Hồ Chí Minh toàn tập - Tập 1

364 Hå CHÝ MINH TOµN TËP gièng ng−êi da tr¾ng ph¶i cao h¬n; vµ lÖnh trêi ®· ®Þnh r»ng ng−êi da ®en sinh ra lµ ®Ó lµm n« lÖ\". Ngay sau khi ®¶ng Klan xuÊt hiÖn l¹i, th× chØ riªng ë xø TÕcd¸t, ng−êi ta ®· ®Õm ®−îc h¬n 80 vô ®¸nh ®Ëp, trong mét n¨m, vµ 96 vô hµnh h×nh theo kiÓu Lins¬. §¶ng Klan ®Æc biÖt thÞnh hµnh ë Gioãcgia, MÝtxixipi, TÕcd¸t, Alabama vµ ¸cc¨ngdax¬. Trong c¸c xø ®ã cã nhiÒu n¹n nh©n bÞ hµnh h×nh theo kiÓu Lins¬ nhÊt. N¨m 1919, §¶ng Ku Klux Klan ®· thiªu sèng: 4 ng−êi da ®en ë Gioãcgia, 2 ë MÝtxixipi, 1 ë TÕcd¸t. Chóng ®· hµnh h×nh: 22 ng−êi da ®en ë Gioãcgia, 12 ë MÝtxixipi, 10 ë ¸cc¨ngdax¬, 8 ë Alabama, 3 ë TÕcd¸t. Chóng ®· x«ng vµo vµ ph¸ huû c¸c nhµ tï ®Ó hµnh h×nh nh÷ng ng−êi da ®en bÞ giam ë ®Êy: 5 lÇn ë Gioãcgia, 3 lÇn ë Alabama, 3 lÇn ë MÝtxixipi, 3 lÇn ë TÕcd¸t, 2 lÇn ë ¸cc¨ngdax¬. Chóng ®· hµnh h×nh: 12 phô n÷ ë MÝtxixipi, 7 ë Alabama, 6 ë TÕcd¸t, 5 ë ¸cc¨ngdax¬, 5 ë Gioãcgia. Chóng ®· thiªu, treo cæ, d×m xuèng n−íc cho chÕt hoÆc b¾n 9 cùu binh sÜ da ®en. §¶ng Klan cßn can ph¹m nhiÒu vô hµnh h×nh theo kiÓu Lins¬ ë c¸c xø kh¸c n÷a, nh−ng ë ®©y chóng t«i chØ nªu nh÷ng con sè ®· ch¾c ch¾n mµ th«i. Sù SUY TµN CñA §¶NG KU KLUX Klan §¶ng Klan nhÊt ®Þnh ph¶i bÞ tiªu diÖt v× nhiÒu lÏ. 1. Trong chiÕn tranh, ng−êi da ®en ®· hiÓu r»ng hä lµ mét lùc l−îng nÕu hä ®oµn kÕt l¹i; cho nªn hä kh«ng ®Ó cho ng−êi kh¸c tù do ®¸nh ®Ëp, hoÆc giÕt h¹i ®ång bµo cña hä n÷a. Hä chèng l¹i mäi m−u toan hµnh hung cña §¶ng Klan. Th¸ng 7-1919, ë Oasinht¬n, hä ®· ®−¬ng ®Çu víi §¶ng Klan vµ ®¸m ®«ng cuång lo¹n. Trong 4 ngµy, cuéc chiÕn ®Êu s«i sôc ë thñ ®«. Th¸ng 8, hä ®· ®¸nh nhau trong 5 ngµy víi §¶ng Klan vµ ®¸m ®«ng ë Sicag«, 7 trung ®oµn ®·

®¶ng ku klux klan 365 ®−îc huy ®éng ®Ó lËp l¹i trËt tù. Th¸ng 9, ChÝnh phñ ®· buéc ph¶i göi qu©n ®éi liªn bang ®Õn Omaha ®Ó chÊm døt mét trËn ®¸nh nhau t−¬ng tù nh− thÕ. T¹i c¸c xø kh¸c, ng−êi da ®en còng ®· tù vÖ kh«ng kÐm phÇn c−¬ng quyÕt. 2. Còng nh− §¶ng Klan tr−íc kia, v× nh÷ng hµnh ®éng th¸i qu¸, nªn §¶ng Klan míi ®· vÊp ph¶i d− luËn cña c«ng chóng ®Õn nçi nh÷ng ng−êi ban ®Çu t¸n thµnh nã hoÆc ®i theo nã, nay còng b¾t ®Çu bá r¬i nã. Nh÷ng chuyÖn x« x¸t trong néi bé, nh÷ng viÖc qu¸ xÊu xa ®åi tÖ vµ nh÷ng vô gian lËn vÒ tµi chÝnh cuèi cïng ®· lµm cho nh÷ng ng−êi bµng quan nhÊt vµ dÔ d·i nhÊt còng ph¶i ®au lßng. Th−îng nghÞ viÖn ®· buéc ph¶i truy tè §¶ng Klan. Ngay c¶ b¸o chÝ t− s¶n nh− tê New York World, tê Chicago Defender, v.v. còng c«ng kÝch chóng. 3. \"Lèi Mü 100 phÇn tr¨m\" vµ th¸i ®é chèng ®èi c«ng nh©n cña chóng ®· lµm cho 20.000.000 gi¸o d©n Mü, 3.000.000 ng−êi Do Th¸i, 20.000.000 ngo¹i kiÒu, 12.000.000 ng−êi da ®en, tÊt c¶ nh÷ng ng−êi Mü biÕt ®iÒu vµ toµn bé giai cÊp c«ng nh©n Mü, tËp hîp l¹i ph¶n ®èi chóng. T¹i §¹i héi Liªn hiÖp ng−êi da ®en võa qua, ng−êi ta ®· th«ng qua b¶n kiÕn nghÞ sau ®©y: \"Chóng t«i tuyªn bè r»ng §¶ng Ku Klux Klan lµ kÎ thï cña loµi ng−êi; chóng t«i tuyªn bè quyÕt ®Þnh ®Êu tranh víi ®¶ng ®ã ®Õn cïng vµ kÒ vai s¸t c¸nh víi tÊt c¶ nh÷ng ng−êi lao ®éng n−íc ngoµi ë Mü còng nh− víi c¶ nh÷ng ng−êi bÞ ®¶ng ®ã hµnh h¹\". MÆt kh¸c, viÖc di c− cña ng−êi da ®en miÒn Nam n«ng nghiÖp lªn miÒn B¾c c«ng nghiÖp ®· buéc nh÷ng tªn chñ ®ån ®iÒn - bÞ nguy c¬ ph¸ s¶n v× thiÕu nh©n c«ng - ph¶i níi tay trong quan hÖ ®èi xö víi ng−êi lao ®éng da ®en, vµ do ®ã, ngµy cµng ph¶i lu«n lu«n lªn ¸n nh÷ng ph−¬ng ph¸p vµ nh÷ng sù b¹o ng−îc cña tay sai cña chóng lµ §¶ng Klan. 4. Sau hÕt §¶ng Ku Klux Klan mang tÊt c¶ nh÷ng c¸i xÊu cña c¸c tæ chøc b¶o thñ, ph¶n ®éng, bÝ mËt mµ l¹i kh«ng cã ®−îc

366 Hå CHÝ MINH TOµN TËP nh÷ng c¸i hay cña c¸c tæ chøc ®ã. §¶ng ®ã cã tÝnh chÊt thÇn bÝ cña héi Phr¨ng Maxonn¬ri, cã nh÷ng nghi thøc kú dÞ cña c«ng gi¸o, cã c¸i tµn b¹o cña chñ nghÜa ph¸t xÝt, cã tÝnh chÊt bÊt hîp ph¸p cña 568 hiÖp héi kh¸c nhau; nh−ng nã ch¼ng cã häc thuyÕt, ch¼ng cã c−¬ng lÜnh, søc sèng vµ kû luËt g×. NGUYÔN ¸I QUèC TËp san Inprekorr, tiÕng Ph¸p, sè 74, n¨m 1924.

367 §«ng d−¬ng ViÕt kho¶ng n¨m 1923-1924. B¶n th¶o cña NguyÔn ¸i Quèc, tiÕng Ph¸p, l−u t¹i Kho L−u tr÷ Quèc tÕ Céng s¶n. B¶n chôp l−u t¹i ViÖn Hå ChÝ Minh.

368 Hå CHÝ MINH TOµN TËP

369 NH÷NG TéI ¸C CñA CHñ NGHÜA QU¢N PHIÖT Theo phong tôc cæ truyÒn th× ng−êi An Nam coi rÎ nghÒ nhµ binh. Cho nªn, cïng mét cÊp bËc nh− nhau mµ quan vâ lóc nµo còng bÞ xÕp h¹ng sau quan v¨n. Sèng trong tr¹i lÝnh Ph¸p, ph¶i lµm nh÷ng c«ng viÖc lao dÞch nÆng nÒ, ph¶i tËp luyÖn vÊt v¶, häc tËp nh÷ng lý thuyÕt ngu xuÈn víi nh÷ng tªn chØ huy tµn b¹o, vµ ph¶i chÞu mét thø kû luËt kh¾t khe, lóc nµo còng cã thÓ bÞ trõng ph¹t vµ lu«n lu«n bÞ toµ ¸n binh ®e däa, thËt kh«ng cã g× hµo høng ®Ó cã thÓ l«i kÐo ®−îc thanh niªn An Nam vµ khuyÕn khÝch hä tËp tµnh c¸i nghÒ giÕt ng−êi Êy. Thanh niªn b¶n xø ghÐt cay ghÐt ®¾ng viÖc bän qu©n phiÖt Ph¸p b¾t hä ph¶i ®i lÝnh. Hä t×m mäi c¸ch ®Ó lÈn tr¸nh: ng−êi giµu cã th× ®ót lãt cßn ng−êi nghÌo khã th× trèn tr¸nh. Cã thÊy nh÷ng kÎ khèn cïng kh«ng cã tiÒn ®Ó ®ót lãt vµ còng kh«ng biÕt trèn ®i ®©u ®−îc, bÞ c−ìng b¸ch dån vÒ tr¹i lÝnh buån b· nh− nh÷ng con vËt mµ ng−êi ta ®em tíi lß mæ; cã thÊy nh÷ng ng−êi cha mÑ, chÞ em, nh÷ng ng−êi vî s¾p c−íi võa khãc lãc võa kªu van th¶m thiÕt ®i theo nh÷ng ng−êi lÝnh mé vÒ \"c¸i ®¹i gia ®×nh\" Êy nh− lµ ®i theo nh÷ng téi ph¹m bÞ ®em lªn m¸y chÐm, míi hiÓu ®−îc c¸i vinh dù to lín cña ng−êi d©n An Nam ®i lµm c¸i nghÜa vô qu©n sù cay nghiÖt kia. Cho nªn hä t×m mäi c¬ héi ®Ó tù cøu lÊy m×nh. Nh−ng nh÷ng tªn chØ huy Ph¸p l¹i rÊt x¶o quyÖt. §Ó ®Ò phßng lÝnh An Nam bá trèn, mét viªn t− lÖnh chØ huy qu©n ®éi ë §«ng D−¬ng

370 Hå CHÝ MINH TOµN TËP cho thÝch sè hiÖu vµo c¸nh tay mçi ng−êi lÝnh b»ng nit¬r¸t b¹c. Nh÷ng tªn chñ ®ån ®iÒn ngµy x−a dïng s¾t nung ®á ®¸nh dÊu n« lÖ th× nh÷ng viªn t−íng tµi ngµy nay ®¸nh dÊu lÝnh b¶n xø b»ng chÊt ho¸ häc, thËt lµ mét tiÕn bé cña m«n ho¸ häc vµ cña nÒn v¨n minh! C¸ch lµm cã kh¸c, nh−ng kÕt qu¶ th× nh− nhau: Khi cã mét ng−êi lÝnh ®µo ngò ng−êi ta b¾t tÊt c¶ ®µn «ng ë n¬i nghi cã ng−êi trèn, råi ®em lét trÇn ®Ó kh¸m c¸nh tay. NÕu ng−êi ®µo ngò lÈn trèn ë ®©y, th× bÞ t×m ra ngay; ng−êi Êy bÞ b¾t ®em vÒ nhµ lao vµ ®−a ra toµ ¸n binh. HÇu hÕt c¸c phiªn toµ ¸n binh, kh«ng trõ mét phiªn nµo, ®Òu cã nh÷ng vô ®µo ngò bÞ ®−a ra xÐt xö. Khi ®· biÕt ng−êi lÝnh b¶n xø bÞ ®èi xö nh− thÕ nµo th× ng−êi ta kh«ng cßn ng¹c nhiªn hái t¹i sao ng−êi lÝnh mé l¹i thÝch nhµ lao h¬n lµ tr¹i lÝnh. T«i trÝch dÉn mét ®o¹n trong bµi b¸o míi viÕt gÇn ®©y: \"Thø s¸u võa qua, mét viÖc nghiªm träng ®· x¶y ra ë trung ®oµn ph¸o thñ ng−êi b¶n xø thø 5. ChiÒu ngµy thø s¸u ®ã, trong khi duyÖt mét ®éi t©n binh b¶n xø cuèi cïng, mét viªn h¹ sÜ quan ®· ®¸nh ng−êi mét c¸ch d· man, hµnh ®éng ®ã l¹i ®−îc nªu lµ g−¬ng mÉu trong trung ®oµn. Tªn ®éi ®¸nh ng−êi Êy l¹i ®−îc cÊp trªn cña nã xem lµ mét h¹ sÜ tèt nhÊt, h¬n n÷a, l¹i cßn ®−îc ®Ò nghÞ th¨ng chøc. ThËt ®¸ng tiÕc r»ng nh÷ng ng−êi ®−îc n−íc Ph¸p göi sang ®©y nh©n danh lµ nh÷ng ng−êi khai ho¸ kiªn nhÉn, ®· d¹y nghÒ nhµ binh cho ®ång bµo chóng t«i - míi sèng chung ch−a ®Çy hai th¸ng víi nh÷ng ng−êi b¶o hé cho m×nh - l¹i tù tiÖn \"hµnh ®éng mét c¸ch bØ æi\" ®¸nh ®Ëp b»ng nßng sóng vµ b¸ng sóng mét ng−êi lÝnh b¶n xø ®¸ng th−¬ng kh«ng hiÓu qua mét tiÕng Ph¸p, viÖn cí lµ ng−êi nµy kh«ng tr¶ lêi nh÷ng c©u hái b»ng tiÕng Ph¸p \"gi¶ cÇy\" cña tªn ®ao phñ. Ng−êi lÝnh ®¸ng th−¬ng Êy ®· ng· chÕt ngÊt, kh«ng thë ®−îc n÷a. B¸c sÜ cña trung ®oµn ®−a anh vµo nhµ th−¬ng, anh lÝnh ph¸o thñ An Nam ®· bÞ g·y mét x−¬ng s−ên v× bÞ ®¸nh qu¸ tµn nhÉn. \"Khi b¸o s¾p lªn khu«n th× chóng t«i ®−îc tin kho¶ng hai m−¬i

