Hồ Chí Minh toàn tập - Tập 1

114 Phô n÷ An Nam vµ sù ®« hé cña Ph¸p ChÕ ®é thùc d©n, tù b¶n th©n nã, ®· lµ mét hµnh ®éng b¹o lùc cña kÎ m¹nh ®èi víi kÎ yÕu råi. B¹o lùc ®ã, ®em ra ®èi xö víi trÎ em vµ phô n÷, l¹i cµng bØ æi h¬n n÷a. ThËt lµ mét sù mØa mai ®au ®ín khi ta thÊy r»ng v¨n minh d−íi nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau, nh− tù do, c«ng lý, v.v. - ®−îc t−îng tr−ng b»ng h×nh ¶nh mét ng−êi ®µn bµ dÞu hiÒn vµ ®−îc mét h¹ng ng−êi næi tiÕng lµ hµo hoa phong nh· ra søc ®iÓm t« - l¹i ®èi xö mét c¸ch hÕt søc bØ æi víi ng−êi ®µn bµ b»ng x−¬ng b»ng thÞt vµ xóc ph¹m mét c¸ch v« liªm sØ tíi phong ho¸, trinh tiÕt vµ ®êi sèng cña hä. Thãi d©m b¹o ë thuéc ®Þa lµ mét hiÖn t−îng phæ biÕn vµ tµn ¸c kh«ng thÓ nµo t−ëng t−îng ®−îc. ë ®©y chóng t«i chØ t¹m nªu ra mét vµi sù viÖc mµ nh÷ng ng−êi v« t− ®· chøng kiÕn vµ kÓ l¹i nh÷ng ®iÒu tai nghe m¾t thÊy, ®Ó chÞ em phô n÷ ph−¬ng T©y hiÓu râ gi¸ trÞ cña c¸i gäi lµ \"sø m¹ng khai ho¸\" mµ bän t− b¶n ®· giµnh lÊy ®éc quyÒn thi hµnh, ®ång thêi hiÓu râ nçi ®au khæ cña chÞ em phô n÷ ë thuéc ®Þa. Mét ng−êi ë thuéc ®Þa kÓ l¹i r»ng: \"Khi bän lÝnh kÐo ®Õn, d©n chóng ch¹y trèn c¶, chØ cßn l¹i hai cô giµ vµ hai phô n÷, mét thiÕu n÷ cßn t©n vµ mét phô n÷ ®ang cho ®øa con míi ®Î bó, tay d¾t mét em g¸i nhá lªn t¸m. Bän lÝnh ®ßi tiÒn, r−îu m¹nh vµ thuèc phiÖn. Kh«ng ai hiÓu chóng nãi g×, thÕ lµ chóng næi giËn lÊy b¸ng sóng nÖn mét cô giµ ngÊt ®i, råi cßn mét cô th× trong mÊy giê liÒn, hai

Phô n÷ an nam vµ sù ®« hé cña Ph¸p 115 tªn trong bän lÝnh, khi kÐo ®Õn ®· say bÝ tØ, ®em thiªu trong mét ®èng cñi cµnh kh« lµm trß vui víi nhau. Trong khi ®ã, th× nh÷ng tªn kh¸c hiÕp hai phô n÷ vµ em g¸i nhá, ch¸n råi, chóng giÕt chÕt em bÐ. Lóc ®ã, ng−êi mÑ bång ®øa con kia trèn ®−îc, råi tõ trong mét c¸i bôi c©y c¸ch ®Êy ®é 100 mÐt, tr«ng thÊy ng−êi chÞ em m×nh ®ang bÞ hµnh h¹. Duyªn cí lµm sao, chÞ ch¼ng biÕt, chÞ chØ thÊy ng−êi thiÕu n÷ bÞ ®Æt ngöa trªn mÆt ®Êt, tay ch©n bÞ trãi chÆt, miÖng bÞ bÞt l¹i, cßn mét tªn lÝnh th× lÊy l−ìi lª cø tõ tõ, tõng nh¸t mét, chäc vµo bông chÞ, råi l¹i chÇm chËm rót ra. Sau ®ã, chóng chÆt ngãn tay ng−êi thiÕu n÷ ®· chÕt ®Ó c−íp lÊy chiÕc nhÉn vµ chÆt cæ ®Ó c−íp lÊy chiÕc vßng. \"Trªn m¶nh ®Êt b»ng ph¼ng tr−íc kia lµ ruéng muèi, ba c¸i x¸c chÕt n»m ®ã: em bÐ bÞ lét truång, thiÕu n÷ bÞ mæ bông, c¸nh tay tr¸i cøng ®ê gi¬ lªn trêi v« t×nh, bµn tay n¾m chÆt. Cßn x¸c «ng cô giµ th× ghª gím lµm sao, còng trÇn truång nh− thÕ, nh−ng v× bÞ thiªu ch¸y nªn kh«ng nhËn ra h×nh thï ®−îc n÷a, mì ch¶y lªnh l¸ng ®· ®äng l¹i vµ da bông th× bÞ phång lªn, chÝn vµng, ãng ¸nh nh− da con lîn quay vËy\". (Cßn tiÕp)1) NguyÔn ¸i Quèc B¸o Le Paria, sè 5, ngµy 1-8-1922. _______________ 1) C¸c sè b¸o Le Paria sau kh«ng thÊy ®¨ng tiÕp (BT).

116 \"Së thÝch ®Æc biÖt\" Tõ khi ®Õn Pari, Kh¶i §Þnh, Hoµng ®Õ n−íc An Nam ®· thµnh môc tiªu bao v©y theo nh− th−êng lÖ cña mét sè bµ bu«n son b¸n phÊn. Hä ®· d©ng lªn Ngµi Ngù nhiÒu bøc th− nång nµn t×nh tø vµ nhiÒu tÊm ¶nh khªu gîi. Nh−ng Kh¶i §Þnh vèn lµ bËc hiÒn triÕt, Ngµi Ngù bÌn truyÒn ®em tÊt c¶ th− vµ ¶nh Êy vøt vµo sät r¸c, vµ ai hái, Ngµi Ngù còng ®Òu tõ chèi kh«ng tr¶ lêi g× hÕt. ¤ng Anbe Xar« ®· tr¶ lêi mét mü nh©n hái vÒ viÖc ®ã nh− sau: - Êy, Hoµng th−îng Ngµi cã nh÷ng së thÝch rÊt ®Æc biÖt. Bµ nµy rÊt ®çi ng¹c nhiªn vµ muèn hái cÆn kÏ thªm, nh−ng «ng Bé tr−ëng Bé Thuéc ®Þa ®· ®¸nh trèng l¶ng: - Hoµng th−îng Ngµi chØ thÝch ®äc s¸ch th«i. Bµ ta l¹i hái: - ThÕ hiÖn giê Hoµng th−îng ®ang ®äc g×? ¤ng Anbe Xar« tr¶ lêi: - Plat«ng. (Nghe lám) B¶o r»ng Hoµng ®Õ Kh¶i §Þnh lµ bËc hiÒn triÕt, ®iÒu ®ã ta kh«ng nghi ngê g× c¶. Nh−ng hiÒn triÕt th× còng kh«ng ph¶i lµ kh«ng cÇn lÔ ®é, vµ chóng t«i m¹n phÐp kÝnh t©u Hoµng th−îng r»ng cö chØ cña Ngµi dï uy nghi ®Õn ®©u ch¨ng n÷a nh−ng vÉn hoµn toµn thiÕu lÞch sù. Riªng chØ nghÜ r»ng nh÷ng bµ lÞch sù kia, v× ham chuéng nh÷ng c¸i cña vua chóa mµ bÞ khinh miÖt mét c¸ch phò phµng nh− thÕ ¾t kh«ng khái sÏ trót tÊt c¶ mèi c¨m thï ghª gím cña c¸c bµ vµo nh÷ng ®Ò tµi vÒ Hoµng th−îng, lµ ng−êi ta còng

“Së thÝch ®Æc biÖt” 117 ®ñ run lªn råi. Quan lín Bé tr−ëng vèn cã tµi ¨n nãi. ¤ng l¹i rÊt am hiÓu ch÷ nghÜa cña n−íc «ng. VËy mµ c©u «ng tr¶ lêi mü nh©n l¹i rÊt mËp mê. ¤ng dïng ch÷ \"së thÝch ®Æc biÖt\", thËt ra lµ muèn nãi g× nhØ? Cã ph¶i ngÉu nhiªn mµ, mÆc dÇu võa míi ch©n −ít ch©n r¸o tíi c¸i thµnh phè ¸nh s¸ng nµy, §øc Hoµng th−îng rÊt − th«ng th¸i vµ ®Çy t©m hån nghÖ sÜ ®· lµm quen ®−îc ngay víi mét nghÖ sÜ næi tiÕng vµ mét thi sÜ lõng danh råi ch¨ng? §Æt c©u hái nh− thÕ, chÝnh lµ ®· tr¶ lêi råi ®ã. Sau khi mü nh©n muèn hái cÆn kÏ thªm, vµ sau khi quan lín Bé tr−ëng ®¸nh trèng l¶ng, th× c¸i c©u nãi mËp mê rÊt hïng biÖn kia vÉn cßn tiÕp tôc thªm r»ng: tuy trong ch÷ ThÐÐtÌte1) cã ch÷ ThÐ (nh− VÝchto Huyg« tõng nãi), chóng ta vÉn kh«ng tin r»ng Hoµng th−îng l¹i h¹ cè ®Õn nh÷ng t¸c phÈm cña ng−êi thÇy häc cña Arixtèt, v× Hoµng th−îng vÉn lu«n lu«n ph¶i cã ng−êi th«ng ng«n míi hiÓu ®−îc tiÕng Ph¸p (vµ c¶ tiÕng Hy L¹p n÷a) kia mµ. Cho nªn khi «ng Bé tr−ëng nãi r»ng Hoµng th−îng hiÖn ®ang ®äc Plat«ng lµ «ng ch−a nãi hÕt c¸i ch÷ mµ «ng ®Þnh nãi: Ch¾c lµ «ng ®Þnh nãi ch÷ Plat«...nÝch2) ®Êy mµ. Amicus Plato, sed magis amica veritass3) Vµ chóng t«i xin tr¶ lêi: \"¤ng b¹n Plat«ng ¬i, Hoµng th−îng chØ thÝch xem th«i\". NG.A.Q. B¸o Le Paria, sè 5, ngµy 1-8-1922. _______________ 1) ThÐÐtÌte: Tªn mét bµi ®èi tho¹i cña Plat«ng bµn vÒ tri thøc vµ c¬ së cña triÕt häc, viÕt vµo kho¶ng n¨m 369 tr−íc C«ng nguyªn (BT). 2) Platonique, nghÜa ®en lµ theo häc thuyÕt Plat«ng: thuÇn tóy lý t−ëng. NghÜa bãng lµ v« hiÖu lùc. ë ®©y muèn ¸m chØ bÖnh liÖt d−¬ng cña Kh¶i §Þnh (BT). 3) NghÜa lµ T«i rÊt quý Plat«ng nh−ng ®èi víi t«i, sù thËt cßn quý h¬n nhiÒu. §©y lµ mét c©u ch©m ng«n rót trong t¸c phÈm cña Am«niuyt, nhan ®Ò lµ Cuéc ®êi cña Arixtèt (BT).

118 Th− göi Kh¶i §Þnh KÝnh göi: Hoµng th−îng Kh¶i §Þnh An Nam Hoµng ®Õ VÜnh biÖt V.V.C. Ngµi ®· ®Õn - hay nãi cho ®óng h¬n lµ ng−êi ta ®· ®−a ngµi ®Õn, coi nh− mét mãn hµng thuéc ®Þa vµ cã thÓ tr−ng bµy ë Héi chî. Ng−êi ta ®Þnh ®em ngµi bµy Ýt nhÊt lµ vµi ba th¸ng trong tñ kÝnh xinh xÎo, nh−ng máng manh vµ cã thÓ bÞ huû ho¹i. ThÕ mµ ngµi l¹i ra ®i, hay nãi cho ®óng h¬n, lµ ng−êi ta ®· buéc ngµi ph¶i cuèn gãi ra ®i. §−îc ¨n ë sang träng t¹i phè U®in«, ®−îc ru ªm Êm trong tay cña ®iÖn h¹ Xar« - «ng Hoµng An Nam vµ Bé tr−ëng Bé Thuéc ®Þa - nh− trªn tay mét ng−êi cha, thÕ mµ ngµi vÉn kªu lµ cßn rÐt. NÕu tÊt c¶ ®ång bµo cña ngµi - nh÷ng ng−êi ®· tõng dÊn th©n trong bïn lÇy, s−¬ng tuyÕt vµ d−íi lµn m−a ®¹n trªn chiÕn tr−êng ë n−íc Ph¸p, nh÷ng ng−êi ®· vµ ®ang bÞ ®µy ®o¹ d−íi tiÕt trêi rÐt nh− c¾t da c¾t thÞt, ®· vµ ®ang bÞ ®e do¹ bëi nh÷ng kÎ mµ hä tÊn c«ng, - nÕu tÊt c¶ nh÷ng ng−êi ®ã ®Òu nãi nh− ngµi ®· véi ch...uån ngay, chí ch¼ng chÞu liÒu m¹ng - cè nhiªn lµ liÒu c¸i m¹ng kh«ng ®Õ v−¬ng b»ng, nh−ng dÉu sao còng quý b¸u - th× ngµi cã thÓ lÊy ®©u ra ®−îc ®Ó tá c¸i lßng trung qu©n dÔ kiÕm vµ lßng trung thµnh rÎ róng ®Ó lµm võa ý c¸i «ng chñ cña ngµi, nh− ngµi ®· tõng tá ra ë N«gi¨ng hay ë nh÷ng n¬i kh¸c? Ngoµi vÊn ®Ò t×nh c¶m ra, vµ ngoµi mÊy con ngùa c¸i ë tr−êng ®ua L«ngs¨ng cïng nh÷ng vÎ ®Ñp cæ ®¹i ë nhµ h¸t ¤pªra ra th×

Th− göi kh¶i ®Þnh 119 ngµi ®· thÊy g× trong suèt thêi gian \"tham quan\" cña ngµi ë c¸i n−íc Ph¸p l¹c thó nµy? Ngµi cã thÊy ®−îc nguyÖn väng thiÕt tha mong muèn c«ng lý, tù do vµ lao ®éng cña quÇn chóng réng r·i cña d©n téc Ph¸p nµy kh«ng? Ngµi cã thÊy ®−îc t×nh c¶m cao c¶ yªu chuéng hoµ b×nh vµ h÷u nghÞ ®ang lµm rung ®éng tr¸i tim cña quÇn chóng ®ã, - sè quÇn chóng mµ, qua nh÷ng cuéc c¸ch m¹ng gi¶i phãng, giê ®©y ®· gi¶i phãng m×nh khái ¸ch cña bän vua chóa, ®Ó trë thµnh kÎ tù m×nh lµm chñ m×nh ®ã kh«ng? Qua nh÷ng lêi t¸n tông hÌn h¹ trong nh÷ng bµi diÔn v¨n cña mÊy nhµ ®−¬ng côc vµ trong nh÷ng bµi b¸o ®−îc trî cÊp tiÒn cña mÊy tê b¸o \"l−¬ng thiÖn\" ra, ngµi cßn cã nghe thÊy g× n÷a kh«ng? Ngµi cã ®−îc nghe ng−êi ta nãi ®Õn Paxt¬ hay V«nte, VÝchto Huyg« hay Annat«n Phr¨ngx¬ kh«ng? Ngµi cã ®−îc nghe ng−êi ta nãi ®Õn b¶n Tuyªn ng«n nh©n quyÒn vµ c«ng d©n quyÒn kh«ng? Ngµi cã ®−îc nghe ng−êi ta kÓ l¹i lÞch sö cña cuéc c¸ch m¹ng bÊt diÖt kh«ng? Sau nh÷ng xóc ®éng m¹nh mÏ khi xem nh÷ng ®¹i b¸c, xe t¨ng hoµ b×nh diÔu qua, th× trong c¸i ®Çu chÝt kh¨n cña ngµi ®· véi chím në nçi nhí nhµ, thÕ lµ ngµi véi v· cuèn gãi ra ®i! Ngµy mai ®©y, ngµi sÏ xuèng tµu, vµ ngµi sÏ l¹i tr«ng thÊy nh÷ng biÓn c¶ ven theo ®Êt n−íc cña ng−êi Ai CËp vµ ng−êi Ên §é. Hoµ lÉn víi tiÕng sãng gÇm vang, nh÷ng tiÕng thÐt d÷ déi cña nh©n d©n bÞ ¸p bøc ë c¸c n−íc nµy, còng nh− cña nh©n d©n n−íc ngµi, sÏ xÐ tan bÇu kh«ng khÝ yªn tÜnh bªn tai ngµi. Vµ nÕu nh− ngµi cã ®«i chót ãc t−ëng t−îng, ngµi sÏ thÊy r»ng ý chÝ cña nh©n d©n - mét ý chÝ ®· ®−îc hun ®óc trong nghÌo ®ãi vµ khæ cùc - mét ý chÝ cßn m¹nh h¬n vµ dÎo dai h¬n sãng c¶, cuèi cïng sÏ khoÐt hæng dÇn vµ ®¸nh bËt c¸i t¶ng ®¸ bÒ ngoµi cã vÎ v÷ng ch¾c lµ sù ¸p bøc vµ bãc lét kia ®i. Cã thÓ ngµi sÏ tù nhñ r»ng c¸i mµ ngµi tr«ng thÊy ®Êy lµ mét chót cña n−íc Ph¸p ®ã. VÜnh biÖt... ng−êi ®ång h−¬ng! Mét khi mµ nh÷ng ®ît sãng

