i mäi quyÒn ®éc lËp cña c¸c thuéc ®Þa. Tµi nguyªn thiªn nhiªn cña c¸c thuéc ®Þa ®ñ ®Ó hä thÕ chÊp c¸c kho¶n vay nî; c¸c thuéc ®Þa cã thÓ gióp n−íc Ph¸p, nh−ng thùc tÕ hä l¹i lµ n¹n nh©n cña sù thiÕu hôt tµi chÝnh. ThËt lµ th¶m h¹i khi ph¶i ghi nhËn lµ mÆc dï ph¶i g¸nh chÞu c¸c vïng cßn bÞ tµn ph¸ c¸i kho¶n trî cÊp cho ng−êi go¸ bôa do chiÕn tranh hä l¹i ph¶i gióp ®ì nh÷ng tæ chøc ®ang chÕt trªn ®èng cña. V× sao ChÝnh phñ l¹i phung phÝ hµng tû b¹c vµo Xyri? Nã kh«ng d¸m thó nhËn ®iÒu ®ã. VËy ®Õn bao giê ng−êi ta míi biÕt ®−îc sù thËt vÒ nh÷ng vô bª bèi ë Nigiª? Ng−êi ta kh«ng bao giê muèn nãi x©m chiÕm thuéc ®Þa lµ viÖc ®èt nhµ, tµn s¸t hay c−íp bãc; vµ còng kh«ng muèn nãi ®ã lµ viÖc lµm cho kiÖt quÖ mét ®Êt n−íc chØ mong muèn ®−îc ph¸t triÓn. Mµ ®ã lµ triÖt h¹ sù sèng cña c¶ mét vïng khi ®Æt nã vµo tay mét vµi «ng lín chø kh«ng ph¶i ®Ó cho d©n chóng canh t¸c trªn m¶nh ®Êt ®ã. D©n téc Ph¸p ®−îc lîi léc g× tõ c¸c thuéc ®Þa cña hä? Ch¼ng qua mét vµi ®éi qu©n ®i lµm dÞu nh÷ng xung ®ét gi÷a t− b¶n vµ lao ®éng. V× vËy, cÇn b¾t buéc tÊt c¶ c¸c øng cö viªn ph¶i cã ch−¬ng tr×nh vÒ thuéc ®Þa trong c¸c cuéc bÇu cö s¾p tíi. NguyÔn ¸i Quèc B¸o L'HumanitÐ, ngµy 5-2-1923.

170 Tõ vô bª bèi nµy ®Õn vô bª bèi kh¸c MÆc dï cã sù rïm beng xung quanh cuéc triÓn l·m ë M¸cx©y, nh÷ng bµi diÔn v¨n long träng, nh÷ng cuéc du ngo¹n cña hoµng gia vµ nh÷ng bµi khoa tr−¬ng trªn c¸c b¸o, t×nh h×nh ë §«ng D−¬ng vÉn tåi tÖ. ChiÕc ghÕ bÞ c¸o mµ viªn quan cai trÞ \"thanh liªm\" Lan« võa rêi khái ch−a kÞp nguéi th× ®· cã tin vÒ nh÷ng vô bª bèi míi. Tr−íc hÕt, ®ã lµ vô Bu®in«. ¤ng Bu®in« lµ mét \"nhµ khai ho¸\" ®iÓn h×nh; mét quan cai trÞ chuyªn ¨n hèi lé. Kho¶n c¬ b¶n cña lêi buéc téi «ng ta lµ nh− sau: \"Lµng T©n An ®· lÊy quü lµng vµ vay tiÒn ®Ó x©y dùng mét tr¹m ®iÖn. ViÖc Êy tá ra thµnh c«ng, v× thu nhËp do tr¹m ®em l¹i trang tr¶i cã d− tÊt c¶ mäi kho¶n chi tiªu. Ngoµi ra, c¸c nhµ c«ng céng vµ ®−êng lµng ®−îc b¶o ®¶m ®iÖn ®Ìn kh«ng mÊt tiÒn. ThÕ mµ mét viªn quan cai trÞ kh«n khÐo («ng Bu®in«) ®· thùc hiÖn mét sù s¾p ®Æt nh− sau: lµng T©n An nh−îng kh«ng tr¹m ®iÖn cho mét anh thÇu kho¸n, ®Ó ®−îc h−ëng c¸i thó ph¶i tr¶ tiÒn ®iÖn th¾p s¸ng c¸c nhµ c«ng céng vµ ®−êng lµng. Råi ng−êi ta bçng nhËn thÊy nªn chuéc l¹i ®Æc quyÒn ®· nh−îng kh«ng vµ muèn thÕ lµng ph¶i xÕp ra mÊy chôc ngh×n ®ång. Toµn bé chuyÖn nµy gièng mét cuèn tiÓu thuyÕt thùc sù, trong ®ã, viªn cùu c«ng sø ®· béc lé trÝ t−ëng t−îng cña m×nh víi mét sù v« sØ kh«ng thÓ t−ëng næi\". Vô bª bèi thø hai lµ vô Tªa. §©y lµ ®iÒu b¹n ®ång nghiÖp cña chóng t«i ë §«ng D−¬ng kÓ l¹i:

Tõ vô bª bèi nµy ®Õn vô bª bèi kh¸c 171 \"Chóng t«i sèng trong mét bÇu kh«ng khÝ... thùc sù phi th−êng: vô Bu®in«, vô Lan« vµ Ýt l©u sau lµ vô Tªa. ¤ng Tªa, mét kü s− cã rÊt nhiÒu c«ng lao, gi¸m ®èc mét h·ng lín cña Ph¸p ë H¶i Phßng, «ng ®Õn nhµ «ng Xcala, gi¸m ®èc Së ®oan vµ muèn ngoÆc víi chÝnh quyÒn ®Ó b¸n thuèc phiÖn, «ng ®· ®−a cho «ng ta sè tiÒn mét v¹n ®«la, lÊy cí lµ tr¶ tiÒn tr−íc h¹n, kh«ng cÇn lÊy bÊt cø biªn lai, giÊy tê g× c¶. §Ó d¸m ®i mét b−íc nh− vËy, cÇn ph¶i ®¾n ®o suy nghÜ kü vµ ph¶i tin ch¾c r»ng ng−êi ta sÏ kh«ng t×m thÊy trong hµnh vi ®ã mét ®iÒu g× kh«ng b×nh th−êng. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ trong giíi kinh doanh ë §«ng D−¬ng, nh÷ng viÖc giao dÞch nh− vËy lµ chuyÖn b×nh th−êng. TÊt c¶ nh÷ng kÎ cã quyÒn hµnh nh− vËy còng ®Òu sÏ lîi dông ®Ó v¬ vÐt cña c¶i cho b¶n th©n m×nh vµ b»ng c¸ch ®ã sÏ mang l¹i tæn thÊt lín cho x· héi\". NÕu tªn ®ao phñ §¸cl¬, C«ng sø tØnh Th¸i Nguyªn, ®−îc cö lµm Uû viªn Héi ®ång thµnh phè Sµi Gßn, cßn «ng B«®oanh, ng−êi ®ang ®−îc quan toµ Oaren nãng lßng mong ®îi ®· trë thµnh quyÒn Toµn quyÒn §«ng D−¬ng, th× c¸c «ng Tªa vµ Bu®in« Ýt ra còng nªn ®−îc g¾n béi tinh míi ph¶i. nguyÔn ¸i quèc B¸o L'HumanitÐ, ngµy 5-2-1923.

172 N¹n thiÕu tr−êng häc D©n chóng ®ang ®ßi hái ph¶i cã tr−êng häc, mµ hiÖn nay, tr−êng häc ®ang thiÕu mét c¸ch tÖ h¹i. Mçi n¨m, cø ®Õn ngµy khai tr−êng, c¸c bËc cha mÑ dï cã ®i gâ cöa kh¾p n¬i, cÇu xin mäi sù gióp ®ì, thËm chÝ xin nép gÊp ®«i tiÒn ¨n häc mµ hä vÉn kh«ng göi ®−îc con c¸i ®Õn tr−êng. Vµ nh÷ng ®øa trÎ nµy, cã ®Õn hµng ngh×n, bÞ ®µy vµo c¶nh ngu dèt chØ v× kh«ng cã ®ñ tr−êng së cho chóng ®i häc. Ng−êi ta sÏ nãi r»ng, v× ng©n s¸ch kh«ng ®ñ cho ChÝnh phñ x©y thªm tr−êng míi. Kh«ng h¼n thÕ ®©u. Trong sè 12 triÖu ®ång cña ng©n s¸ch Nam Kú, th× 10 triÖu ®ång ®· t×m ®−îc c¸ch lät vµo tói c¸c c«ng chøc. MÆt kh¸c, sî r»ng thanh niªn An Nam bÞ tiªm nhiÔm chñ nghÜa b«nsªvÝch, ChÝnh phñ thuéc ®Þa lµm mäi c¸ch cã thÓ lµm ®Ó ng¨n c¶n hä sang häc ë chÝnh quèc. §iÒu 500 (Bis) cña NghÞ ®Þnh ngµy 20 th¸ng 6 n¨m 1921 vÒ häc chÝnh ë §«ng D−¬ng nãi nh− sau: \"Mäi ng−êi b¶n xø, v« luËn lµ d©n thuéc ®Þa Ph¸p hay d©n do Ph¸p b¶o hé, muèn sang chÝnh quèc tiÕp tôc häc tËp, ®Òu ph¶i ®−îc phÐp cña quan Toµn quyÒn. Quan Toµn quyÒn sÏ quyÕt ®Þnh sau khi hái ý kiÕn quan Thñ hiÕn vµ quan Gi¸m ®èc Nha häc chÝnh. Tr−íc khi ®i, ®−¬ng sù ph¶i cã mét häc b¹ ®¹i häc do Nha häc chÝnh cÊp, cã d¸n ¶nh vµ ghi râ lý lÞch, ®Þa chØ cha mÑ, nh÷ng

N¹n thiÕu tr−êng häc 173 tr−êng ®· häc, c¸c häc bæng hoÆc trî cÊp ®· ®−îc h−ëng, c¸c b»ng cÊp ®· cã vµ ®Þa chØ cña ng−êi b¶o l·nh ë Ph¸p. Häc b¹ ®ã ph¶i ®−îc quan Toµn quyÒn phª chuÈn. Hå s¬ cña nh÷ng ng−êi b¶n xø du häc ë Ph¸p ®−îc l−u t¹i Nha häc chÝnh\". \"Lµm cho u mª ®Ó thèng trÞ\", ®ã lµ ph−¬ng ph¸p mµ nhµ cÇm quyÒn ë c¸c thuéc ®Þa cña chóng ta −a dïng nhÊt. NguyÔn ¸i Quèc B¸o L'HumanitÐ, ngµy 5-2-1923.

174 \"Vi hµnh\" (TrÝch \"Nh÷ng bøc th− göi c« em hä\" do t¸c gi¶ tù dÞch tõ tiÕng An Nam) - H¾n ®Êy! - §©u ph¶i! - §óng mµ! Anh ®· b¶o lµ chÝnh h¾n ®Êy. - Ch¾c thËt µ? Em th× em ®· thÊy h¾n ë tr−êng ®ua, tr«ng h¾n cã vÎ nhót nh¸t h¬n, lóng ta lóng tóng h¬n c¬, cã c¶ c¸i chôp ®Ìn chôp lªn c¸i ®Çu quÊn kh¨n, c¸c ngãn tay th× ®eo ®Çy nh÷ng nhÉn. - ThÕ hay lµ h¾n ®· ®em tÊt c¶ c¸c thø ®ã ®Õn tiÖm cÇm ®å råi? Nh−ng mµ nh×n kü xem k×a! Ch¼ng ph¶i vÉn c¸i mòi tÑt Êy, vÉn ®«i m¾t xÕch Êy, vÉn c¸i mÆt bñng nh− vá chanh Êy ®Êy µ1)? - õ nhØ, th× còng cã thÓ lµ anh ®óng. Nh−ng h¾n ®Õn ®©y lµm g× nhØ trong ®−êng xe ®iÖn ngÇm nµy, vµ tôi c¸c «ng quan bµ kiÕc2) ®i theo th× ®©u c¶? - Cã khi ®· göi tuèt ë kho hµnh lý nhµ ga ®Ó ®i ch¬i vi hµnh ®Êy. _______________ 1) Qu¶ chanh ë ch©u ¢u vá mµu vµng bñng (BT). 2) Ses mandarins et mandarines: Ch¬i ch÷, do trong tiÕng Ph¸p, mandarin cã nghÜa lµ «ng quan vµ mandarine cã nghÜa lµ qu¶ quýt; theo quy t¾c tõ vùng häc th×, b×nh th−êng ra, muèn chuyÓn gièng ®ùc sang gièng c¸i ph¶i thªm e sau tõ chØ gièng ®ùc. ë ®©y, chØ chuyÓn ®−îc phÇn nµo ý ®ïa sang b¶n dÞch tiÕng ViÖt. Cã thÓ dÞch: «ng quan bµ kiÕc (BT).