®«ng d−¬ng - nh÷ng téi ¸c... 371 ng−êi lÝnh An Nam ®Æt d−íi quyÒn chØ huy trùc tiÕp cña bän vò phu qu©n phiÖt, ®· bá tr¹i ra ®i, kh«ng bao giê trë l¹i...\". Vµ nh÷ng thÝ dô nh− vËy kh«ng cßn lµ hiÕm. Trong chiÕn tranh dï Nhµ n−íc cã t¸n d−¬ng vµ lõa bÞp rÊt nhiÒu, nh−ng ng−êi An Nam còng kh«ng hµo høng g× ®Ó ®i thÝ m¹ng cho c¸i b¶ v¨n minh vµ cho n−íc mÑ. Kh«ng chót nµo nh− vËy ®©u! Sù thËt kh¸c h¼n vµ ch¼ng ®Ñp ®Ï g×. Ng−êi ta ra lÖnh cho c¸c x· ph¶i cung cÊp ®ñ mét sè ng−êi nµo ®Êy. Nh÷ng ng−êi nµy bÞ b¾t vÒ nhèt ë c¸c ®×nh lµng, råi sau ®ã bÞ trãi tõng x©u ®em lªn tØnh lþ. Ng−êi ta ®em nhÐt hä vµo trong c¸c tr−êng häc hay trong c¸c tr¹i giam cã lÝnh canh g¸c, l−ìi lª tuèt trÇn vµ sóng n¹p ®¹n s½n. TiÕp ®ã ng−êi ta xÕp hä xuèng hÇm tµu tèi om vµ ngét ng¹t nh− nh÷ng con vËt ®Ó chë sang Ph¸p. ChÝnh b»ng nh÷ng ph−¬ng ph¸p ghª tëm Êy mµ ng−êi ta ®· biÕn m−êi v¹n ng−êi An Nam thµnh nh÷ng ng−êi \"t×nh nguyÖn\" bªnh vùc cho chÝnh nghÜa, cho c«ng lý, v.v.. Trong sè ®ã, 51.000 ng−êi lµm viÖc chÕ thuèc sóng, ®µo hÇm, vËn chuyÓn, cøu th−¬ng vµ lµm nhiÒu viÖc kh¸c n÷a. 49.000 ng−êi ra mÆt trËn ë Ph¸p, ë Xal«nÝch vµ ë Xibªri. 20.000 ng−êi ®· chÕt. C¸ch \"mé lÝnh t×nh nguyÖn\" c−ìng bøc Êy kh«ng ph¶i ®· lµm ®−îc tr«i ch¶y mµ kh«ng gÆp trë ng¹i g×. Khi cã lÖnh gäi tßng qu©n, sè lÝnh trï bÞ v¾ng mÆt lªn tíi 30%, sè ®µo ngò 50%. Nh÷ng cuéc biÓu t×nh, næi dËy, b¹o ®éng næ ra ë hÇu kh¾p c¸c tØnh. §−¬ng nhiªn lµ nh÷ng cuéc ®Êu tranh Êy ®Òu bÞ ®µn ¸p kh«ng gím tay. Tï ®µy, b¾n giÕt, tµn s¸t, tÊt c¶ bé m¸y ®µn ¸p ®Òu ®−îc huy ®éng. Ai chèng l¹i bÞ xö b¾n ngay t¹i chç. N¹n nh©n kÓ cã ®Õn hµng ngh×n ng−êi. Khi ®−îc gi¶i ngò, nh÷ng ng−êi \"anh hïng\" An Nam ®−îc n−íc mÑ biÕt ¬n ©n cÇn ®èi ®·i thËt lµ c¶m ®éng. Tr−íc khi lªn tµu vÒ n−íc, ng−êi ta ®· lét l¹i tÊt c¶ cña c¶i cña hä: nµo tiÒn ®Ó dµnh ®−îc, nµo ®å ®¹c, nµo quÇn ¸o mµ hä tù s¾m lÊy. Còng nh− khi ®i,

372 Hå CHÝ MINH TOµN TËP hä l¹i ®−îc xÕp xuèng hÇm tµu tèi t¨m, ¨n nh÷ng b÷a c¬m thiÕu thèn, khã nuèt tr«i vµ bÞ ng−îc ®·i. Ng−êi ta sî nh÷ng ng−êi lÝnh nµy mang vÒ nh÷ng t− t−ëng tiÕn bé vµ nh÷ng thãi quen thÝch ®éc lËp tiªm nhiÔm ®−îc ë n−íc Ph¸p, nªn ng−êi ta ®· giao hä cho bän thùc d©n ®Óu gi¶ tµn b¹o nhÊt kiÓm so¸t. Bän nµy dïng gËy ®¸nh, ®¸ ng−êi v« cí. VÒ ®Õn n−íc nhµ, nh÷ng ng−êi lÝnh Êy ®Òu bÞ nÐm ra ®−êng mét c¸ch ®¬n gi¶n thÕ th«i. Tr−íc khi ®i chiÕn ®Êu, ng−êi ta høa trêi høa biÓn víi hä, th× ®Õn nay trë vÒ ng−êi ta l¹i rót bá hÕt mäi quyÒn lîi mµ x−a nay nh÷ng ng−êi An Nam ®i tßng qu©n ®Òu ®−îc h−ëng, nh− miÔn thuÕ th©n, miÔn sai dÞch, v.v.. NhiÒu ng−êi ®· ph¶i ®i ¨n xin tõ lµng nµy qua lµng kh¸c, ph¶i ®i bé hµng tuÇn lÔ ®Ó trë vÒ quª h−¬ng, n¬i mµ ng−êi ta ®· dïng vò lùc buéc hä ph¶i røt ra ®i. HiÖn nay ng−êi ta kÐo dµi thêi h¹n tßng qu©n cña ng−êi b¶n xø tõ 2 ®Õn 4 n¨m. Ngoµi sè 25.000 ®Õn 30.000 lÝnh khè ®á ®ãng qu©n trong n−íc dïng ®Ó b¾n giÕt ®ång bµo cña hä, xø §«ng D−¬ng cßn ph¶i cung cÊp thªm 40.000 lÝnh mé ®Ó phông sù ë chÝnh quèc vµ ë c¸c thuéc ®Þa kh¸c. C¸c b¹n ®· thÊy ®Êy, n−íc Ph¸p ch¼ng ph¶i qu©n phiÖt chót nµo ®©u!

373 NH÷NG TH¶M Häa CñA NÒN V¡N MINH §Ó truyÒn b¸ v¨n minh Ph¸p, b¶o vÖ danh dù l¸ quèc kú Ph¸p ë c¸c thuéc ®Þa xa x«i, ng−êi ta dïng nh÷ng ®éi qu©n gåm toµn nh÷ng tªn l−u manh, nh÷ng bän l−êi biÕng, nh÷ng tªn lät l−íi ph¸p luËt, nh÷ng tªn giÕt ng−êi, nãi tãm l¹i, gåm c¸c tinh hoa cña nh÷ng cÆn b·, l−îm lÆt ë tÊt c¶ c¸c n−íc ch©u ¢u. §Õn n−íc ®· bÞ x©m chiÕm hay s¾p bÞ x©m chiÕm còng vËy, ng−êi ta th¶ nh÷ng tªn s¸t nh©n nµy vµo trong ®¸m d©n chóng thiÕu tù vÖ. Vµ ®Ó kÝch thÝch chóng, ng−êi ta bu«ng láng cho bän c«n ®å tha hå hoµnh hµnh theo thó tÝnh tµn b¹o cña chóng. Sau ®©y lµ vµi c©u chuyÖn do c¸c nhµ v¨n thuéc ®Þa kÓ l¹i, hä ®· tõng chøng kiÕn nh÷ng hµnh ®éng d· man cña nh÷ng ng−êi vÖ sÜ anh dòng cho nÒn v¨n minh cao c¶ Êy. Khi bän lÝnh kÐo ®Õn, d©n chóng ch¹y trèn c¶, chØ cßn l¹i hai cô giµ vµ hai phô n÷, mét thiÕu n÷ cßn t©n vµ mét phô n÷ ®ang cho ®øa con míi ®Î bó, tay d¾t mét em g¸i nhá lªn t¸m. Bän lÝnh ®ßi tiÒn, r−îu m¹nh vµ thuèc phiÖn. Kh«ng ai hiÓu chóng nãi g×, thÕ lµ chóng næi giËn lÊy b¸ng sóng nÖn mét cô giµ ngÊt ®i, råi cßn mét cô th× trong mÊy giê liÒn, hai tªn trong bän lÝnh, khi kÐo ®Õn ®· say bÝ tØ, ®em thiªu trong mét ®èng cñi lµm trß vui víi nhau. Trong khi ®ã th× nh÷ng tªn kh¸c hiÕp hai phô n÷ vµ em g¸i nhá, ch¸n råi, chóng giÕt chÕt em bÐ. Lóc ®ã, ng−êi mÑ bång ®øa con kia trèn ®−îc, råi tõ trong mét ®¸m bôi c©y c¸ch ®Êy ®é 100 mÐt, tr«ng

374 Hå CHÝ MINH TOµN TËP thÊy ng−êi chÞ em m×nh bÞ hµnh h¹. Duyªn cí lµm sao, chÞ ch¼ng biÕt, chÞ chØ thÊy ng−êi thiÕu n÷ bÞ ®Æt ngöa trªn mÆt ®Êt, tay ch©n bÞ trãi chÆt, miÖng bÞ bÞt l¹i, cßn mét tªn lÝnh th× lÊy l−ìi lª cø tõ tõ, tõng nh¸t mét, chäc vµo bông chÞ råi l¹i chÇm chËm rót ra. Sau ®ã, chóng chÆt ngãn tay ng−êi thiÕu n÷ ®· chÕt ®Ó c−íp lÊy chiÕc nhÉn vµ chÆt cæ ®Ó c−íp lÊy chiÕc vßng. Trªn m¶nh ®Êt b»ng ph¼ng tr−íc kia lµ ruéng muèi, ba c¸i x¸c chÕt n»m ®ã: em bÐ bÞ lét truång, thiÕu n÷ bÞ mæ bông, c¸nh tay tr¸i cøng ®ê gi¬ lªn trêi v« t×nh, bµn tay n¾m chÆt. Cßn x¸c «ng cô giµ th×, ghª gím lµm sao, còng trÇn truång nh− thÕ, nh−ng bÞ thiªu ch¸y, nªn kh«ng nhËn ra h×nh thï ®−îc n÷a, mì ch¶y lªnh l¸ng, ®· ®äng l¹i vµ da bông th× phång lªn, chÝn vµng, ãng ¸nh, gièng nh− da con lîn quay vËy. Sau khi chiÕm ®−îc Chî Míi, vµo buæi chiÒu, mét sÜ quan thuéc tiÓu ®oµn Phi ch©u thÊy mét ng−êi ch©u ¸ bÞ b¾t cßn sèng, kh«ng cã th−¬ng tÝch g×. S¸ng h«m sau, viªn sÜ quan ®· thÊy ng−êi Êy chÕt råi, bÞ ®èt mì ch¶y ra, da bông ch−¬ng lªn. Bän lÝnh ®· thøc suèt ®ªm qua ®Ó quay chÝn mét ng−êi ®· bÞ t−íc vò khÝ, cßn bän kh¸c th× h·m hiÕp mét phô n÷. * ** Mét tªn lÝnh kh¸c muèn Ðp mét ng−êi ®µn bµ An Nam hiÕn th©n cho con chã cña nã, chÞ Êy kh«ng chÞu. Tªn lÝnh dïng l−ìi lª ®©m vµo bông chÞ. * ** Mét tªn lÝnh ®ó mì nh¶y xæ ra v« cí ®©m chÕt mét bµ giµ An Nam. * ** Håi t«i ®Õn B¾c Kú ®i trªn con tµu cña mét nhµ th¸m hiÓm cã