120 Hå CHÝ MINH TOµN TËP biÓn v« t×nh ®· lÊp kÝn vÕt ®i cña con tµu ngµi ngåi th× n−íc Ph¸p sÏ quªn ngµi, còng nh− ngµi sÏ kh«ng cßn nhí chót g× vÒ nh÷ng ng−êi Ph¸p n÷a. §Ó gi÷ kû niÖm cña mét nÒn v¨n minh hiÖn ®¹i vµ lín lao, ngµi mang theo vÒ cung ®iÖn cña ngµi mét chiÕc d−¬ng cÇm, vµi c¸i nhÉn vµ c¶ mÊy chiÕc bËt löa mµ ngµi ®· ®æi ®−îc b»ng chót Ýt uy tÝn mµ ngµi ®Ó mÊt m¸t ®i trong tr¸i tim nh©n d©n cña ngµi. Vµ khi ngµi l¹i trë vÒ sèng gi÷a ®¸m phi tÇn vµ néi thÞ cña ngµi, gi÷a nh÷ng sät giÊy lén vµ tÈu thuèc phiÖn cña ngµi, th× mét vµi tªn ký lôc giµ sÏ thªu dÖt thay ngµi vµ hé ngµi ®Ó göi cho n−íc Ph¸p mµ ngµi kh«ng hÒ hiÓu biÕt mét vµi c©u nÞnh hãt hay mét vµi vÇn th¬ lñng cñng, d−íi ®ã, nh÷ng ngãn tay ®Çy nhÉn cña ngµi sÏ cÇm bót ký c¸i ch÷ ký cña mét vÞ ®Õ v−¬ng lµ nghÖ sÜ vµ v¨n nh©n (!). ThÕ lµ c¸i ý nguyÖn b×nh sinh lín cña ngµi ®· ®−îc tho¶ m·n. Vµ nh− vËy lµ h¹nh phóc vµ Êm no cña nh©n d©n An Nam còng sÏ ®−îc x©y dùng vµ cñng cè råi ®Êy! NguyÔn ¸i Quèc B¸o Le Journal du Peuple, ngµy 9-8-1922.

121 D−íi sù b¶o hé cña... Khi lµm C«ng sø tØnh Th¸i Nguyªn (B¾c Kú), v× môc ®Ých tèng tiÒn, §¸cl¬ ®· b¾t bí, giam cÇm vµ kÕt ¸n v« cí ng−êi b¶n xø. H¾n ®· gi¸ng nh÷ng có ®Êm vµ nh÷ng trËn ®ßn roi vµo nh÷ng ng−êi b¶n xø bÞ gäi ®i lÝnh \"t×nh nguyÖn\". H¾n ®èi xö tµn ¸c víi nh÷ng ng−êi lÝnh lÖ b¶n xø, n¾m tãc hä l«i xÒnh xÖch, ®Ëp ®Çu hä vµo t−êng nhµ cña h¾n. H¾n ®©m l−ìi kiÕm vµo nh÷ng ng−êi tï khiÕn hä bÊt tØnh nh©n sù. Viªn C«ng sø §¸cl¬ ®¸nh mét ng−êi b¶n xø b»ng roi s¾t vµ lµm g·y hai ngãn tay cña ng−êi nµy. H¾n dïng roi ®¸nh tói bôi mét viªn ®éi ng−êi b¶n xø. H¾n ch«n ®Õn tËn cæ nh÷ng ng−êi lÝnh lÖ b¶n xø nµo kh«ng lµm võa lßng vµ chØ cho ®µo hä lªn khi hä ®· gÇn chÕt. H¾n dïng gËy ®©m lßi m¾t mét viªn ®éi ng−êi b¶n xø kh¸c. Cuèi cïng cuéc khëi nghÜa Th¸i Nguyªn ®· bïng næ chèng l¹i sù tµn ¸c cña h¾n vµ m¸u ng−êi b¶n xø lÉn m¸u ng−êi Ph¸p ®· ®æ. Bao nhiªu m¸u ®· ch¶y, bao nhiªu nhµ ®· bÞ ph¸, vµ bao nhiªu ng−êi v« téi ®· bÞ chÆt ®Çu. §Ó th−ëng nh÷ng c«ng tr¹ng ®¸ng khen Êy cña viªn C«ng sø §¸cl¬, ng−êi ta phong h¾n chøc Ch¸nh Gi¸m kh¶o c¸c tr−êng lín ë Hµ Néi vµ bæ nhiÖm h¾n lµm §æng lý v¨n phßng cña viªn Thèng sø B¾c Kú. B¸o L'HumanitÐ vµ Héi Nh©n quyÒn vµ D©n quyÒn ®· ph¶n ®èi.

122 Hå CHÝ MINH TOµN TËP NÕu viªn sÜ quan §øc Ph«n Sephen bÞ tï 20 n¨m khæ sai v× ®· tµn s¸t ng−êi ë R«ngc¬ th× viªn C«ng sø §¸cl¬ ®¸ng ph¶i tï Ýt nhÊt lµ gÊp ba lÇn 20 n¨m khæ sai v× téi ¸c cña h¾n. Nh−ng c¸c b¹n cã biÕt sè phËn cña h¾n ta nh− thÕ nµo kh«ng? H¾n ®· trë thµnh Uû viªn Héi ®ång thµnh phè Sµi Gßn, nghÜa lµ ng−êi céng t¸c trùc tiÕp cña c¸c ngµi Xar« vµ Ut¬r©y vµ lµm chñ vËn mÖnh nh÷ng ng−êi nhµ quª1) ë Sµi Gßn! H¹nh phóc thay xø Nam Kú!! NguyÔn ¸i Quèc MéT VÊN §Ò Cã thËt ng−êi Ph¸p tªn lµ C. phôc vô trong Së mËt th¸m cña viªn Toµn quyÒn §«ng D−¬ng kh«ng? Cã thËt c¸i tªn C. Êy ®−îc ph¸i ®i \"c«ng c¸n\" ë Phó Xuyªn ®· buéc nh÷ng ng−êi An Nam ë ®ã ph¶i gäi h¾n lµ quan lín, vµ ®¸nh ®Ëp tµn nhÉn nh÷ng ai chËm tu©n theo lÖnh h¾n kh«ng? Cã thËt còng chÝnh tªn C. Êy ®· ®¸nh ng−êi lÝnh lÖ kh«ng? ë c¸i thiªn ®−êng §«ng D−¬ng, ng−êi ta ®−îc phÐp vµ cã thÓ lµm bÊt cø g×, cã ph¶i nh− thÕ kh«ng, ngµi Toµn quyÒn L«ng? N.A.Q. B¸o L'HumanitÐ, ngµy 17-8-1922. _______________ 1) Nh÷ng ch÷ “nhµ quª”, “quan lín”, “lÝnh lÖ” trong nguyªn b¶n viÕt b»ng tiÕng ViÖt (BT).

123 Chñ nghÜa céng s¶n vµ thanh niªn Trung Quèc Phong trµo thanh niªn x· héi chñ nghÜa míi b¾t ®Çu ë Trung Quèc tõ n¨m 1920. Nh−ng tõ ®ã vµ chØ cã tõ ®ã th× nh÷ng thanh niªn m¸cxÝt, nh÷ng thanh niªn v« chÝnh phñ chñ nghÜa, nh÷ng nghiÖp ®oµn x· héi chñ nghÜa vµ nh÷ng c«ng ®oµn míi gia nhËp c¸c héi liªn hiÖp. Vµ chØ tõ th¸ng 11 n¨m 1921, nh÷ng thanh niªn céng s¶n míi thµnh lËp ®−îc c¸c tæ chøc ®éc lËp cña hä. 5 ngh×n thanh niªn ®· tËp hîp d−íi ngän cê bóa liÒm. Håi th¸ng 5 n¨m 1922, hä triÖu tËp ®¹i héi toµn Trung Quèc. 16 diÔn gi¶ ®· lªn ph¸t biÓu trªn diÔn ®µn ®¹i héi. Hä ®· bÇu ra mét ban chÊp hµnh gåm 25 ®¹i biÓu, thay mÆt cho 15 tæ chøc, vµ 2 ®¹i biÓu thay mÆt cho c¸c thanh niªn ë ngoµi n−íc. Hä th«ng qua mét b¶n ®iÒu lÖ gåm 35 ®iÓm. §¹i héi kªu gäi c¸c c«ng nh©n vµ lao ®éng toµn Trung Quèc, c¸c sinh viªn, c¸c thanh niªn nam n÷, tÊt c¶ nh÷ng ng−êi cã t− t−ëng ®éc lËp, c¸c binh lÝnh còng nh− c¶nh s¸t. C−¬ng lÜnh cña tæ chøc ®ã gåm cã 4 phÇn sau ®©y: A. VÒ chÝnh trÞ 1. §Êu tranh giai cÊp. 2. QuyÒn ®Çu phiÕu. 3. QuyÒn tù do ng«n luËn, tù do b¸o chÝ, tù do héi häp, tù do lËp héi, tù do b·i c«ng. B. VÒ kinh tÕ 1. Ngµy lao ®éng (6 giê cho nh÷ng thanh niªn 18 tuæi trë xuèng,

124 Hå CHÝ MINH TOµN TËP 8 giê cho nh÷ng ng−êi ®· ®ñ tuæi thanh niªn). 2. TuÇn lÔ nghØ mét ngµy. 3. Bá chÕ ®é hîp ®ång c¸ nh©n ký gi÷a chñ vµ thî. 4. B¶o hé lao ®éng cho c«ng nh©n. 5. Lao ®éng ngang nhau th× tr¶ l−¬ng ngang nhau. C. VÒ gi¸o dôc 1. Gi¸o dôc x· héi ë Nhµ n−íc: dïng c¸c cuéc nãi chuyÖn, c¸c b¸o chÝ ®Ó tuyªn truyÒn nh÷ng t− t−ëng céng s¶n chñ nghÜa, 2. Gi¸o dôc chÝnh trÞ b»ng c¸c cuéc nãi chuyÖn, c¸c s¸ch b¸o, vµ c¸c cuéc th¶o luËn vÒ ®Êu tranh giai cÊp. D. VÒ viÖc gi¸o dôc ë nhµ tr−êng Söa ®æi ch−¬ng tr×nh gi¸o dôc, gi¸o dôc phæ th«ng b¾t buéc, v.v.. §¹i héi kÕt thóc b»ng bµi \"Quèc tÕ ca\". NguyÔn ¸i Quèc T.B. M·i khi tíi Pari, chóng t«i míi nhËn ®−îc sè b¸o TiÒn phong ®Çu tiªn, viÕt b»ng ch÷ Trung Quèc. B¸o L'HumanitÐ, ngµy 19-8-1922.

125 \"Chñ nghÜa Vi®a\" cßn ®ang tiÕp diÔn Hµng ngh×n d©n b¶n xø bÞ c−ìng bøc ®Èy vµo qu©n ®éi ®Ó b¶o vÖ nh÷ng kÐt b¹c cho nh÷ng kÎ bãc lét m×nh. Chóng ta nhí r»ng, ®Ó buéc nh÷ng ng−êi ch©u Phi thùc hiÖn \"nghÜa vô cña m×nh\", ng−êi ta ®· ®èt nhµ c−íp cña cña hä vµ sau ®ã, nh÷ng n¹n nh©n Êy bÞ b¾t ®i lÝnh cho ®éi qu©n tiªn phong cña nÒn v¨n minh. \"ViÖc d¹y dç\" ng−êi b¶n xø b»ng nh÷ng có ®¸ ®Ýt vµ ®¸nh ®Ëp ®· trë thµnh thãi quen cña nh÷ng vÞ trø danh cña chóng ta. Anh Nah«ng bÊt h¹nh, \"ng−êi bÞ giÕt hai lÇn\" - lÇn ®Çu do ®¹i uý Vi®a vµ sau ®ã, lµ do b¸c sÜ, ng−êi ®−îc lÖnh mæ x¸c vµ x¸c ®Þnh nguyªn nh©n c¸i chÕt cña anh, ng−êi ®· kh«ng ngÇn ng¹i ®¸nh c¾p vµ giÊu di hµi cña ng−êi chÕt ®ã ®Ó lÊp liÕm cho kÎ giÕt ng−êi, - than «i, kh«ng ph¶i lµ n¹n nh©n ®Çu tiªn cña chñ nghÜa qu©n phiÖt thùc d©n! Mét b¹n ®ång nghiÖp cña chóng t«i ë thuéc ®Þa cho biÕt vÒ mét tr−êng hîp bi th¶m kh¸c. \"LÇn nµy, - anh Êy nãi, - sù viÖc x¶y ra ë Med«ng Carª, trong Trung ®oµn bé binh thø 5. N¹n nh©n lµ mét ng−êi lÝnh trÎ tªn lµ Terie, sinh qu¸n ë TªnÐt, bÞ gäi ra lÝnh n¨m 1921. C¸i chÕt cña anh ta thËt lµ ®Æc biÖt bi ®¸t. Ngµy mång 5 th¸ng 8, Terie ®Õn qu©n y trung ®oµn xin thuèc tÈy. Anh nhËn thuèc, hay nãi cho ®óng h¬n, anh ®· nhËn c¸i mµ anh cho lµ thuèc tÈy. Ng−êi lÝnh uèng thuèc vµ sau vµi giê th× chÕt mét c¸ch ®au ®ín khñng khiÕp. ¤ng Terie, cha cña anh Êy nhËn ®−îc mét bøc ®iÖn ng¾n ngñi vÒ

126 Hå CHÝ MINH TOµN TËP c¸i chÕt cña con trai b¸o r»ng lÔ an t¸ng sÏ ®−îc tæ chøc vµo ngµy h«m sau. §iªn d¹i v× ®au ®ín, ng−êi cha ®¸ng th−¬ng véi v· ®Õn Angiª, ®Õn Trung ®oµn bé binh thø 5 ®ãng ë Med«ng Carª, vµ t¹i ®©y, «ng biÕt x¸c ®øa con trai duy nhÊt cña «ng ®ang ë trong Qu©n y viÖn Mai«. Lµm thÕ nµo mµ nã l¹i r¬i vµo ®Êy? T¹i sao ng−êi ta l¹i ®−a nã vÒ Mai«? Ph¶i ch¨ng lµ v× cÇn ph¶i t×m ra nguyªn nh©n thùc sù cña c¸i chÕt vµ m« t¶ nã nh− mét c¸i chÕt ®ét ngét trªn ®−êng hµnh qu©n? T¹i qu©n y viÖn, khi ng−êi cha bÊt h¹nh ®Ò nghÞ ®−îc phÐp nh×n x¸c con trai th× ng−êi ta b¶o «ng ta h·y ®îi. Sau ®ã, mét vÞ thiÕu t¸ xuÊt hiÖn vµ nãi r»ng viÖc phÉu nghiÖm ®· ®−îc tiÕn hµnh, nh−ng nguyªn nh©n cña c¸i chÕt kh«ng râ vµ «ng ta kh«ng thÓ cho phÐp ng−êi cha nh×n thÊy x¸c ng−êi con trai cña «ng. Theo nh÷ng tin tøc cuèi cïng th× ng−êi ta biÕt r»ng khi «ng Terie yªu cÇu viªn chØ huy Trung ®oµn bé binh thø 5 gi¶i thÝch, «ng ta ®−îc tr¶ lêi nh− sau: \"Con trai cña «ng chÕt v× bÞ ngé ®éc\". NguyÔn ¸i Quèc B¸o L'HumanitÐ, ngµy 7-9-1922. In trong s¸ch Hå ChÝ Minh: Nh÷ng bµi viÕt vµ nãi chän läc, tiÕng Nga, Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia, M¸txc¬va, 1959, tr. 28-29.