“vi hµnh” 175 §Êy, c« em hä th©n mÕn cña t«i! T«i ®· thuËt l¹i y nguyªn c©u chuyÖn gi÷a mét ®«i b¹n trÎ ngåi cïng toa xe víi t«i. Hä ngÊu nghiÕn tr«ng t«i víi cÆp m¾t ma m·nh, tß mß, nh−ng l¹i ra bé kh«ng nh×n t«i g× c¶. Cuéc ®èi tho¹i tiÕp diÔn nh− sau: - ThÕ em nghÜ thÕ nµo vÒ ng−êi kh¸ch cña chóng ta? Ng−êi con trai hái, ngì t«i lµ mét ®Êng hoµng th−îng vµ t−ëng r»ng t«i kh«ng hiÓu hä nãi g× víi nhau. - H¾n cßn lµm m×nh bËt c−êi h¬n n÷a c¬ lóc h¾n ®eo lªn ng−êi h¾n ®ñ c¶ bé lôa lµ, ®ñ c¶ bé h¹t c−êm, ng−êi b¹n g¸i anh ta tr¶ lêi. - H¹t ch©u b¸u ®Êy chø! Em thÝch cã chç ch©u b¸u Êy qu¸ ®i, chø cßn g×! - Em mµ cã Êy µ, th× em cè t×nh ®¸nh mÊt ®i, ®Ó ®−îc b¸o chÝ nãi ®Õn, vµ thÕ lµ ®−îc trë thµnh mét ng«i sao. ThÕ cßn anh, anh nghÜ g× vÒ ng−êi d©n b¶o hé cña chóng ta nµo? - Ých cho chóng ta l¾m ®Êy. C¸i lß ë G¨ngbe ®· b¸n råi. C¸i r−¬ng cña Hªra MiÕcten còng ®· thanh to¸n råi. Vô ¸n ng−êi bÞ chÆt ra tõng khóc th× kh«ng thu hót ®−îc c«ng chóng l¾m v× kh«ng thuéc giíi th−îng l−u. Vµ thÕ lµ c¸i kho gi¶i trÝ cña chóng ta1) s¾p c¹n r¸o nh− B.§.D2) vËy. NhËt b¸o ch¼ng cßn c¸i g× ®Ó b«i b¸c lªn giÊy c¶. §óng lóc ®ã th×... - §æi xe ë ®©y chø3) anh yªu ¬i? _______________ 1) Nhµ cÇm quyÒn c¸c n−íc t− b¶n chñ nghÜa th−êng dïng nh÷ng tin “thêi sù” giËt g©n ®Ó dÉn d¾t quÇn chóng sao l·ng ®Êu tranh chÝnh trÞ. MÊy c©u chuyÖn võa nh¾c ®Õn lµ mét sè vô giÕt ng−êi lÊy cña Ýt nhiÒu “ly kú”, cã thËt, x¶y ra ë Ph¸p lóc bÊy giê (BT). 2) Nguyªn b¶n: B.I.C (Banque d’Indochine) tøc Ng©n hµng §«ng D−¬ng (BT). 3) TiÕng Ph¸p chØ nãi “®æi”; th−êng nãi “®æi xe” nh−ng thËt ra lµ “®æi tuyÕn xe”. HÖ thèng xe ®iÖn ngÇm Pari gåm nhiÒu tuyÕn gÆp nhau ë mét sè tr¹m nhÊt ®Þnh, ë ®ã, cã thÓ chuyÓn tõ tuyÕn nµy sang tuyÕn kh¸c (BT).

176 Hå CHÝ MINH TOµN TËP - Kh«ng, ga sau. §óng lóc ®ã th× cã mét anh vua ®Õn víi chóng ta. - Em th× em thÝch S¸cl«1) h¬n. Víi l¹i, vua, th× tèn l¾m. - §©u cã! ThÕ em cßn nhí buæi d¹ héi thuéc ®Þa ë nhµ h¸t ca vò ®Êy chø? Ph¶i tr¶ nh÷ng ngh×n r−ëi phr¨ng ®Ó xem vî lÏ nµng hÇu vua Cao Miªn, xem tôi lµm trß leo trÌo nhµo lén cña s− th¸nh xø C«ngg«2); h«m nay th× chóng m×nh cã mÊt tÝ tiÒn nµo ®©u mµ ®−îc xem vua ®ang ngay c¹nh? Nghe nãi «ng bÇu nhµ h¸t móa rèi3) cã ®Þnh ký giao kÌo thuª ®Êy... Tµu ®ç, cÆp trai g¸i b−íc xuèng, m¾t cø liÕc nh×n trém t«i, vµ t«i th× buån c−êi qu¸, bçng ®©m ra nghÜ, vµ nghÜ ®Õn c«. T«i nh− cßn tr«ng thÊy c¸i ngµy mµ c« víi t«i, ®«i chóng ta, nh− ®«i chim Êy th«i, ®Ëu v¾t vÎo trªn ®Çu gèi «ng b¸c th©n yªu, nghe b¸c kÓ chuyÖn cæ tÝch. T«i nhí chuyÖn vua ThuÊn, v× muèn ®Ých th©n tai nghe m¾t thÊy d©n cã b»ng lßng m×nh kh«ng, nªn c¶i trang lµm d©n cµy ®i dß la kh¾p xø. L¹i nhí chuyÖn vua Pie n−íc Nga ®i lµm thî vµ ®Õn lµm viÖc ë c¸c c«ng tr−êng n−íc Anh. Bªn nh÷ng bËc c¶i trang vÜ ®¹i Êy muèn ®i s©u vµo cuéc sèng cña nh©n d©n, ngµy nay, cßn cã nh÷ng «ng hoµng, «ng chóa, ®Ó tiÖn viÖc riªng vµ v× nh÷ng lý do kh«ng cao th−îng b»ng, còng \"vi hµnh\" ®Êy. T«i kh«ng ®−îc râ ý ®å nhµ \"vi hµnh\" cña chóng ta ra sao. Ph¶i ch¨ng lµ ngµi muèn biÕt d©n Ph¸p, d−íi quyÒn ngù trÞ cña b¹n ngµi lµ AlÕchx¨ng ®Ö nhÊt4) cã ®−îc sung s−íng, cã ®−îc uèng _______________ 1) Charlot: Vai hÒ næi tiÕng cña ®iÖn ¶nh do diÔn viªn kiªm ®¹o diÔn næi tiÕng ng−êi Anh S¸cli S¸plin s¸ng t¹o (BT). 2) Les aerobates du marabout de Congo: C¶ danh hiÖu s− th¸nh ®¹o Håi (“marabu”), c¶ tªn n−íc C«ngg« ë ®©y ®Òu lµ phiÕm chØ (BT). 3) Le manager du Guignol: Guignol lµ tªn vai chÝnh trong trß rèi, sau dïng réng ra ®Ó chØ con ng−êi ng©y ng« hoÆc c©u chuyÖn lè l¨ng (BT). 4) Alecxandre Millerand: Tæng thèng Ph¸p lóc bÊy giê. Gäi Tæng thèng Ph¸p theo kiÓu chØ vua chóa: “AlÕchx¨ng ®Ö nhÊt”, lµ ®Ó nhÊn m¹nh tÝnh hµi h−íc cña ®o¹n v¨n, ®ång thêi lµ ®Ó nªu râ sù lçi thêi cña vua chóa, tøc còng lµ ®Ó ch©m biÕm Kh¶i §Þnh chua cay h¬n (BT).

“vi hµnh” 177 nhiÒu r−îu, vµ ®−îc hót nhiÒu thuèc phiÖn b»ng d©n Nam, d−íi quyÒn ngù trÞ cña ngµi, hay kh«ng? Ph¶i ch¨ng ngµi muèn häc sö dông (theo kiÓu Ph¸p) c¸i liÒm cña nhµ n«ng cïng c¸i bóa cña thÇy thî ®Ó sau cuéc ngao du, ®em vÒ chót Êm no mµ ®¸m \"d©n\"1) bÊt h¹nh cña ngµi tíi nay hoµn toµn ch¼ng biÕt ®Õn? Hay lµ, ch¸n c¶nh lµm mét «ng vua to, b©y giê ngµi l¹i muèn nÕm thö cuéc ®êi cña c¸c cËu c«ng tö bÐ2). ThÕ nµo th× thÕ, Ýt l©u nay t«i ®· trë thµnh mét ®Êng hoµng th−îng bÊt ®¾c dÜ. BÊt cø t«i ®i ®©u, lµ cã ng−êi nh×n t«i, ganh tÞ t«i, mØm c−êi víi t«i, t¸n tông t«i, ®i theo t«i. C« em th©n mÕn, h¼n c« b¶o t«i r»ng, thÕ lµ c¸i b¸nh xe v« l−îng nã ®· quay råi ®Êy. §Õn nay, tÊt c¶ nh÷ng ai ë §«ng D−¬ng cã mµu da tr¾ng ®Òu lµ nh÷ng bËc khai ho¸, th× b©y giê ®Õn l−ît tÊt c¶ nh÷ng ai cã mµu da vµng ®Òu trë thµnh hoµng ®Õ ë Ph¸p. C« kh«ng thÓ t−ëng t−îng ®−îc c¶nh ®ãn tiÕp tèt ®Ñp ng−êi ta dµnh cho chóng t«i ë ®©y. QuÇn chóng cø lµ tù ph¸t mµ biÓu lé nhiÖt t×nh khi võa tho¸ng thÊy mét ®ång bµo ta. Nh÷ng tiÕng \"h¾n ®Êy!\" hay \"xem h¾n k×a!\" lµ nh÷ng lêi chµo mõng kÝn ®¸o vµ kÝnh träng mµ chóng t«i th−êng gÆp däc ®−êng. C¸i vui nhÊt lµ ngay ®Õn ChÝnh phñ còng ch¼ng nhËn ra ®−îc kh¸ch thËt cña m×nh n÷a, vµ ®Ó ch¾c ch¾n khái thÊt thè trong nhiÖm vô tiÕp t©n, ChÝnh phñ bÌn ®èi ®·i víi tÊt c¶ mäi ng−êi An Nam vµo hµng vua chóa vµ ph¸i tuú tïng ®i hé gi¸ tuèt! §ã lµ nh÷ng ng−êi phôc vô thÇm kÝn, rôt rÌ, v« t− vµ hÕt søc tËn tôy. C¸c vÞ ch¼ng nÒ hµ chót c«ng søc nµo ®Ó b¶o vÖ bän t«i, vµ gi¸ c« ®−îc tr«ng thÊy c¸c vÞ ©n cÇn theo dâi t«i ch¼ng kh¸c bµ mÑ hiÒn _______________ 1) Trong nguyªn b¶n, ch÷ “d©n” ®−îc viÕt b»ng tiÕng ViÖt (BT). 2) Petits ducs: Cã nghÜa lµ tiÓu c«ng hay c«ng t−íc bÐ. ë ®©y, t¸c gi¶ giÔu cît rÊt tinh vi vµ ch¬i ch÷ rÊt tÕ nhÞ: tiÕng Ph¸p vèn cã thµnh ng÷ coi nh÷ng «ng hoµng Nga mµ t−íc hiÖu lµ ®¹i c«ng (grand-duc) lµ nh÷ng tay ¨n ch¬i bõa b·i (BT).

178 Hå CHÝ MINH TOµN TËP r×nh con th¬ chËp ch÷ng b−íc ®i thø nhÊt, th× h¼n c« ph¶i ph¸t ghen lªn ®−îc vÒ nçi niÒm ©u yÕm cña c¸c vÞ ®èi víi t«i. Cã thÓ nãi lµ c¸c vÞ b¸m lÊy ®Õ giµy t«i, dÝnh chÆt víi t«i nh− h×nh víi bãng. Vµ thËt t×nh lµ c¸c vÞ cuèng cuång c¶ lªn nÕu mÊt hót t«i chØ trong d¨m phót! C« thö nghÜ, lµm sao mµ kh«ng xóc ®éng s©u xa ®−îc, khi ®−îc ®èi ®·i nh− thÕ? Ngµy nay, cø mçi lÇn ra khái cöa, thËt t«i kh«ng sao che giÊu næi niÒm tù hµo ®−îc lµ mét ng−êi An Nam vµ sù kiªu h·nh ®−îc cã mét vÞ hoµng ®Õ. NguyÔn ¸i Quèc B¸o L'HumanitÐ, ngµy 19-2-1923.

179 ViÖn hµn l©m thuéc ®Þa Tuy ®· ë thuéc ®Þa l©u n¨m, b¹n X«ra cña t«i lµ mét ng−êi dÔ th−¬ng. Anh l¹i rÊt lµ hãm hØnh, ®iÒu rÊt hiÕm thÊy trong giíi anh. Anh cã thãi quen kú quÆc lµ khi nãi, gÆp vÇn nµo b¾t ®Çu b»ng ©m cê lµ cø lÆp ®i lÆp l¹i hai lÇn liÒn, khiÕn c¸ch nãi cña anh sÏ trë nªn ngät ngµo vµ thó vÞ kh¸c th−êng. H«m nä anh ®Õn th¨m t«i. ChØ nh×n ®«i m¾t anh nÊp sau ®«i môc kØnh to t−íng, t«i ®o¸n ngay anh s¾p tu«n ra mét ®iÒu ba hoa g× ®ã mµ anh th−êng nãi. Qu¶ kh«ng sai. - Nµy «ng cô m×nh, nµy! Anh b¾t tay t«i, nãi. Mét viÖn hµn... hµn l©m khoa häc thuéc... thuéc ®Þa1) ®· ®−îc thµnh lËp, cËu biÕt chø? - BiÕt, õ! Th× sao? - ë ®Êy cã mét ban ®Þa lý, mét ban mü nghÖ, mét ban gi¸o dôc, _______________ 1) AcadÐmie des Sciences Coloniales: Cã nh÷ng vÇn ca, co, b¾t ®Çu b»ng nh÷ng ©m cê, theo tËt cña nh©n vËt X«ra, th× t¸c gi¶ cho y nãi l¾p ca-ca, c¬-c¬… kh«ng nh÷ng nghe ngang tai (vµ thó vÞ theo c¸ch nãi mØa mai cña t¸c gi¶), mµ cßn gîi ra nh÷ng ý niÖm th« tôc buån c−êi (caca cã nghÜa lµ ph©n, coco cã nghÜa lµ tªn quÊy). T¸c gi¶ h− cÊu chi tiÕt ®ã ®Ó mua vui, phÇn sau cã trë l¹i vµi lÇn n÷a, nh− khi nãi ®Õn candidat, øng cö viªn (can can cã nghÜa lµ chuyÖn ba l¸p), nh−ng t¸c gi¶ bá qua nhiÒu tr−êng hîp kh¸c mµ vÉn cã ©m cê lÆp l¹i hai lÇn kh«ng cã nghÜa buån c−êi nh− ë tr−êng hîp võa nãi (BT).