®«ng d−¬ng - nh÷ng th¶m häa... 375 tiÕng, c¸c anh cã biÕt ®êi mét ng−êi An Nam lóc bÊy giê ®¸ng gi¸ bao nhiªu kh«ng? Kh«ng ®¸ng mét ®ång trinh! ThËt ®Êy. T«i cßn nhí nh− thÕ nµy: Chóng t«i ®ang ®i ng−îc dßng s«ng Hång, th× trªn tµu thuû ng−êi ta ®em r−îu ®¸nh cuéc víi nhau, xem ai ngåi d−íi tµu b¾n 10 ph¸t sóng tr−êng mµ \"h¹\" ®−îc nhiÒu ng−êi An Nam nhÊt ë trªn bê. Mét vµi ng−êi kh¸c dïng sóng lôc ®i b¾t ng−êi vµ b¾t thuyÒn ®Ó ®ßi tiÒn chuéc. * ** Ng−êi ta sÏ nãi, ®ã lµ nh÷ng viÖc ®¸ng tiÕc nh−ng khã tr¸nh khái trong nh÷ng cuéc x©m l−îc vµ chiÕn tranh. ThÕ còng ®−îc! Nh−ng ng−êi ta ®õng cã nãi víi chóng t«i n÷a r»ng ®ã lµ vinh dù, lµ quyÒn h¹n cña chiÕn tranh, vµ còng ®õng nãi r»ng trong cuéc tµn s¸t hµng lo¹t nµy, nh÷ng nhµ qu©n sù Ph¸p ®Òu tá ra hµo hiÖp vµ nh©n ®¹o. §o¹n v¨n sau ®©y, trÝch ë bøc th− cña mét viªn trung uý trÎ tuæi göi vÒ nhµ chøng tá nh÷ng tªn ¨n thÞt ng−êi Êy thËt võa nh©n ®¹o l¹i võa hµo hiÖp nh− thÕ nµo: \"Chóng t«i tÊn c«ng bèn lÇn trong mét buæi nh−ng lóc nµo còng chØ thÊy trong thµnh cã vµi tªn cuång tÝn khèn khæ chÞu chÕt mét c¸ch dòng c¶m, vµ t«i còng kh«ng cÇn nãi thªm r»ng bÊt cø tªn nµo r¬i vµo tay chóng ta, bÞ th−¬ng hay kh«ng, ®Òu bÞ ®em b¾n tøc kh¾c t¹i chç\". Vµ trong mét ®o¹n kh¸c, bøc th− viÕt: Trªn mét con ®−êng mßn chóng t«i gÆp mét ng−êi da vµng trªn vai g¸nh hai thóng l¹c. Khi chóng t«i tíi anh ta kh«ng bá ch¹y. Ng−êi ta bÌn gi÷ anh ta l¹i vµ buæi chiÒu ®em ra b¾n. * ** ChiÕn tranh kÕt thóc, ng−êi ta b¾t ®Çu c«ng viÖc b×nh ®Þnh. Bän qu©n phiÖt Ph¸p hiÓu \"b×nh ®Þnh\" nh− thÕ nµy ®©y:

376 Hå CHÝ MINH TOµN TËP Mét sÜ quan trÎ tuæi võa ë Ph¸p sang. Mét h«m ®Õn mét lµng nä, h¾n thÊy nhµ cöa v¾ng vÎ, cßn d©n chóng th× tô tËp trong s©n ®×nh. H¾n t−ëng l¹c vµo mét æ phôc kÝch nªn rót sóng b¾n x¶ vµo ®¸m ng−êi v« téi. ThËt ra th× hä ®ang lµm lÔ tÕ thÇn. ThÊy bÞ b¾n, hä hèt ho¶ng ch¹y t¸n lo¹n. Tªn sÜ quan võa ®uæi, võa tµn s¸t. * ** T«i ph¶i nh¾c ®Ó c¸c b¹n nhí r»ng tÊt c¶ nh÷ng c©u chuyÖn nµy, còng nh− nh÷ng chuyÖn t«i sÏ kÓ thªm, ®Òu do ng−êi Ph¸p ®· m¾t thÊy tai nghe, viÕt ra. Khi hä viÕt, cã lÏ hä kh«ng nghÜ r»ng, mét ngµy kia sÏ cã mét ng−êi An Nam ®äc nh÷ng chuyÖn ®ã; nÕu biÕt r»ng t«i ®· sö dông nh÷ng tµi liÖu hä viÕt, ch¾c ch¾n lµ nh÷ng nhµ v¨n ®ã sÏ hèi hËn v× ®· nãi hÕt sù thËt. Nãi râ nh− vËy råi, t«i xin tiÕp tôc: Mét ®¹i ®éi h¶i qu©n ®Õn VÜnh Long (Nam Kú). Viªn quan tØnh ®−a lÝnh tËp ®i ®ãn kh¸ch thËt long träng. Tªn chØ huy ®éi tuÇn tiÔu ra lÖnh b¾n vµo nh÷ng ng−êi ®i ®ãn hä vµ giÕt chÕt mÊt nhiÒu ng−êi mét c¸ch thËt vÎ vang. * ** Kh«ng thÓ trõ ®−îc mét ng−êi phiÕn lo¹n, ng−êi ta bÌn ®èt vµ triÖt h¹ lµng m¹c, ng−êi ta ph¸ ho¹i c¶ nh÷ng vïng l©n cËn kh¸c. * ** Ng−êi ta lµm ®ñ c¸ch ®−a khÝ giíi cho ng−êi An Nam chÐm giÕt lÉn nhau vµ xui giôc hä ph¶n béi nhau. Ng−êi ta b¾t c¸c lµng ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ nh÷ng vô ph¸ rèi trÞ an x¶y ra trong ®Þa h¹t cña m×nh. Ng−êi An Nam ph¶i dÉn ®−êng cho qu©n ®éi vµ b¾t nép nh÷ng kÎ b¹o ®éng. NÕu ai kh«ng tu©n lÖnh th× chóng cho lµ cã téi. Lµng nµo ®Ó cho mét ng−êi yªu

®«ng d−¬ng - nh÷ng th¶m häa... 377 n−íc Èn n¸u th× bÞ kÕt ¸n. Ph−¬ng ph¸p duy nhÊt ®Ó truy tÇm thËt lµ ®¬n gi¶n: ng−êi ta tra hái lý tr−ëng vµ h−¬ng chøc, ai kh«ng cung x−ng liÒn bÞ b¾n ngay. Trong hai tuÇn lÔ, mét tªn gi¸m binh ®· giÕt mÊt 75 kú hµo. Kh«ng khi nµo ng−êi ta nghÜ ®Õn ph©n biÖt nh÷ng ng−êi yªu n−íc ®ang chiÕn ®Êu tuyÖt väng víi bän du ®·ng c«n ®å ë thµnh phè. §Ó ®Ëp tan sù kh¸ng cù cña nh©n d©n, ng−êi ta kh«ng cã c¸ch nµo h¬n lµ giao c«ng viÖc \"b×nh ®Þnh\" cho nh÷ng tªn ph¶n béi ®· b¸n hÕt l−¬ng t©m vµ tæ chøc ë ®ång b»ng B¾c Kú, B×nh ThuËn vµ NghÖ - TÜnh nh÷ng cuéc tµn s¸t ®Ém m¸u, l−u l¹i ®êi ®êi mét kû niÖm kinh khñng trong ký øc mäi ng−êi. * ** Kh«ng chØ cã ng−êi sèng míi lµ n¹n nh©n cña chÕ ®é thùc d©n man rî Êy. BiÕt ng−êi An Nam rÊt sïng b¸i tæ tiªn, bän ng−êi Ph¸p cßn cã nh÷ng hµnh ®éng ®éc ¸c ®èi víi c¶ ng−êi chÕt; chóng giµy xÐo thi thÓ cha mÑ ng−êi ta ®Ó cho con c¸i ph¶i ®au xãt, hoÆc hµnh h¹ x¸c kÎ thï ®· bÞ thua vµ ®· bÞ giÕt chÕt, ®Ó cho h¶ lßng c¨m tøc vµ röa tiÕng bÊt lùc kh«ng ®¸nh b¹i ®−îc ng−êi ®ã khi hä cßn sèng. Nh− §éi V¨n lµ mét ng−êi yªu n−íc ®· chiÕn ®Êu nhiÒu n¨m trêi, chèng l¹i nÒn cai trÞ Ph¸p, ®· bÞ chÐm ë Hµ Néi, ®Çu ®em bªu ë B¾c Ninh, x¸c nÐm xuèng s«ng Hång. Tèng Duy T©n sau m−êi n¨m chiÕn ®Êu tuyÖt väng còng bÞ b¾t vµ bÞ chÐm. Thi thÓ cña «ng bÞ ®em bªu ë phè. Phan §×nh Phïng, mét vÞ quan to vµ lµ mét nhµ v¨n th©n danh tiÕng, chèng Ph¸p m−êi n¨m trêi råi chÕt trong rõng s©u. ¤ng chÕt råi nh−ng bän Ph¸p vÉn ch−a tha: ng−êi ta quËt mé «ng lªn, ®èt x¸c vµ ®em tro vøt ®i. Ng−êi ta b¸o thï c¶ ng−êi ®· n»m yªn d−íi mé. BÊt lùc kh«ng ®¸nh næi «ng §Ò Th¸m, kh«ng sao giÕt ®−îc «ng b»ng thuèc ®éc còng kh«ng trõ ®−îc «ng b»ng cèt m×n, ng−êi ta bÌn ®µo m¶ cha mÑ «ng, ®em hµi cèt vøt xuèng s«ng.

378 Hå CHÝ MINH TOµN TËP Sau nh÷ng cuéc biÓu t×nh ë miÒn Nam Trung Kú, nhiÒu nhµ v¨n th©n ®· bÞ xö tö vµ bÞ ®µy biÖt xø. Trong sè ®ã cã «ng NghÌ TrÇn Quý C¸p, mét nhµ nho thanh cao ai còng mÕn phôc. ¤ng C¸p bÞ b¾t trong khi cßn d¹y häc; kh«ng xÐt hái g× c¶, ng−êi ta ®em chÐm «ng hai m−¬i bèn giê sau khi bÞ b¾t. ChÝnh phñ giÕt chÕt «ng ch−a ®ñ, cßn hµnh h¹ m·i, kh«ng chÞu giao tr¶ thi hµi «ng cho gia ®×nh. * ** Khi hµnh h×nh nh÷ng ng−êi lÝnh khè ®á ë Hµ Néi57, ChÝnh phñ cho b¾t gi¶i cha mÑ, vî con hä ®Õn vµ b¾t hä môc kÝch cuéc tµn s¸t rïng rîn nh÷ng ng−êi th©n yªu ruét thÞt cña m×nh. §Ó g©y mét Ên t−îng l©u dµi vµ ®Ó \"d¹y d©n chóng\", ng−êi ta lµm l¹i c¸i viÖc ®· lµm ë Anh håi thÕ kû thø XVIII tøc lµ xãc ®Çu l©u nh÷ng ng−êi Giac«banh1) b¹i trËn lªn mòi gi¸o råi ®em c¾m däc phè Xiti vµ däc cÇu Lu©n §«n. Hµng tuÇn lÔ ng−êi ta cßn thÊy ®Çu l©u nh÷ng ng−êi lÝnh, n¹n nh©n cña nÒn v¨n minh Ph¸p, cau mµy nh¨n mÆt trªn c¸c cäc tre trªn c¸c ®−êng phè chÝnh ë Hµ Néi. B©y giê n−íc An Nam ®· \"®−îc b×nh ®Þnh\", ng−êi ta ra søc s¨n b¾t nh÷ng \"tªn c−íp\" An Nam. Nh÷ng tªn c−íp Êy lµ ai? Mét viªn sÜ quan gi¶i thÝch: Còng cã mét ãc t−ëng t−îng nh− nhau - «ng ta nãi - ng−êi Anh xem nh÷ng ng−êi B«e quyÕt t©m chèng l¹i hä nh− lµ phiÕn lo¹n ngoµi vßng ph¸p luËt th× ng−êi Ph¸p chóng ta còng coi nh÷ng ng−êi An Nam yªu n−íc nh− kÎ c−íp. Mét ng−êi Ph¸p kh¸c nãi: BÞ c−íp hÕt cña c¶i, d©n chóng nhiÒu lµng ®· trë thµnh \"kÎ c−íp\" tÊt c¶; nh−ng hä chØ lµ nh÷ng ng−êi næi dËy chèng sù c−íp ®o¹t bÊt c«ng mµ th«i. T×m ra nh÷ng tªn \"c−íp\" Êy kh«ng ph¶i khi nµo còng dÔ dµng, _______________ 1) Jacobits: Tªn gäi nh÷ng thµnh viªn cña ®¶ng chÝnh thèng Anh (BT).