127 Phßng kiÓm duyÖt ë §«ng D−¬ng B¸o L'HumanitÐ, sè ra ngµy 13 th¸ng 9 cã cho biÕt ë Ma®ag¸txca vÉn cßn chÕ ®é kiÓm duyÖt th− tõ nghiªm kh¾c, mÆc dï bèn n¨m ®· qua sau \"cuéc chiÕn tranh v× c«ng lý\". §«ng D−¬ng d−íi quyÒn cai trÞ cña viªn Toµn quyÒn L«ng còng ch¼ng kh¸c g× Ma®ag¸txca d−íi sù thèng trÞ cña viªn Toµn quyÒn G¸cbi: còng nh÷ng bÊt c«ng, nh÷ng viÖc léng quyÒn, nh÷ng vô tai tiÕng, nh÷ng ®iÒu « nhôc nh− thÕ. Chóng t«i ®−îc biÕt ë Së b−u chÝnh vµ Së mËt th¸m §«ng D−¬ng ®−îc lÖnh gi÷ nh÷ng gãi vµ th− göi cho b¸o Le Paria, xuÊt b¶n ë Pari, còng nh− nh÷ng th− tÝn do b¸o nµy göi vÒ §«ng D−¬ng. Kh«ng ph¶i lµ ngÉu nhiªn mµ hµnh vi l¹m quyÒn nµy l¹i x¶y ra ®óng lóc viªn quan cai trÞ x¶o tr¸ B«®oanh vµ ng−êi trî lý xuÊt s¾c cña h¾n, con rÓ viªn Bé tr−ëng Bé Thuéc ®Þa Anbe Xar«, ®Õn Sµi Gßn. Ngoµi ra, chóng ta vÊp ph¶i luËt x©m ph¹m quyÒn bÊt kh¶ x©m ph¹m th− riªng, vµ c¸c viªn cai trÞ tiÕp tôc gi÷ vµ lôc so¸t th− riªng. Nh− thÕ lµ ng−êi b¶n xø bÞ giÕt chãc, c−íp ph¸ vµ kh«ng ®−îc h−ëng nh÷ng quyÒn s¬ ®¼ng nhÊt: c¶ ®Õn quyÒn th− tÝn! Sù vi ph¹m tù do c¸ nh©n nµy chøng minh thªm chÝnh s¸ch ®ª tiÖn cña bän mËt th¸m vµ chÝnh s¸ch l¹m quyÒn ®ang thèng trÞ ë nh÷ng thuéc ®Þa chóng ta. NguyÔn ¸i Quèc B¸o L'HumanitÐ, ngµy 28-9-1922.

128 §ång t©m nhÊt trÝ - §i chî nµo ®Êy, anh Hai? - §i chî §«ng. ThÕ cßn anh, anh Ba? - T«i còng vËy. ThÕ cã mãn hµng g× quý trong ®«i thóng b¶nh Êy thÕ? - Vµng m· cóng «ng v¶i ¹. Cßn anh, anh cã c¸i g× hay hay cho kh¸ch hµng nµo? - TrÇu non ®Ó lµm th¬m vµ ®Ó nhuém hång miÖng xinh cña c¸c chÞ chµng ®Ñp ®Êy. ThÕ råi hai anh b¸n hµng bÆt im. MÆt trêi ®øng bãng chiÕu −ít ®Ém nh÷ng b¾p tay b¾p ch©n lùc l−ìng gÇn nh− ®Ó trÇn cña hai anh. Bèn chiÕc thóng nÆng nÒ ®ung ®−a ë ®Çu hai ®ßn g¸nh tre ®Æt ngang trªn vai ch¸y n¾ng. Bôi cuèn lªn quanh b−íc ch©n tho¨n tho¾t thµnh mét thø mµn s−¬ng, lµm cho mäi cö ®éng cña hai anh mê ¶o vµ nh×n xa l¹i cßn cã vÎ mü thuËt lµ kh¸c. - Nghe nµy, ng−êi anh em! - Ba nãi. - Tai t«i ®ang l¾ng nghe lêi anh d¹y - Hai ®¸p. - Hai ta cïng ®i mét chî nµy, theo cïng mét con ®−êng nµy, l¹i cã cïng mét môc ®Ých - lµ b¸n hÕt hµng, cïng mét chÝ h−íng - lµ lµm ¨n l−¬ng thiÖn kiÕm miÕng c¬m. Ph¶i thÕ kh«ng nµo? - Anh nãi mu«n ngh×n lÇn ®óng. - ThÕ cã muèn hai ta kÕt lµm anh em kh«ng? Cã muèn hai ta cïng nhau giao −íc th¾t t×nh h÷u ¸i, vµ, ngay tõ h«m nay, khuyªn b¶o lÉn nhau, thÊy ®©y lµm g× th× ®ã lµm theo, mµ ®ã ®· b¶o g× th× ®©y còng lµm y, nãi tãm l¹i, lµ gi÷a hai ta cã sù ®ång t©m nhÊt trÝ.

®ång t©m nhÊt trÝ 129 - Anh d¹y thËt lµ chÝ lý, xin v©ng theo. - ThÕ th×, nµo! chó mµy, ®−êng cßn xa, chóng ta h·y thay phiªn nhau h¸t, cho ®«i c¸nh bæng trÇm nÐn c¬n mÖt mái nhÐ! - ¤ng anh h¸t tr−íc ®i! Kon - mÌo trÌo lªn c©y cAU Hái th¨m Kon - chuét ®i ®¢U v¾ng nhµ? Th−a r»ng ®i chî ®−êng xA Mua ®å vËt liÖu giç chA Kon - mÌo1). - Kh«n ngoan h¬n c−êng b¹o, kÎ yÕu th× chØ cã c¸ch ®ã ®Ó tù vÖ. Hai nãi ra vÎ hiÒn triÕt l¾m. Råi, giäng u sÇu, anh ng©n nga: Tr«ng lªn hßn nói Thiªn THAI ThÊy bÇy chim qu¹ ¨n xoµi chÝn c©y2) - Bµi chó h¸t sao nghe buån qu¸! Nh−ng mµ sù thËt lµ thÕ. DÉu ta còng cø thÊy c¸i gièng chim chãc3) biÕng l−êi, nã ch¼ng chÞu lµm lông g× c¶, chuyªn bßn cña ng−êi kh¸c lµm ra mµ ¨n. Mµ ¬ nµy! Dßng s«ng cã c¸t mÞn, cã lµn n−íc trong veo, ®©y råi! Nhí nhóng ®«i thóng xuèng cho hµng thªm t−¬i tèt lóc qua s«ng. _______________ 1) vµ 2) Nguyªn b¶n tiÕng Ph¸p cã tr×nh bµy nh÷ng bµi h¸t d©n gian nµy b»ng tiÕng ViÖt, kÌm theo b¶n dÞch sang tiÕng Ph¸p, b¶n th©n c¸ch dÞch ®· Ýt nhiÒu gi¶i thÝch ý nghÜa hµm ë trong. DÞch s¸t nghÜa vµ tho¸t, nh−ng cã thªm th¾t ®«i ch÷ gióp ®éc gi¶ ph−¬ng T©y lÜnh héi ®−îc dÔ dµng vµ chÝnh x¸c h¬n ý tø cña nh÷ng bµi h¸t: Seigneur, Chat, villains corbeaux, v.v.. (gäi mÌo b»ng chóa, chØ qu¹ lµ xÊu xa, v.v..). T¸c gi¶ cßn nh©n dÞp giíi thiÖu nhÑ nhµng c¶ vµi ®Æc ®iÓm h×nh thøc cña th¬ ca ViÖt, nh− viÕt b»ng ch÷ c¸i cho næi lªn nh÷ng vÇn bé ba ë ch©n vµ ë l−ng nh÷ng c©u lôc b¸t sö dông, v.v.. T¸c gi¶ th−êng dïng ch÷ K thay ch÷ C, víi dông ý c¶i tiÕn ch÷ quèc ng÷. Riªng ë ®©y, t¸c gi¶ cßn ý nhÞ muèn tr¸nh mäi liªn t−ëng bÊt tiÖn trong tiÕng Ph¸p, khi dïng cã dông ý ch÷ K ®Ó viÕt con, ®ång thêi dïng g¹ch nèi gi÷a hai ch÷ “con mÌo”, “con chuét” ®Ó chØ râ con ë ®©y kh«ng cã nghÜa riªng (con cã nghÜa tôc trong tiÕng Ph¸p). 3) Trong tiÕng Ph¸p, con chim (oiseau), ®Æc biÖt con chim xÊu xa (villain oiseau), th−êng dïng ®Ó chØ h¹ng ng−êi bØ æi (BT).

130 Hå CHÝ MINH TOµN TËP Mét lêi ®· høa, Hai, anh b¸n ®å giÊy, lµm theo kh«ng chèi c·i. Qua khái con s«ng, anh b¶o Ba: - ¸nh s¸ng lµ mÑ cña mäi sù tèt lµnh, mµ mÆt trêi th× l¹i lµ cha cña ¸nh s¸ng. VËy, anh µ! ta h·y ph¬i hµng mét l¸t d−íi ¸nh mÆt trêi tèt lµnh cho hµng lªn mµu, kh¸ch mua thªm hµi lßng, ta b¸n ®−îc gi¸ hêi. Võa nãi, Hai võa bµy chç hµng b»ng giÊy båi cña m×nh lªn ven ®−êng nãng báng, råi ®Õn nghØ d−íi bãng c©y. Mét lêi ®· høa, Ba, anh b¸n trÇu kh«ng, lµm theo kh«ng chèi c·i. NguyÔn ¸i Quèc B¸o L'HumanitÐ, ngµy 29-9-1922.

131 Nh©n ®¹o thùc d©n ChuyÖn x¶y ra ë §«ng D−¬ng vµ còng ch−a l©u h¬n c¸i håi cã cuéc chiÕn tranh nhê trêi ban cho v× c«ng lý vµ nh©n quyÒn. ChÝnh b»ng nh÷ng c¸ch Êy mµ \"chÝnh quyÒn Ph¸p ®· cã thÓ du nhËp vµo ®Çu ãc nh©n d©n c¸c n−íc c¸i kh¸i niÖm cã mét nÒn v¨n minh kh¸c víi nÒn v¨n minh Trung Quèc ®· ng−ng trÖ tõ mÊy thÕ kû nay råi\". ChÝnh b»ng nh÷ng c¸ch Êy mµ c¸c toµ ¸n qu©n sù \"®µn ¸p nh÷ng phong trµo næi dËy ®Ó nªu g−¬ng nghiªm trÞ\". Sau khi ca ngîi nh÷ng cuéc ®µn ¸p ®Ém m¸u b»ng nh÷ng lêi lÏ nh− vËy, b¹n ®ång nghiÖp chóng t«i, tê Sciences et Voyages ®· thËt thµ thó nhËn \"ë bªn ®ã th× còng nh− ë trªn ®Êt Ph¸p, bän bÊt l−¬ng vÉn cßn qu¸ ®«ng, ph¸p lý vÉn cÇn ph¶i nghiªm trÞ\". Êy vËy mµ chóng t«i cho ®Õn b©y giê, vÉn ng©y th¬ tin r»ng ë Ph¸p, chØ cã rÆt nh÷ng con ng−êi ®−îc khai ho¸ mµ hÔ ra khái nhµ lµ tøc kh¾c trë thµnh nh÷ng con ng−êi ®i khai ho¸! Thªm n÷a, theo c¸i l«gÝch ®¬n gi¶n nhÊt, ng−êi ta kh«ng thÓ, còng kh«ng nªn cho ng−êi kh¸c c¸i mµ m×nh kh«ng cã, nhÊt l¹i lµ c¸i v¨n minh. §Ó xÝ xo¸ c¸i thãi hÌn m¹t giÕt ng−êi ta ®Ó d¹y cho hä \"biÕt c¸ch sèng\", b¹n ®ång nghiÖp lín cña chóng t«i cßn nãi r»ng, cÇn ph¶i ®¸nh vµo d− luËn cho nã giËt m×nh kinh sî... Do vËy, thØnh tho¶ng l¹i thÊy xuÊt hiÖn c¸i kiÓu h×nh ph¸p ®Æc biÖt lµ c¸c uû ban ngo¹i lÖ hay toµ ¸n qu©n sù, mµ bé m¸y bi th¶m vµ quyÕt ®o¸n nh− vËy lµ cÇn thiÕt. Kh«ng cã g× lµ hµ kh¾c, lµ tµn b¹o c¶. §óng thÕ. ChÆt ®Çu ng−êi ta hoÆc ®em ra b¾n th× cã g× lµ

132 Hå CHÝ MINH TOµN TËP hµ kh¾c, lµ tµn b¹o. Lµ hoµn toµn nh©n tõ mµ. Nh−ng nÕu tôi \"b«s¬\" còng ban bè nh÷ng c¸ch ®èi xö \"nh©n tõ\" nh− thÕ víi anh em And¸tx¬ vµ Loren1) cña chóng ta, th× b¹n sÏ nãi sao nµo, hìi ®ång nghiÖp th©n mÕn? Vèn th«ng th¹o nhiÒu ®iÒu lý thó, b¹n ®ång nghiÖp cho chóng ta biÕt nhiÒu viÖc, ch¼ng h¹n c¸i thø bËc lÔ nghi vµ phøc t¹p trong c¸c vô giÕt ng−êi hîp ph¸p nµy: \"lÖ ®ãng cäc2) vµ b¾n 12 viªn cña tiÓu ®éi hµnh h×nh chØ dµnh riªng cho téi nh©n lµ qu©n nh©n hay kÎ c−íp bÞ b¾t cã vò khÝ trong tay. Khi Êy hÇu nh− bao giê còng hµnh h×nh nhiÒu ng−êi mét lóc vµ kh«ng hiÕm tr−êng hîp cã bèn, s¸u, thËm chÝ m−êi ng−êi gôc xuèng cïng mét lóc d−íi cïng mét lo¹t ®¹n. Nh÷ng tiÓu ®éi hµnh h×nh cã lÝnh hçn hîp, nghÜa lµ cã s¸u lÝnh b¶n xø dµn ë hµng ®Çu vµ s¸u lÝnh hoÆc hiÕn binh ng−êi Ph¸p ë hµng sau\". µ, ph¶i nhÊn ®iÓm cuèi cïng nµy n÷a lµ ng−êi ta ®· d¹y cho ng−êi b¶n xø biÕt thÕ nµo lµ B¸c ¸i, c¸i ®øc quý ®ã vèn lµ nÒn t¶ng cña mäi chÕ ®é céng hoµ, ®−îc kh¾c b»ng ch÷ lín trªn kh¾p c¸c c«ng tr×nh kû niÖm vµ trªn tÊt c¶ c¸c cöa... nhµ lao. Cßn vÒ c¸i ®Þnh nghÜa thÕ nµo lµ ¨n c−íp vµ nh÷ng cuéc hµnh quyÕt tËp thÓ th× xin xem mÊy dßng sau cña mét sÜ quan thuéc ®Þa, «ng F.B., «ng nµy vÒ \"häc thøc\" cã thÓ kÐm, nh−ng ch¾c ch¾n nhiÒu ch©n t×nh vµ v« t− h¬n: víi c¸ch gi¶ ®Þnh gièng y nh− ng−êi Anh coi nh÷ng ng−êi B«e3) kiªn quyÕt kh¸ng chiÕn lµ nh÷ng tªn ph¶n lo¹n, ngoµi vßng ph¸p luËt, chóng ta coi nh÷ng nhµ ¸i quèc An Nam lµ nh÷ng tªn c−íp. _______________ 1) Alsace, Lorraine: Hai tØnh ë §«ng B¾c n−íc Ph¸p, n¨m 1870 khi Ph¸p thua trËn, bÞ t¸ch khái n−íc Ph¸p, nhËp vµo n−íc §øc. N¨m 1918, Ph¸p th¾ng trËn ®· thu håi l¹i (BT). 2) Cäc ®ãng ®Ó trãi ng−êi bÞ xö b¾n (BT). 3) Boers: TiÕng Hµ Lan lµ n«ng d©n. Tªn chØ nh÷ng ng−êi Hµ Lan ë ch©u Phi cïng víi nh÷ng ng−êi §øc, Ph¸p vµ c¸c n−íc ë b¸n ®¶o Xc¨ng®inav¬ di c− ®Õn. Hä h×nh thµnh ®a sè d©n da tr¾ng ë Nam Phi, trong giao tiÕp, coi tiÕng Hµ Lan vµ tiÕng Anh ngang nhau. Trong nh÷ng n¨m 1899-1902, ng−êi Boers næi dËy chèng chÝnh quyÒn cña Anh (BT).