180 Hå CHÝ MINH TOµN TËP tøc lµ cã bao nhiªu ng−êi cÇn g¸n vµo th× cã bÊy nhiªu ban. Nh−ng ng−îc l¹i, thÕ vÉn cßn thiÕu mét ban, ban quan träng nhÊt ®Ó cho mét viÖn lo¹i cã tÇm cì næi bËt lªn. - Lµ ban g× vËy? - Tí ®· nãi ®Êy: lµ ban ®¹o lý... thuéc... thuéc ®Þa. - §Ó mexõ1) X«ra lµm tr−ëng ban chø g×? - Kh«ng! §Ýt tí ®©u cã c¸i thí hµn... hµn l©m, nh−ng tí cã mét danh s¸ch nh÷ng ng−êi l−¬ng thiÖn, liªm khiÕt, yªu n−íc, xøng ®¸ng ®−îc ®Ò nghÞ ®−a vµo hµng bÊt triÖt (hay bÊt tö nh− ng−êi ta gäi theo c¸ch th«ng tôc). §©y lµ hä, tªn, nghÒ nghiÖp cña nh÷ng vÞ øng... øng cö viªn cña tí! C¸c «ng: ¡ng®rª BÐct«l«, th−îng nghÞ sÜ quËn Xen, Gi¸m ®èc tuyÕn ®−êng s¾t tõ C«ngg« Th−îng ®Õn vïng Hå Lín ch©u Phi. Sanh« Lª«ng, th−îng nghÞ sÜ quËn Cr¬d¬, Gi¸m ®èc C«ng ty vËn t¶i Marèc. Saxt¬nª Ghi«m, th−îng nghÞ sÜ quËn Gir«ng®¬, Gi¸m ®èc Héi hîp nhÊt Liegi¬ ®ª Ham¨ng®a - TiÓu Kabili. C«kª (Gi¨ng), th−îng nghÞ sÜ quËn R«n, Gi¸m ®èc Tæ hîp kü nghÖ vµ th−¬ng m¹i B¾c Phi. C«xne (H¨ngri), th−îng nghÞ sÜ quËn Anh®r¬, Gi¸m ®èc C«ng ty Phi ch©u vÒ th−¬ng m¹i, kü thuËt vµ canh n«ng. M¸cxan (Phr¨ngxoa), th−îng nghÞ sÜ quËn C¨ngta, Gi¸m ®èc Héi bu«n b¸n T©y Phi. Giªra (Anbe), th−îng nghÞ sÜ quËn Ac®en, Gi¸m ®èc C«ng ty kÒn T©n Calª®«ni. Gr«®i®iª, th−îng nghÞ sÜ quËn M¬d¬, Gi¸m ®èc C«ng ty vËn t¶i ë Marèc. _______________ 1) Mossieu: Tøc monsieur, nh¹i c¸ch ph¸t ©m cña ng−êi ch©u Phi thuéc Ph¸p (BT).

ViÖn hµn l©m thuéc ®Þa 181 HÇu t−íc §¬ M«ngteguy, th−îng nghÞ sÜ quËn Loa H¹, Gi¸m ®èc c¸c ®−êng xe löa vµ c¸c má phètph¸t G¸pxa1). Mar«, th−îng nghÞ sÜ quËn Lèt vµ Gar«n, Gi¸m ®èc ®−êng s¾t tõ C«ngg« ®Õn vïng Hå Lín ch©u Phi. BÐcs« (Guyxtanh), th−îng nghÞ sÜ quËn Anp¬ H¹, Anp¬ thÊp thuéc c¸c Héi bá thÇu vµ khai th¸c ë §«ng D−¬ng, Héi quèc tÕ nghiªn cøu vµ x©y dùng ë Marèc vµ Héi bá thÇu ë T©y Marèc. Rul¨ng (v©ng, cè nhiªn), th−îng nghÞ sÜ quËn Xen H¹, Gi¸m ®èc ng©n hµng cña Angiªri vµ Tuynidi, ®−êng tµu ®iÖn tõ ¤r¨ng ®Õn Hammen - ben - M¸tgia vµ C«ng ty Marèc Ra vµ Kal«. C¸c «ng: ¸cc¨mbray, nghÞ sÜ quËn Exn¬, thuéc t©n C«ng ty Phi ch©u vÒ th−¬ng m¹i, kü nghÖ vµ canh n«ng. ¸ct«, nghÞ sÜ quËn Cöa s«ng R«n, Gi¸m ®èc C«ng ty Ph¸p quèc cña T©y Phi, Tr−ëng ban trÞ sù th−¬ng qu¸n Ph¸p - Marèc vµ nh÷ng nhµ m¸y ®−êng thuéc ®Þa. Bal¨ng®¬, nghÞ sÜ quËn Gir«ng, thuéc Uû ban liªn bang thuéc ®Þa. R¬naden, nghÞ sÜ quËn Anh®r¬, thuéc vïng má Bu¸cpha (Marèc). Bect«l«ni, nghÞ sÜ quËn Xavoa, Lµo, thuéc C«ng ty th−¬ng m¹i Lµo. C¨mbrud¬, nghÞ sÜ quËn Gir«ng, thuéc C«ng ty Ph¸p ë T«g«. Satxenh¬ G«i«ng, nghÞ sÜ quËn Xen, Phã chñ tÞch Héi hîp nhÊt Liegi¬ ®ª Ham¨ng®a - TiÓu Kabili. Duybo¨ng (Gi¾cke), nghÞ sÜ quËn Xavoa, Lµo, thuéc C«ng ty Marèc v«i, xim¨ng, vµ vËt liÖu x©y dùng. Ph¬d¨ng, nghÞ sÜ quËn Xa«n vµ Loa, thuéc Tæng c«ng ty Ph¸p vµ §«ng D−¬ng vÒ lôa. Oen®en (Phr¨ngxoa ®ê), nghÞ sÜ quËn Míc vµ M«den, thuéc c¸c má thiÕc vµ v«nphram ë B¾c Kú. Gaxparanh, nghÞ sÜ ®¶o Rªuyni«ng, thuéc C«ng ty Ph¸p ë T«g«. _______________ 1) Gapxa: Mét thµnh phè ë miÒn Nam Tuynidi (BT).

182 Hå CHÝ MINH TOµN TËP Gir« (Huybe), nghÞ sÜ quËn Cöa s«ng R«n, Gi¸m ®èc Ng©n hµng Xyri vµ C«ng ty Marèc. Hanª (Anbe), nghÞ sÜ quËn Exn¬, thuéc C«ng ty th¶m T«n phñ. Giètx¬ (Pr«xp¬), nghÞ sÜ quËn ¥r¬, thuéc Ph¸p quèc Ng©n hµng ch©u Phi xÝch ®¹o, cña C«ng ty Phi vµ C«ngg«. Lus¬, nghÞ sÜ quËn No, thuéc Tæng c«ng ty c¸c xÝ nghiÖp ë Marèc. - Qu¶ thËt, t«i nãi víi anh b¹n, ®Êy ®óng lµ nh÷ng ng−êi ®¹i diÖn võa cho quyÒn lîi thËt sù cña cö tri ë Quèc héi Ph¸p, võa cho quyÒn lîi vµ nÒn v¨n ho¸ Ph¸p ë thuéc ®Þa. Nh−ng cßn... - Tí biÕt cËu s¾p nãi g×, X«ra ng¾t lêi t«i, cËu muèn b¶o tí kh«ng nghÜ ®Õn bän thuéc r−îu Rum hay thuéc ®éc quyÒn r−îu, chø g×? Nh−ng danh s¸ch ®· dµi vµ c¨n nhµ chøa sÏ bÐ qu¸ kh«ng ®ñ cho tÊt c¶ nh÷ng con ng−êi nµy. Víi l¹i kú tíi tí cßn mét ®Ò nghÞ hay h¬n nhiÒu c¬. Khãi thuèc dµy ®Æc tho¸t ra tõ tÈu v©y lÊy X«ra nh− h−¬ng th¬m cña nh÷ng «ng chång chung thuû bao quanh th¸nh Gi«dÐp. X«ra chËm r·i b¶o t«i: CËu cã biÕt lµ Anbe Xar« ®· ®æ bÓ råi kh«ng? - ... - §õng vê ngèc nghÕch n÷a ®i nµo! CËu thõa biÕt lµ tí nãi ®Õn con tµu - con tµu duy nhÊt cña h¹m ®éi §«ng D−¬ng - Êy mµ... Mµ cËu kh«ng hiÓu g×, th× ®Ó tí kÓ cho nghe. Muèn cã mét h¹m ®éi §«ng D−¬ng, th× ph¶i cã mét chiÕc tµu §«ng D−¬ng. ThÕ lµ ng−êi ta cho ®ãng \"con tµu\". Råi ng−êi ta lÊy tªn vÞ cÇm l¸i lín ®Æt tªn cho c¸i l¸i lín. Dung l−îng con tµu ch¹y h¬i n−íc nµy, khi ra khái x−ëng, chØ lµ 3.500 tÊn. MÊy h«m sau, trong bµi diÔn v¨n cña vÞ cha ®ì ®Çu lõng danh cña nã, nã cã dung l−îng 6.000 tÊn. MÊy th¸ng sau, trong bµi ®¨ng trªn mét tê b¸o lín th× dung l−îng nã lµ 60.000 tÊn. Ph¶i c¸i lµ ®¸ng lÏ ph¶i ch¹y 12 nót1), th× tho¹t ®Çu nã chØ ch¹y cã 6 nót th«i. _______________ 1) Nót lµ ®¬n vÞ chØ tèc ®é hµng h¶i. Tµu ch¹y m−êi nót lµ ch¹y m−êi h¶i lý/giê. Gäi h¶i lý/giê nh− thÕ, th× chuyÓn ®−îc tõ dïng chç ch¬i ch÷ nµy, víi noeud coulant = nót thßng läng (BT).

ViÖn hµn l©m thuéc ®Þa 183 B©y giê nã chÕt giÊc. §Ó t¸n thiªn h¹, ng−êi ta dÉn nã sang ch¬i Trung Hoa. V× quªn kh«ng cho nã ®i tµu ho¶, ®Õn Th−îng H¶i, c¸i cña Êy kh«ng chÞu ®i n÷a, nã háng, nã rØ n−íc, nã h− sópde, nã ®Þnh tù tö, nã chØ cßn lµ c¸i... nót thßng läng. T−ëng chõng con tµu khèn khæ m¾c bÖnh tim la. Nh−ng kh«ng hÒ g×, §«ng D−¬ng vÉn kiªu h·nh cã h¹m ®éi cña m×nh vµ cã nh÷ng Xar« cña m×nh. - ThÕ cËu nãi víi tí lµm g×? Tí sÏ lµ mét th»ng v« ¬n béi nghÜa. - §Ó b¶o cËu r»ng tí sÏ lµ mét th»ng v« ¬n béi nghÜa nÕu kh«ng ®−a ngµi Th−îng th− thuéc ®Þa cña chóng ta vµo viÖn hµn... l©m. - Víi t− c¸ch lµ §« ®èc h¹m ®éi §«ng D−¬ng µ? - §©u cã. T− c¸ch chñ nhiÖm khoa gi¶i phÉu. - ...? - Ph¶i. Gi¶i phÉu. ¤ng ta ë ®Êy lµ hîp khÝt. ThÕ cËu kh«ng nghe «ng ta nãi vÒ \"bµn gi¶i phÉu\" ë Qu¶ng tr−êng Hoµ hîp1) sao? CËu kh«ng biÕt lµ c¶ tr−êng ®¹i häc y khoa nhèn nh¸o c¶ lªn v× c¸i b¶n tuyªn ng«n khoa häc cña cô lín µ? \"Ngµi yªu quý nhiÖm vô ®Õn quÆn c¶ lßng. NiÒm say ®¾m ®èi víi nçi cïng cùc cao c¶ g¾n nh÷ng c¬n sèt nãng cña nã vµo da thÞt ngµi. Nã hoµ löa cña nã vµo m¸u ngµi, trong huyÕt qu¶n ngµi, còng nh− vµo ®−êng g©n ngµi, thí thÞt ngµi, cø nh− chiÕc ¸o löa cña NÐtxuy b¸m lÊy h«ng lÊy cËt\". T«i thÝch ngµi Th−îng th− nãi. T«i thÝch nh×n nh÷ng ®éi ngò ®«ng ®¶o cña hä... TiÕng h« lóc nµy thèt ra tõ lång ngùc t«i... rãt vµi dßng trong huyÕt m¹ch t«i chÊt ®éc ¸c nghiÖt mµ th¸nh thÇn... Cã nh÷ng kÎ mÆt tèi t¨m kh«ng bao giê cã ¸nh s¸ng lung linh soi ®Õn. Nh÷ng lêi x−a kia thèt lªn tõ tr¸i tim vÜ ®¹i nhÊt... v©n v©n... CËu nghÜ xem víi nh÷ng b¾p thÞt, nh÷ng ®−êng g©n, c¸i... mÆt vµ _______________ 1) Qu¶ng tr−êng Concorde lµ mét qu¶ng tr−êng lo¹i lín nhÊt ë Pari. ý nãi: diÔn v¨n tr−íc quÇn chóng réng r·i (BT).

184 Hå CHÝ MINH TOµN TËP nh÷ng ®éi ngò Êy, cã thÓ nÆn ra ®−îc mét vÞ khai ho¸ cõ l¾m chø, trõ phi... Nh−ng th«i, ta h·y ®i uèng v¹i bia, chóc søc khoÎ Ai CËp Hoµng ®Õ chø? NguyÔn ¸i Quèc B¸o Le Paria, sè 12, th¸ng 2-1923 vµ sè 14, th¸ng 5-1923.