®«ng d−¬ng - nh÷ng th¶m häa... 379 b¾t ®−îc hä cµng khã h¬n. Nh÷ng viªn chøc ph¸i ®i lïng b¾t hä, ®· chÐm giÕt ng−êi v« téi ®Ó khái trë vÒ tay kh«ng. §©y lµ mét b»ng chøng lÊy cña mét ng−êi Ph¸p mµ t«i ®· trÝch dÉn nhiÒu chuyÖn: B¶y ng−êi An Nam xÊu sè ®ang b¬i mét chiÕc xuång dµi vµ máng manh. §i xu«i dßng n−íc, l¹i cã b¶y tay chÌo, xuång ®i vïn vôt nh− mét chiÕc xuång m¸y. ThuyÒn cña nh©n viªn nhµ ®oan khuÊt sau ®¸m c©y ®−íc, cã quèc kú Ph¸p phÊp phíi sau l¸i, võa ë trong l¹ch b¬i ra. Mét thuû thñ gäi xuång dõng l¹i. Ng−êi trªn xuång kh«ng hiÓu cø viÖc b¬i ®i. ThuyÒn nhµ ®oan b¬i kh«ng kÞp. Tªn t©y ®oan cÇm lÊy sóng b¾n. Hä b¬i l¹i cµng nhanh. Tªn ®oan b¾n vµo hä. Mét ng−êi ®ang chÌo thÐt lªn mét tiÕng råi ng· gôc xuèng. Xuång dõng l¹i, c¸c b¹n trong xuång bÌn «m lÊy ng−êi ng·. Cã tiÕng h« to: Dõng l¹i? Hä nh¶y tíi n¾m lÊy tay chÌo vót ®i. §oµng! Mét ng−êi n÷a ng·. Mét Ýt khãi bay lªn, mét tiÕng thÐt. Mét ng−êi Ph¸p ®i thuyÒn l¶ng v¶ng qua ®ã nghe thÊy bÌn lÈn chê \"nh÷ng tªn c−íp\" ë mét chç ngoÆt. §oµng! §oµng! §oµng! Qu¶ lµ mét tay sóng cõ. Ba viªn ®¹n, ba ng−êi ng· theo. ChiÕc xuång chØ cßn hai ng−êi b¬i ®i chËm ch¹p vµ ch×m lØm trong con l¹ch. Mét viªn chøc nhµ ®oan kh¸c, ®i víi s¸u tªn lÝnh cã ®Çy ®ñ vò khÝ, b¾t gÆp mét ng−êi ®ang trèn d−íi ao. Anh nµy dÊn m×nh d−íi bïn, thë b»ng mét c¸i èng, ngËm vµo miÖng; l¸ sen kÐo che kÝn mÆt n−íc thËt khÐo lÐo. Tªn ®oan bÌn chÆt ®Çu \"tªn c−íp\" ®em vÒ toµ sø. ThËt ra anh ta chØ lµ mét ng−êi nhµ quª b×nh th−êng ph¶i Èn trèn v× qu¸ sî h·i thÊy cã nhiÒu ng−êi l¹ vµo lµng, ai còng mÆt mòi hung tîn, m×nh ®eo ®Çy sóng lôc, tói ®¹n vµ l¨m l¨m mét khÈu sóng trong tay.

380 §êi sèNG KINH TÕ §¤NG D¦¥NG §«ng D−¬ng cã nh÷ng nguån kho¸ng s¶n ®¸ng kÓ. Ng−êi ta −íc l−îng má than ë B¾c Kú cã ®Õn 12 tû tÊn. C¶ c¸i kho nhiªn liÖu Êy cã thÓ hoµn toµn dµnh riªng cho c«ng nghiÖp, v× ë §«ng D−¬ng kh«ng cÇn tiªu thô mét sè l−îng than lín ®Ó ®un nÊu nh− ë c¸c n−íc kh¸c. N¨m 1920, 63 c«ng ty khai th¸c 19 má ®−îc 7.000.000 t¹ than ®¸ trÞ gi¸ 45.000.000 phr¨ng. Riªng má than H¹ Long ®· cung cÊp ®−îc 5.500.000 t¹. C«ng ty lín nhÊt lµ c«ng ty than ®¸ B¾c Kú. C«ng ty nµy khai th¸c h»ng n¨m ®−îc 150.000 tÊn. C«ng ty th−¬ng m¹i vµ khai th¸c ViÔn §«ng s¶n xuÊt ®−îc 2.600.000 t¹. N¨m 1920, §«ng D−¬ng s¶n xuÊt ®−îc: 24.000 t¹ quÆng s¾t 150.000 tÊn thiÕc 620.000 t¹ kÏm vµ v«nphram 7.200 tÊn than ch× 2.244 tÊn ¨ngtimoan 132.000 t¹ phètph¸t 3.413 cara ®¸ quý 100 kil«gam vµng. Ph¶i nãi r»ng hÇm má ë §«ng D−¬ng ®−îc khai th¸c rÊt tåi. Ng−êi Ph¸p kh«ng d¸m bá vµo ®ã mét sè vèn lín, vµ hä chØ v¬ vÐt nh÷ng c¸i g× dÔ v¬ vÐt, nh− mét kÎ véi kho¾ng s¹ch nh÷ng c¸i g× tiÖn tay ®Ó chuån ®i cho nhanh.

®«ng d−¬ng - ®êi sèng kinh tÕ... 381 N−íc chóng t«i còng giµu n«ng l©m s¶n. S¶n phÈm chÝnh lµ lóa g¹o. H»ng n¨m, ®ång ruéng cña chóng t«i s¶n xuÊt ®−îc h¬n 6 triÖu tÊn lóa. N¨m 1923, ng−êi ta ®· xuÊt c¶ng: 1.500.000 tÊn lóa 960.000 tÊn ng« 3.650 tÊn cao su 12.500 t¹ s¬n 13.000 t¹ m©y 6.000 t¹ chÌ 9.500 t¹ cµ phª 8.400 t¹ quÕ 45.000 t¹ hå tiªu 8.000 tÊn ®−êng mÝa 7.000 tÊn c©y lµm thuèc nhuém v.v. vµ v.v.. Chóng t«i cã 25.000.000 hÐcta rõng c©y cèi xanh t−¬i næi tiÕng; 210.000 hÐcta rõng c©y tananh1), 32.000 hÐcta cao su chia lµm 140 ®ån ®iÒn. CÇn chó ý r»ng trong lÜnh vùc n«ng nghiÖp còng nh− mäi lÜnh vùc kh¸c, v× ph−¬ng ph¸p canh t¸c l¹c hËu cña ng−êi An Nam vµ còng v× tÝnh sèng chÕt mÆc bay cña ng−êi Ph¸p, §«ng D−¬ng cßn ë trong t×nh tr¹ng khã kh¨n. LÊy lóa lµm thÝ dô: víi miÕng ®Êt réng b»ng nhau, mµu mì thiªn nhiªn t−¬ng tù nh− nhau, n¨ng suÊt ë §«ng D−¬ng lªn xuèng kho¶ng 0,9 ®Õn 1,8, trong lóc ë Giava ®−îc 2,2, ë Mü ®−îc 2,4, NhËt ®−îc 2,3. Bän chñ ®ån ®iÒn chiÕm kh«ng, hay gÇn nh− chiÕm kh«ng hµng ngµn hÐcta rõng. Chóng chÆt gç b¸n, nhÐt tiÒn vµo tói, råi vÒ Ph¸p ®µng hoµng nghØ ng¬i ë th«n quª, ch¼ng cÇn chó ý g©y l¹i c¸c rõng chóng ®· ph¸ ph¸ch. _______________ 1) C©y cã vÞ ch¸t ®Ó thuéc da hoÆc nhuém (BT).

382 Hå CHÝ MINH TOµN TËP ë bªn Êy, bän Ph¸p cã: 48 c«ng ty kinh doanh vÒ c«ng nghiÖp víi sè vèn kho¶ng chõng 180 ®Õn 200 triÖu phr¨ng. 46 c«ng ty kinh doanh vÒ th−¬ng nghiÖp víi sè vèn −íc chõng l00 triÖu phr¨ng. 12 c«ng ty kinh doanh vÒ n«ng nghiÖp víi sè vèn 22 triÖu phr¨ng. Víi 100 thïng kÐo t¬ hiÖn cã, h»ng n¨m §«ng D−¬ng göi sang cho nÒn c«ng nghiÖp Ph¸p h¬n 100 tÊn t¬. Ngoµi ra §«ng D−¬ng cßn xuÊt c¶ng: 250 tÊn thÞt muèi, 2.000 tÊn da. C«ng ty lµm giÊy §«ng D−¬ng s¶n xuÊt ®−îc mçi n¨m 3.000 tÊn giÊy b»ng tre nøa. C«ng ty xim¨ng Poãclan §«ng D−¬ng mçi n¨m cung cÊp 150.000 tÊn xim¨ng. Doanh nghiÖp vÒ tµi chÝnh, cã Ng©n hµng §«ng D−¬ng n¾m b¸ quyÒn. N¨m 1876, doanh sè cña nã lµ 24.000.000 phr¨ng vµ ®Õn n¨m 1921, con sè Êy lªn ®Õn 6.718.000.000 phr¨ng. Còng trong thêi gian ®ã, l·i cña nã vät tõ 126.000 lªn 22.854.000 phr¨ng. Nã ®−îc ®Æc quyÒn ph¸t hµnh giÊy b¹c vµ n¾m trong tay sè phËn cña c¸c c«ng ty kinh doanh vÒ c«ng nghiÖp vµ th−¬ng nghiÖp ë §«ng D−¬ng. Chóng t«i cã 3 h¶i c¶ng lín (Sµi Gßn, §µ N½ng vµ H¶i Phßng); qu©n b×nh h»ng n¨m cã ®Õn 5.500 tµu vµ thuyÒn buåm lín vµo ra chuyªn chë tõ 7 ®Õn 8 triÖu tÊn hµng ho¸ nhËp c¶ng vµ xuÊt c¶ng, trÞ gi¸ tõ 4 ®Õn 4,5 tû phr¨ng. 2.100 kil«mÐt ®−êng s¾t, 4.355 «t« vµ 252 xe t¶i (sè liÖu n¨m 1923) ®−îc dïng vµo viÖc chuyªn chë trªn ®−êng bé. Cã tµi nguyªn phong phó trªn ®Êt n−íc m×nh, cã nÒn ®¹i th−¬ng nghiÖp tiÕn hµnh ë h¶i c¶ng cña m×nh, cã nh÷ng sè tiÒn kÕch sï lu©n chuyÓn quanh m×nh, Êy thÕ mµ ng−êi d©n An Nam l¹i sèng ®êi sèng nghÌo nµn nhÊt. Sù phån thÞnh Êy do bµn tay hä

®«ng d−¬ng - ®êi sèng kinh tÕ... 383 lµm nªn nh−ng kh«ng ph¶i ®Ó cho hä h−ëng. Sù ¸p bøc vÒ kinh tÕ còng nÆng trÜu ª chÒ trªn l−ng ng−êi b¶n xø nh− sù ¸p bøc vÒ mÆt x· héi. ThÝ dô thø nhÊt. C«ng nghiÖp ®¸nh c¸ cña ng−êi b¶n xø cã 73.520 thuyÒn trªn s«ng vµ 3.000 thuyÒn ven biÓn, tÊt c¶ lµ 76.520 thuyÒn. Sè thu nhËp c¶ n¨m 1920 chØ ®−îc 2.800.000 phr¨ng, nh− thÕ mçi thuyÒn chØ ®−îc xÊp xØ 36 phr¨ng r−ìi. ThÝ dô thø hai. Ng−êi ta cã thÓ c·i, nÕu ng−êi An Nam kh«ng biÕt tæ chøc nghÒ ®¸nh c¸ cña m×nh cho tèt h¬n n÷a, c¸i ®ã ®©u cã ph¶i lçi t¹i ng−êi Ph¸p, mµ lµ v× c¸ch thøc lµm ¨n vµ dông cô l¹c hËu cña ng−êi b¶n xø chø. Nh−ng, nÕu hä lµm ¨n víi dông cô cña ng−êi Ph¸p tinh x¶o h¬n, vµ c¶ víi c¸c chuyªn gia Ph¸p n÷a, th× sè phËn hä vÉn cø thÕ mµ th«i, mµ l¹i cã thÓ cßn tåi tÖ h¬n thÕ n÷a kia. C«ng ty n«ng nghiÖp ë Thanh Thuû H¹, mét c«ng ty cña ng−êi Ph¸p, ®−îc l·i h»ng n¨m 950.000 phr¨ng víi sè vèn chØ cã l.200.000. ë ®©u ra mãn l·i kÕch sï ®ã, nÕu kh«ng ph¶i do sù bãc lét khñng khiÕp nh÷ng ng−êi lao ®éng An Nam? Ch−a hÕt ®©u: Ng−êi An Nam, v× th©n phËn lµ ph¶i Ì cæ ra ®ãng thuÕ, ph¶i nh¶ tiÒn ra lµm cho c¸c doanh nghiÖp cña bän bãc lét m×nh ph¸t ®¹t. ThÝ dô thø ba. Trong hai n¨m, víi sè tiÒn bãp nÆn cña d©n An Nam, Nhµ n−íc ®· tr¶ 6.000.000 phr¨ng kinh phÝ cho mét ph¸i ®oµn nghiªn cøu do c¸c ngµi c«ng nghiÖp t¬ ë Li«ng cö sang §«ng D−¬ng, 7.300.000 phr¨ng th−ëng cho c¸c c«ng ty khai th¸c má, 23.800.000 phr¨ng cho c¸c nhµ trång cao su. §Ó khuyÕn khÝch cho th−¬ng nghiÖp vµ c«ng nghiÖp b¶n xø, ch¼ng ®−îc lÊy mét xu. ThÝ dô thø t−. Trong sè 7.152.910 tÊn hµng hãa chuyªn chë ë h¶i c¶ng cña m×nh, vÒ phÇn d©n An Nam chØ ®−îc cã 12.231 tÊn chuyªn chë trªn 542 chiÕc thuyÒn buåm nhá. Trong sè 20 triÖu d©n An Nam, chØ cã 22.000 nhµ tiÓu th−¬ng. Tuy hoµn c¶nh xãt xa nh− vËy, nh−ng khi ph¶i xØa tiÒn ra th×