Nh©n ®¹o thùc d©n 133 \"Ng−êi ta ®· lµm tÊt c¶ ®Ó vò trang cho ng−êi An Nam giÕt h¹i nhau vµ xói giôc hä ph¶n béi. Ng−êi ta tuyªn bè c¸c th«n x· ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ nh÷ng chuyÖn rèi ren x¶y ra trong ®Þa h¹t m×nh. Hä ph¶i dÉn ®−êng cho qu©n ®éi ta, ph¶i nép m¹ng nh÷ng ng−êi næi dËy. Ai kh«ng tu©n lÖnh th× bÞ coi lµ kÎ ph¹m téi. Lµng nµo dung n¹p mét ng−êi yªu n−íc lµ bÞ xö ¸n. Muèn ®iÒu tra, cã mét c¸ch, bao giê còng cø dïng m·i mét c¸ch ®¬n gi¶n, lµ: chÊt vÊn lý tr−ëng vµ hµo môc. Ai kh«ng nãi lËp tøc bÞ hµnh quyÕt. Mét ®¸m binh lÝnh b¶o an trong vßng hai tuÇn lÔ, ®· cho hµnh quyÕt 75 hµo môc. Kh«ng mét lóc nµo ng−êi ta chÞu ph©n biÖt nh÷ng nhµ ¸i quèc chiÕn ®Êu tuyÖt väng cho ®éc lËp cña ®Êt n−íc víi bän cÆn b· chèn ®« thµnh\". NguyÔn ¸i Quèc B¸o Le Paria, sè 6-7, ngµy 1-9 vµ 1-10-1922.

134 ChÕ ®é n« lÖ \"hiÖn ®¹i ho¸\" ë ®ån ®iÒn cña mét chñ ®iÒn nä, 6 ng−êi b¶n xø ®· bÞ b¾t v× kh«ng n¹p thuÕ. Ra toµ, nh÷ng ng−êi bÞ c¸o tuyªn bè r»ng, viªn C«ng sø §¬la R«s¬ khi thuª hä, ®· høa: 1. Tr¶ mét phÇn thuÕ cho hä, 2. MiÔn c«ng dÞch cho hä, vµ 3. Tr¶ cho hä 10 phr¨ng 30 ngµy c«ng. CÇn ph¶i chó ý r»ng, tªn chñ ®ån ®iÒn Êy ®· tho¶ thuËn víi nh÷ng ng−êi b¶n xø: hä sÏ chØ lµm viÖc cho h¾n mçi tuÇn mét ngµy th«i. Vµ ng−êi b¶n xø ®· ký giao kÌo lµm trong 30 tuÇn. Nh− thÕ nghÜa lµ b¶y th¸ng r−ìi míi lµm ®−îc 10 phr¨ng! §Ó kiÕm kÕ sinh nhai, ng−êi b¶n xø buéc ph¶i lµm thuª cho nh÷ng ng−êi Mang¸t bªn c¹nh. H¬n n÷a, viªn C«ng sø §¬la R«s¬ kh«ng nh÷ng kh«ng nép thuÕ cho hä nh− h¾n ®· høa, vµ cßn chiÕm mÊt sè tiÒn mµ nh÷ng ng−êi b¶n xø nµy chuyÓn cho h¾n ®Ó nép thuÕ. Nhµ chøc tr¸ch ®Þa ph−¬ng më mét cuéc ®iÒu tra. Nh−ng NghiÖp ®oµn nhµ n«ng ë Makhan«r« (cã thÓ lµ §¬la R«s¬ lµ héi viªn nghiÖp ®oµn nµy) biÕt viÖc Êy, ®· ®¸nh ®iÖn cho viªn Toµn quyÒn ph¶n ®èi c¶nh binh kh«ng kÞp thêi ®Õn ®ån ®iÒn cña C«ng sø §¬la R«s¬, vµ ®· yªu cÇu trõng ph¹t tr−ëng ®ån c¶nh binh vÒ téi ®· v¹ch trÇn hµnh vi phi ph¸p cña ng−êi Ph¸p. §Ó Øm \"c©u chuyÖn\" Êy ®i, viªn Toµn quyÒn ®· nhanh chãng dËp t¾t d− luËn.

ChÕ ®é n« lÖ “hiÖn ®¹i hãa” 135 Nh÷ng ng−êi lao ®éng ë thuéc ®Þa ®−îc b¶o hé nh− thÕ ®Êy vµ chÝnh s¸ch hîp t¸c ®−îc thùc hiÖn nh− thÕ ®Êy. NguyÔn ¸i Quèc B¸o L'HumanitÐ, ngµy 26-10-1922.

136 Vô hµnh h¹ Am®uni vµ Ben Benkhia Trong cuéc chiÕn tranh v× c«ng lý28 ®Ó b¶o vÖ chÝnh nghÜa, v¨n minh, v.v., ng−êi ta ®· ®éng viªn 10 v¹n ng−êi Tuynidi ®i lÝnh, vµ 60% trong sè ®ã ®· kh«ng trë vÒ n÷a. Thêi ®ã, ng−êi Tuynidi ®−îc vuèt ve vµ tr×u mÕn. Ng−êi ta ®· ca ngîi rÊt lµ th¾m thiÕt t×nh anh em ruét thÞt gi÷a Ph¸p vµ Tuynidi, \"mèi t×nh ruét thÞt ®· ®êi ®êi g¾n chÆt vµo trong x−¬ng m¸u vµ quang vinh\". Ng−êi ta ®· thùc hµnh c¶ mét chÕ ®é kiÓm duyÖt ®Ó cÊm b¸o chÝ dï thÕ nµo còng kh«ng ®−îc lµm phËt ý ng−êi b¶n xø. Ngµy nay, t×nh anh em ®ã ®· thay h×nh ®æi d¹ng. Nã kh«ng ph¶i chØ thÓ hiÖn b»ng nh÷ng c¸i vuèt ve hoÆc nh÷ng cö chØ tr×u mÕn mµ th«i, nã cßn thÓ hiÖn mét c¸ch hïng hån h¬n b»ng nh÷ng ph¸t sóng lôc hoÆc nh÷ng trËn roi da kia. B»ng chøng lµ nh÷ng viÖc sau ®©y. Khi tr«ng thÊy ba ng−êi b¶n xø cho cõu vµo ¨n cá ë v−ên c©y «liu cña m×nh, mét vÞ thùc d©n Ph¸p liÒn b¶o vî ®i lÊy sóng vµ ®¹n ra. Khi vî mang sóng ®¹n ra, th× vÞ ®i khai ho¸ cña chóng ta nÊp vµo mét bôi c©y, råi ®oµng! ®oµng! ®oµng! Ba ph¸t b¾n ra, thÕ lµ ba ng−êi b¶n xø ng· xuèng, bÞ th−¬ng gÇn chÕt. Mét vÞ thùc d©n Ph¸p kh¸c cã hai anh c«ng nh©n b¶n xø gióp viÖc, tªn lµ Am®uni vµ Ben Benkhia; hai anh nµy h×nh nh− ®· cã lÊy trém vµi chïm nho. VÞ thùc d©n kia liÒn cho gäi hai ng−êi b¶n xø ®Õn, råi dïng roi g©n bß mµ vôt hä lia lÞa cho ®Õn lóc hä chÕt ngÊt. Khi hai ng−êi nµy tØnh l¹i, quan lín b¶o hé cña chóng ta liÒn sai trãi giËt c¸nh khuûu l¹i vµ treo hä lªn. Dï hai ng−êi khèn khæ

Vô hµnh h¹ Am®uni vµ ben benkhia 137 kia ®· bÊt tØnh nh©n sù, thÕ mµ cuéc hµnh h¹ bØ æi ®ã vÉn cø kÐo dµi ®Õn bèn tiÕng ®ång hå, m·i ®Õn khi cã mét ng−êi ë c¹nh nhµ ph¶n ®èi míi th«i. Hai ng−êi ®¸ng th−¬ng ®ã ®−îc khiªng ®Õn nhµ th−¬ng vµ mçi ng−êi bÞ c¾t mÊt mét bµn tay, cßn bµn tay n÷a ch¼ng biÕt cã thÓ cøu khái ®−îc kh«ng. T×nh r...u...ét thÞt nh− thÕ ®Êy! Ch¶ lµ «ng Luyxiªng Xanh ®¸ng t«n kÝnh, v× ®· qu¸ bËn vÒ viÖc trôc xuÊt nh÷ng ng−êi céng s¶n vµ c¸c nhµ b¸o, nªn kh«ng cã th× giê nghÜ ®Õn ®êi sèng cña ng−êi b¶n xø \"®−îc b¶o hé\" cña «ng ®Êy mµ. NguyÔn ¸i Quèc B¸o Le Paria, sè 8, ngµy 1-11-1922.

138 Sù ch¨m sãc ©n cÇn §©y lµ mét c©u chuyÖn cò, nã còng cò nh− chiÕn tranh. Trong khi høa hÑn phÈm hµm cho nh÷ng ng−êi §«ng D−¬ng t×nh nguyÖn(?) cßn sèng vµ vµng m· cho nh÷ng ng−êi chÕt \"v× mÉu quèc\", viªn Toµn quyÒn §«ng D−¬ng ®· thèt ra nh÷ng lêi c¶m ®éng nh− sau: \"C¸c anh gia nhËp qu©n ®éi hµng lo¹t, kh«ng do dù rêi quª cha ®Êt tæ, n¬i ch«n rau c¾t rèn cña m×nh. Lµ lÝnh trËn, c¸c anh ®i tßng qu©n ®Ó hy sinh x−¬ng m¸u cña m×nh; lµ lÝnh thî, c¸c anh cèng hiÕn hai bµn tay cña m×nh\" (1919). LÞch sö chÐp nh− vËy ®ã! NÕu ng−êi An Nam tá ra vui mõng khi ng−êi ta b¾t hä ®i lÝnh th× t¹i sao ng−êi ta l¹i xÝch tay hä lïa ®Õn c¸c ®Þa ®iÓm tËp trung? T¹i sao trong khi chê ®îi ®−a xuèng tµu, ng−êi ta l¹i nhèt hä trong Tr−êng trung häc Sµi Gßn, bªn ngoµi lµ lÝnh c¶nh vÖ Ph¸p g¸c, l−ìi lª ë ®Çu sóng, ®¹n ®· lªn nßng? Ph¶i ch¨ng nh÷ng cuéc biÓu t×nh ®Ém m¸u ë Cao Miªn, nh÷ng cuéc næi dËy ë Sµi Gßn, Biªn Hoµ vµ ë nhiÒu ®Þa ph−¬ng kh¸c lµ nh÷ng cuéc biÓu t×nh cña \"®¸m ng−êi\" n«n nãng, muèn tßng qu©n \"kh«ng do dù\"? Ng−êi ta ra søc ®µn ¸p d· man c¸c cuéc ®µo ngò (vµ cã chõng 50% lÝnh dù bÞ ®µo ngò). Do ®ã, c¸c cuéc khëi nghÜa ®· næ ra, nh−ng bÞ bän thùc d©n d×m trong bÓ m¸u. Nh÷ng ng−êi An Nam Êy còng bÞ chÕt trong thêi chiÕn. Song ng−êi ta sÏ kh«ng cóng tÕ hä \"sau khi chÕt\", cßn nh÷ng ng−êi sèng sãt th× còng ch¼ng ®−îc quan Toµn quyÒn khen th−ëng.

Sù ch¨m sãc ©n cÇn 139 Ph¶i, quan Toµn quyÒn nãi thªm r»ng, dÜ nhiªn muèn xøng ®¸ng ®−îc h−ëng \"©n huÖ\" vµ \"sù hËu ®·i\" cña Nhµ n−íc th× c¸c anh (nh÷ng ng−êi lÝnh §«ng D−¬ng) \"ph¶i cã h¹nh kiÓm tèt, kh«ng m¶y may tá ra thiÕu thiÖn chÝ\". HiÖn nay, khi hä dïng r−îu vµ thuèc phiÖn do chÝnh bµn tay ChÝnh phñ b¸n th× cã thÓ nµo hä l¹i kh«ng ph¶i lµ nh÷ng ng−êi \"dÔ b¶o\"? NguyÔn ¸i Quèc B¸o L'HumanitÐ, ngµy 2-11-1922.