185 Nh÷ng ng−êi lµm c«ng tæ chøc l¹i, chèng bãc lét cña chñ nghÜa t− b¶n MÆc dÇu nÒn c«ng nghiÖp lín vµ c¬ khÝ lín ch−a ®−îc ph¸t triÓn hoµn toµn ë Trung Quèc, nh÷ng tËp tôc gia tr−ëng ch−a mÊt h¼n, c«ng nh©n Trung Quèc bÞ hai tÇng ¸p bøc cña t− b¶n n−íc ngoµi vµ cña bän qu©n phiÖt b¶n xø, ®· b¾t ®Çu ho¹t ®éng m¹nh. Cã kho¶ng mét triÖu ng−êi lao ®éng ®· chÞu ¶nh h−ëng (trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp) cña sù tuyªn truyÒn nghiÖp ®oµn vµ c¸ch m¹ng. Liªn hiÖp h¶i viªn C«ng héi Hång C«ng cã 30.000 héi viªn. Hä ®· ph¸t ®éng mét cuéc ®×nh c«ng bèn th¸ng (tõ th¸ng 12-1921 ®Õn th¸ng 3-1922). §Ó tá t×nh ®oµn kÕt, quÇn chóng ngoµi c«ng héi ®· tuyªn bè tæng ®×nh c«ng. Nh÷ng ng−êi thî giÆt vµ nh÷ng ng−êi phôc vô còng h−ëng øng phong trµo. KÕt qu¶ lµ c«ng nh©n ®−îc t¨ng l−¬ng tõ 20 ®Õn 40%. Liªn hiÖp h¶i viªn C«ng héi Th−îng H¶i cã 15.000 héi viªn. Mét cuéc ®×nh c«ng ba tuÇn ®· ®−îc tuyªn bè th¸ng 7-1922. KÕt qu¶ lµ c«ng nh©n ®−îc t¨ng l−¬ng 20%. C«ng nghiÖp b«ng sîi sö dông 72.300 c«ng nh©n, phÇn lín lµ phô n÷ vµ trÎ em d−íi t¸m tuæi. Ngµy lµm viÖc 12 giê. NhiÒu cuéc khëi nghÜa ®· næ ra ®ßi c¶i thiÖn ®iÒu kiÖn lµm viÖc. 93 xÝ nghiÖp dÖt t¬ lín sö dông 130.000 phô n÷ vµ thiÕu niªn n÷ tõ 8 ®Õn 14 tuæi. Hä lµm viÖc 11 giê mçi ngµy. Do h¬i nãng cña n−íc s«i th−êng xuyªn to¶ ra vµ mïi khai cña kÐn t»m, nªn ®iÒu kiÖn lµm viÖc cña nh÷ng n÷ c«ng nh©n ®ã v« cïng khã kh¨n.

186 Hå CHÝ MINH TOµN TËP Th¸ng 6-1922, mét n÷ c«ng nh©n ®· chÕt v× tai n¹n lao ®éng do ch÷a ch¸y kÐm. Mét cuéc ®×nh c«ng tù ph¸t bïng næ ®Ó ph¶n ®èi. Cuéc ®×nh c«ng ®ã ®−îc c¸c xÝ nghiÖp dÖt ë Th−îng H¶i h−ëng øng. KÕt qu¶ lµ giê lµm viÖc h»ng ngµy gi¶m xuèng hai giê. Mét cuéc ®×nh c«ng cña thî dÖt Nam Kinh ®· ng¨n c¶n ®−îc ®éc quyÒn t¬ sîi cña thµnh phè sîi vµo tay mét tËp ®oµn kinh doanh NhËt. Cuèi n¨m 1921, nh÷ng ng−êi lµm thuª cho chñ xe kÐo n−íc ngoµi, bao gåm 3.000 ng−êi tham gia nghiÖp ®oµn, ®· ®×nh c«ng. V× viÖc gi¶m l−¬ng ®−îc thùc hiÖn do s¸ng kiÕn cña c¸c chñ ng−êi Ph¸p (900 xe kÐo), nªn nh÷ng ng−êi ®×nh c«ng ®ãi r¸ch ®· tæ chøc mét ®oµn \"¨n xin\" tuÇn hµnh trong t« giíi Ph¸p. C¶nh s¸t Ph¸p gi¶i t¸n cuéc biÓu t×nh vµ b¾t giam nh÷ng ng−êi l·nh ®¹o. CÇn nhí r»ng: bän chñ Ph¸p cã toµ ¸n vµ nhµ giam riªng ®Ó xÐt xö vµ giam gi÷ nh÷ng ng−êi culi xe kh«ng thÓ tr¶ næi tiÒn thuÕ. Nh÷ng ng−êi bÞ b¾t giam bÞ ®èi xö tµn tÖ vµ nhiÒu ng−êi ®· chÕt. Nh÷ng n¨m gÇn ®©y, cã kho¶ng 200 culi xe bÞ bän chñ giÕt h¹i. Trong sè 20 tê b¸o xuÊt b¶n ë H¸n KhÈu, c«ng nh©n cã hai tê b¸o h»ng ngµy vµ mét tê b¸o h»ng tuÇn. MÆc dÇu bän t− b¶n n−íc ngoµi vµ t− b¶n b¶n xø cè hÕt søc dËp t¾t hoÆc ng¨n c¶n mäi phong trµo gi¶i phãng, nh−ng nh÷ng ng−êi c«ng nh©n Trung Quèc ®−îc sù gióp ®ì m¹nh mÏ cña nh÷ng ng−êi trÝ thøc tËn tôy, ®· tæ chøc l¹i mét c¸ch nhanh chãng vµ hµnh ®éng tèt ®Ñp. NguyÔn ¸i Quèc B¸o La Vie OuvriÌre, ngµy 16-3-1923.

187 Cuéc b¹o ®éng ë §ah«m©y33 Nh÷ng n« lÖ cña G¬bekhandin, h¬n 30 n¨m tr−íc ®©y, ®· tho¸t khái ¸ch n« lÖ cña §ètx¬ vµ L¬ben, lµ nh÷ng anh hïng cña nh÷ng chiÕn c«ng vang déi mét thêi, - b©y giê l¹i ®−îc lµm quen víi n−íc Ph¸p \"v¨n minh\". CÇn ph¶i nãi th¼ng ra r»ng, v× lý do ®ã mµ nh÷ng vÞ quan cai trÞ thùc d©n cña chóng ta ®· n©ng ng−êi §ah«m©y lªn c¸i danh hiÖu lµ c«ng d©n n−íc Ph¸p. §©y lµ mét sè chi tiÕt vÒ nh÷ng sù kiÖn, trong ®ã, c¸c nhµ t− b¶n thùc d©n ®èi xö víi nh÷ng ng−êi b·i c«ng ë Poãct« - N«v« gièng nh− hä ®ang ®èi xö víi c«ng nh©n ë Havr¬ vµ Xar¬buy Ken. Ngµy 12 th¸ng 2, - ngµy h«m sau khi «ng H¨ngri Misen, ®¹i biÓu cña Héi ®ång thuéc ®Þa tèi cao ®i khái, - mét lµn sãng kÝch ®éng ®ét nhiªn bao trïm toµn d©n thµnh phè Poãct« - N«v«; b¾t ®Çu nh÷ng cuéc biÓu t×nh kÌm theo nh÷ng cuéc b·i c«ng cña c«ng nh©n b¶n xø lµm viÖc trong c¸c c«ng tr−êng x©y dùng cña thµnh phè. Ngµy 18 th¸ng 2, nh÷ng ng−êi biÓu t×nh tæ chøc mét cuéc häp toµn thÓ. C¶nh s¸t ®· gi¶i t¸n hä vµ b¾t ®i 10 c«ng nh©n. Cuéc chiÕn ®Êu b¾t ®Çu. Nh÷ng nhãm c«ng nh©n b·i c«ng, cã nhiÒu ng−êi d©n b¶n xø tham gia, ®· chiÕm c¸c bèt g¸c ë xung quanh Poãct« - N«v« vµ ®uæi hÕt c¶nh s¸t khái c¸c bèt g¸c Êy. Sau ®ã, ®· x¶y ra cuéc ®ông ®é ®Çu tiªn gi÷a nh÷ng ng−êi b¹o ®éng víi lÝnh bé binh do viªn quan cai trÞ - «ng Satxecl«, cÊp tèc ph¸i ®Õn. Qu©n ®éi næ sóng. Nh−ng nh÷ng ng−êi ®×nh c«ng còng ®· ®−îc vò

188 Hå CHÝ MINH TOµN TËP trang. Hä ®· b¾n tr¶. Trªn mÆt ®Êt cßn l¹i n¨m ng−êi chÕt: mét viªn cai vµ bèn ng−êi d©n b¶n xø. Sù kÝch ®éng t¨ng lªn. Theo lÖnh cña «ng MÐclanh, Toµn quyÒn T©y Phi, t×nh tr¹ng giíi nghiªm ®−îc ban bè trong tÊt c¶ c¸c khu ë Poãct« - N«v«. Ba trung ®oµn lÝnh bé binh cã sóng m¸y vµ ph¸o d· chiÕn ®−îc ®−a xuèng tµu vËn t¶i \"TS¸T\" ë §aca. Ngoµi ra, chiÕc tµu tuÇn tiÔu \"C¸txi«pª\" ®−îc ®−a ngay lËp tøc ®Õn Poãct« - N«v«. Cïng mét lóc víi viÖc ®iÒu ®éng lùc l−îng qu©n ®éi, ng−êi ta tiÕn hµnh c¸c cuéc b¾t bí. \"M−êi ng−êi thñ x−íng\", trong ®ã cã Uybeliu vµ £chiªn Tªtª, bÞ bá tï. Nh÷ng cuéc ®µn ¸p tµn nhÉn diÔn ra kh¾p n¬i. Ng−êi ta ®· buéc c«ng nh©n Poãct« - N«v« trë l¹i lµm viÖc b»ng l−ìi lª vµ dïi cui. Nh−ng lµn sãng kÝch ®éng vÉn lan réng ë n«ng th«n. C¸c b¸o thuéc ®Þa, ®Æc biÖt lµ tê DÐpªche Coloniale ®ßi thi hµnh ngay nh÷ng h×nh ph¹t tµn khèc vµ chuyÓn vËn mÖnh cña §ah«m©y sang cho nh÷ng bµn tay cøng r¾n h¬n. Chóng ta ph¶i rót ra nh÷ng kÕt luËn nghiªm tóc tõ nh÷ng sù kiÖn nµy, cô thÓ lµ: trong c¸c thuéc ®Þa, c«ng nh©n ®· b¾t ®Çu hiÓu thÕ nµo lµ ®Êu tranh giai cÊp. CÇn ph¶i lµm thÕ nµo ®Ó cho c«ng nh©n da ®en vµ da vµng còng hiÓu r»ng: KÎ thï duy nhÊt cña hä n»m ngay trong b¶n th©n c¸i chÕ ®é nµy, chÕ ®é ®ang dÉn ®Õn mét chÕ ®é n« lÖ tinh vi h¬n, nÆng nÒ h¬n, vµ v« nh©n ®¹o h¬n chÕ ®é tr−íc ®©y. Vµ chØ víi sù gióp ®ì cña nh÷ng ng−êi anh em bÞ ¸p bøc cña m×nh ë c¸c n−íc ch©u ¢u, hä míi sÏ cã thÓ tù gi¶i phãng ®−îc m×nh. NguyÔn ¸i Quèc B¸o L'HumanitÐ, ngµy 18-3-1923.

189 Khëi nghÜa ë §ah«m©y Lo l¾ng v× giai cÊp c«ng nh©n ë chÝnh quèc ®· thøc tØnh, chñ nghÜa t− b¶n Ph¸p t×m c¸ch dïng c¸c thuéc ®Þa ®Ó cñng cè nÒn thèng trÞ ®ang l©m nguy cña nã. Nã bßn rót ë ®ã c¶ nguyªn liÖu cho c¸c nhµ m¸y cña nã, lÉn nh©n lùc ®Ó chèng l¹i c¸ch m¹ng. B¸o chÝ t− s¶n ë Pari vµ c¸c tØnh th−êng xuyªn dµnh hµng trang cho môc thuéc ®Þa. C¸c t−íng lÜnh vµ c¸c nghÞ sÜ ®· ®i kh¾p c¶ n−íc ®Ó tæ chøc c¸c cuéc nãi chuyÖn vÒ thuéc ®Þa. Nh÷ng c©y bót ®¹o ®øc Êy vµ nh÷ng «ng chuyªn nghÒ kho¸c l¸c Êy kh«ng t×m ®©u ra cho ®ñ lêi lÏ ®Ó ca ngîi lßng trung thµnh cña ng−êi b¶n xø vµ ©n huÖ cña c«ng cuéc khai ho¸ \"cña hä\". §«i khi, c¸c ngµi Êy tr¬ tr¸o ®Õn møc ®em so s¸nh sù c−íp bãc cña ng−êi Anh ë thuéc ®Þa víi sù cao c¶ cña riªng hä: hä cho chÝnh s¸ch cña ng−êi Anh lµ \"ph−¬ng ph¸p tµn nhÉn\" hoÆc \"th¸i ®é th« b¹o\" vµ qu¶ quyÕt r»ng c¸ch lµm cña ng−êi Ph¸p ®Çy chÝnh nghÜa vµ dÞu dµng! ChØ cÇn ghÐ m¾t nh×n qua c¸c thuéc ®Þa mét chót còng ®ñ thÊy c«ng cuéc khai ho¸ ®ã lµ \"®Ñp ®Ï vµ dÞu dµng\" biÕt lµ chõng nµo. ë §«ng D−¬ng, d¹o võa råi, cã mét g· thùc d©n Ph¸p trÎ tuæi ®· trãi mét ng−êi An Nam, ®Æt n»m sÊp xuèng ®Êt, ch©n vµ ®Çu buéc vµo hai c¸i cäc ®ãng xuèng ®Êt, råi gi¸ng cho ng−êi ®ã mét tr¨m s¸u m−¬i gËy. N¹n nh©n, m×nh mÈy n¸t nhõ, l¹i bÞ bá vµo nhµ giam suèt mét ®ªm. S¸ng h«m sau, g· trÎ tuæi ®i khai ho¸ ®ã l¹i cho¶ng s−ng ®Çu n¹n nh©n vµ lÊy chu«i sóng lôc ®Ëp

190 Hå CHÝ MINH TOµN TËP vì mét m¾t cña ng−êi Êy. Tªn sóc sinh ®ã ®· ®−îc toµ ¸n Ph¸p tha bæng. ë §ah«m©y, ng−êi ta t¨ng thªm thuÕ m¸ vèn ®· qu¸ nÆng nÒ ®èi víi ng−êi d©n b¶n xø. Ng−êi ta b¾t thanh niªn ph¶i bá nhµ cöa vµ ruéng n−¬ng ®i lµm \"nh÷ng ng−êi b¶o vÖ v¨n minh\". Ng−êi ta cÊm d©n b¶n xø gi÷ vò khÝ ®Ó tù vÖ chèng thó d÷ vÉn th−êng ph¸ ho¹i hµng x· mét. Gi¸o dôc, y tÕ ®Òu kh«ng cã. Tr¸i l¹i, ng−êi ta kh«ng tõ mét thñ ®o¹n nµo ®Ó b¾t ng−êi §ah«m©y \"®−îc b¶o hé\" ph¶i chÞu c¸i kiÕp lÇm than cña ng−êi d©n b¶n xø, c¸i chÕ ®é ®· h¹ con ng−êi xuèng hµng con vËt vµ lµm ®iÕm nhôc cho c¸i gäi lµ thÕ giíi v¨n minh. D©n b¶n xø, kh«ng nhÞn nhôc ®−îc n÷a, vïng lªn. ThÕ lµ cuéc ®µn ¸p ®Ém m¸u ®−îc tiÕn hµnh. Ng−êi ta dïng nh÷ng biÖn ph¸p c−¬ng quyÕt. Ng−êi ta ®−a qu©n ®éi, sóng liªn thanh, sóng cèi vµ tµu chiÕn ®Õn; ng−êi ta h¹ lÖnh giíi nghiªm. Ng−êi ta b¾t bí vµ bá tï hµng lo¹t. §Êy, ®øc nh©n tõ cña c«ng cuéc khai ho¸ nh− thÕ ®Êy. NguyÔn ¸i Quèc B¸o La Vie OuvriÌre, ngµy 30-3-1923.