384 Hå CHÝ MINH TOµN TËP lóc nµo d©n An Nam còng ph¶i cã mÆt c¶, ch¼ng ph¶i t×m ®©u xa, vµ khái lµm c¸c b¹n mÖt mái víi nh÷ng hµng ch÷ sè v« tËn, t«i chØ dÉn chøng mét Ýt sè thèng kª tõ ®Çu chiÕn tranh, còng ®ñ chøng tá r»ng d©n An Nam giái chÞu ®ùng. N¨m 1915, hä ph¶i ®ãng c«ng th¶i 13.000.000 phr¨ng - 1916 - 21.700.000 - - 1917 - 47.600.000 - - 1918 - 102.200.000 - - 1920 - 183.100.000 - (lµm hai lÇn) - 1922 - 103.000.000 - Ngoµi c«ng th¶i b¾t buéc, ng−êi An Nam cßn bÞ Ðp ph¶i l¹c quyªn sè tiÒn 15.000.000 phr¨ng vµo c«ng cuéc chiÕn tranh vµ 4.000.000 phr¨ng cho c¸c vïng bÞ tµn ph¸. Tuy kh«ng muèn qu¸ l¹m dông lßng kiªn nhÉn cña c¸c b¹n, t«i còng kh«ng thÓ bá qua viÖc l¹c quyªn vµ c«ng th¶i nµy mµ kh«ng nãi s¬ qua vÒ c¸ch thøc ChÝnh phñ Ph¸p ®· dïng ®Ó b¾t d©n An Nam \"kh¹c\" ra tiÒn. Còng nh− ®Ó ®éng viªn thanh niªn An Nam ®i lÝnh cho hä, c¸c ngµi Ph¸p dïng chÕ ®é \"t×nh nguyÖn b¾t buéc\" ®Ó ®éng viªn c¸c mãn tiÒn dÌ sÎn nhá cña ng−êi d©n b¶n xø nÝch vµo tói m×nh. VÒ vÊn ®Ò l¹c quyªn, mét tê b¸o Ph¸p ë §«ng D−¬ng, tê b¸o nµy ch¼ng yªu th−¬ng g× d©n b¶n xø ®©u, ®· viÕt nh− thÕ nµy: \"D©n chóng ®· nhiÒu lÇn b¾t buéc ph¶i ®ãng gãp, hoÆc ®Ó c−u mang nh÷ng kÎ bÊt h¹nh, hoÆc ®Ó x©y dùng nh÷ng c«ng cuéc Ých lîi chung, hoÆc ®Ó tá lßng t«n kÝnh ®èi víi c¸c bËc vÜ nh©n. \"VÒ viÖc nµy, th−êng th−êng ng−êi ta më nh÷ng l¹c quyªn do chÝnh quyÒn bµy trß ra. ë c¸c tØnh, trß Êy diÔn ra nh− thÕ nµy: Viªn c«ng sø cho quan An Nam biÕt cã mét cuéc l¹c quyªn vµ quy ®Þnh pháng chõng sè tiÒn mµ «ng ta muèn thu ®−îc. Sù −íc l−îng cña «ng ta ®¹i thÓ lµ dùa trªn d©n sè, sù giµu cã trong vïng vµ lîi Ých cña c«ng cuéc l¹c quyªn. §Õn l−ît m×nh, c¸c quan An Nam tØnh

®«ng d−¬ng - ®êi sèng kinh tÕ... 385 h¹ lÖnh cho c¸c quan phñ huyÖn, chØ dÉn s¬ qua vÒ môc tiªu cÇn ph¶i ®¹t tíi. C¸c quan phñ huyÖn l¹i h¹ lÖnh cho c¸c viªn ch¸nh tæng, lý tr−ëng ph¶i ®em nép cho hä ®óng kú h¹n mét sè tiÒn nhÊt ®Þnh do c¸c quan Ph¸p ®ßi. Sè tiÒn do quan ®Çu tØnh dù kiÕn th−êng th−êng ®−îc nép ®Õn toµ sø ®Çy ®ñ, nh÷ng kÎ ®ãng thuÕ lµ ng−êi An Nam ®· ph¶i nép Ýt nhÊt gÊp ba sè tiÒn nh− thÕ v× kh«ng biÕt do phÐp ma quû biÕn ho¸ thÕ nµo, d©n chóng ë ®Êt n−íc hiÒn lµnh nµy ph¶i nép Ýt ra ba bèn ngµn ®ång ®Ó chØ cßn ®−îc mét ngµn ®Õn n¬i ®Õn chèn. Th−êng th−êng ng−êi An Nam cø ph¶i c¾m cæ nép tiÒn mµ ch¼ng biÕt v× sao ph¶i nép c¶, v¶ l¹i hä còng thõa hiÓu r»ng kªu ca hay muèn kh¸ng cù l¹i th× sÏ mang vµo th©n nh÷ng tai v¹ g×\". VÒ c«ng th¶i, ng−êi ta còng hµnh ®éng theo kiÓu ®ã nh−ng c¸ch lµm ng−îc l¹i. Kh«ng ngåi trªn mµ h¹ lÖnh xuèng n÷a, ngµi C«ng sø ®i hÕt lµng nµy sang lµng kh¸c, cho gäi hµo lý vµ chñ gia ®×nh ®Õn, diÔn thuyÕt høa hÑn vÈn v¬, do¹ n¹t thËt sù vµ tr¾ng trîn, ph©n ph¸t cho hä nh÷ng biªn lai ký s½n víi sè tiÒn ®· ®Þnh vµ ghi tr−íc råi. Sau ®ã, muèn tho¸t khái nhµ n−íc hµnh h¹, d©n b¶n xø chØ cßn cã viÖc mµ xoay xë lÊy cho ra; vµ ngµi c«ng sø chØ cã viÖc ngåi chê nhËn tiÒn. Nhµ n−íc cßn t×m c¸ch c−íp ®o¹t tµi t×nh h¬n nhiÒu n÷a. Ng−êi ta s¸ng chÕ ra \"c¸i phiÕu l¹c quyªn chung\" ®Ó cho phÐp ®Õn c¶ d©n nghÌo vÉn cã thÓ b¶o vî con nhÞn c¬m ®i ®Ó gãp phÇn nhá bÐ cña m×nh vµo c«ng th¶i, tá lßng quyÕn luyÕn thiÕt tha víi n−íc mÑ. ThÝ dô: mçi phiÕu quy ®Þnh tr−íc lµ 10 ®ång. Nh−ng nh÷ng ng−êi culi vµ lµm thuª c«ng nhËt lµm sao ®ñ søc nép ®−îc mét sè tiÒn to nh− vËy? Ng−êi ta gäi hä ®Õn tõng tèp 5, 10 ng−êi mét, Ên cho c¶ bän mét c¸i biªn lai chung, b¶o hä cïng ký vµo ®ã. ThÕ råi nh÷ng kÎ bÇn cïng cø thu xÕp víi nhau mµ nép cho ®ñ sè. NÕu cã kÎ trèn tr¸nh mµ chØ thu ®−îc cã 8, 9 ®ång th«i, th× tÊt c¶ nh÷ng kÎ kh¸c ph¶i liªn ®íi chÞu tr¸ch nhiÖm. V× ch¼ng ai l¹i muèn ®i tï

386 Hå CHÝ MINH TOµN TËP thay cho kÎ kh¸c, nªn hä ph¶i lµm mËt th¸m tè c¸o lÉn nhau ®Ó võa lßng nhµ n−íc. V× m−u thÇn ch−íc quû Êy mµ n¨m 1922, ng−êi ta bá vµo kÐt ®−îc nh÷ng 10.289.000 ®ång b¹c, tuy c«ng th¶i tr−íc kia ®Þnh møc cã 6.180.000 ®ång. Ch¼ng cÇn ph¶i nãi, d©n An Nam kh«ng bao giê ®−îc thÊy l¹i ®ång b¹c cña m×nh tr¾ng ®en ra sao c¶.

387 T¢M §ÞA THùC D¢N Mét nghÞ sÜ Ph¸p ®· nãi vÒ Angiªri: \"ë trªn thÕ giíi, kh«ng cã d©n téc chiÕn b¹i nµo bÞ kÎ chiÕn th¾ng ng−îc ®·i hµnh h¹ b»ng d©n téc thuéc ®Þa!\". §iÒu Êy ®óng víi ng−êi \"Bic«\"1) ë Angiªri vµ còng ®óng víi ng−êi \"Nhµ quª\"2) ë §«ng D−¬ng. Mét ng−êi Ph¸p kh¸c viÕt: \"Chóng ta trë nªn ®¸ng ghÐt kh«ng chÞu ®−îc... H×nh nh− chóng ta chØ lµm cho ng−êi b¶n xø kh«ng ai chÞu næi sù cã mÆt cña ta. ë ch©u ¢u, ng−êi ta coi gièng ng−êi da vµng nh− lµ chøa ®ùng tÊt c¶ nh÷ng thãi lõa läc x¶o tr¸. Êy thÕ mµ chÝnh chóng ta còng rÊt Ýt chó ý tá ra lµ m×nh ngay th¼ng thµnh thËt\". §êi sèng ë thuéc ®Þa chØ lµm nh÷ng tËt xÊu cña con ng−êi ph¸t triÓn: nh÷ng kÎ ®· quen mïi chiÕn tranh l¹i cµng kh«ng cßn g× lµ ý thøc ®¹o ®øc, cµng truþ l¹c, bÊt l−¬ng vµ ®éc ¸c; bän con bu«n vµ nh÷ng tay l−u manh kh¸c cµng thÝch thó c−íp bãc vµ trém c¾p. ë bªn Ph¸p, hä Ýt cã dÞp ®Ó lµm nh÷ng viÖc ®ã, vµ hä sî c¶nh s¸t h¬n! ë §«ng D−¬ng nhiÒu khi bän nµy chØ cã mét m×nh víi vµi ng−êi An Nam trªn mét con thuyÒn hay trong mét lµng hÎo l¸nh nµo ®ã, nªn hä cµng c−íp bãc tµn b¹o h¬n tªn c−íp ch©u ¢u ë gi÷a chî bóa ®«ng ng−êi, vµ hä cµng tµn nhÉn h¬n víi nh÷ng ng−êi d©n quª d¸m kh¸ng cù l¹i hä. * ** _______________ 1) NghÜa lµ con dª con (bän thùc d©n dïng ®Ó gäi mét c¸ch khinh miÖt ng−êi Angiªri) (BT). 2) Hai ch÷ “Nhµ quª” trong nguyªn b¶n viÕt b»ng tiÕng ViÖt (BT).

388 Hå CHÝ MINH TOµN TËP TÊt c¶ nh÷ng ng−êi Ph¸p sang §«ng D−¬ng ®Òu nghÜ r»ng ng−êi An Nam lµ h¹ng ng−êi hÌn h¹ h¬n hä vµ ph¶i lµm n« lÖ cho hä. Hä coi ng−êi An Nam nh− nh÷ng sóc vËt ph¶i ®iÒu khiÓn b»ng roi vät. PhÇn ®«ng ng−êi Ph¸p ë ®©y ®· quen tù cho m×nh lµ thuéc mét tÇng líp quý téc míi, cã ®Æc quyÒn. Nhµ du lÞch xa l¹ ch−a am hiÓu xø nµy sÏ rÊt ®çi ng¹c nhiªn thÊy ng−êi ¢u, dï lµ binh sÜ hay thùc d©n, hä th−êng ch¼ng cã c¸ch ®èi xö nµo kh¸c víi ng−êi b¶n xø h¬n lµ c¸ch ®èi xö víi t«i tí cña hä. §èi víi hä, h×nh nh− ng−êi båi lµ ®¹i biÓu cho c¶ chñng téc da vµng. Ph¶i ®−îc tai nghe ng−êi Ph¸p ë §«ng D−¬ng nãi vÒ ng−êi \"da vµng\" th× míi biÕt ®−îc hä khinh bØ ng−êi ta ®Õn thÕ nµo. Ph¶i ®−îc m¾t thÊy c¸ch ®èi xö cña ng−êi Ph¸p khi hä gÆp ng−êi b¶n xø, ngay c¶ ë nh÷ng n¬i ng−êi nµy ®−îc cã quyÒn nh− hä, th× míi biÕt hä th« b¹o ®Õn ®©u! Ng−êi ¢u nµo còng rÊt quan t©m ®Õn th¸i ®é phôc tïng vµ cung kÝnh cña ng−êi b¶n xø. Ng−êi An Nam ë thµnh thÞ còng nh− ë th«n quª ®Òu b¾t buéc ph¶i ng¶ nãn tr−íc mÆt hä. Qu¸ qu¾t h¬n, ng−êi ta dïng c¶ ®Õn gËy hay b¾t bá tï ng−êi b¶n xø nµo s¬ suÊt kh«ng tá lßng cung kÝnh ®èi víi hä! Dï cã kÝnh cÈn vµ ngoan ngo·n ®Õn ®©u ch¨ng n÷a, ng−êi An Nam còng ch¼ng lµm võa lßng chñ m×nh ®−îc. NÕu ph¹m lçi hay chØ sai lÇm ®«i chót, hä lµm sao mµ gi¶ng gi¶i, mµ ph©n trÇn næi lßng thµnh thËt cña m×nh? Nh−ng nÕu ng−êi Ph¸p nãi n¨ng khã hiÓu th× ch¼ng lÏ mét ng−êi da tr¾ng l¹i ph¶i tù nhËn lçi −? Cã mét c¸ch dÔ hiÓu nhau ®¬n gi¶n h¬n: ®ã lµ c¸i batoong. Vµ lóc nµo ng−êi ta còng dïng ®Õn nã. * ** Mét nh©n viªn qu©n sù viÕt r»ng: Ng−êi An Nam rÊt hiÒn lµnh, rÊt ngoan ngo·n; tuy thÕ, ng−êi ta chØ nãi chuyÖn víi hä