140 VÒ c©u chuyÖn Xiki Tõ khi cã chñ nghÜa thùc d©n, nhiÒu ng−êi da tr¾ng ®· ®−îc thuª tiÒn ®Ó ®Êm vì m... nh÷ng ng−êi da ®en. Cã mét lÇn, mét ng−êi da ®en l¹i còng ®· ®−îc thuª tiÒn ®Ó lµm nh− vËy ®èi víi mét ng−êi da tr¾ng. Lµ ng−êi chèng l¹i mäi thø b¹o lùc, chóng ta kh«ng t¸n thµnh c¶ hai lèi ®ã. Nh−ng sù viÖc vÉn cø sê sê ra ®ã, th× chóng ta h·y nhËn xÐt xem sao. §©y, nh− thÕ nµy: B»ng mét qu¶ ®Êm - nÕu kh«ng ph¶i lµ ®· ®Êm mét c¸ch khoa häc th× Ýt ra còng lµ mét qu¶ ®Êm b»ng trêi gi¸ng - Xiki ®· h¹ bÖ C¸cp¨ngchiª ®Ó råi ®Ých th©n m×nh trÌo lªn. Chøc v« ®Þch quyÒn Anh ®· chuyÓn sang tay kh¸c, nh−ng vinh quang cña d©n téc vÒ mÆt thÓ thao th× kh«ng hÒ bÞ tæn th−¬ng, v× r»ng Xiki lµ ng−êi con cña xø Xªnªgan, do ®ã lµ con cña n−íc Ph¸p, tøc lµ ng−êi Ph¸p vËy. MÆc dï thÕ, mçi lÇn C¸cp¨ngchiª th¾ng th× dÜ nhiªn lµ do sù khÐo lÐo vµ khoa häc cña anh. Nh−ng lÇn nµo anh bÞ b¹i th× còng ®Òu lµ do søc lùc th« b¹o cña mét anh nh− §enx©y hoÆc do c¸i ch©n ch¬i ¸c cña mét anh nh− Xiki. V× thÕ trong trËn ®Êu ë Buýpphal«, ng−êi ta ®· muèn tuyªn bè - vµ ng−êi ta còng ®· tuyªn bè - r»ng Xiki mÆc dï th¾ng ®Êy, nh−ng \"còng vÉn\" lµ b¹i. Nh−ng c«ng chóng, lo¹i c«ng chóng tèt, kh«ng muèn nghe nh− vËy. Vµ c«ng lý cña nh©n d©n ®· th¾ng: Xiki ®−îc tuyªn bè lµ v« ®Þch hoµn cÇu vµ n−íc Ph¸p. Sau khi bÞ mét ng−êi da ®en h¹ ®o v¸n, C¸cp¨ngchiª ®· b×nh th¶n ®i th¨m n−íc Nga, ®Êt n−íc cña nh÷ng ng−êi §á. Chóng ta

VÒ c©u chuyÖn xiki 141 ngîi khen Xiki vÒ th¾ng lîi cña anh. Chóng ta còng ngîi khen C¸cp¨ngchiª vÒ lßng v« t− cña anh. * ** S.D.N. (xin ®äc lµ xagiÐt ®ª naxi«ng1), chø kh«ng ph¶i x«xiªtª ®ª naxi«ng2)) nãi r»ng ThÇn Tµi chØ c−êi duyªn víi mét ng−êi giµu cã. R¬nª Mar¨ng vµ Xiki ®· lµm ch¶y nhiÒu mùc ®en. H¬n n÷a, Xiki cßn lµm ch¶y c¶ m¸u ®á. Ng−êi ta lµm nh− c¶ hai ng−êi anh em ch©u Phi cña chóng ta cßn cÇn ®Õn nhiÒu mùc n÷a. Sau ngßi bót ch©m biÕm cña Mar¨ng, ®«i g¨ng cña Xiki ®· lµm rung ®éng ®Õn c¶ chÝnh giíi. Vµ «ng Lukª, héi viªn Héi ®ång quËn Xen, ®· lËp tøc ®−a ra mét kiÕn nghÞ ®Þnh cÊm cuéc ®Êu quyÒn Anh! Xin phÐp «ng Lukª cho chóng t«i kÝnh cÈn th−a víi «ng r»ng, nh− vËy lµ «ng ®· lµm mét viÖc kh«ng yªu n−íc. Chóng t«i xin gi¶i thÝch: VÒ ph−¬ng diÖn chÝnh trÞ quèc tÕ cña chóng ta, mét nhµ v« ®Þch quyÒn Anh h¹ng l«ng còng tuyªn truyÒn cho ¶nh h−ëng tinh thÇn cña chóng ta ra n−íc ngoµi nh− lµ mét ng−êi bÊt tö, mét ng−êi quang vinh, mét ca sÜ hoÆc m−êi ®¹o qu©n («ng h·y gië b¸o chÝ ra mµ xem). VÒ ph−¬ng diÖn quèc gia còng cÇn thiÕt ph¶i cã mét vâ sÜ cã tµi ®Ó nªu g−¬ng vµ khuyÕn khÝch c¸i ®Ñp vÒ thÓ lùc cho thÕ hÖ trÎ. VÒ ph−¬ng diÖn thuéc ®Þa, mét trËn ®Êu C¸cp¨ngchiª - Xiki cã gi¸ trÞ h¬n m−êi v¹n bµi diÔn v¨n cña nh÷ng nhµ cai trÞ nh»m chøng tá cho nh÷ng con d©n vµ nh÷ng ng−êi ®−îc b¶o hé cña chóng ta r»ng, chóng ta muèn ¸p dông triÖt ®Ó nguyªn t¾c b×nh ®¼ng vÒ chñng téc. Cã nªn hy sinh ba ®iÒu lîi ®ã cho mét c¸i chñ nghÜa nh©n ®¹o m¬ hå nµo ®ã kh«ng? Kh«ng! Cã ph¶i kh«ng, «ng Xar«? * ** Theo tin c¸c b¸o th× ng−êi ta võa ra lÖnh treo giß Xiki trong _______________ 1) Sagesse des nations: T¹m dÞch lµ ®¹o lý cuéc sèng (BT). 2) SociÐtÐ des Nations: Héi quèc liªn (BT).

142 Hå CHÝ MINH TOµN TËP chÝn th¸ng, kh«ng cho dù tÊt c¶ c¸c vâ ®µi n−íc Ph¸p (Nh− vËy kh«ng hÒ cã nghÜa lµ ng−êi ta sÏ ®em treo Xiki ®¸ng th−¬ng cña chóng ta trong chÝn th¸ng ®ång thêi trªn tÊt c¶ vâ ®µi cña n−íc Ph¸p ®©u. - Xin nh¾n víi c¸c b¹n cña chóng t«i ë Xªnªgan nh− vËy). Lý do: ®· l¨ng m¹ «ng Quyni. Sao thÕ nhØ? Tr−íc ®©y ng−êi ta ®· tuyªn d−¬ng Xiki v× anh ®· ®¸nh s−ng mòi «ng C¸cp¨ngchiª c¬ mµ. Ngµy nay, Xiki ch−a hÒ ®ông ®Õn ch©n l«ng Quyni, mµ sao ng−êi ta ®· tuyªn bè h¹ anh xuèng nh− vËy? Ng−êi ta còng kh«ng hÒ ®Þnh lµm cho chóng ta t−ëng r»ng c¸i... mÆt cña Quyni m¶nh dÎ vµ quý b¸u h¬n lµ mÆt «ng C¸cp¨ngchiª, vµ r»ng... Ch¶ ph¶i thÕ. ThËt ch¼ng hiÓu ra sao. Chóng t«i ®o¸n cã lÏ lµ thÕ nµy: ng−êi ta kh«ng bao giê tha thø cho Xiki lµ mét ng−êi da ®en ®· th¾ng C¸cp¨ngchiª lµ mét ng−êi da tr¾ng; vµ tuy C¸cp¨ngchiª kh«ng cã lßng h»n thï, nh−ng chñ nghÜa vÞ chñng cña nh÷ng ng−êi kh¸c th× l¹i ®em lßng h»n thï. Vµ c¸i lý do kia chØ lµ mét c¸i lý do... vin lÊy cho cã lý do mµ th«i. Còng theo c¸c b¸o ®ã, chóng ta ®−îc biÕt r»ng Bé tr−ëng Bé Néi vô Anh ®· cÊm cuéc ®Êu dù ®Þnh tõ tr−íc gi÷a Gi«ª BÕchkÕt vµ Xiki ë Lu©n §«n. ViÖc nµy kh«ng lµm cho chóng ta ng¹c nhiªn. V× cô lín n−íc Anh ®· kh«ng thÓ tiªu ho¸ næi mãn b¸nh h×nh l−ìi liÒm1) cña Kªman còng nh− mãn s«c«la2) cña G¨ng®i cho nªn ngµi muèn b¸tlinh3) Xiki ph¶i nuèt liÒu thuèc tÈy cña ngµi, mÆc dï Xiki lµ mét ng−êi Ph¸p. C¸c b¹n ®· hiÓu ch−a?4). NguyÔn ¸i Quèc B¸o Le Paria, sè 9, ngµy 1-12-1922. _______________ 1) Croissant: ý nãi h×nh mÆt tr¨ng l−ìi liÒm trªn l¸ cê cña n−íc Thæ NhÜ Kú (BT). 2) S«c«la: ý nãi tíi mµu da cña phÇn lín ng−êi Ên §é (BT). 3) Battling: Tªn dÞch ra tõ tiÕng Anh cã nghÜa lµ ®Êu sÜ (BT). 4) Nguyªn v¨n viÕt b»ng tiÕng Anh: Understand (BT).

143 Nh÷ng quan toµ thuéc ®Þa tèt bông cña chóng ta B»ng chØ thÞ ngµy 10 th¸ng 10 n¨m 1922, ChÝnh phñ ®· thi hµnh nghÞ ®Þnh vÒ bæ nhiÖm ng−êi vµo chøc quan toµ thuéc ®Þa. Trong sè nh÷ng ng−êi ®ã, chóng ta thÊy tªn c¸c «ng Luycax¬ vµ «ng Oabr¨ng. CÇn nh¾c l¹i s¬ l−îc lai lÞch cña hai vÞ quan toµ nµy. ¤ng Luycax¬ lµ cùu Ch−ëng lý ë T©y Phi thuéc Ph¸p, ®· ®−îc nãi tíi nh©n vô r¾c rèi võa råi ë T«g«. Trong th«ng c¸o b¸o chÝ, Bé tr−ëng Bé Thuéc ®Þa ®· buéc ph¶i tuyªn bè: \"Cuéc ®iÒu tra ®· x¸c ®Þnh «ng Luycax¬ cã tham dù vµo vô viÖc, vµ ®iÒu ®ã ®Æt tr¸ch nhiÖm rÊt nÆng nÒ lªn tæ chøc quan toµ\". Cã lÏ ®Ó th−ëng c«ng vÒ viÖc tham gia vô bª bèi, «ng Luycax¬ ®· ®−îc bæ nhiÖm lµm chñ täa Toµ th−îng thÈm ë ch©u Phi xÝch ®¹o thuéc Ph¸p. Cßn vÒ Oabr¨ng th× lai lÞch cña «ng ta ®¬n gi¶n h¬n vµ Ýt næi tiÕng h¬n. N¨m 1920, mét ng−êi Ph¸p hä lµ §uyÕcgri, nh©n viªn h·ng P©yruýtx¾c ë C¨ngcan (Ghinª) ®i s¨n. ¤ng ta b¾n mét con chim r¬i xuèng s«ng. Mét em bÐ ch¹y ngang qua. §uyÕcgri tóm em bÐ vøt xuèng s«ng vµ ra lÖnh t×m b»ng ®−îc con chim. S«ng s©u, n−íc ch¶y xiÕt, em bÐ kh«ng biÕt b¬i, ®· chÕt ch×m. Cha mÑ n¹n nh©n kiÖn lªn nhµ ®−¬ng côc. §uyÕcgri bÞ viªn chØ huy khu gäi ®Õn. Y ®ång ý tr¶ 100 phr¨ng cho gia ®×nh ®au khæ ®Ó Øm vô nµy. Ng−êi cha mÑ bÊt h¹nh tõ chèi c¸ch dµn xÕp ®ª tiÖn Êy. Viªn

144 Hå CHÝ MINH TOµN TËP chØ huy giËn d÷ ®øng vÒ phÝa ng−êi ®ång bµo giÕt ng−êi cña m×nh vµ do¹ bá tï hai vî chång nÕu hä kh¨ng kh¨ng ®ßi trõng trÞ kÎ giÕt ng−êi, sau ®ã, nãi chung ®· Øm vô Êy ®i. Song cã mét bøc th− nÆc danh b¸o chuyÖn nµy cho Tæng c«ng tè viªn ë §¾cca. Toµ ¸n tèi cao giao cho c«ng tè viªn së t¹i Oabr¨ng ®iÒu tra t¹i chç. ¤ng Oabr¨ng ®Õn C¨ngcan, ngñ tèi t¹i nhµ «ng tr−ëng ga. Ngµy h«m sau, «ng ë nhµ §¬ Lavalie, trî lý cña viªn chØ huy khu, sau ®ã, ®i vÒ, thËm chÝ ch−a hÒ b¾t tay vµo viÖc ®iÒu tra. §iÒu ®ã kh«ng ng¨n c¶n «ng Oabr¨ng kÕt luËn r»ng bøc th− mang tÝnh chÊt vu khèng. Héi Liªn hiÖp thuéc ®Þa b¸o sù viÖc nµy cho Héi Nh©n quyÒn vµ d©n quyÒn (ngµy 22 th¸ng 12 n¨m 1921), nh−ng cã lÏ Héi coi sù viÖc kh«ng lÊy g× lµm giËt g©n l¾m, nªn ch¼ng thÌm quan t©m ®Õn. Sau chuyÕn viÕng th¨m C¨ngcan, «ng Oabr¨ng trong khi chê n©ng cÊp, vÉn yªn æn ë l¹i c−¬ng vÞ cña m×nh, nhËn nh÷ng con gµ m¸i t¬ vµ nh÷ng bao t¶i khoai t©y tõ ng−êi b¹n cña «ng lµ «ng Cudanh ®¬ Lavalie göi biÕu. Nh− c¸c b¹n thÊy ®Êy, «ng Oabr¨ng qu¶ lµ xøng ®¸ng víi... phÇn th−ëng chÝnh ®¸ng cña ChÝnh phñ n−íc m×nh - ®−îc bæ nhiÖm vµo c−¬ng vÞ Tæng c«ng tè viªn cña n−íc céng hoµ ë §¾cca. Víi sù cã mÆt cña nh÷ng §¸cl¬, nh÷ng B«®oanh, nh÷ng Oabr¨ng vµ nh÷ng Luycax¬, cã thÓ nãi r»ng vËn mÖnh cña nÒn v¨n minh tèi cao, còng nh− sè phËn cña d©n b¶n xø ë c¸c thuéc ®Þa ®Òu n»m trong nh÷ng bµn tay ®¸ng tin cËy. NguyÔn ¸i Quèc B¸o L'HumanitÐ, ngµy 4-12-1922.

145 Sù thÞnh v−îng cña §«ng D−¬ng d−íi triÒu ®¹i M. L«ng Ngµi A. Xar«, vÞ Bé tr−ëng Thuéc ®Þa vÜ ®¹i cña chóng ta, kh«ng bao giê bá sãt mét dÞp nµo ®Ó say s−a t¸n tông vÒ sù thÞnh v−îng cña xø §«ng D−¬ng, xø §«ng D−¬ng \"cña ngµi\", vµ vÒ nh÷ng sù nghiÖp vÜ ®¹i mµ ngµi cïng bé h¹ cña ngµi ®· lµm hoÆc ®ang lµm t¹i ®Êy. §Ó chøng minh r»ng ngµi chØ nãi ®óng sù thËt, chØ nãi ®éc cã sù thËt th«i, chóng t«i cÇn ®−a ra cho ngµi vµ cho c¸c b¹n chóng ta ®äc nh÷ng ®o¹n sau ®©y, trÝch ë mét bøc th− cña ®¹i t¸ BÐcna göi cho b¸o La RÐpublique Française29, ngµy 6-12-1922 vµ, th−a ngµi Bé tr−ëng, xin ngµi cø yªn t©m, ®¹i t¸ ®ã kh«ng ph¶i lµ mét ng−êi céng s¶n ®©u. Bøc th− nãi nh− sau: \"Sè hµng xuÊt khÈu cña §«ng D−¬ng hiÖn ®ang cÇm chõng hay cßn gi¶m xuèng n÷a. N¨m 1914, §«ng D−¬ng ®· xuÊt khÈu 45.000 kg t¬ lôa; 99.000 tÊn ng«; 400 tÊn chÌ; n¨m ngo¸i chØ xuÊt khÈu cã 15.000 kg t¬ lôa; 32.000 tÊn ng«; 156 tÊn chÌ. \"Ng−êi ta còng t−ëng r»ng hiÖn nay ChÝnh phñ §«ng D−¬ng ®ang tÝch cùc tiÕn hµnh nh÷ng c«ng tr×nh lín cÇn thiÕt cho viÖc khai th¸c thuéc ®Þa nµy. ThÕ nh−ng, tõ n¨m 1914 ®Õn nay, ng−êi ta kh«ng hÒ ®Æt thªm ®−îc mét kil«mÐt ®−êng s¾t nµo, còng kh«ng khai th¸c thªm ®−îc mét hÐcta ruéng ®Êt nµo. C¸ch ®©y m−êi n¨m, «ng Xar« cã ®−a th«ng qua mét ch−¬ng tr×nh kiÕn thiÕt bao gåm viÖc x©y dùng con ®−êng s¾t tõ Vinh ®Õn §«ng Hµ vµ bèn hÖ thèng ®¹i thuû n«ng; tÊt c¶ nh÷ng c«ng tr×nh ®ã ®Òu ®· ngõng