191 Chñ nghÜa qu©n phiÖt thùc d©n Chóng t«i ®· nãi r»ng, viÖc b¾t lÝnh r¸o riÕt lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n thóc ®Èy ng−êi §ah«m©y ®øng lªn b¹o ®éng. Tr−íc hÕt, chóng ta thÊy ngay mét sù bÊt b×nh ®¼ng næi bËt: ng−êi Ph¸p chØ phôc vô trong qu©n ®éi hai n¨m, cßn ng−êi b¶n xø th× ph¶i phôc vô ba n¨m. Sau khi bá ra 36 th¸ng tuæi thanh xu©n t−¬i ®Ñp cña m×nh ®Ó b¶o vÖ tù do vµ c«ng lý (?), ng−êi d©n b¶n xø ®−îc gi¶i ngò l¹i chÞu sù t¸c ®éng cña ®¹o luËt vÒ ng−êi b¶n xø trong ®ã kh«ng cã tù do vµ c«ng lý! Song sù bÊt b×nh ®¼ng Êy còng cã c¸i tèt: nã g©y ra cho tÊt c¶ nh÷ng ng−êi b¶n xø c¸i t©m tr¹ng chèng chñ nghÜa qu©n phiÖt. Sù tµn ¸c cña bän b¾t lÝnh ë c¸c thuéc ®Þa tinh vi tíi møc thËm chÝ ng−êi Ph¸p ë chÝnh quèc còng kh«ng thÓ h×nh dung ®−îc mét c¸i g× gièng nh− thÕ. Trong thêi gian chiÕn tranh, nh÷ng viªn chØ huy mang lÝnh ®i hÕt lµng nµy sang lµng kh¸c buéc chÝnh quyÒn b¶n xø cung cÊp ngay lËp tøc sè ng−êi cÇn thiÕt ®Ó ®−a vµo qu©n ®éi. LÏ nµo mét sÜ quan Ph¸p th¸o v¸t l¹i kh«ng biÕt tra tÊn nh÷ng ng−êi cha vµ nh÷ng ng−êi mÑ cña nh÷ng ng−êi Xªnªgan trÎ tuæi ®ang lÈn trèn khi «ng ta xuÊt hiÖn, ®Ó buéc hä ph¶i chui ra khái nh÷ng n¬i Èn nÊp cña hä vµ kho¸c bé ¸o lÝnh Duav¬? LÏ nµo h¾n l¹i kh«ng b¾t c¸c «ng giµ, phô n÷ cã mang, thiÕu n÷, buéc hä ph¶i cëi trÇn truång vµ ®èt quÇn ¸o cña hä ngay tr−íc m¾t hä. TrÇn truång, bÞ trãi, nh÷ng n¹n nh©n bÊt h¹nh buéc ph¶i ch¹y kh¾p

192 Hå CHÝ MINH TOµN TËP lµng d−íi trËn m−a roi ®Ó lµm \"g−¬ng\". Mét ng−êi phô n÷ câng con ®»ng sau l−ng buéc ph¶i xin phÐp ®−îc cëi trãi mét tay ®Ó ®ì lÊy ®øa bÐ cho khái ng·. Hai cô giµ ®· ng· bÊt tØnh nh©n sù trong cuéc ch¹y Êy. Nh÷ng em g¸i bÞ hµnh h¹ nh− thÕ ®· hµnh kinh tr−íc tuæi, mét phô n÷ cã mang, ®øa con sinh ra ®· bÞ chÕt, mét phô n÷ kh¸c th× ®øa con sinh ra ®· bÞ mï. NguyÔn ¸i Quèc B¸o La Vie OuvriÌre, ngµy 13-4-1923.

193 Tinh hoa cña xø §«ng D−¬ng Trong ®¸m tang Toµn quyÒn L«ng, «ng NguyÔn Kh¾c VÖ, tiÕn sÜ khoa luËt häc, tiÕn sÜ khoa chÝnh trÞ häc vµ kinh tÕ häc, lµm viÖc t¹i Toµ biÖn lý Sµi Gßn, ®· qu¶ quyÕt r»ng, nÕu cã thÓ ph¸t biÓu thay toµn thÓ nh©n d©n §«ng D−¬ng, th× «ng ch¾c ch¾n r»ng, tiÕng nãi ®ã sÏ ®au th−¬ng tá lßng tri ©n Toµn quyÒn vÒ tÊt c¶ nh÷ng g× mµ Toµn quyÒn ®· ban cho d©n téc An Nam. Vµ «ng VÖ tr©n träng lín tiÕng: \"Vµ nh÷ng ai, nhê vµo nh÷ng biÖn ph¸p khoan dung cña ngµi, ngµy nay, ®ang cïng c¸c vÞ ®¹i diÖn cña n−íc b¶o hé gãp phÇn vµo c«ng cuéc phån vinh ngµy cµng t¨ng tiÕn cña xø §«ng D−¬ng, sÏ cÊt lªn tõ ®¸y lßng m×nh lêi tri ©n ngµi vµ lßng sïng kÝnh ®èi víi anh linh ngµi. VÊn ®Ò kinh tÕ lµ ®iÒu mµ ngµi quan t©m h¬n hÕt. ngµi tõng mong muèn trang bÞ cho §«ng D−¬ng mäi khÝ cô kinh tÕ sao cho nã trë thµnh mét n−íc Ph¸p thø hai, mét n−íc Ph¸p ViÔn §«ng hïng c−êng, mét con ®ì ®Çu cña n−íc Ph¸p céng hoµ\". \"Trong sø mÖnh cña ngµi, ngµi ®· toµn t©m toµn ý khai ho¸ cho mét d©n téc bÞ ngõng trÖ trªn con ®−êng tiÕn bé v× mét tæng hîp ®iÒu kiÖn lÞch sö vµ khÝ hËu. Ngµi lµ vÞ qu¸n qu©n cña tiÕn bé, lµ sø gi¶ cña c«ng cuéc khai ho¸...\". VÒ phÇn m×nh, «ng Cao V¨n Sen, kü s−, Chñ tÞch Héi nh÷ng ng−êi §«ng D−¬ng, th× nãi r»ng, viÖc «ng L«ng chÕt qu¸ sím lµ mét c¸i tang cho toµn câi §«ng D−¬ng. Råi «ng kÕt thóc bµi ®iÕu v¨n b»ng nh÷ng lêi sau ®©y:

194 Hå CHÝ MINH TOµN TËP \"BÈm quan Toµn quyÒn, chóng t«i thµnh t©m than khãc ngµi v× ®èi víi tÊt c¶ chóng t«i, ngµi lµ mét thñ hiÕn, mét ng−êi cha nh©n hËu\". .....................\"1). Tõ sù viÖc trªn, t«i ®i ®Õn kÕt luËn r»ng: NÕu qu¶ thùc tÊt c¶ nh÷ng ng−êi An Nam ®Òu còng luån cói s¸t ®Êt nh− hai ®øa con nµy cña guång m¸y cai trÞ th× qu¶ thùc lµ d©n nµy xøng ®¸ng víi c¸i sè phËn ®−îc cho. N. B¸o Le Paria, sè 13, th¸ng 4-1923. _______________ 1) Dßng dÊu chÊm nµy lµ cña nguyªn b¶n tiÕng Ph¸p (BT).

195 B¸o c¸o göi Ban biªn tËp vÒ ho¹t ®éng cña b¸o Le Paria Dù ¸n ban ®Çu lµ tr−íc hÕt thµnh lËp mét hîp t¸c x· xuÊt b¶n. Dù ¸n ®ã kh«ng thùc hiÖn ®−îc do c¸c ®ång chÝ ch−a h¨ng h¸i ®ãng gãp, mÆc dï chóng ta ®· kªu gäi nhiÒu lÇn vµ viÖc lµm nµy chóng ta tèn kÐm 120 phr¨ng. Mét nhãm nhá t¸m ®ång chÝ cam kÕt dï sao còng ph¶i cho xuÊt b¶n ngay tê Le Paria. §· cã nh÷ng lêi høa nh− sau: Bl«ngcua cho 100 phr¨ng mçi th¸ng, H¸tgiali: 50, M«nnÐcvin: 50, Xtªphani: 25, NguyÔn ¸i Quèc: 25, ¤n«ri¬: 10, Ralaim«ngg«: 10, Phuècnirª: 10. Tæng céng lµ 280 phr¨ng. Le Paria b¾t ®Çu ra m¾t ngµy 1-4-1922, cho ®Õn ngµy 31-12-1922, ng©n s¸ch cña nã chia ra nh− sau: Thu: A- TiÒn quyªn gãp cña c¸c ®ång chÝ nãi trªn: Ralem«ngg«: 50 phr¨ng, NguyÔn ¸i Quèc: 175, M«nnÐcvin: 100, Bl«ngcua: 0, ¤n«ri¬: 10, H¸tgiali: 200, Xtªphani: 50, Phuècniª: 0. Tæng céng lµ 585 phr¨ng. B- ñng hé b¸o tõ 1-4 ®Õn 31-12-1922: 593 phr¨ng. C- TiÒn b¸n b¸o dµi h¹n 141 x 3 = 423 phr¨ng. D- TiÒn b¸n b¸o lÎ tõ sè 1 ®Õn sè 9 = 170 phr¨ng 40. Tæng sè thu lµ: 1.771 phr¨ng 40. Chi: - Chi phÝ ban ®Çu (kÓ c¶ sè tiÒn 120 phr¨ng nãi ë trªn): 170 phr¨ng.

196 Hå CHÝ MINH TOµN TËP - §å dïng: 34,80 - C−íc phÝ b−u ®iÖn: 156,80 - Chi phÝ tiÒn in: 2.483,80 Tæng sè chi lµ: 2.845,40. Ngoµi sè chi nãi trªn cßn ba quý tiÒn thuª nhµ hÕt 900 phr¨ng do sù ñng hé cña c¸c ®ång chÝ ®µi thä, ®Æc biÖt do sè tiÒn 450 phr¨ng ®ång chÝ Bl«ngcua nhËn ®−îc tõ §ah«m©y. ... Xin nhËn xÐt r»ng, trong chÝn th¸ng qua, trong sè t¸m ®ång chÝ høa cho tiÒn h»ng th¸ng, th× cã: 1 ®ång chÝ ®i v¾ng kh«ng ®ãng xu nµo, 1 ch−a ®ãng, 1 míi ®ãng 1 th¸ng, 2 ®ãng 2 th¸ng, 1 ®ãng bèn th¸ng, 1 ®ãng n¨m th¸ng, 1 ®ång chÝ ®ãng ®Çy ®ñ1). §Ó tr¶ ®−îc sè nî cò cho chñ nhµ in vµ t×m mét nhµ in kh¸c víi ®iÒu kiÖn thuËn lîi h¬n cho b¸o, th× c¸c ®ång chÝ cÇn gi÷ ®óng nh÷ng lêi ®· høa gãp tiÒn. Tõ 1-1-1923, quyÕt ®Þnh ra b¸o hai kú mét th¸ng vµ ra bèn trang, trang bèn dµnh ®¨ng qu¶ng c¸o ®Ó tê b¸o cã thÓ sèng ®−îc. Nh©n dÞp nµy, c¸c ®ång chÝ quyÕt ®Þnh nép tiÒn tr¶ ngay tiÒn in sè 10 lµ 535 phr¨ng. Tõ 1-2, viÖc cho ®¨ng qu¶ng c¸o ph¶i mang l¹i mét sè tiÒn ®ñ cho viÖc ra b¸o. §ång chÝ Xtªphani ®−îc giao tæ chøc viÖc lÊy qu¶ng c¸o. MÆc dï viÖc qu¶ng c¸o míi ®−îc ®Æt ra vµ do ®ã ch−a ®−îc h−ëng øng nhiÒu, míi ®em l¹i cho c¸c sè b¸o 10, 11 vµ 12 mét sè tiÒn Ýt ái, ®ång chÝ Xtªphani b¶o ®¶m víi chóng ta r»ng, víi c¸c sè tíi, ng©n s¸ch n¨m 1923 sÏ ®−îc c©n ®èi, do ®ã Xtªphani høa r»ng, tõ sè 13 sÏ kh«ng yªu cÇu c¸c ®ång chÝ ®ãng gãp n÷a. Xtªphani tin ch¾c r»ng trong t−¬ng lai rÊt gÇn, viÖc nhËn ®¨ng qu¶ng c¸o kh«ng nh÷ng cã thÓ gióp trang tr¶i tiÒn thuª in b¸o mµ cßn cã thÓ tr¶ c«ng cho mét ®ång chÝ chuyªn tr¸ch g¸nh mäi c«ng viÖc cña tê b¸o _______________ 1) §ång chÝ ®ãng tiÒn ®Çy ®ñ chÝnh lµ ®ång chÝ NguyÔn ¸i Quèc (BT).