®«ng d−¬ng - t©m ®Þa thùc d©n 389 b»ng nh÷ng c¸i ®¸ ®Ýt. Anh ta l¹i nãi thªm: Suèt ngµy ng−êi ta v¸c gËy vµ dïng sèng g−¬m ®Ó nÖn ng−êi An Nam b¾t hä lµm viÖc. Ng−êi ta ®· tr«ng thÊy c¸c viªn sÜ quan hµnh h¹ c¸c cô giµ hiÒn lµnh vµ tóm r©u thÇy cóng mµ kÐo trong khi hä ®ang hµnh lÔ. * ** ¤ng Cuèctel¬m¨ng kÓ chuyÖn mét c¸ch mØa mai: T«i cã quen mét ngµi cã mét lèi khai ho¸ thËt ®¸ng häc tËp. Khi ngµi ta ra khái cöa, c¸c xe kÐo, theo mét thãi quen nh− nh÷ng ng−êi ®¸nh xe ngùa ë bªn Ph¸p, x« ®Õn mêi ngµi. Bùc m×nh qu¸, ngµi n¾m ch¾c batoong trong tay, quËt vµo nh÷ng ng−êi culi, vµ thõa biÕt r»ng nh÷ng ng−êi culi khèn khæ nµy ch¼ng thÓ ¨n miÕng tr¶ miÕng víi ngµi, ngµi ta cµng ra tay quËt. Buæi chiÒu ngµi muèn ®i ch¬i, nh−ng culi xe ®· biÕt tÝnh Ngµi, kh«ng d¸m l¹i gÇn Ngµi n÷a. ThÕ lµ Ngµi l¹i víi hä, råi cÇm c¸i gËy quý ho¸ cña Ngµi, quËt lªn l−ng hä ®Ó d¹y dç cho hä biÕt ph¶i ®Õn hÇu ngµi. Ngµi Êy b¶o: \"V¶ l¹i, biÕt lµm thÕ nµo ®−îc víi c¸i h¹ng ng−êi Êy, dï chóng ®· gÇn gòi chóng m×nh bÊy l©u nay mµ vÉn ch−a d¸m ¨n thÞt quay!\". Ng−êi ta nghe thÊy v« sè ng−êi Ph¸p, vµ kh«ng ph¶i lµ h¹ng kÐm cái g× ®©u - lý luËn nh− thÕ ®Êy. ... Khi \"nh÷ng ng−êi tõng ë B¾c Kú\" vui ®ïa trªn tµu th× d−íi m¹n tµu phÝa bªn ph¶i cã vµi chiÕc thuyÒn b¸n hoa qu¶, èc hÕn. §Ó ®−a hµng ®Õn tËn tay chóng t«i, nh÷ng ng−êi An Nam buéc giá ®ùng hµng vµo ®Çu ngän sµo råi gi¬ lªn. Chóng t«i chØ viÖc chän mµ th«i. Nh−ng ®¸ng lÏ ph¶i tr¶ tiÒn, th× ng−êi ta l¹i cã nh· ý bá vµo giá ®ñ thø nh− sau: nh÷ng èng tÈu thuèc l¸, khuy quÇn, mÈu thuèc l¸. (Cã lÏ hä lµm nh− thÕ ®Ó d¹y cho ng−êi b¶n xø tÝnh ngay thËt trong viÖc mua b¸n ch¨ng!). §«i khi, ®Ó mua vui, mét anh sèp ph¬ nµo ®ã h¾t c¶ mét thïng n−íc s«i xuèng l−ng nh÷ng ng−êi b¸n hµng khèn khæ. LËp tøc cã nh÷ng tiÕng ró lªn v× ®au ®ín, nh÷ng m¸i chÌo vung lªn lo¹n x¹ ®Ó b¬i tr¸nh, lµm cho nh÷ng chiÕc thuyÒn va sÇm vµo nhau.

390 Hå CHÝ MINH TOµN TËP Ngay phÝa d−íi t«i, mét ng−êi An Nam bÞ báng tõ ®Çu ®Õn ch©n, ph¸t ®iªn lªn, muèn lao xuèng biÓn. Ng−êi anh cña anh ta, quªn c¶ nguy hiÓm, bu«ng tay chÌo «m lÊy anh ta vµ ra søc ®Ì anh ta xuèng lßng thuyÒn. Cuéc vËt lén ch−a ®Çy hai gi©y võa kÕt thóc th× mét thïng n−íc s«i n÷a ®−îc h¾t bëi mét bµn tay chuÈn x¸c l¹i déi xuèng kÎ bÊt h¹nh. T«i thÊy anh ta l¨n lén trong thuyÒn, vÕt th−¬ng tr¬ c¶ thÞt víi nh÷ng tiÕng kªu kh«ng cßn g× lµ cña con ng−êi n÷a! Vµ c¶nh ®ã khiÕn chóng t«i c−êi; víi chóng t«i, ®iÒu ®ã cã vÎ cùc kú ngé nghÜnh. Qu¶ thËt chóng t«i ®· cã t©m hån thùc d©n!... * ** Mét ng−êi lÝnh kh¸c kÓ: \"Trong thêi kú t«i ë ®ã (B¾c Kú) kh«ng cã tuÇn nµo lµ kh«ng cã vµi c¸i ®Çu r¬i. Trong tÊt c¶ nh÷ng c¶nh t−îng ®ã, t«i chØ cßn nhí ®−îc mét ®iÒu, lµ chóng ta cßn tµn b¹o, cßn d· man h¬n c¶ nh÷ng tªn c−íp biÓn. T¹i sao l¹i cã nh÷ng hµnh vi qu¸i ¸c ®Õn thÕ ®èi víi mét kÎ bÞ kÕt ¸n s¾p ph¶i chÕt? T¹i sao l¹i cã nh÷ng cuéc hµnh h¹ thÓ x¸c, t¹i sao ph¶i gi¶i nh÷ng ®oµn tï ®i bªu kh¾p c¸c lµng m¹c?\".

391 C¸C QuAN CAI TRÞ T«i ®· nãi chuyÖn vÒ c¸c «ng nghÞ thanh liªm. B©y giê, t«i ph¶i nãi ®Õn c¸c quan cai trÞ cã ®¹o ®øc. Nh− c¸c b¹n biÕt ®Êy, ®Ó b¶o vÖ cho mét chÕ ®é c−íp bãc, ph¶i cã qu©n ¨n c−íp. Häa ho»n cã mét viªn quan cai trÞ nµo l¹i thËt thµ vµ hiÓu biÕt h¬n, lËp tøc viªn Êy bÞ ®µn lang sãi quan thÇy hay bÌ b¹n xua ®uæi ®i ngay. Thµnh thö ra 99% quan cai trÞ lµ qu©n trém c¾p, chØ nghÜ ®Õn bãc lét d©n b¶n xø ®Ó lµm giµu, ch¼ng kiªng nÓ g× tµi s¶n, quyÒn lîi, tù do, ®êi sèng cña nh÷ng ng−êi bÞ cai trÞ c¶. Mét viªn quan cai trÞ ë B¾c Kú ®· t−íc ®o¹t cña mét lµng mÊy hÐcta trång mÝa ®Ó cho mét lµng c«ng gi¸o. Råi l·o ta l¹i b¾t bá tï nh÷ng kÎ bÞ t−íc ®o¹t khæ së v× nh÷ng ng−êi nµy d¸m ®i kiÖn. Ch−a ®ñ, ngµi cßn b¾t hä tr¶ thuÕ m·i ®Õn n¨m 1910 cho nh÷ng ®Êt mµ ngµi ®· c−íp cña hä tõ n¨m 1895 vµ n¨m 1900. * ** Mét viªn c«ng sø ë Lµo buéc 25 ng−êi An Nam vµo téi héi häp lµm biÓu t×nh. ThÕ mµ chÝnh «ng ta, viªn C«ng sø, ®· bµy ra mét ©m m−u t−ëng t−îng, cho tiÒn kÎ tè c¸o, råi hµnh h¹ tra tÊn b¾t nh÷ng ng−êi bÞ c¸o ph¶i nhËn nh÷ng lêi thó téi gi¶ m¹o. ViÖc hÌn m¹t Êy, chÝnh viªn c«ng sø còng ®· thõa nhËn. Nh−ng «ng ta ch¼ng ph¶i lo l¾ng g× vÒ viÖc Êy c¶; vµ «ng cø tiÕp tôc nh÷ng viÖc gian ¸c cña m×nh.

392 Hå CHÝ MINH TOµN TËP LÊy cí lµ ph¶i gi÷ g×n trËt tù an ninh trong ®Þa h¹t, «ng ta ®· h¹ lÖnh b¾t tÊt c¶ nh÷ng ng−êi An Nam kh«ng ph¶i lµ ng−êi c− tró trong vïng mµ hay lai v·ng tíi ®ã, vµ cø viÖc b¾n nh÷ng kÎ toan ch¹y trèn. Trong mét tuÇn, hai ng−êi An Nam bÞ giÕt, vµ mét ng−êi bÞ träng th−¬ng, ®Òu do bÞ b¾n gÇn. TÊt c¶ nh÷ng ng−êi An Nam bÞ b¾t ®Òu bÞ coi nh− phiÕn lo¹n c¶. * ** Mét quan cai trÞ kh¸c nghe tin mét ng−êi An Nam ®· bÞ toµ ¸n do «ng ta lµm chñ to¹ kÕt ¸n 6 n¨m khæ sai, nay ®−îc toµ th−îng thÈm cho tr¾ng ¸n. C¸u tiÕt lªn, «ng ta cho b¾t ng−êi b¶n xø ®ã tèng cæ vµo tï. Lµm xong, «ng xuèng tµu vÒ Ph¸p, ®Ó l¹i ng−êi b¶n xø ë trong tï, trong ngôc kÝn, ch¼ng thÌm hái han g× c¶. * ** Mét viªn kh©m sø, can téi ¨n hèi lé, hµnh hung, biÓn thñ, lµm vµ sö dông giÊy tê gi¶ m¹o, l¹i ®−îc tÆng ®Ö tam ®¼ng b¾c ®Èu béi tinh vµ th¨ng lªn chøc quyÒn Toµn quyÒn. * ** Mét viªn c«ng sø kh¸c n¾m trong tay c¶ quyÒn hµnh cña tæng ®èc, thÈm ph¸n, mâ tßa vµ ®éi tr−ëng thóc thuÕ. ¤ng ta lîi dông quyÒn hµnh cña m×nh ch¼ng mét ai gi¸m s¸t ®Ó b¾t bí, bá tï hay kÕt ¸n mét c¸ch vâ ®o¸n ng−êi An Nam ®Æng bãp nÆn hä. ¤ng ta ®Êm ®¸, lÊy gËy ®Ëp nh÷ng thanh niªn An Nam \"t×nh nguyÖn\" kh«ng hiÓu nh÷ng c©u «ng ta nãi. ¤ng ta hµnh h¹ lÝnh, ®Ëp ®Çu hä vµo t−êng, tóm tãc hä mµ kÐo. ¤ng ta lÊy thanh kiÕm lÖnh cña m×nh ®©m n¸t ®ïi nh÷ng ng−êi tï ®Ó lÊy khÈu cung. D−íi trêi n¾ng chang chang, ®oµn tï khèn khæ, gÇy gß, r¸ch

®«ng d−¬ng - c¸c quan cai trÞ 393 r−íi, dËy lµm viÖc tõ tê mê s¸ng ®Õn tËn ®ªm khuya, cæ ®eo g«ng, ch©n xiÒng xÝch, tay cßng ng−êi nä vµo víi ng−êi kia, ®ang × ¹ch kÐo mét qu¶ l¨n to t−íng trªn líp ®¸ sái dµy. Quan cai trÞ tíi, v« cí lÊy chiÕc batoong to t−íng cña ngµi ®Ëp th¼ng tay, chöi m¾ng hä lµ l−êi biÕng. Mét h«m, võa míi cù mét nh©n viªn ng−êi Ph¸p xong, ch¼ng biÕt trót c¬n thÞnh né lªn ®Çu ai, ngµi ví ngay lÊy mét c¸i th−íc kÎ b»ng s¾t ®Ëp g·y ngãn tay mét viªn th− ký khèn khæ ng−êi An Nam. Nh÷ng lÝnh khè xanh lµm ch¼ng võa lßng ngµi, ngµi cho ®em ch«n ®øng ®Õn tËn cæ, hay cho ®em trãi chÆt vµo cét ®¸nh cho ®Õn gÇn chÕt. Ngµi ®· ph¹m kh«ng biÕt bao nhiªu téi ¸c ®Õn nçi ng−êi An Nam ë tØnh ngµi cai trÞ ph¶i næi dËy. Hµng tr¨m ng−êi Ph¸p vµ An Nam ®· ph¶i hy sinh, vµ thiÖt h¹i cã ®Õn hµng triÖu b¹c. C¸c b¹n cã biÕt n−íc Céng hoµ Ph¸p ®· cho tªn s¸t nh©n Êy lµm g× kh«ng? Sau cuéc næi dËy, n−íc Céng hoµ Ph¸p ®· cho h¾n lµm ch¸nh chñ kh¶o c¸c tr−êng häc lín ë B¾c Kú, råi th× lµm ®æng lý v¨n phßng cña quan thèng ®èc, nghÞ viªn Héi ®ång thuéc ®Þa ë Nam Kú kiªm gi¸m ®èc uû nhiÖm c¸c nhµ m¸y r−îu. * ** Mét chuyÖn kh¸c... Th«i, kÓ thÕ ®ñ råi. Chóng ta h·y ngõng l¹i ®©y vµ sang ch−¬ng kh¸c, ®Ó thay ®æi mãn ®i mét chót.