146 Hå CHÝ MINH TOµN TËP tõ h¬n n¨m n¨m nay, lÊy cí lµ kh«ng cã kinh phÝ. Nh−ng còng trong thêi gian ®ã, xø §«ng D−¬ng ®· dµnh ra 65 triÖu ®ång, 450 triÖu phr¨ng ®Ó x©y dùng ®−êng s¸ vµ dinh thù. Mêi «ng Phagiª h·y suy nghÜ vÒ nh÷ng con sè ®ã xem! GÇn mét nöa tû ®· chi phÝ ®Ó x©y dùng nh÷ng ®−êng «t« ch¹y mµ trªn ®ã kh«ng hÒ l−u th«ng ®−îc lÊy mét tÊn hµng ho¸ nµo; ®Ó dùng nh÷ng dinh thù vµ c«ng së cho h»ng hµ sa sè c«ng chøc ®ang sinh s«i n¶y në nh− c©y cèi sum suª vïng nhiÖt ®íi; trong khi Êy th× nh÷ng c«ng tr×nh ®· ®−îc thõa nhËn lµ tèi cÇn thiÕt vµ ®· ®−îc NghÞ viÖn th«ng qua råi, l¹i bÞ bá r¬i. \"Nh−ng xin ®õng t−ëng r»ng ng−êi ta cã ý muèn thay ®æi ph−¬ng ph¸p ë §«ng D−¬ng ®©u. §Ó hoµn thµnh ch−¬ng tr×nh 1912, «ng L«ng ®· xin phÐp NghÞ viÖn ®−îc ph¸t hµnh c«ng tr¸i. HiÖn nay, «ng ta l¹i cßn xin phÐp ph¸t hµnh mét c«ng tr¸i thø hai n÷a. Nh÷ng kÎ hiÖn nay ®ang l·nh ®¹o viÖc khai th¸c xø §«ng D−¬ng xem chõng ®· ®Þnh t©m kh«ng muèn lµm c¸i g× thËt sù cã Ých lîi c¶, nÕu tr−íc hÕt ng−êi ta kh«ng cho phÐp hä ®−îc vay nî. Cßn ®èi víi ng©n quü, ®èi víi nh÷ng dù tr÷ gom gãp ®−îc trong vµ sau thêi kú chiÕn tranh, th× hä s½n sµng vung tay nÐm qua cöa sæ, nÕu NghÞ viÖn kh«ng ®−a hä vµo nÒn nÕp\". NguyÔn ¸i Quèc B¸o La Vie OuvriÌre, ngµy 22-12-1922.

147 Vùc th¼m thuéc ®Þa N−íc Ph¸p cã mét hÖ thèng thuéc ®Þa réng m−êi triÖu kil«mÐt vu«ng víi d©n sè lµ 56 triÖu ng−êi da vµng vµ da ®en. §Ó \"khai th¸c\" tÊt c¶ nh÷ng c¸i ®ã, «ng Anbe Xar«, Bé tr−ëng Bé Thuéc ®Þa cÇn cã ba hay bèn tû phr¨ng. Muèn thÕ, «ng ®· \"tæ chøc\" mét chiÕn dÞch b¸o chÝ réng r·i vµ ®· ®äc kh«ng biÕt bao nhiªu lµ diÔn v¨n. Ngµi Bé tr−ëng l¹i cßn viÕt c¶ mét pho s¸ch dµy 656 trang (gi¸ 20 phr¨ng mét cuèn). Trong khi chê ®îi thu ®−îc nh÷ng tû ®ã, xin phÐp ngµi Bé tr−ëng h·y cho chóng t«i bæ sung ®«i chót vµo nh÷ng lý lÏ cña ngµi. Ng©n s¸ch Nam Kú ch¼ng h¹n, n¨m 1911, lµ 5.561.680 ®ång (12.791.000 phr¨ng); n¨m 1912 lµ 7.321.817 ®ång (16.840.000 phr¨ng). N¨m 1922, ng©n s¸ch ®ã lªn tíi 12.821.325 ®ång (96.169.000 phr¨ng). Mét con tÝnh ®¬n gi¶n chØ cho chóng ta thÊy r»ng gi÷a hai n¨m 1911 vµ 1922, trong ng©n s¸ch cña thuéc ®Þa nµy cã mét sù chªnh lÖch lµ 83.378.000 phr¨ng (tû suÊt hèi ®o¸i cña ®ång b¹c hai n¨m ®ã lµ 2 phr¨ng 25 vµ 7 phr¨ng 50). Sè tiÒn ®ã ch¹y ®i ®©u? Ch¹y vµo c¸c kho¶n chi vÒ nh©n viªn mµ th«i, v× c¸c kho¶n nµy ®· nuèt gÇn hÕt 100 phÇn 100 tæng sè thu. Råi hÕt nh÷ng ®iªn rå nµy ®Õn nh÷ng sù ®iªn rå kh¸c ®· lµm vung phÝ ®ång tiÒn mµ ng−êi d©n An Nam ®¸ng th−¬ng h¹i ®· ph¶i ®æ må h«i n−íc m¾t míi kiÕm ra ®−îc. HiÖn chóng t«i ch−a biÕt râ sè tiÒn mµ ®øc vua An Nam ®· chi tiªu vÒ viÖc sang du ngo¹n bªn Ph¸p ®óng lµ bao nhiªu ®ång, nh−ng chóng t«i biÕt

148 Hå CHÝ MINH TOµN TËP r»ng, ®Ó ®îi ®−îc ngµy tèt cho con Rång nan1) cã thÓ ngù gi¸ xuèng tµu, ng−êi ta ®· ph¶i båi th−êng phÝ tæn cho tµu Poãctètx¬ vÒ bèn ngµy chê ®îi, mçi ngµy 100.000 phr¨ng (tøc lµ 400.000 phr¨ng). TiÒn tµu hÕt 400.000 phr¨ng. TiÒn chiªu ®·i hÕt 240.000 phr¨ng (kh«ng kÓ tiÒn l−¬ng tr¶ cho bän c¶nh s¸t ®Ó canh g¸c nh÷ng ng−êi An Nam ë Ph¸p). 77.600 phr¨ng ®Ó tr¶ tiÒn ¨n ë t¹i M¸cx©y cho sè lÝnh khè xanh An Nam dïng ®Ó bång sóng chµo cô lín Bé tr−ëng vµ Hoµng th−îng. V× nãi ®Õn M¸cx©y, nªn nh©n tiÖn chóng ta h·y xem thö cuéc triÓn l·m thuéc ®Þa ë ®©y ®· tæn phÝ cho chóng ta biÕt bao nhiªu. Tr−íc hÕt, vµ ngoµi nh÷ng kÎ thÇn thÕ ë chÝnh quèc ra, ng−êi ta cßn cho mêi ba chôc viªn chøc cao cÊp ë c¸c thuéc ®Þa vÒ, - bän nµy h»ng ngµy phÌ phìn ë Cann¬bie mµ vÉn ®−îc lÜnh phô cÊp c¶ ë triÓn l·m lÉn ë thuéc ®Þa. Riªng §«ng D−¬ng ph¶i bá ra 12 triÖu cho cuéc triÓn l·m ®ã. Vµ c¸c b¹n cã biÕt ng−êi ta ®· chi tiªu sè tiÒn ®ã nh− thÕ nµo kh«ng? §©y lµ mét thÝ dô: C¸i viÖc gäi lµ dùng lªn m« h×nh c¸c cung ®iÖn ¡ngco ®· lµm tèn mÊt 3.000 mÐt khèi gç x©y dùng, gi¸ mçi mÐt lµ 400 hay 500 phr¨ng. Tæng céng: 1 triÖu 200 ngh×n ®Õn 1 triÖu 500 ngh×n phr¨ng. Cßn nh÷ng viÖc vung phÝ kh¸c n÷a. §Ó chuyªn chë quan Toµn quyÒn, mµ chØ dïng c¸c xe h¬i vµ nh÷ng cç xe ngùa th× còng ch−a ®ñ. Ngµi cÇn ph¶i cã mét toa xe ®Æc biÖt n÷a kia, viÖc s¾p xÕp toa xe ®ã tæn phÝ cho c«ng khè 125.350 phr¨ng. Trong vßng m−êi mét th¸ng ho¹t ®éng, Côc kinh tÕ §«ng D−¬ng ®· lµm cho ng©n s¸ch §«ng D−¬ng hao hôt mét sè tiÒn lµ 464.000 phr¨ng. T¹i Tr−êng thuéc ®Þa, n¬i ®µo t¹o nh÷ng \"nhµ ®i khai ho¸\" sau nµy, 44 gi¸o s− ®· ®−îc ®µi thä ®Ó d¹y tõ 30 ®Õn 35 häc viªn, l¹i bao nhiªu lµ ngh×n phr¨ng n÷a. Së thanh tra th−êng trùc c¸c c«ng tr×nh phßng thñ thuéc ®Þa _______________ 1) ¸m chØ Kh¶i §Þnh (BT).

Vùc th¼m thuéc ®Þa 149 h»ng n¨m tèn cho ng©n s¸ch hÕt 758.168 phr¨ng. ThÕ mµ c¸c ngµi thanh tra th× kh«ng bao giê rêi khái Pari, vµ ®èi víi c¸c thuéc ®Þa th× c¸c ngµi còng kh«ng hiÓu biÕt g× h¬n lµ hiÓu biÕt viÖc trªn mÆt tr¨ng. NÕu ®Õn c¸c thuéc ®Þa kh¸c, th× ë ®©u, chóng ta còng thÊy mét t×nh tr¹ng tÖ h¹i nh− vËy. §Ó ®ãn tiÕp mét ph¸i ®oµn \"kinh tÕ\" b¸n chÝnh thøc, kho b¹c M¸ctinÝch \"vîi ®i\" mÊt 400.000 phr¨ng. Trong vßng m−êi n¨m, ng©n s¸ch Marèc ®· tõ 17 triÖu t¨ng lªn tíi 290 triÖu phr¨ng, mÆc dÇu ng−êi ta ®· gi¶m ®i 30% c¸c kho¶n chi tiªu cho b¶n xø, tøc lµ nh÷ng kho¶n chi tiªu cã thÓ ®em l¹i lîi Ých cho d©n b¶n xø. §ã lµ sè tiÒn hµng triÖu vµ thËm chÝ hµng tû mµ nÕu ng−êi ta biÕt c¸ch t×m th× cã lÏ ng−êi ta sÏ kiÕm ra ®−îc mét c¸ch dÔ dµng. Nh−ng ngµi Bé tr−ëng l¹i cø muèn gâ vµo d©n b¶n xø. NguyÔn ¸i Quèc Xin hái Cã ph¶i v× qu¸ nhiÒu tÝnh nh©n ®¹o, nh− «ng Xar« ®· nhiÒu lÇn tuyªn bè, mµ ng−êi ta ®· b¾t c¸c ph¹m nh©n ë nhµ tï Nha Trang (Trung Kú) ph¶i ¨n khan, nghÜa lµ ¨n c¬m mµ kh«ng ®−îc uèng n−íc kh«ng? Cã ph¶i ng−êi ta ®· quÐt tanhtuya®ièt lªn mòi c¸c ph¹m nh©n ®Ó dÔ nhËn ra hä khi hä v−ît ngôc kh«ng? N.A.Q. B¸o L'HumanitÐ, ngµy 9-1-1923.

150 Nh÷ng ng−êi b¶n xø ®−îc −a chuéng1) N¨m 1604, mét ng−êi Anh tªn lµ SÕchxpia vèn lµ mét nhµ v¨n chuyªn nghiÖp, «ng ta cã nh· ý ®−a ra mét vë kÞch mµ vai chÝnh lµ mét ng−êi da ®en. Ng−êi da ®en nµy tªn gäi ¤tenl«, qu¶ lµ mét anh hïng, mét anh hïng thËt sù anh hïng. ¤tenl« ®· tõng chinh chiÕn nhiÒu, nh−ng kh«ng ph¶i lµ ®¸nh C¸cp¨ngchiª, còng kh«ng ph¶i v× anh lµ ng−êi ®−îc «ng §ianh¬ tuyÓn mé, còng kh«ng ph¶i v× anh lµ ng−êi d−íi tr−íng cña t−íng M¨nggianh, v¶ l¹i håi ®ã vÉn ch−a næ ra cuéc chiÕn tranh v× c«ng lý - mµ lµ ®¸nh nh÷ng c−êng quèc hiÕu chiÕn ë ch©u ¢u vµ ch©u Phi. ¤tenl« lµm thèng so¸i cña quËn c«ng xø Vªnªxi. Cø theo lêi «ng Viviani nãi th× trªn m¸i tãc xo¨n cña ¤tenl« ®· cã biÕt bao nhiªu vßng hoa chiÕn th¾ng. Nh−ng chiÕn c«ng lín nhÊt cña ¤tenl« lµ ®· th¾ng ®−îc §ªx®ªm«nia. §ªx®ªm«nia kh«ng ph¶i lµ mét thµnh phè cña bän b«s¬, còng kh«ng ph¶i lµ mét thuéc ®Þa. §ã chØ lµ tªn mét c« g¸i dÞu dµng, xinh x¾n, ®Çy h¹nh phóc, con cña nguyªn l·o nghÞ viªn Brabanti«. ¤tenl« ®· chiÕm ®−îc tr¸i tim nµng b»ng c¸ch kÓ l¹i cho nµng nghe lÞch sö c¶m ®éng cña ®êi m×nh, nh÷ng trËn ®¸nh vÜ ®¹i, nh÷ng trËn v©y thµnh dµi ®»ng ®½ng, nh÷ng chiÕn c«ng rùc rì, tãm l¹i lµ nh÷ng chuyÖn t¸n tØnh hay ho g× ®ã! BiÕt cha m×nh vèn chøc t−íc nh− thÕ th× s½n cã nhiÒu thµnh kiÕn, nhÊt lµ thµnh kiÕn _______________ 1) Nguyªn b¶n: IndigÌnes µ la mode (BT).

Nh÷ng ng−êi b¶n xø ®−îc −a chuéng 151 chñng téc, nªn nµng §ªx®ªm«nia hiÒn hËu chØ mét lßng nghe theo tiÕng gäi cña t×nh yªu, nµng quyÕt lÊy chµng da ®en lµm chång mµ kh«ng cÇn ®Õn ý kiÕn cña cha. Trong vë kÞch nµy, nh÷ng ng−êi da tr¾ng nh− tay th¸m tö Iag« vµ anh chµng R«®rig« bÞ khinh bØ, ®Òu kh«ng ®ãng mét vai g× cho¸ng l¾m; chÝnh hä l¹i lµ nh÷ng vai ®en tèi nhÊt. Song c¸i ®ã ch¼ng can g× ®Õn chóng ta. 310 n¨m ®· tr«i qua. Ng−êi b¶n xø l¹i ®−îc ®−a lªn s©n khÊu: nh−ng ®©y lµ s©n khÊu chiÕn tranh1). T¸c gi¶ lÇn nµy giÊu biÖt tªn tuæi, t×m còng ch¼ng thÊy, song c¸c vai diÔn, - anh hïng hay kh«ng - nh−ng v× qu¸ nhËp vai cña m×nh nªn phÇn ®«ng ®· n»m l¹i trªn s©n khÊu. ThËt lµ mét tÊn bi kÞch! N¨m 1922, l¹i thÊy xuÊt hiÖn nh÷ng ng−êi b¶n xø ®−îc −a chuéng. Ta kh«ng nãi ®Õn Batuala, con ng−êi ®−îc phong tÆng vµ Xiki, kÎ ©n nh©n cña khoa häc lµm g×. Ta chØ nãi ®Õn nh÷ng ng−êi b¶n xø ®· thÝch øng ®−îc, hoÆc ®−îc thÝch thó2). BÞ trãi g« vµo cét buåm tµu vµ ®−îc ®−a ®i lµm qu©n t×nh nguyÖn ë ch©u ¢u, ®¸nh ph−êng man rî ®Ó b¶o vÖ v¨n minh, nh−ng mét khi ®Õn xø v¨n minh råi th× nh÷ng ng−êi b¶n xø cña «ng Tªry l¹i ®−îc c¸i thó tha hå nÕm \"tr¸i c©y trong v−ên cÊm\". Nh÷ng ng−êi b¶n xø cßn sèng sãt sau cuéc tµn s¸t n¨m 1914 còng nh− nh÷ng ng−êi b¶n xø cßn sèng sãt sau ®¹i chiÕn 1914-1918 ®Òu cã thÓ tù hµo r»ng v× c«ng lý vµ nÒn d©n chñ cña chñng téc cao ®¼ng, hä kh«ng nh÷ng ®· hiÕn ®êi m×nh, x−¬ng m¸u m×nh, mµ cßn hiÕn c¶ niÒm t... in cña m×nh n÷a. ¤ng SÕchxpia tr−íc kia lÊy lµm hµi lßng thÊy ng−êi d©n b¶n xø trong vë kÞch cña m×nh ®· ®µng hoµng lÊy ®−îc c« g¸i mÉu quèc. Cßn «ng Tªry ngµy nay th× chØ nhËn thÊy cã mét ®iÒu lµ _______________ 1) ChØ ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt (1914-1918) (BT). 2) Nguyªn b¶n: AdaptÐs ou adoptÐs (BT).