B¸o c¸o göi ban biªn tËp... 197 nh− göi th− ®i, kiÓm so¸t, gi÷ th−êng trùc, v.v., vµ cßn tr¶ ®−îc tiÒn thuª nhµ. Trong khi chê ®îi, c¸c ®ång chÝ ph¶i chÞu bá tiÒn ra ®Ó tr¶ tiÒn thuª nhµ. H·y dòng c¶m, cã nghÞ lùc vµ b¾t tay vµo viÖc. NguyÔn ¸i Quèc ViÕt n¨m 1923. In trong s¸ch Thêi thanh niªn cña B¸c Hå, Nxb. Thanh niªn, Hµ Néi, 1976, tr. 179-181.

198 C¸c vÞ thèng trÞ cña chóng ta ThÕ lµ xong: sè phËn cña 20 triÖu d©n An Nam mong muèn s¾p ®−îc trao vµo tay «ng M¸cxian MÐclanh. Anh sÏ hái t«i: C¸i «ng MÐclanh Êy lµ ai −? Ch¶ g× th× ®©y còng lµ mét «ng ®· lµ quan cai trÞ c¸c ®¶o G¨mbiª1), råi Phã Toµn quyÒn T©y Phi, råi Toµn quyÒn thuéc ®Þa nµy. §ã lµ mét vÞ ®· bá ra 36 n¨m cuéc ®êi m×nh ®Ó nhåi vµo c¸c c¸i sä d©n b¶n xø vÒ tÊt c¶ c¸i nÒn v¨n minh ®Çy ©n huÖ cña n−íc Ph¸p. Cã lÏ anh sÏ b¶o t«i r»ng, thùc lµ mét tÊn trß hÒ §«ng D−¬ng2) to ®ïng khi ®−a ngµi lªn cai trÞ mét ®Êt n−íc mµ ngµi kh«ng biÕt g× vÒ nã c¶. Th×, ®óng thÕ! Nh−ng ®ã lµ c¸i mèt mµ mét b¹n ®ång nghiÖp, h«m nä cho biÕt «ng ®· thÊy chÔm chÖ ngåi ë Vô T©y Phi thuéc Ph¸p cña Bé Thuéc ®Þa mét cùu C«ng sø ë §«ng D−¬ng. Mét cùu C«ng sø kh¸c ë T©y Phi th× l¹i ®¶m nhiÖm viÖc ch©u Phi xÝch ®¹o. Mét cùu quan chøc ë Xu®¨ng3) th× l¹i ®−îc chän ®Ó phô tr¸ch c¸c vÊn ®Ò vÒ Ma®ag¸txca, trong khi ®ã, ë Héi chî thuéc ®Þa, ng−êi ®¹i _______________ 1) Gambier: QuÇn ®¶o nhá thuéc Ph¸p ë Th¸i B×nh D−¬ng (BT). 2) Indochinoiserie: Tõ ng÷ t¸c gi¶ ®Æt ra pháng theo tõ “chinoiserie” trong tiÕng Ph¸p, xuÊt ph¸t tõ chinois (Trung Quèc), chinoiserie (trß Tµu), chØ c¸i g× kú quÆc, v× ng−êi Ph¸p tr−íc ®©y cho r»ng c¸i g× ë Trung Quèc còng lµ kú quÆc. Còng nh− chinoiserie, Indochinoiserie ®−îc ®Æt ra ®Ó chÕ giÔu (BT). 3) Xu®¨ng thuéc Ph¸p, b©y giê lµ n−íc Mali, kh¸c víi Xu®¨ng thuéc Anh, b©y giê lµ n−íc Xu®¨ng (BT).

C¸c vÞ thèng trÞ cña chóng ta 199 diÖn cho Cam¬run l¹i lµ mét quan chøc ch−a hÒ ®Æt ch©n lªn n−íc nµy bao giê. V¶ l¹i, cÇn qu¸i g×, nÕu quyÒn lîi cña n−íc Ph¸p cã bÞ MÐclanh qu¶n lý tåi th× ®· sao, miÔn lµ quyÒn lîi c¸ nh©n cña «ng Bé tr−ëng ®−îc phôc vô tèt. Tê Petit Bleu bµn vÒ sù bæ nhiÖm t©n Th¸i thó ®· nãi thÕ nµy: \"§õng cã mµ lÇm; kh«ng ph¶i lßng tham cña «ng MÐclanh ®· l¸i «ng ta mµ lµ lßng tham cña «ng Xar« ®· g©y ra mäi tai h¹i\". Qu¶ vËy, «ng Xar« th×, nh− chóng t«i ®· nãi vµ ch¸n v¹n ng−êi còng ®· nãi, muèn trë l¹i §«ng D−¬ng vµ ch¾c ch¾n «ng ta sÏ lµ ng−êi thÕ ch©n ngay «ng L«ng, nÕu kh«ng cã cuéc bÇu cö nghÞ viÖn s¾p diÔn ra chõng m−¬i th¸ng tíi. ThÕ nh−ng, tuy cã thÌm muèn lµm Toµn quyÒn §«ng D−¬ng ®Êy, «ng Xar« l¹i kh«ng muèn v× thÕ bá chøc vô ë NghÞ viÖn. D©n gian cã c©u tôc ng÷: \"Sè phËn ai hay sÏ thÕ nµo\". NghÞ sÜ H¹ viÖn hay nghÞ sÜ Th−îng viÖn, th× biÕt ®©u mét sím kia tØnh dËy l¹i ch¶ thÊy m×nh lµ bé tr−ëng, cßn cã thÓ lµ thñ t−íng n÷a Êy chø; cßn nÕu chØ lµ toµn quyÒn, nghÜa lµ viªn chøc, th× kh«ng lµm bé tr−ëng ®−îc. VËy th× vÊn ®Ò lµ h·y ®Æt ë §«ng D−¬ng mét quan chøc cã thÓ gäi lµ t¹m quyÒn, ®Ó ®Õn mïa xu©n sang n¨m, sau kú bÇu cö nghÞ viÖn, th× «ng Xar« sÏ dÔ dµng thÕ ch©n. ThÕ lµ «ng nghÜ ngay ®Õn viÖc chän «ng MÐclanh vµo c¸i vÞ trÝ ch¶ thó vÞ g× Êy, bëi v× «ng nµy s¾p m·n h¹n lµm viÖc, ch¶ bao l©u n÷a «ng ®· ®ñ quyÒn vÒ h−u. §ã, v× sao «ng MÐclanh s¾p lªn ®−êng sang §«ng D−¬ng, v× sao bao nhiªu c«ng viÖc h÷u Ých míi b¾t ®Çu ë T©y Phi bÞ «ng xÕp xã, v× sao ë ViÔn §«ng, «ng sÏ ch¼ng lµm viÖc g× ®¸ng kÓ mµ ch¾c sÏ chØ lµm cho xong viÖc sù vô v× biÕt r»ng m×nh còng ch¼ng ë bao l©u, vµ v× sao n÷a ë c¸i \"Céng hoµ CÈm mµ l¸ch víi nhau\"1) nµy, tÊt c¶ ®Òu _______________ 1) Thµnh ng÷ ®Ó chØ mét céng ®ång thiªn vÞ nÓ nang, mãc ngoÆc nhau, kh«ng coi träng lîi Ých chung. DÞch s¸t nghÜa lµ \"Céng hßa c¸c ®ång chÝ\", nguyªn b¶n tiÕng Ph¸p lµ “RÐpublique des Camarades” (BT).

200 Hå CHÝ MINH TOµN TËP bÞ bá qua, tÊt c¶ ®Òu tôt dèc, tÊt c¶ ®Òu ngµy cµng tåi tÖ, v× quyÒn lîi c¸ nh©n cña «ng nµy hay «ng nä bao giê còng ®Òu ®Æt lªn trªn quyÒn lîi chung cña ®Êt n−íc. N. B¸o Le Paria, sè 14, th¸ng 5-1923.

201 Kh«ng ph¶i chuyÖn ®ïa Cã thÓ b¶o c¸c «ng nghÞ lµ nh÷ng ng−êi thuéc mét gièng ng−êi kh¸c. Tõ gièng nh÷ng ng−êi ®−îc tróng cö, ®óng lµ nh− vËy. Hä lµ kÎ d¸m lµm mäi viÖc, kÓ c¶ viÖc ®ïa dai. KÎ ®−îc tróng cö nä, bÞ tè c¸o lµ lËu thuÕ, hay lõa ®¶o - th× còng thÕ - ®· kh«ng ngÇn ng¹i chÊt vÊn «ng Bé tr−ëng Bé Tµi chÝnh vÒ nh÷ng biÖn ph¸p «ng ta ®Þnh dïng ®Ó ng¨n chÆn sù bÐp xÐp cña viªn chøc «ng ta! KÎ tróng cö kia.... Nh−ng th«i, cho qua, vµ xin nãi r»ng, nh÷ng «ng nghÞ ba hoa nhÊt vÉn lµ nh÷ng ng−êi tróng cö thuéc ®Þa. Ng−êi ta cßn nhí: c¸c vÞ ®¸ng kÝnh Êy ®· ®−a ra mét kiÕn nghÞ thØnh cÇu ChÝnh phñ Ph¸p cho niªm yÕt vµ ®em d¹y trong tÊt c¶ c¸c tr−êng trung häc, tiÓu häc, ®¹i häc, ký tóc x¸, nhµ trÎ, häc viÖn r»ng n−íc Ph¸p lµ mét n−íc 100 triÖu d©n. Kh«ng h¬n kh«ng kÐm mét ng−êi. Vµ thÕ lµ c¶ giíi b¸o chÝ d¹i dét vµ ch¼ng nghÜ r»ng, c¸i kiÕn nghÞ kh«i hµi Êy cã thÓ dÉn ng−êi Ph¸p ®Õn nh÷ng hËu qu¶ nghiªm träng, cø hoan h« Çm Ü c¶ lªn! §Õn nay, nÕu kiÕn nghÞ Êy ®−îc chÊp nhËn th× sÏ thÕ nµy nµy: TÊt c¶ nh÷ng «ng bµ ta ë Bé Thuéc ®Þa - tr−íc hÕt lµ «ng Anbe Xar« sÏ chÕt ®ãi, v× phã m¸t thuéc ®Þa sÏ tù nhiªn bÞ c¾t mÊt. Liªn ®oµn phôc håi d©n sè sÏ biÕn mÊt vµ ngµi gi¸o chñ Bin®ria sÏ kh«ng thÓ gi¶ng c¸i thuyÕt ®Î m¾n nh− thá ë ViÖn hµn l©m Ph¸p n÷a. V× khi sÏ cã 100 triÖu ng−êi Ph¸p so víi 60 triÖu

202 Hå CHÝ MINH TOµN TËP tªn \"b«s¬\" th× ng−êi ta sÏ kh«ng cã quyÒn, dï lµ mét vÞ gi¸o chñ nãi ®Õn chuyÖn hôt d©n sè n÷a. TÊt c¶ s¸ch cña «ng M«rÝtx¬ BarÐt vµ tÊt c¶ nh÷ng bµi b¸o cña «ng PhorÐt (Lui) chØ ®¸ng ®em mµ... ®èt c¶ ®i v× dï cã quyÒn thÕ ®Õn ®©u, th× c¸c vÞ còng kh«ng thÓ cho r»ng m¸u latinh ®ang ch¶y trong huyÕt qu¶n cña ng−êi An Nam hay ng−êi §ah«m©y. Vµ khi mµ kh«ng cßn thuéc ®Þa n÷a th× binh sÜ vinh quang cña chóng ta sÏ ®i ®¸nh ch¸c ë ®©u cho ®ì buån tay? BiÕt göi ®i ®©u nh÷ng vÞ thèng so¸i hÕt thêi, nh÷ng nhµ chÝnh trÞ thÊt c¬ lì vËn, bän giÕt ng−êi kh«ng may, nh− «ng Bèp vµ nh÷ng ng−êi kh¸c? Ph¶i hµng tËp s¸ch, hµng tËp s¸ch ®Ó miªu t¶ mäi ®iÒu bÊt tiÖn x¶y ra nÕu kiÕn nghÞ Êy ®−îc chÊp nhËn. Cßn chóng t«i n÷a, chóng t«i còng hÕt søc hoan nghªnh nã, nh−ng dÜ nhiªn víi ý nghÜa kh¸c. Mét khi chóng t«i lµ ng−êi Ph¸p, lËp tøc chóng t«i sÏ göi mét ®oµn khai ho¸ ®Õn kh¾p n−íc Ph¸p. Chóng t«i sÏ lµm cho ®Êt n−íc ng−êi G«loa ngËp lôt r−îu vµ thuèc phiÖn. ë ®©y, chóng t«i sÏ ®¸nh thuÕ muèi, thuÕ nhËp thÞ, sÏ cho b¾t giam theo lÖnh hµnh chÝnh, ph¹t tiÒn tËp thÓ, sÏ cho më nh÷ng toµ ¸n ®Æc biÖt ®Ó ®µn ¸p, ho¹t ®éng th−êng xuyªn, lËp kiÓm duyÖt, v.v. vµ v.v.. Nãi gän l¹i, chóng t«i sÏ lµm l¹i ë ®©y tÊt c¶ nh÷ng g× mµ nh÷ng kÎ nguyªn lµ bÒ trªn cña chóng t«i ®· lµm trªn ®Êt n−íc chóng t«i, cho chóng t«i ho¸ ra lµ ng−êi Ph¸p. Chóng t«i sÏ cÊm tÊt c¶ c¸c b¸o, c¶ b¸o Le Matin vµ b¸o Le Petit Parisien. Chóng t«i sÏ b·i quyÒn tù do ®i l¹i, tù do héi häp. Chóng t«i sÏ ®−a nh÷ng ng−êi sinh ®Î ë ®©y vµo chÕ ®é b¶n xø, xiÕt bao ªm ¸i vµ tèt lµnh, mµ chóng t«i, ng−êi An Nam, ng−êi Mang¸t, ng−êi Phi ch©u chóng t«i ®· ®−îc h−ëng tõ l©u. Chóng t«i sÏ b¾t nh÷ng thanh niªn Ph¸p ph¶i \"t×nh nguyÖn\" nhËp ngò, kh«ng ph¶i 18 th¸ng, mµ lµ ba, lµ bèn n¨m. NÕu cÇn, chóng t«i sÏ göi hä ®i cho ng−êi ta giÕt chÕt, ®Ó b¶o vÖ Tæ quèc vµ b¶o vÖ kÐt s¾t cña chóng t«i. Chóng t«i sÏ chän nh÷ng c« g¸i Ph¸p