394 ¡N B¸M Vµ HçN §éN ¤ng Vinhª §èct«ng, nguyªn nghÞ sÜ Ph¸p nãi: \"NÕu ®em so s¸nh víi bän viªn chøc thuéc ®Þa, th× nh÷ng qu©n c−íp ®−êng cßn lµ nh÷ng ng−êi l−¬ng thiÖn!\". ¤ng Êy nãi chÝ lý ®Êy. Ng−êi n«ng d©n An Nam ®ãng ®−îc mét tr¨m ®ång b¹c thuÕ, th× ®Õn b¶y m−¬i ®ång bÞ ngèn ngay vµo viÖc tr¶ l−¬ng vµ kinh phÝ thuyªn chuyÓn cho viªn chøc, Êy lµ ch−a kÓ c¸c kho¶n trî cÊp cho quü h−u bæng lµm cho ng−êi d©n cµng bÞ hót m¸u tµn nhÉn thªm n÷a. Ng−êi ta cÊp häc bæng cho c¸c cËu Êm hay c« chiªu - con c¸c quan cai trÞ t¹i chøc l−¬ng kho¶ng tõ 20 ®Õn 25 ngµn phr¨ng - vÒ Ph¸p häc khái ph¶i mÊt tiÒn, trong khi trÎ con An Nam kh«ng sao kiÕm ®−îc chç häc trong nhµ tr−êng Ph¸p - Nam hiÕm cã ë An Nam, nªn ph¶i chÞu dèt n¸t. Ng©n s¸ch hµng tØnh bÞ c−íp giËt mét c¸ch v« liªm sØ cho viÖc chi tiªu riªng cña nh÷ng kÎ cã quyÒn ®Þnh ®o¹t c¸ch sö dông. ë c¸c n−íc kh¸c, cö tri hay ®¹i diÖn cña hä ®−îc quyÕt ®Þnh vÒ ng©n s¸ch do chÝnh hä ®ãng gãp vµo; ë ®©y ng−êi ta ®Ó cho vµi tr¨m ng−êi ¢u sèng ë thuéc ®Þa, cã quyÒn cao h¬n vµ bÊt chÊp c¶ Nhµ n−íc, tuú ý sö dông c«ng quü do hµng triÖu ng−êi b¶n xø ®ãng gãp. NhiÒu phiªn häp cña Héi ®ång thuéc ®Þa chØ lµ ®Ó bµn c¸ch c−íp giËt c«ng quü mét c¸ch kh«n khÐo. Riªng mét «ng chñ tÞch héi ®ång ®· ®−îc lÜnh thÇu nh÷ng c«ng viÖc trÞ gi¸ h¬n hai triÖu phr¨ng. Mét «ng ®æng lý sù vô, lµm ®¹i diÖn cña ChÝnh phñ

®«ng d−¬ng - ¨n b¸m vµ hçn ®én 395 trong héi ®ång ®· xin t¨ng l−¬ng m×nh lªn gÊp ®«i vµ ®· ®−îc chÊp thuËn. NÕu kÐt b¹c thÊy h¬i v¬i ®i th× còng ch¼ng khã kh¨n g× mµ c¸c quan cai trÞ kh«ng lµm cho nã ®Çy l¹i ®−îc. Tù quyÒn c¸c ngµi ®ã b¸o cho d©n b¶n xø biÕt lµ Nhµ n−íc cÇn mét kho¶n tiÒn nhÊt ®Þnh, råi c¸c ngµi bæ cho c¸c lµng ph¶i ®ãng gãp. Lµng x· ph¶i véi vµng tu©n lÖnh ®Ó khái bÞ trõng ph¹t ngay lËp tøc. * ** CÇn tiÒn −? C¸c ngµi c«ng sø cè g¾ng t×m ph−¬ng lËp kÕ, vµ v× c¸c ngµi quan t©m ®Õn viÖc th¨ng quan tiÕn chøc cña c¸c ngµi h¬n lµ tói tiÒn cña d©n bÞ trÞ, nªn c¸c ngµi sèt s¾ng bµy ®Æt ra c¸c thø ph¶i ®¸nh thuÕ, n©ng h¹ng mét sè ruéng ®Ó n· tiÒn thuÕ nhiÒu h¬n. Ng−êi ta kÓ cã mét tØnh nµo ®ã ë B¾c Kú ®· bÞ kiÖt quÖ h¼n ®i v× tinh thÇn sèt s¾ng cña mét quan c«ng sø vµo lo¹i Êy. * ** ë kh¾p §«ng D−¬ng, nh÷ng ng−êi ®−îc cö vµo gi÷ nh÷ng chøc vô cao nhÊt th−êng ®−îc lùa chän trong sè nh÷ng kÎ m−u m« x¶o quyÖt lµm giµu b»ng nh÷ng c¸ch ch¼ng l−¬ng thiÖn chót nµo. §ång tiÒn tr−íc hÕt, dï trong s¹ch hay d¬ d¸y, lµ c¸i quyÕt ®Þnh viÖc tuyÓn lùa, cho nªn mét th»ng xá l¸ ba que, coi nh− c¸i r¬m c¸i r¸c ë mét n¬i kh¸c, l¹i lµm nªn mét \"ngµi chñ tÞch\" ®−êng bÖ ®¸o ®Ó ë xø thuéc ®Þa nµy. * ** Khi quan thèng sø cã viÖc ph¶i tiªu pha th× ngµi cÊp b»ng s¾c, phÈm hµm. NhiÒu viÖc lµm theo kiÓu Êy ®· ví ®−îc tõ 10.000 ®Õn 15.000 phr¨ng. Mµ nh÷ng viÖc nh− thÕ kh«ng ph¶i lµ hiÕm ®©u. * **

396 Hå CHÝ MINH TOµN TËP ë ®−êng giao th«ng VÜnh Long, cã mét nh©n viªn lµm kÕ to¸n mét thêi gian ®· t×m ra mét c¸ch ®Æc biÖt tµi t×nh ®Ó t¨ng l−¬ng cña m×nh: mçi lÇn cã ng−êi b¶n xø hái vay tr−íc Ýt tiÒn l−¬ng, anh ta b»ng lßng ngay, vµ råi ®Õn kú l−¬ng sau anh ta trõ ®i, nh−ng anh ta gi÷ mãn tiÒn trõ l¹i cho m×nh, vµ cø nh− thÕ, anh ta ®· xo¸y ®−îc sè tiÒn nhá män lµ 200 ngµn phr¨ng. Mét quan thèng sø ®· chi tiªu hÕt kinh phÝ vÒ chiÕc sµlóp tr−íc thêi h¹n mÊy th¸ng. Ngµi bÌn lÊy cí cã mét cuéc héi hÌ nµo ®ã mµ nhµ vua sÏ ®−îc mêi ®Õn ngù trªn sµlóp vµ quyÕt ®Þnh «ng ta sÏ ph¶i gãp phÇn vµo viÖc chi phÝ, vµ ng−êi ta dù ®o¸n r»ng phÇn ®ãng gãp cña vÞ kh¸ch sÏ nhiÒu ®Êy. * ** ¤ng §ê LanÐtx¨ng, nguyªn Toµn quyÒn §«ng D−¬ng vµ Bé tr−ëng Bé Thuéc ®Þa1), thó thËt r»ng §«ng D−¬ng trµn ngËp nh÷ng viªn chøc Ph¸p qu¸ ®«ng vµ th−êng th−êng lµ kh«ng ®−îc tÝch sù g× c¶. PhÇn ®«ng ng−êi Ph¸p ®· sèng ë thuéc ®Þa ®Òu nãi r»ng qu¸ nöa sè quan ®Çu tØnh kh«ng cã ®ñ t− c¸ch cÇn thiÕt ®¸ng ®Ó giao phã nh÷ng quyÒn h¹n réng r·i vµ ghª gím ®Õn thÕ. Mét quan cai trÞ míi ®Õn thay ch©n mét viªn quan cai trÞ cò, nhÊt ®Þnh thÊy quan cai trÞ cò lµ mét tªn dèt ®Æc hay tÖ h¬n thÕ n÷a. ThÕ råi, ®−êng s¸ ®ang lµm dë, c«ng tr×nh ®ang thùc hiÖn, kÕ ho¹ch ®· nghiªn cøu, mäi viÖc ®Òu qu¼ng ®i, xÕp xã c¶. * ** Sang §«ng D−¬ng, c¸c quan toµn quyÒn chØ nh»m cã mét môc ®Ých: kiÕm viÖc bæ dông bÌ b¹n, con c¸i, hä hµng, nh÷ng kÎ vËn _______________ 1) Theo c¸c tõ ®iÓn cña Ph¸p, LanÐtx¨ng lµ Bé tr−ëng Bé Hµng h¶i (BT).

®«ng d−¬ng - ¨n b¸m vµ hçn ®én 397 ®éng tuyÓn cö cho nh÷ng ng−êi hä cã thÓ nhê v¶ ®−îc; th−êng th−êng lµ mét tªn nî nh− chóa chæm, bÞ chñ nî s¨n ®ãn, vµ h¾n cÇn tiÒn. * ** N¨m 19.., ng−êi ta tr¶ hÕt 36.300 ®ång b¹c tiÒn l−¬ng cho viªn chøc ngåi ¨n kh«ng ch¼ng ph¶i lµm g× c¶, vµ n¨m sau n÷a hÕt 300.000. N¨m 1909 kinh phÝ vÒ viÖc thuyªn chuyÓn viªn chøc trong néi ®Þa §«ng D−¬ng hÕt 155.000 phr¨ng. ViÖc thuyªn chuyÓn ra ngoµi n−íc chi tiªu hÕt 1.500.000 phr¨ng. Riªng bé m¸y cai trÞ ë Phñ Toµn quyÒn ®· dïng hÕt 1.000.000 phr¨ng kÓ c¶ 50 ngµn phr¨ng tr¶ c«ng nh÷ng ng−êi ë vµ lµm v−ên. Viªn toµn quyÒn vµ hai m−¬i mèt tªn tuú thuéc mçi n¨m lÜnh h¬n mét triÖu phr¨ng, ch−a kÓ nh÷ng mãn phô cÊp kÕch sï chiÕm mÊt 2.500.000 ®ång phr¨ng cña c«ng quü. Ng−êi ta bè trÝ c¶ mét chiÕn h¹m cho viªn toµn quyÒn di chuyÓn. ViÖc s¾p xÕp tèn mÊt 300.000 phr¨ng, Êy lµ ch−a kÓ nh÷ng kho¶n phô cÊp linh tinh lªn tíi 100.000 phr¨ng cho mçi chuyÕn. Ngµi Toµn quyÒn ch−a võa ý víi nh÷ng l©u ®µi nguy nga léng lÉy cña ngµi ë Sµi Gßn vµ Hµ Néi, ngµi cßn muèn cã nh÷ng nhµ nghØ m¸t vµ biÖt thù ë b·i biÓn n÷a; thÕ lµ d©n An Nam khèn khæ l¹i ph¶i nép hµng tr¨m ngµn phr¨ng cho hµnh ®éng ng«ng cuång Êy. N¨m 19.., «ng hoµng V. ®¬. §. ®i viÔn chinh ghÐ qua Sµi Gßn. Quan thèng ®èc nghªnh tiÕp «ng hoµng mét c¸ch ®Õ v−¬ng. Bèn ngµy tiÕp ®ãn lµ bèn ngµy lu bï yÕn tiÖc. Vµ d©n Nam Kú ®¸ng th−¬ng ®· ph¶i tr¶ hÕt 80.000 phr¨ng. Còng n¨m Êy, trong lóc d©n An Nam ®ang chÕt ®ãi vµ d©n Nam Kú bÞ n¹n lôt, ch¼ng cã chç n−¬ng th©n, th× ng−êi ta l¹i më yÕn tiÖc linh ®×nh ®Ó nghªnh tiÕp mét c¸ch ®Õ v−¬ng mét h¹m ®éi