152 Hå CHÝ MINH TOµN TËP ng−êi b¶n xø cña «ng rÊt ®¾c lùc ®Ó gãp phÇn lµm cho d©n sè ph×nh lªn b»ng c¸ch lµm ph×nh bông c¸c c« nµng da tr¾ng. ¤ng Xasa Ghit¬ry cßn ®i xa h¬n n÷a. ¤ng muèn ng−êi b¶n xø ph¶i ®−îc v¨n minh hoµn toµn. ¤ng muèn hä ph¶i c...¾m sõng c¸c «ng chång da tr¾ng c¬! ¤ng ®· ®−îc hoµn toµn to¹i nguyÖn, v× chÝn th¸ng sau cuéc \"chinh phôc\" bµ M¸cgrÝt §ªnoayª ®· sinh h¹ ®−îc mét cËu bÐ b¶n xø. Nh−ng chóng ta lÊy lµm tiÕc r»ng §ªnoayª ®· kh«ng hoan nghªnh chó bÐ b¶n xø ®ã cho l¾m. Vèn lµ mét nhµ yªu n−íc tõ ®Çu ®Õn ch©n, nªn «ng ta muèn r»ng chó bÐ mµu da \"s«c«la\" kia ra ®êi gi¸ ®õng cã nh½n nhôi vµ bÐ nhá nh− thÕ, mµ l¹i lµ mét ng−êi r©u ria xåm xoµm, ba l« trªn l−ng, sóng trªn vai ®Ó b¶o vÖ ®Êt n−íc, th× quý biÕt chõng nµo. Ngay c¶ trong c¸c trang tiÓu thuyÕt ®¨ng trªn b¸o, ng−êi b¶n xø còng ®· giµnh ®−îc ®Þa vÞ cña m×nh. ¤ng Angiabe - Êy xin lçi, «ng Anbe Gi¨ng chø - ®· ch¼ng kÓ chuyÖn r»ng ë Héi chî M¸cx©y cã mét chµng An Nam kia lµm nghÒ kÐo xe ®· lät ®−îc vµo m¾t xanh cña mét bµ ®Çm xinh ®Ñp nä. Sau khi ®i th¨m héi chî vÒ, bµ bÌn cho gäi anh xe ®Õn phßng ngñ léng lÉy cña bµ. Vµ v©n v©n... Ng−êi yªu bÞ c¾m sõng cña bµ bçng nhiªn tíi. Bèi rèi, lÈn nóp, v.v.. Nh−ng c¸i chÝnh cña c©u chuyÖn l¹i ë chç kh¸c kia. Nguyªn lµ chµng c«ng tö kia ®· ®¸nh c¾p ®−îc mét viªn ngäc bÝch bµy ë gian thê cña §«ng D−¬ng vµ ®Õn ®Ó khoe víi ng−êi ngäc cña m×nh. (¤i! l−¬ng thiÖn vËy thay!). Ng−êi An Nam kia ®øng nÊp ®»ng sau tr«ng thÊy qu¶ tang hµnh vi ®Çy téi lçi Êy, liÒn nh¶y ra ®¸nh cho anh chµng ¨n c¾p ng· gôc, råi mang lÔ vËt quý ®ã vÒ bµn thê. Kh«ng kÓ c¸c ®iÖu nh¹c khiªu vò vµ c¸c cuéc héi chî thuéc ®Þa ®· lµm cho anh em thuéc ®Þa chóng ta tù hµo mét c¸ch chÝnh ®¸ng, chóng ta l¹i cßn lÊy lµm sung s−íng ®−îc biÕt r»ng tõ sang n¨m trë ®i, tÊt c¶ c¸c bµ ®Çm thuéc giíi lÞch sù sÏ mang mét c¸i g× cña chóng ta trªn ng−êi vµ trong ng−êi hä; c¸c cöa hµng thêi trang lín

Nh÷ng ng−êi b¶n xø ®−îc −a chuéng 153 ë Pari, sang xu©n tíi, sÏ tung ra nh÷ng kiÓu v¶i thuéc ®Þa vµ kiÓu quÇn ¸o thuéc ®Þa. Ng−êi ta sÏ ®Æt cho nh÷ng bé ¸o mÆc trong nhµ vµ c¸c ¸o kh¸c ®ñ thø tªn nµo lµ: ThÞ Ba, B¨mbara, U«lèp, Luph¬lóp, v.v.. Hìi nh÷ng ng−êi con cña thuéc ®Þa! Ngµy vinh quang ®· tíi råi1). NguyÔn ¸i Quèc B¸o Le Paria, sè 10, ngµy 15-1-1923. _______________ 1) Nh¹i theo c©u ®Çu trong bµi quèc ca Ph¸p: Allons! Enfants de la patrie, le jour de gloire est arrivÐ! (Hìi nh÷ng ng−êi con cña Tæ quèc! Ngµy vinh quang ®· tíi råi!) (BT).

154 Th− ngá göi «ng Lª«ng ¸csimb« NghÞ sÜ h¹t §r«m¬, B¸o c¸o viªn vÒ ng©n s¸ch thuéc ®Þa, Uû viªn Héi ®ång thuéc ®Þa tèi cao Th−a «ng, Trong bµi diÔn v¨n ®äc t¹i H¹ nghÞ viÖn, «ng cã nãi r»ng, nÕu muèn th× «ng cã thÓ v¹ch trÇn nh÷ng chuyÖn xÊu xa ë thuéc ®Þa ra; nh−ng «ng thÊy tèt h¬n lµ Øm ®i kh«ng nãi ®Õn nh÷ng téi nÆng téi nhÑ mµ c¸c nhµ khai ho¸ cña «ng ®· ph¹m ë c¸c thuéc ®Þa. §ã lµ quyÒn cña «ng, vµ ®iÒu ®ã chØ liªn quan ®Õn «ng, ®Õn l−¬ng t©m «ng vµ ®Õn nh÷ng cö tri cña «ng th«i. §èi víi chóng t«i, nh÷ng ng−êi ®· tõng chÞu khæ vµ hiÖn vÉn ®ang h»ng ngµy chÞu khæ v× nh÷ng \"©n huÖ\" cña chñ nghÜa thùc d©n, th× chóng t«i ch¼ng cÇn ®Õn «ng míi biÕt ®−îc nh÷ng c¸i Êy. Nh−ng chÝnh «ng ®· \"phãng ®¹i\" khi «ng viÕt trªn b¸o Rappel30 r»ng nh÷ng sù viÖc mµ «ng BÐct«n v¹ch ra, ®Òu lµ sai hoÆc phãng ®¹i! Tr−íc hÕt, chÝnh ngay «ng Bé tr−ëng Bé Thuéc ®Þa còng ®· buéc ph¶i thõa nhËn r»ng: \"T×nh tr¹ng t− t−ëng khinh rÎ sinh mÖnh ng−êi b¶n xø vÉn ®ang cßn\". Vµ «ng ta ®· \"kh«ng hÒ chèi c·i mét sù viÖc tµn nhÉn nµo\", mµ nghÞ sÜ Boaníp ®· v¹ch ra. Sau n÷a, th−a «ng ¸csimb«, liÖu «ng cã thÓ chèi c·i ®−îc r»ng, trong nh÷ng n¨m võa qua, - tøc lµ sau cuéc chiÕn tranh \"v× c«ng lý\" -, ®· cã ®Õn 80 v¹n ng−êi b¶n xø \"t×nh nguyÖn\" ®Õn lµm viÖc hoÆc bá m×nh trªn

Th− ngá göi «ng Lª«ng ¸csimb« 155 ®Êt Ph¸p, trong lóc ®ã th× c¸c nhµ khai ho¸ cña «ng ®· ¨n c¾p, l−êng g¹t, giÕt h¹i hoÆc thiªu sèng (vµ ch¾c ch¾n lµ kh«ng bÞ trÞ téi) nh÷ng ng−êi An Nam, ng−êi Tuynidi, hay ng−êi Xªnªgan? ¤ng cßn viÕt tiÕp r»ng nh÷ng hµnh vi bÊt c«ng ë Ph¸p cßn nhiÒu h¬n ë c¸c thuéc ®Þa. ThÕ th× th−a «ng ¸csimb«, h·y cho phÐp t«i nãi r»ng, kh«ng nªn cã cao väng ®em nh÷ng bµi häc vÒ b×nh ®¼ng hoÆc c«ng lý ®i d¹y cho ng−êi kh¸c, khi ng−êi ta kh«ng thùc hiÖn ®−îc nh÷ng bµi häc ®ã ë n−íc m×nh. §ã lµ c¸i l«gÝch s¬ ®¼ng nhÊt, ph¶i kh«ng «ng? Theo «ng, nh÷ng hµnh vi vµ cö chØ cña c¸c quan cai trÞ thuéc ®Þa cña «ng ®Òu ®· ®−îc c¸c Phñ toµn quyÒn vµ Bé Thuéc ®Þa thõa biÕt, nhËn xÐt vµ kiÓm tra råi. VËy, ¾t ph¶i lµ mét trong hai ®iÒu sau ®©y: hoÆc lµ v× «ng ®·ng trÝ nªn ®· quªn mÊt nh÷ng tªn nh− B«®oanh, §¸cl¬, Luycax¬ vµ biÕt bao nhiªu tªn kh¸c n÷a, hîp thµnh ®¸m h¶o h¸n ®· lµm r¹ng rì vµ vÎ vang cho bé cai trÞ thuéc ®Þa cña «ng; chóng ®· lµm nh÷ng ®iÒu ®¹i gian ¸c, thÕ mµ chØ bÞ trõng ph¹t b»ng c¸ch th¨ng chøc vµ th−ëng hu©n ch−¬ng th«i. HoÆc lµ «ng ®· ngang nhiªn chÕ giÔu ®éc gi¶ cña «ng. ¤ng nãi r»ng, vÒ mÆt thuéc ®Þa, nÕu n−íc Ph¸p cã ph¹m lçi th× ch¼ng qua lµ do cã qu¸ nhiÒu tinh thÇn cao c¶ ®Êy th«i. Th−a «ng ¸csimb«, xin «ng cho chóng t«i biÕt cã ph¶i v× tinh thÇn cao c¶ Êy mµ ng−êi ta t−íc mÊt cña ng−êi b¶n xø tÊt c¶ mäi quyÒn ng«n luËn, ®i l¹i, v.v. kh«ng? Ph¶i ch¨ng còng v× tinh thÇn Êy mµ ng−êi ta buéc hä ph¶i chÞu c¸i th©n phËn d©n b¶n xø hÌn män, mµ ng−êi ta t−íc hÕt ruéng ®Êt cña hä ®Ó cho bän x©m l¨ng, vµ sau ®ã buéc hä ph¶i lao ®éng nh− kÎ n« lÖ? ChÝnh «ng ®· nãi r»ng gièng ng−êi Tahiti v× nghiÖn r−îu mµ ®· chÕt mßn dÇn vµ hiÖn ®ang ®i ®Õn diÖt vong. Ph¶i ch¨ng còng v× qu¸ − cao c¶ mµ c¸c «ng ®· t×m ®ñ c¸ch ®Ó lµm cho ng−êi An Nam say kh−ít víi r−îu cån cña c¸c «ng vµ trë nªn u mª, ®Çn ®én víi thuèc phiÖn cña c¸c «ng? Sau cïng, «ng nãi ®Õn \"bæn phËn\", ®Õn \"nh©n ®¹o\" vµ \"khai ho¸\"! VËy bæn phËn Êy lµ c¸i g×? ¤ng ®· ®em ph« bµy trong suèt c¶

156 Hå CHÝ MINH TOµN TËP bµi diÔn v¨n cña «ng råi. §ã lµ thÞ tr−êng, lµ c¹nh tranh, lµ lîi tøc, lµ ®Æc quyÒn. Bu«n b¸n, tµi chÝnh, ®ã lµ nh÷ng c¸i t−îng tr−ng cho lßng nh©n ®¹o cña c¸c «ng. S−u thuÕ, lao dÞch, bãc lét nÆng nÒ, - c«ng cuéc khai ho¸ cña c¸c «ng, tãm l¹i lµ thÕ ®ã! Th−a «ng ¸csimb«, trong lóc ®îi cho «ng cã \"mét chøc t−íc hiÓn vinh nhÊt mµ ng−êi ta cã thÓ m¬ −íc ®Õn\" th× t«i xin phÐp nãi r»ng, nÕu tr−íc kia VÝchto Huyg« biÕt lµ hiÖn nay «ng viÕt ra nh÷ng ®...iÒu nh− thÕ trªn tê b¸o cña «ng ta, th× «ng ta ®· kh«ng s¸ng lËp ra nã. Mong «ng, v.v.. NguyÔn ¸i Quèc B¸o Le Paria, sè 10, ngµy 19-1-1923.

157 Sù liªm khiÕt thùc d©n Tin sau ®©y chóng t«i trÝch ë tê Journal officiel31, nãi vÒ buæi häp thø nhÊt ngµy 22-12-1922: \"Trong thêi kú chiÕn tranh, nhiÒu lÝnh Phi göi ng©n phiÕu cho gia ®×nh víi nh÷ng sè tiÒn nhiÒu khi rÊt lín. Nh−ng c¸c ng©n phiÕu Êy kh«ng bao giê ®Õn tay ng−êi nhËn c¶\". Mét b¹n ®ång nghiÖp l¹i võa cho chóng t«i biÕt mét hiÖn t−îng t−¬ng tù nh− thÕ. LÇn nµy, sù viÖc x¶y ra ë ®¶o Rªuyni«ng. §· nhiÒu th¸ng nay, nh©n d©n trªn ®¶o kh«ng hÒ nhËn ®−îc mét b−u kiÖn nµo göi ®Õn cho hä c¶. Tê Journal viÕt: \"HiÖn t−îng Êy lµm cho c¶ ng−êi göi hµng lÉn ng−êi kh«ng nhËn ®−îc hµng ®Òu ph¶i lÊy lµm l¹. \"NhiÒu ng−êi khiÕu n¹i. Cuéc ®iÒu tra míi më ®· räi ngay ®−îc ¸nh s¸ng vµo ®iÒu bÝ mËt nãi trªn, vµ ph¸t hiÖn ®−îc mét lo¹t vô ®¸nh c¾p ®−îc tiÕn hµnh mét c¸ch chu ®¸o vµ kiªn tr× l¹ th−êng. \"Ng−êi ta b¾t mét nh©n viªn, råi mét nh©n viªn n÷a, råi ®Õn l−ît «ng \"xÕp\", vµ cuèi cïng, khi tÊt c¶ nh©n viªn bÞ cßng tay th× ®Õn phiªn «ng gi¸m ®èc ngµnh b−u ®iÖn còng theo hä vµo tï nèt. \"Mçi ngµy, cuéc ®iÒu tra l¹i ®−a ra ¸nh s¸ng vµi sù viÖc míi. Sè b−u kiÖn bÞ ®¸nh c¾p trÞ gi¸ trªn 125.000 phr¨ng. GiÊy tê, kÕ to¸n ®Òu lµm gian c¶. Sæ s¸ch gian lËn rèi beng ®Õn nçi ph¶i mÊt h¬n 6 th¸ng míi gì ra ®−îc. \"ë trong mét ngµnh nµo ®ã, ®«i khi cã thÓ cã mét vµi viªn chøc gian tham, song rÊt Ýt khi l¹i cã c¶ mét ngµnh suèt tõ trªn xuèng

158 Hå CHÝ MINH TOµN TËP d−íi nhiÔm ph¶i bÖnh ¨n c¾p ®Õn nh− vËy; ®iÒu l¹ kú h¬n n÷a lµ t¹i sao tÊt c¶ bän ¨n c¾p Êy l¹i cã thÓ hoµnh hµnh ®−îc trong mÊy n¨m rßng mµ vÉn ®−îc b×nh yªn v« sù\". NguyÔn ¸i Quèc B¸o La Vie OuvriÌre, ngµy 19-1-1923.