Kh«ng ph¶i chuyÖn ®ïa 203 trÎ, ®Ñp, cho ®Õn §«ng D−¬ng, ¡ngti¬, Ma®ag¸txca, ch©u Phi, lµm con ®ßi, mçi th¸ng 40 phr¨ng. Chóng t«i sÏ lµ Tæng thèng n−íc Céng hoµ Ph¸p, Bé tr−ëng, Th−îng nghÞ sÜ vµ H¹ nghÞ sÜ. Chóng t«i sÏ lµ nh÷ng nhµ khai ho¸, nh÷ng nhµ b¶o hé, nh÷ng kÎ bµi xÝch ng−êi b¶n xø, nh÷ng kÎ th©n ng−êi b¶n xø. Chóng t«i sÏ cai trÞ ng−êi Ph¸p, vµ khi bùc m×nh, cã thÓ gäi ng−êi thæ d©n - nh− chóng t«i ®· tõng bÞ gäi nh− thÕ cho ®Õn nay - lµ nh÷ng th»ng Nhµ quª1) bÈn thØu, hay lò \"dª con\" bÈn thØu. §óng lµ sÏ ®Õn l−ît chóng t«i, ph¶i kh«ng? NguyÔn ¸i Quèc B¸o Le Paria, sè 15, th¸ng 6-1923. _______________ 1) Hai ch÷ “Nhµ quª” trong nguyªn b¶n viÕt b»ng tiÕng ViÖt (BT).

204 DiÔn ®µn §«ng D−¬ng Nhê ®é l−îng mÉu tõ cña n−íc Ph¸p b¶o hé, §«ng D−¬ng thËt ®· trë thµnh mét chç n¸u th©n cho bän lµm bËy. ¤ng B«®oanh mÆc dï cã bÞ tè c¸o h¼n hoi vÒ téi gi¶ m¹o vµ dïng giÊy tê gi¶ m¹o, b©y giê còng cø lµ Toµn quyÒn. ¤ng §¸cl¬ nguyªn b¸n ch¸o, tr−íc lµ quan cai trÞ tØnh, bÞ lªn ¸n lµ ¨n hèi lé, lµ c−êng hµo vµ ®· g©y ra cuéc næi dËy ®Ém m¸u ë Th¸i Nguyªn, ®· ®−îc ChÝnh phñ thuéc ®Þa cö vµo Héi ®ång thµnh phè Sµi Gßn. ¤ng Tªa, kü s− vµ gi¸m ®èc mét h·ng bu«n lín, bÞ tè c¸o lµ cã téi nhòng l¹m mµ kh«ng bÞ rÇy rµ g×. Giê ®Õn l−ît Bu®in«, viªn quan cai trÞ nµy bÞ kiÖn: ®· ®ót tói sè tiÒn lêi mét cuéc chî phiªn tæ chøc nh©n dÞp kh¸nh thµnh t−îng ®µi tö sÜ; ®· ®ßi vµ nhËn mét mãn tiÒn \"båi th−êng\" lín tr¶ cho sù cã mÆt cña m×nh trong buæi ch«n cÊt mét mô nhµ giµu b¶n xø, ®· ®ßi nh÷ng mãn tiÒn lín chÌ l¸ khi cÊp mét giÊy phÐp hay giÊy lÖnh nµo ®ã. Cuèi cïng, ®· lîi dông, trong mäi tr−êng hîp quyÒn hµnh quan cai trÞ (mµ n−íc Ph¸p cã chñ quyÒn ®· uû th¸c cho) ®Ó lµm ®æ må h«i s«i n−íc m¾t ng−êi bÞ trÞ vµ ®Ó cho ph×nh vÝ tiÒn cña «ng ta. Nh−ng lêi kÕt téi nÆng nhÊt lµ thÕ nµy: Lµng T©n An (Nam Kú) cã mét nhµ m¸y ®iÖn. ViÖc khai th¸c cã lîi vµ phè x¸, nhµ cöa trong lµng cã ®iÖn s¸ng mµ kh«ng ph¶i tr¶ tiÒn. Quan cai trÞ Bu®in« buéc lµng ph¶i nh−îng kh«ng nhµ m¸y cho mét anh thÇu kho¸n ®· cã vi thiÒng cho «ng ta.

DiÔn ®µn ®«ng d−¬ng 205 Ýt l©u sau, lµng ph¶i tr¶ tiÒn ®iÖn dïng ngoµi phè vµ trong nhµ. ThÊy hµng ngh×n ®iÒu bÊt lîi, hä míi biÕt m×nh tù qu¶n nhµ m¸y th× lîi h¬n. Hä ph¶i bá ra mÊy chôc ngµn ®ång ®Ó chuéc l¹i c¸i mµ hä ®· ph¶i \"nh−îng kh«ng\". LÇn thø hai nµy, vÞ quan cai trÞ ®ót tói thªm mÊy tê b¹c lín n÷a. BÞ kiÖn v× téi bu«n b¸n ng−êi chÕt, bãc lét ng−êi sèng, tham « lé liÔu, quan cai trÞ Bu®in« võa ®−îc c«ng lý Ph¸p cho tr¾ng ¸n. Ngµy mai cã thÓ «ng ta cßn ®−îc hu©n ch−¬ng. Bao giê ng−êi ta còng v× uy tÝn chñng téc, mµ x¸ téi cho lò \"v« l¹i kh¶ è\". Bao giê ng−êi ta còng nh©n danh nh©n d©n Ph¸p mµ b¾t c«ng lý lµm ®Ü bîm. V¨n minh lµ nh− thÕ ®ã. NguyÔn ¸i Quèc B¸o Le Paria, sè 15, th¸ng 6-1923.

206 Trß MÐclanh Trong khi chê ®îi ®i khai ho¸ nh÷ng ng−êi §«ng D−¬ng t¹i §«ng D−¬ng, ngµi Th¸i thó MÐclanh muèn h·y khai ho¸ nh÷ng ng−êi §«ng D−¬ng ®· chÕt, c¸c ng−êi biÕt ®Êy, nh÷ng ng−êi chÕt cho Tæ quèc, cho c«ng lý, vµ v©n v©n, ë Ph¸p. C−êi ë nghÜa trang lµ mét c¸i thó cña nh÷ng bËc vÜ nh©n1), nh−ng ë ®Êy mµ c−êi mét m×nh th× cã thÓ lµ v« duyªn. V× vËy, b÷a nä, quan lín M¸cxian MÐclanh ra lÖnh cho ®oµn thanh niªn AnnamÝt ®−îc trî cÊp theo ngµi ®Õn V−ên Ng−êi ChÕt ë N«gi¨ng trªn s«ng M¸cn¬ v× ë ®ã sÏ ®−îc ®äc mét bµi diÔn v¨n do ngµi chøng gi¸m. Bµi diÔn v¨n tr−íc khi ®äc cho c«ng chóng, ph¶i tr×nh lªn quan lín ®Ó ngµi duyÖt. Ng−êi ta ®· tr×nh vµ bµi diÔn v¨n bÞ coi lµ qu¸ ngç ng−îc, quan lín ra lÖnh cø viÖc bá ®i ®Ó thay thÕ b»ng mét bµi kh¸c mµ quan lín cho dµn ý. Cè nhiªn, bµi diÔn v¨n xµo nÊu trong c¸c thø n−íc cèt cña quan lín nh− vËy, th× h−¬ng vÞ cña lßng trung thµnh vµ lßng ¸i mé bÊt diÖt ®èi víi n−íc Ph¸p ph¶i x«ng lªn ®Õn ng¹t mòi... _______________ 1) ¸m chØ Thñ t−íng Ph¸p Po¨ngcarª. Khi ®Õn th¨m mét nghÜa trang lÝnh Ph¸p, Po¨ngcarª nh¨n r¨ng c−êi. §¶ng Céng s¶n Ph¸p lÊy bøc ¶nh ®ã in ra hµng triÖu tÊm d−íi ®Ò ch÷: \"Po¨ngcarª nã c−êi\" vµ b¸n kh¾p n−íc Ph¸p. Bøc ¶nh g©y ra mét phong trµo s«i næi chèng Po¨ngcarª. Cuèi cïng ChÝnh phñ cña «ng ta bÞ ®æ (BT).

Trß MÐclanh 207 NÕu ng−êi chÕt nãi ®−îc, nh− bän ®ång cèt b¶o thÕ, th× nh÷ng hån ma An Nam ë N«gi¨ng sÏ lªn tiÕng: \"C...¶m ¬n «ng Toµn quyÒn! Nh−ng xin lµm ¬n... cót ®i cho!\"1). N. B¸o Le Paria, sè 15, th¸ng 6-1923. _______________ 1) M...erci µ toi, ...F... nous la paix! Trong tiÕng Ph¸p ch÷ M viÕt t¾t, ng−êi ta th−êng hiÓu lµ Merde, lµ mét tiÕng chöi rña rÊt tôc, còng cã nghÜa lµ ph©n. Ch÷ F. lµ Foutre cã nghÜa lµ cót, xÐo ®i, ®Ó yªn (Foutre le camp, Foutre la paix...). §©y lµ lèi ch¬i ch÷ cña t¸c gi¶ (BT).

208 Th− göi c¸c b¹n cïng ho¹t ®éng ë Ph¸p C¸c b¹n th©n mÕn, Bao l©u nay chóng ta lµm viÖc víi nhau. MÆc dÇu chóng ta lµ nh÷ng ng−êi kh¸c gièng, kh¸c n−íc, kh¸c t«n gi¸o, chóng ta ®· th©n yªu nhau nh− anh em. Chóng ta cïng chÞu chung mét nçi ®au khæ: sù b¹o ng−îc cña chÕ ®é thùc d©n. Chóng ta ®Êu tranh v× mét lý t−ëng chung: gi¶i phãng ®ång bµo chóng ta vµ giµnh ®éc lËp cho Tæ quèc chóng ta. Trong cuéc chiÕn ®Êu cña chóng ta, chóng ta kh«ng c« ®éc, v× chóng ta cã tÊt c¶ d©n téc cña chóng ta ñng hé vµ v× nh÷ng ng−êi Ph¸p d©n chñ, nh÷ng ng−êi Ph¸p ch©n chÝnh, ®øng bªn c¹nh chóng ta. C«ng viÖc chung cña chóng ta \"Héi liªn hiÖp thuéc ®Þa\"34 vµ tê b¸o NG¦êI CïNG KHæ1) ®· cã nh÷ng kÕt qu¶ tèt. Nã ®· lµm cho n−íc Ph¸p, n−íc Ph¸p ch©n chÝnh hiÓu râ nh÷ng viÖc x¶y ra trong c¸c thuéc ®Þa. Lµm cho n−íc Ph¸p hiÓu râ bän c¸ mËp thùc d©n ®· lîi dông tªn tuæi vµ danh dù cña n−íc Ph¸p ®Ó g©y nªn nh÷ng téi ¸c kh«ng thÓ t−ëng t−îng ®−îc. Nã ®· thøc tØnh ®ång bµo chóng ta. §ång thêi nã còng khiÕn cho ®ång bµo chóng ta nhËn râ n−íc Ph¸p, n−íc Ph¸p tù do, b×nh ®¼ng vµ b¸c ¸i. Nh−ng chóng ta cßn ph¶i lµm nhiÒu h¬n. _______________ 1) B¸o Le Paria (BT).

Th− göi c¸c b¹n cïng ho¹t ®éng ë ph¸p 209 Chóng ta ph¶i lµm g×? Chóng ta kh«ng thÓ ®Æt vÊn ®Ò Êy mét c¸ch m¸y mãc. §iÒu ®ã tuú hoµn c¶nh cña mçi d©n téc chóng ta. §èi víi t«i, c©u tr¶ lêi ®· râ rµng: trë vÒ n−íc, ®i vµo quÇn chóng, thøc tØnh hä, tæ chøc hä, ®oµn kÕt hä, huÊn luyÖn hä, ®−a hä ra ®Êu tranh giµnh tù do ®éc lËp. Cã lÏ mét vµi ng−êi trong c¸c b¹n còng ph¶i vµ cã thÓ lµm nh− t«i. Cßn c¸c b¹n kh¸c th× tiÕp tôc c«ng viÖc hiÖn thêi cña chóng ta: cñng cè \"Héi liªn hiÖp thuéc ®Þa\" vµ ph¸t triÓn tê b¸o NG¦êI CïNG KHæ cña chóng ta. C¸c b¹n th©n mÕn, T«i tõ gi· c¸c b¹n. T«i xa c¸c b¹n, nh−ng lßng t«i lu«n lu«n gÇn c¸c b¹n. C¸c b¹n tha lçi cho t«i kh«ng h«n c¸c b¹n tr−íc khi ®i. C¸c b¹n biÕt r»ng t«i bÞ theo dâi riÕt. Khi c¸c b¹n ®−îc th− nµy, NguyÔn cña c¸c b¹n Ýt nhÊt còng ®· xa n−íc Ph¸p 24 giê råi. §¹i, ng−êi ®ång h−¬ng cña t«i, sÏ giao l¹i cho «ng B. th×a kho¸ cña toµ b¸o, giÊy tê vµ tµi liÖu cña Héi vµ cña tê b¸o, còng nh− quü cña tê b¸o. T«i ®· tr¶ tiÒn thuª nhµ cho toµ b¸o ®Õn cuèi n¨m. TiÒn in còng ®· thanh to¸n. Chóng ta kh«ng m¾c nî ai. Sæ th− viÖn ®Ó ë trong ng¨n kÐo bªn ph¶i. S¸ch cho m−în ®· lÊy vÒ, trõ nh÷ng s¸ch cho nh÷ng héi viªn ®i nghØ m−în. Nãi tãm l¹i, c¸c viÖc ®Òu ®©u vµo ®Êy tr−íc khi t«i ®i. T«i sÏ viÕt th− cho c¸c b¹n. Nh−ng t«i kh«ng d¸m høa víi c¸c b¹n, v× kh«ng ph¶i dÔ viÕt th− khi ng−êi ta ho¹t ®éng bÝ mËt. Dï t«i cã viÕt th− cho c¸c b¹n hay kh«ng, c¸c b¹n h·y tin ch¾c r»ng lßng t«i lu«n lu«n yªu c¸c b¹n. Nhê c¸c b¹n b¾t tay nh÷ng ng−êi b¹n Ph¸p cña chóng ta. B©y giê, mét vµi lêi víi ch¸u trai vµ ch¸u g¸i. C¸c ch¸u rÊt yªu chó vµ chó còng rÊt yªu c¸c ch¸u, ph¶i kh«ng c¸c ch¸u? Chó sÏ nãi víi nh÷ng ng−êi b¹n nhá ViÖt Nam lµ

210 Hå CHÝ MINH TOµN TËP c¸c ch¸u rÊt ngoan. Chó sÏ thay mÆt c¸c ch¸u b¾t tay c¸c b¹n nhá ViÖt Nam. Cã lÏ rÊt l©u, c¸c ch¸u sÏ kh«ng ®−îc thÊy chó NguyÔn, kh«ng ®−îc leo lªn ®ïi, lªn l−ng chó nh− c¸c ch¸u th−êng lµm. Vµ còng rÊt l©u chó sÏ kh«ng thÊy c« AlÝtx¬ (Alice) vµ cËu P«n (Paul) cña chó. Khi chó ch¸u m×nh gÆp nhau, cã lÏ chó ®· giµ, c¸c ch¸u ®· lín b»ng ba vµ m¸. §iÒu ®ã kh«ng ng¹i g×. Chó sÏ lu«n lu«n nhí ®Õn c¸c ch¸u. C¸c ch¸u lu«n lu«n vÉn lµ c« bÐ AlÝtx¬ vµ cËu bÐ P«n th©n yªu cña chó. C¸c ch¸u ngoan. Häc thuéc bµi. V©ng lêi cha mÑ. §õng ®¸nh con chã nhá Mariuýt (Marius) cña c¸c ch¸u. Khi c¸c ch¸u ®· h¬i lín, c¸c ch¸u sÏ ®Êu tranh cho Tæ quèc cña c¸c ch¸u còng nh− ba m¸, chó NguyÔn vµ nh÷ng chó kh¸c. C¸c ch¸u nhá th©n yªu cña chó, chó h«n c¸c ch¸u rÊt kªu. C¸c ch¸u h«n mÑ hé chó. Chó NguyÔn In trong s¸ch Nh÷ng mÈu chuyÖn vÒ ®êi ho¹t ®éng cña Hå Chñ tÞch, Nxb. Sù thËt, Hµ Néi, 1976, tr. 51-54.

211 Th− göi Trung −¬ng §¶ng Céng s¶n Ph¸p C¸c ®ång chÝ, Nh÷ng nghÞ quyÕt cña §¹i héi lÇn thø II cña Quèc tÕ35 vÒ vÊn ®Ò thuéc ®Þa ®· mang l¹i hai t¸c dông ®ång thêi nh−ng l¹i hoµn toµn tr¸i ng−îc nhau. Mét mÆt, chñ nghÜa ®Õ quèc ®i ¸p bøc - ngõa tr−íc nh÷ng kÕt qu¶ cã thÓ x¶y ra cña chÝnh s¸ch ®ã nÕu nã ®−îc thi hµnh nghiªm tóc - ®· ®Ò phßng vµ t¨ng gÊp béi nh÷ng ho¹t ®éng tuyªn truyÒn, ngu d©n vµ ®µn ¸p. MÆt kh¸c, nh©n d©n bÞ ¸p bøc ë c¸c thuéc ®Þa, ®−îc tiÕng vang cña c¸ch m¹ng thøc tØnh, ®· h−íng theo b¶n n¨ng cña hä vÒ Quèc tÕ cña chóng ta, mét chÝnh ®¶ng duy nhÊt mµ hä hy väng lµ sÏ quan t©m ®Õn hä mét c¸ch th©n thiÕt, mµ hä hoµn toµn mong mái lµ sÏ mang l¹i cho hä sù gi¶i phãng. Nh− vËy, chóng ta sÏ cã thÓ kh«ng nh÷ng ®¸nh ®æ uy thÕ cña chñ nghÜa thùc d©n bãc lét vµ lay chuyÓn vÞ trÝ cña chóng, mµ cßn cã thÓ biÕn mèi c¶m t×nh thuÇn tuý t×nh c¶m vµ thô ®éng cña c¸c d©n téc thuéc ®Þa ®èi víi chóng ta thµnh mèi c¶m t×nh hµnh ®éng, nÕu nh÷ng nghÞ quyÕt cña Quèc tÕ ®−îc chÊp hµnh. Khèn nçi cho ®Õn nay, nh÷ng nghÞ quyÕt Êy chØ ®−îc dïng ®Ó t« ®iÓm mÆt giÊy! Ph©n bé Ph¸p, ph©n bé Anh vµ nh÷ng ph©n bé c¸c n−íc thùc d©n kh¸c ®· lµm g× cho c¸c thuéc ®Þa cña chñ nghÜa t− b¶n n−íc hä? Nh÷ng ph©n bé Êy ®· cã mét chÝnh s¸ch thuéc ®Þa vµ mét c−¬ng lÜnh râ rÖt vÒ thuéc ®Þa, chÝnh x¸c vµ liªn tôc ch−a? Nh÷ng chiÕn sÜ cña c¸c ph©n bé Êy cã hiÓu thuéc ®Þa lµ g× vµ tÇm

212 Hå CHÝ MINH TOµN TËP quan träng cña thuéc ®Þa lµ nh− thÕ nµo kh«ng? Ng−êi ta cã thÓ tr¶ lêi lµ kh«ng. §èi víi c¸c thuéc ®Þa Ph¸p, a) mét ban nghiªn cøu thuéc ®Þa ®· ®−îc thµnh lËp; b) mét môc viÕt vÒ thuéc ®Þa ®· ®−îc më ra trªn b¸o L'HumanitÐ; c) nh÷ng lêi tuyªn bè ñng hé d©n chóng thuéc ®Þa ®· ®−îc ph¸t biÓu trong c¸c ®¹i héi toµn quèc; d) hai cuéc hµnh tr×nh tuyªn truyÒn ®· ®−îc c¸c ®¹i biÓu cña §¶ng tiÕn hµnh. Sau khi ®−îc thµnh lËp Ýt l©u vµ khi ®· giµnh ®−îc kh«ng ph¶i lµ kh«ng chËt vËt nh÷ng cét b¸o trªn tê L'HumanitÐ, Ban nghiªn cøu thuéc ®Þa ®· ho¹t ®éng kh¸ tèt. Nh÷ng tµi liÖu vµ tin tøc cã gi¸ trÞ ®· b¾t ®Çu ®−îc göi tõ c¸c thuéc ®Þa ®Õn Ban. ChiÕn dÞch mµ Ban tiÕn hµnh trªn b¸o §¶ng nh»m chèng nh÷ng nhòng l¹m vµ téi ¸c cña bÌ lò thùc d©n, ®· nhanh chãng thu hót sù quan t©m m¹nh mÏ cña d©n chóng c¸c thuéc ®Þa vµ mang l¹i nçi lo l¾ng cho chñ nghÜa ®Õ quèc thùc d©n vµ b¸o chÝ cña nã. Nh−ng diÔn ®µn Êy ®ét nhiªn ®· bÞ b¸o L'HumanitÐ bá ®i. BÞ t−íc mÊt ph−¬ng tiÖn c«ng t¸c vµ ho¹t ®éng, Ban l©m vµo t×nh tr¹ng hoµn toµn bÞ tª liÖt. §iÒu ®ã ®· lµm cho giíi b¸o chÝ to lín cña giai cÊp t− s¶n rÊt hµi lßng, nh÷ng b¸o chÝ nµy ®· dµnh rÊt ®Òu ®Æn hµng bao nhiªu trang cho c«ng t¸c tuyªn truyÒn thùc d©n vµ lu«n lu«n sî bÞ c¶i chÝnh vµ lËt mÆt n¹. §iÒu ®ã ®· ®Æc biÖt g©y nh÷ng Ên t−îng rÊt nÆng nÒ cho d©n b¶n xø. MÆc dÇu lµ h·o huyÒn, nh÷ng lêi tuyªn bè trong c¸c ®¹i héi toµn quèc ñng hé d©n chóng c¸c thuéc ®Þa còng ®· gãp phÇn cñng cè mèi c¶m t×nh mµ hä ®· cã ®èi víi §¶ng. Tuy nhiªn thËt lµ kh«ng thÝch ®¸ng nÕu cø l¾p ®i l¾p l¹i m·i mét ®iÒu mµ kh«ng lµm g× c¶. Vµ nh÷ng ng−êi bÞ ¸p bøc khèn khæ thÊy chóng ta chØ lu«n lu«n høa hÑn nh−ng còng lu«n lu«n kh«ng hµnh ®éng g× th× b¾t ®Çu tù hái r»ng kh«ng biÕt thùc ra chóng ta lµ nh÷ng ng−êi ®øng ®¾n hay lµ nh÷ng kÎ lõa phØnh. Cuéc hµnh tr×nh cña c¸c

Th− göi trung −¬ng §¶ng céng s¶n ph¸p 213 ®ång chÝ Vay¨ng Cutuyariª vµ ¡ng®rª BÐct«ng qua Angiªri vµ Tuynidi, tiÕn hµnh hÇu nh− cïng mét lóc víi c¸c cuéc d¹o ch¬i ®Õ v−¬ng cña bän ®¹i biÓu t− s¶n, ®· ®−îc d©n chóng ch©u Phi rÊt hoan nghªnh. NÕu nh÷ng cuéc hµnh tr×nh cïng mét tÝnh chÊt nh− thÕ ®−îc tiÕp tôc trong tÊt c¶ c¸c thuéc ®Þa th× ch¾c ch¾n lµ kÕt qu¶ sÏ ®¸ng mõng. Nh−ng, ®¸ng lÏ ph¶i t¨ng c−êng tuyªn truyÒn th× chóng ta l¹i ®· bá dë c¸i viÖc ®· ®−îc b¾t ®Çu, vµ bá mÊt nh÷ng c¬ héi tèt. Bëi thÕ, chóng ta ®· lµm rÊt Ýt trong khi x¶y ra cuéc b·i c«ng ®Ém m¸u ë M¸ctinÝch, c¶nh chÕt ®ãi ë B¾c Phi vµ cuéc næi dËy ë §ah«m©y. Trong tr−êng hîp sau chãt nµy, chóng ta ®· cã mét bé mÆt thiÓu n·o. NhiÒu ngµy sau tÊt c¶ c¸c b¸o t− s¶n vµ m−êi ngµy sau b¸o L'Oeuvre, b¸o §¶ng míi ®¨ng tin vÒ cuéc næi dËy. Trong lóc ChÝnh phñ thuéc ®Þa ®· thiÕt qu©n luËt, tËp trung qu©n ®éi, huy ®éng chiÕn h¹m, huy ®éng c¸c bé m¸y ®µn ¸p, b¾t bí vµ kÕt ¸n c¸c nhµ ho¹t ®éng tõ 5 ®Õn 10 n¨m tï; trong lóc c¸c b¸o chÝ viÕt thuª ®· tiÕn hµnh mét c¸ch cã hÖ thèng mét chiÕn dÞch lõa dèi vµ b−ng bÝt d− luËn th× chóng ta chØ viÕt cã hai hay ba bµi b¸o ng¾n, råi th«i. Kh«ng ph¶i lµ kh«ng mØa mai vµ kh«ng ®¸ng buån khi trong bãng tèi cña nh÷ng ngôc tï cã tÝnh chÊt khai ho¸, nh÷ng ng−êi anh em §ah«m©y ®au khæ cña t«i ®äc ®iÒu thø 8, trong sè 21 ®iÒu kiÖn, nãi r»ng: \"Mçi ®¶ng cam ®oan tiÕn hµnh mét c«ng t¸c cæ ®éng cã hÖ thèng trong qu©n ®éi n−íc m×nh nh»m chèng mäi ¸ch ¸p bøc d©n chóng thuéc ®Þa; vµ mçi ®¶ng ph¶i ñng hé, kh«ng nh÷ng b»ng lêi nãi mµ c¶ b»ng hµnh ®éng, phong trµo gi¶i phãng cña c¸c thuéc ®Þa\". Nh−ng thËt lµ v« Ých nÕu buéc téi qu¸ khø vµ tiÕc rÎ th× giê ®· mÊt. Tèt nhÊt lµ biÕt sö dông tèt th× giê trong t−¬ng lai. VËy chóng t«i yªu cÇu §¶ng: 1) chÝnh thøc thõa nhËn Liªn ®oµn M¸ctinÝch (nhãm Gi¨ng Gi«rÐt); 2) më l¹i môc viÕt vÒ thuéc ®Þa trong b¸o L'HumanitÐ;