159 Bé s−u tËp ®éng vËt32 ThËt chóng t«i ®· nghÜ ®Õn n¸t c¶ bé ãc ng−êi da vµng cña chóng t«i ra, còng kh«ng tµi nµo t×m thÊy c¸i lÏ v× sao mÊy «ng bµ ng−êi Ph¸p l¹i thµnh lËp mét tæ chøc kú côc lµ Héi b¶o trî loµi vËt. Tr−íc hÕt, chóng t«i së dÜ kh«ng sao t×m ra ®−îc nguyªn nh©n ®ã, v× chóng t«i thÊy hiÖn nay cßn cã biÕt bao nhiªu lµ con ng−êi cïng khæ ®ang ®ßi hái ®−îc ng−êi ta s¨n sãc ®Õn hä mét chót mµ còng ch¼ng ®−îc. Sau n÷a v× nh÷ng con vËt ®ã kh«ng ®¸ng ®−îc th−¬ng yªu ®Õn thÕ, mµ chóng nã còng cã khæ së g× cho cam. Trõ con s− tö ®en1) lµ cã Ých cho nh÷ng ng−êi cã thãi quen xá ch©n vµo giµy da thó, cßn hÇu hÕt nh÷ng con vËt ®ã ®Òu ®éc ¸c, rÊt ®éc ¸c. C¸i con chã ng¾n mâm2) ch¼ng ®· ch¹y ®Õn nhe bé r¨ng kh¶ è cña nã ra mµ xÐ to¹c c¶ c¬ cÊu cña Héi nghÞ Pari ®ã sao? Thµnh thö con khØ Phlam¨ng vµ con gµ sèng G«loa ph¶i mét m×nh ®−¬ng ®Çu víi con ph−îng hoµng GiÐcmanh ë miÒn Ruya3). _______________ 1) Nh·n hiÖu mét lo¹i xi ®¸nh giµy cã tiÕng ë Ph¸p (BT). 2) ¸m chØ n−íc Anh lóc ®ã (BT). 3) Sau ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt, vÊn ®Ò miÒn Ruya, mét khu vùc c«ng nghiÖp than vµ luyÖn kim quan träng cña §øc, lµ kh©u chÝnh trong nh÷ng m©u thuÉn gi÷a c¸c c−êng quèc ch©u ¢u. Th¸ng 1-1923, Ph¸p muèn n¾m −u thÕ ë ch©u ¢u, ®· cïng víi BØ chiÕm ®ãng miÒn Ruya cña §øc. Con khØ Phlam¨ng vµ con gµ sèng G«loa ë ®©y ¸m chØ BØ vµ Ph¸p (BT).

160 Hå CHÝ MINH TOµN TËP Trong khi h·y cßn bÞ xÝch cæ, thÕ mµ con hæ1) ch¼ng ®· nh¸ nghiÕn mÊt nhiÒu bé cña n−íc céng hoµ ®ã sao? Ng−êi ta ch¼ng ®· phÝ hµng mÊy triÖu, mÊy tû ®Ó nhê hai «ng b¹n vinh quang cña chóng ta lµ Cons¾c vµ Vranghen mua hé da con gÊu M¸txc¬va, lµ con vËt ngµy nay h¬n bao giê hÕt, nã kh«ng thÝch ®Ó cho ng−êi ta tuú ý muèn lµm g× th× lµm ®ã sao? (Chao! con vËt míi qu¸i chø). Trong sè c¸c b¹n h÷u ë chÝnh quèc cña chóng ta, ai lµ ng−êi kh«ng ph¶i phµn nµn vÒ tai h¹i do loµi diÒu h©u g©y ra? Loµi qu¹2) mµ l¹i ch¼ng ph¶i lµ nh÷ng kÎ ph¸ ho¹i tai h¹i trong ®Þa h¹t tinh thÇn µ? Cßn nh÷ng con mät giµ3) th× cã lµm ®−îc viÖc g× ngoµi c¸i viÖc chØ chuyªn t×m c¸ch lîi dông nh÷ng sù bÊt hoµ vµ nh÷ng chuyÖn xÝch mÝch trong x· héi? L¹i cßn con vËt nµo ®ã ch¼ng ®· v« sØ ®Õn nçi muèn cho phÐp tÊt c¶ c¸c chµng rÓ l¸o x−îc cø viÖc dïng tªn nã ®Ó gäi mÑ vî hä ®ã sao? Bän mÌo quý ph¸i4) h¸ ch¼ng thËt sù lµ nh÷ng kÎ ®· dËp t¾t c¶ h¹nh phóc gia ®×nh cña nhiÒu nhµ ®ã −? Vµ nh÷ng con chuét cèng ë kh¸ch s¹n5) ch¼ng ®· lµ nh÷ng kÎ thï mu«n thuë cña tÊt c¶ nh÷ng ng−êi ®i du lÞch ®ã sao? Ch−a kÓ ®Õn chã sãi lóc nµo còng lµ kÎ cã lÏ ph¶i v× ®ã lµ kÎ m¹nh h¬n, vµ nh÷ng con chiªn ghÎ lµ mét mèi tai ho¹ cho c¶ mét x· héi trung thùc, chóng t«i... Nh−ng tr−íc khi kÕt thóc, ta h·y nãi mét chót vÒ nh÷ng con vËt ë thuéc ®Þa. §óng gi÷a lóc «ng Ghinan chuÈn bÞ ®Ó nhê «ng M¨nggianh chuyÓn lªn ViÖn hµn l©m khoa häc mét bµi nghiªn cøu vÒ viÖc sö _______________ 1) ¸m chØ Clªm¨ngx«, mét chÝnh kh¸ch Ph¸p vµ Bé tr−ëng Bé ChiÕn tranh (BT). 2) ChØ kÎ viÕt th− nÆc danh (BT). 3) Chats-fourrÐs: NghÜa ®en lµ nh÷ng con mÌo l«ng xï, nghÜa bãng lµ bän quan tßa (BT). 4) Poules de luxe: ChØ bän g¸i ®iÕm sang träng (BT). 5) Rats d’h«tel: ChØ bän chuyªn trém c¾p hµnh lý cña kh¸ch trä (BT).

Bé s−u tËp ®éng vËt 161 dông da c¸ mËp, th× «ng Anbe Xar« lªn ®−êng ®i §¶o Chã1) ®äc mét bµi diÔn v¨n Bé tr−ëng cña «ng t¹i x−ëng −íp c¸ thu Xanh Pie vµ Mic¬l«ng, cßn vÒ phÇn «ng Xit¬r«en th× «ng cho \"con S©u\"2) khai ho¸ cña «ng bß xuyªn qua Xahara. Hai cuéc ®i c«ng c¸n nµy - viÖc c«ng vµ viÖc nöa c«ng nöa t− - ch¾c h¼n thÕ nµo còng sÏ thu ®−îc kÕt qu¶ tèt ®Ñp mµ ng−êi ta cã quyÒn chê ®îi: tøc lµ lµm cho con chuét nh¾t ®Î ra nh÷ng qu¶ nói vµ cñng cè ®Þa vÞ cña nh÷ng con c¸ mËp thùc d©n. Ng−êi ta th−êng quen t−ëng r»ng c¸c nhµ b¶o hé cña chóng ta lóc nµo còng thi hµnh c¸i chÝnh s¸ch cña loµi ®µ ®iÓu3). Nh−ng lÇm to råi c¸c b¹n ¹! Ch¶ ph¶i thÕ ®©u, nµy nhÐ: ChØ cã nhËn lêi mêi cña chó c¸ nôc ë h¶i c¶ng cò th«i mµ ChÝnh phñ thuéc ®Þa ®· kh«ng ngÇn ng¹i mét chót nµo mµ kh«ng chi tiªu: 1- §«ng D−¬ng 13.190.846 phr¨ng 2- T©y Phi thuéc Ph¸p 5.150.000 - 3- Ch©u Phi xÝch ®¹o thuéc Ph¸p 348.750 - 4- Cam¬run 390.000 - 5- Ma®ag¸txca 1.837.600 - 6- M¸ctinÝch 108.000 - 7- Guya®¬lóp 55.000 - 8- Guyan 62.500 - 9- T©n Cali®«ni 75.000 - 10- T©n HªbrÝt 60.000 - _______________ 1) Nguyªn b¶n: L’Ile aux chiens (BT). 2) Chenille: NghÜa ®en lµ con s©u. VÒ c¬ khÝ, ®ã lµ xe t¨ng. Th−êng dïng ®Ó gäi tÊt c¶ c¸c xe ch¹y b»ng vßng xÝch (BT). 3) Politique de l’autruche: ChÝnh s¸ch ®µ ®iÓu. §µ ®iÓu, mét loµi chim lín ë miÒn nhiÖt ®íi ch©u Phi, cao tíi 2m50, ch¹y nhanh vµ cã mét d¹ dµy rÊt kháe. Tõ ng÷ Estomac d’autruche nghÜa lµ d¹ dµy ®µ ®iÓu, tiªu hãa ®−îc tÊt c¶ c¸c thø. ë ®©y, chÝnh s¸ch ®µ ®iÓu lµ ngô ý nãi chÝnh s¸ch v¬ vÐt tham tµn cña bän thùc d©n (BT).

162 Hå CHÝ MINH TOµN TËP 11- Ch©u §¹i D−¬ng 65.000 - 12- Ên §é 135.000 - 13- X«mali 97.000 - 14- §¶o Rªuyni«ng 85.000 - 15- Xanh Pie vµ Mic¬l«ng 14.000 - ®Ó ®−a vµi con l¹c ®µ, vµi con bß c¸i vµ vµi con c¸ sÊu tõ c¸c thuéc ®Þa vÒ thµnh phè M¸cx©y. L¹i còng ph¶i nhËn r»ng c¸c nhµ ®i khai ho¸ cña chóng ta ®· kh«ng tõ mét sù cè g¾ng nµo ®Ó c¾m cho mÊy con chim sÎ b¶n xø - rÊt dÔ b¶o vµ rÊt ngoan ngo·n - vµi c¸i l«ng c«ng lµm cho chóng trë thµnh nh÷ng con vÑt hay nh÷ng con chã gi÷ nhµ. Vµ nÕu nh©n d©n ch©u Phi vµ ch©u ¸ mµ ®−îc \"hoµ b×nh\" vµ \"thÞnh v−îng\" ®Õn nh− thÕ nµy, th× chÝnh nh÷ng \"vÞ ®i gieo r¾c d©n chñ\" kh«ng biÕt mái mÖt ®ã lµ con nhÆng ®¸nh xe1) chø cßn ai vµo ®ã n÷a? Nãi tãm l¹i, sè phËn cña tÊt c¶ nh÷ng con vËt Êy t−¬ng ®èi ®· dÔ chÞu. VËy, nÕu c¸c héi viªn cña c¸i héi cao c¶ lµ Héi b¶o trî c¸c loµi vËt cÇn ph¶i giÕt th× giê, th× nªn ch¨m sãc ®Õn nh÷ng con khØ bÞ b¸c sÜ V«r«nèp lµm cho ®au ®ín2) vµ ®Õn nh÷ng con cõu d©n b¶n xø khèn khæ kia lu«n lu«n bÞ hít trôi l«ng3), ®ã cã lÏ l¹i lµ mét viÖc Ých lîi h¬n. NguyÔn ¸i Quèc B¸o Le Paria, sè 11, ngµy 1-2-1923. _______________ 1) La mouche du coche: Con nhÆng trong c©u chuyÖn ngô ng«n cña La Ph«ngten mØa mai nh÷ng kÎ tù cho m×nh lµ kÎ ®i khai hãa ch¼ng kh¸c g× con nhÆng tù khoe m×nh ®· cã c«ng ®Èy chiÕc xe nÆng v−ît khái ®−êng dèc (BT). 2) B¸c sÜ Ph¸p gèc Nga V«r«nèp chñ tr−¬ng dïng khØ trÎ hãa sinh dôc cña ng−êi (BT). 3) TiÕng Ph¸p cã thµnh ng÷ hít l«ng ®Ó chØ sù bãc lét (BT).

163 Y nh− n−íc mÑ Cho ®Õn nay, trªn thÕ giíi chØ cã thµnh phè Tuynl¬1) lµ cã thÓ tù hµo ®· cã nh÷ng bøc th− nÆc danh vang déi. Ngµy nay, xø Nam Kú víi lßng hiÕu th¶o vµ mong muèn tá lßng trung thµnh kh«ng bê bÕn ®èi víi n−íc khai ho¸ v¨n minh cho m×nh - võa råi còng cã c¸i vô th− nÆc danh \"cña nã\". Nh−ng xø thuéc ®Þa nµy ®· \"b¾t ch−íc\" vông vÒ v× kh«ng ph¶i lµ vô mét nµng Lavan diÔm lÖ mµ lµ vô mét h−¬ng chøc An Nam giµ nua võa bÞ b¾t bá tï, kh«ng ph¶i v× ®· l¹m dông th− nÆc danh mµ v× ®· bÞ th− nÆc danh tè c¸o. ViÖc Êy thùc chÊt nh− thÕ nµy: Mét ®ªm th¸ng 12 n¨m 1922, cô h−¬ng c¶ An Nam ®ang m¬ mµng th× bçng nghe tiÕng mâ huyªn n¸o b¸o cho d©n lµng biÕt cã c−íp ë trªn s«ng c¸i, ngay tr−íc mÆt Chî L¸ch! (¤! VËy th× c¸i nÒn an ninh mµ c¸c nhµ chøc tr¸ch tõng ca tông ë ®©u nhØ?). Cô h−¬ng c¶ nhµ ta vïng dËy ví lÊy khÈu sóng - nguyªn cô h−¬ng c¶ còng ®ång thêi lµ tr−¬ng tuÇn cña mét tr¹i Êp lín - vµ lËp tøc cïng víi hai gia nh©n xuèng thuyÒn b¬i ra s«ng. Võa ®Õn n¬i, cô h−¬ng c¶ vµ hai gia nh©n liÒn bÞ bän c−íp næ sóng b¾n; mét trong hai gia nh©n bÞ tróng ®¹n gi÷a ngùc vµ vµi phót sau th× t¾t thë. Cô h−¬ng c¶ b¾n tr¶ l¹i bän c−íp mét ph¸t kh«ng tróng, tr¸i l¹i bÞ bän c−íp b¾n bÞ th−¬ng vµo tay ph¶i. _______________ 1) Tulle: Mét thµnh phè ë t©y nam n−íc Ph¸p, c¸ch Pari 464 km (BT).