398 Hå CHÝ MINH TOµN TËP Anh trong t¸m ngµy vµ t¸m ®ªm liÒn. DÜ nhiªn lµ nh÷ng ng−êi n«ng d©n nghÌo khæ An Nam ph¶i g¸nh nh÷ng phÝ tæn ®ã, còng nh− mäi lÇn. * ** Mét viªn thèng sø lËp c¶ mét ®éi kþ binh vµ kh«ng bao giê ®i ®©u mµ kh«ng cã ®éi Êy ®i hé tèng, vµ nh− thÕ, theo nh− ngµi nãi, lµ ®Ó n©ng cao uy tÝn cña ngµi víi xø b¶o hé. Theo truyÒn thèng, c¸c viªn cai trÞ lµ nh÷ng «ng vua con muèn c¸i g× quanh m×nh còng xa hoa tr¸ng lÖ. Hä nãi cã thÕ míi n©ng cao ®−îc uy tÝn cña hä ®èi víi d©n b¶n xø. §· cã s½n nhµ cöa vµ ®å ®¹c kh«ng mÊt tiÒn, c¸c ngµi viªn chøc Nhµ n−íc l¹i ®−îc c«ng quü hµng tØnh tr¶ c¶ tiÒn ®Ìn cho n÷a. Cã lÇn, mét viªn quan cai trÞ ®· kh«ng ngÇn ng¹i tù ý chi tiªu h¼n mét sè tiÒn 50.000 phr¨ng ®Ó b¾c ®Ìn ®iÖn ë nhµ riªng. Kh«ng nh÷ng ng−êi tr«ng nom quÐt dän nhµ cöa mµ c¶ ng−êi ®¸nh xe ngùa, ng−êi gi÷ ngùa vµ tÊt c¶ nh÷ng ng−êi hÇu kÎ h¹, ®Òu do ng©n s¸ch ®Þa ph−¬ng tr¶ tiÒn c«ng c¶. C¶ s¸ch b¸o gi¶i trÝ còng ®−îc cung cÊp kh«ng cho nh÷ng con ng−êi tèt sè Êy. ë c¶ c¸c toµ sø ®Òu cã tõ 6 ®Õn 9 con ngùa vµ 5, 6 cç xe sang träng ®ñ c¸c lo¹i. Ngoµi nh÷ng ph−¬ng tiÖn giao th«ng ®· qu¸ thõa Êy, ng−êi ta cßn s¾m thªm nh÷ng xe h¬i lµm tèn cho c«ng quü hµng chôc v¹n ®ång. Cã nh÷ng viªn nu«i c¶ mét chuång ngùa ®ua. Cã nh÷ng C«ng sø ë mét vµi tØnh ®· kª c¸c kho¶n s¾m söa ¸o, ®å dïng vÖ sinh, ®µn d−¬ng cÇm vµ c¸c thøc ¨n uèng vµo sæ s¸ch kÕ to¸n thµnh nh÷ng mãn mua vËt t− cÇn thiÕt ®Ó tu bæ toµ sø, hay thµnh mét kho¶n g× t−¬ng tù nh− thÕ ®Ó b¾t ng©n s¸ch ®Þa ph−¬ng ph¶i g¸nh. Ngoµi l−¬ng chÝnh ®· ®Õ v−¬ng l¾m råi, viªn ch−ëng lý cßn lÜnh thªm kho¶n phô cÊp 30.000 phr¨ng, viªn gi¸m ®èc th−¬ng chÝnh

®«ng d−¬ng - ¨n b¸m vµ hçn ®én 399 lÜnh 40.000 phr¨ng, viªn Gi¸m ®èc Tµi chÝnh 20.000 phr¨ng, viªn gi¸m ®èc c«ng chÝnh 30.000 phr¨ng, v.v., v.v.. Trong mét vµi vïng, viÖc mua ®å ®¹c cho toµ sø nuèt hÕt h¬n mét phÇn n¨m sè thu, cßn ng©n s¸ch cho viÖc gi¸o dôc chØ vÎn vÑn ®−îc mét phÇn n¨m m−¬i. Cã viªn gi¸m binh dïng ®Õn 5, 6 ng−êi lÝnh khè xanh ch¨n dª cho m×nh; cã viªn gi¸m binh kh¸c b¾t nh÷ng ng−êi lÝnh biÕt ch¹m træ lµm cho m×nh nh÷ng t−îng PhËt xinh x¾n hay ®ãng nh÷ng c¸i hßm rÊt ®Ñp b»ng gç long n·o. Theo nguyªn t¾c th× mét viªn gi¸m binh chØ ®−îc lÊy mét ng−êi lÝnh lµm lÝnh hÇu, thÕ mµ ng−êi ta ®· kÓ l¹i r»ng cã mét «ng gi¸m binh nä ®· dïng: 1 ng−êi ®éi lµm qu¶n gia 1 ®Çu bÕp 3 båi 2 bÕp 3 ng−êi lµm v−ên 1 hÇu phßng 1 ng−êi ®¸nh xe 1 ng−êi ch¨n ngùa. Bµ lín dïng riªng: 1 ng−êi thî may 2 ng−êi thî giÆt 1 ng−êi thî thªu 1 ng−êi thî ®an ®å dïng b»ng tre. DÜ nhiªn lµ cËu Êm còng cã mét ng−êi båi riªng, kh«ng lóc nµo rêi cËu nöa b−íc. Céng tÊt c¶ lµ 19 ng−êi lÝnh khè xanh. Vµ nh÷ng tr−êng hîp nh− thÕ kh«ng ph¶i lµ hiÕm ®©u. Mét ng−êi m¾t ®−îc chøng kiÕn ®· kÓ l¹i r»ng trong mét b÷a c¬m ë nhµ mét quan cai trÞ nä, - mét b÷a c¬m th−êng th«i chø kh«ng ph¶i mét yÕn tiÖc g× lín ®©u, - sau l−ng mçi ng−êi ngåi ¨n ®Òu cã mét anh lÝnh ®øng hÇu ®Ó chê thay ®Üa vµ ®−a c¸c thø cÇn

400 Hå CHÝ MINH TOµN TËP dïng. Vµ tÊt c¶ nh÷ng ng−êi hÇu trong phßng ¨n Êy ®Òu do mét viªn ®éi nhÊt chØ huy. Mét viªn chñ tØnh ch¬i ng«ng kú qu¸i ®Õn nçi cho ph¸ c¶ mét c¸i tr−êng chuyªn nghiÖp x©y mÊt 50.000 phr¨ng; v× c¸i tr−êng ®· ph¹m ®¹i téi che khuÊt mÊt phong c¶nh tr−íc dinh quan sø. Nh÷ng chuyÖn t−¬ng tù nh− thÕ nµy, t«i cã thÓ kÓ hÕt giê nµy sang giê kh¸c. Nh−ng t«i t−ëng thÕ còng ®· ®ñ ®Ó c¸c b¹n thÊy râ ®ång bµo chóng t«i ph¶i sèng ®o¹ ®Çy d−íi mét chÕ ®é ¨n b¸m vµ l·ng phÝ nh− thÕ nµo råi. Tr−íc khi sang ch−¬ng kh¸c, xin c¸c b¹n cho phÐp t«i gäi lµ ®Ó kÕt luËn, lÊy mét c©u cña «ng Anbe ®¬ Puvuècvin, mét nhµ cùu thùc d©n ë §«ng D−¬ng, nh− sau: Chóng ta ®· thÊy ®Êy, c¸c quan cai trÞ cña ta ¨n ë ra sao..., anh th× chØ nghÜ ®Õn viÖc cho x©y nhµ nghØ m¸t vui ch¬i thÝch thó, vµ ngåi tÝnh to¸n xem m×nh ®−îc ®i bao nhiªu läng; cã anh ®· nhiÔm ý nghÜ r»ng ng−êi An Nam nµo còng lµ kÎ thï c¶ v× hä cã mµu da kh¸c anh nªn anh ta ®èt ph¸ c¶ mét vïng.

401 TËP §OµN KÎ C¦íP §Ó hót ®Õn giät m¸u cuèi cïng cña ®Êt n−íc khèn khæ chóng t«i, nghÒ ¨n c−íp thùc d©n nh− con b¹ch tuéc, ®ang xiÕt chÆt b»ng nhiÒu c¸i vßi hót ®éc quyÒn kh«ng biÕt ch¸n: ®éc quyÒn muèi, ®éc quyÒn r−îu, ®éc quyÒn thuèc phiÖn, v.v.. ¤ng Combane, mét nhµ th¸m hiÓm Ph¸p viÕt: Nãi vÒ c¸c mãn ®éc quyÒn, ng−êi ta cã thÓ h×nh dung §«ng D−¬ng nh− mét con nai bÐo ®Ñp bÞ trãi chÆt tµn nhÉn vµ ®ang hÊp hèi d−íi nh÷ng c¸i má qu¾m cña bÇy diÒu h©u rØa mãc m·i kh«ng biÕt ch¸n. Trong sè nh÷ng ng−êi cã cæ phÇn ë c«ng ty ®éc quyÒn r−îu, cã nhiÒu nh©n vËt cao cÊp nhÊt ë §«ng D−¬ng; tÊt c¶ c¸c ngµnh cai trÞ ®Òu cã nh÷ng ngµi tai to mÆt lín ë trong c«ng ty. PhÇn ®«ng c¸c quan lín nµy, h¬n nh÷ng kÎ kh¸c, ®Òu rÊt cã lîi cho c«ng ty kh«ng ai chèi c·i ®−îc. §Ó gi¶i quyÕt nh÷ng vô l«i th«i víi nh÷ng kÎ ph¶i ®ãng thuÕ, c«ng ty cã ë ngµnh t− ph¸p: 2 ch−ëng lý 1 biÖn lý 1 lôc sù. §Ó ®µn ¸p nh÷ng cuéc phiÕn lo¹n cã thÓ x¶y ra chèng l¹i chÕ ®é ®éc quyÒn, c«ng ty cã ë ngµnh qu©n sù: 1 thiÕu t−íng 1 trung t¸ 2 qu©n y sÜ cao cÊp

402 Hå CHÝ MINH TOµN TËP 1 thiÕu t¸ 2 ®¹i uý. §−îc sù ©n cÇn dÔ d·i cña ngµnh hµnh chÝnh lµ ®iÒu b¶o ®¶m nhÊt cho kÕt qu¶ cña viÖc kinh doanh nªn c«ng ty cã: 1 c«ng sø 1 chñ sù tµi chÝnh 1 tæng gi¸m ®èc ng©n khè 1 thanh tra b−u chÝnh 1 chñ sù tr−íc b¹ 1 quan cai trÞ 2 gi¸o s−. vµ cuèi cïng lµ ngµi d©n biÓu vµ nghÞ viªn Héi ®ång thuéc ®Þa. Nh÷ng nhµ m¸y r−îu ®−îc Nhµ n−íc cho phÐp ë B¾c Kú chØ nÊu r−îu ®é cao (80 ®é) råi pha thªm n−íc l· vµo ®Ó rót xuèng ®é hîp ph¸p lµ 40 ®é. Tr−íc ®©y, mét khi cÇn dïng, ng−êi b¶n xø chØ quen mua mét Ýt r−îu th«i; hä mang chai thÕ nµo ®i ®ùng còng ®−îc. Nh−ng nay ng−êi ta ®Æt ra chai cã ®ãng dÊu sè. R−îu chØ b¸n trong chai ®−îc Nhµ n−íc c«ng nhËn nöa lÝt hay mét lÝt mµ th«i. Ng−êi An Nam quen dïng r−îu tõ 20 ®Õn 22 ®é; ngµy nay ng−êi ta b¾t hä uèng thø r−îu nÆng tõ 40 ®Õn 42 ®é. Ch−a hÕt. Ng−êi b¶n xø còng chó ý ®Õn h−¬ng vÞ cña r−îu n÷a; c¸i ®ã còng chÝnh ®¸ng th«i. Hä quen dïng mét thø r−îu cã h−¬ng vÞ th¬m dÞu do nguyªn liÖu cÊt r−îu tèt, ®Æc biÖt lµ b»ng thø g¹o tèt h¹ng nhÊt. B©y giê, ng−êi ta lµm thÕ nµo? Ng−êi ta ®· thay thÕ nh÷ng nguyªn liÖu Êy b»ng thø g¹o xÊu nhÊt, b¸n trªn thÞ tr−êng rÎ tiÒn nhÊt. Thø r−îu mµ hiÖn nay ng−êi ta tèng vµo häng ng−êi An Nam ®· ®−îc nÊu b»ng nh÷ng nguyªn liÖu nh− thÕ ®Êy. ¤ng §Òb«, ng−êi chiÕm ®éc quyÒn, cã ra mét b¶n th«ng t− b¾t tÊt c¶ nh©n viªn ph¶i pha thªm n−íc vµo r−îu ®em ra b¸n, cø mét tr¨m lÝt r−îu th× pha thªm t¸m lÝt n−íc l·. ë §«ng D−¬ng, mçi ngµy b¸n ®−îc 500.000 lÝt r−îu, nh− thÕ

®«ng d−¬ng - tËp ®oµn kÎ c−íp 403 tÝnh ra cã 4.000 lÝt n−íc l·; 4.000 lÝt n−íc l·, mµ mçi lÝt ba hµo, thÕ lµ 1.200 ®ång mét ngµy, 36.000 ®ång mét th¸ng. ThÕ lµ chØ b¸n n−íc l· kh«ng th«i, mçi n¨m c«ng ty ®éc quyÒn ®· thu mét mãn lêi nhá lµ 432.000 ®ång, nghÜa lµ 1.080.000 phr¨ng. D©n §«ng D−¬ng ch¼ng −a dïng thø r−îu Êy chót nµo. Nh−ng ng−êi ta lµm ®ñ c¸ch ®Ó tèng vµo häng hä. Ng−êi ta c−ìng bøc ng−êi An Nam ph¶i chÞu chÕ ®é Êy. ChÝnh phñ ph¶i lu«n lu«n chi tiªu nh÷ng kho¶n cÊp b¸ch, ph¶i tr¶ nh÷ng mãn kinh phÝ cø t¨ng lªn m·i cña Phñ toµn quyÒn, nh÷ng kho¶n vay nî lín, nh÷ng c«ng tr×nh d©n dông hay qu©n sù ë kh¾p n¬i mµ ch¼ng bao giê hoµn thµnh c¶, ph¶i cÇn thiÕt xoay xë nh÷ng mãn tiÒn, nÕu kh«ng ph¶i ®Ó cho nh÷ng c«ng vô thËt sù - th× Ýt ra còng lµ ®Ó ®µi thä hµng bÇy c«ng chøc tõ Pari tèng sang. Cho nªn ChÝnh phñ ph¶i t×m ®ñ mäi c¸ch thóc ®Èy c¸c c«ng chøc, nh©n viªn, tõ quan c«ng sø ®Õn ng−êi nh©n viªn h¹ng bÐt, b¾t d©n tiªu thô thªm r−îu. §©y lµ mét c©u chuyÖn ®Çy ý nghÜa vÒ mét viªn chøc lµm Thñ hiÕn tØnh S¬n T©y (B¾c Kú). D©n sè tØnh nµy cã ®é 200.000 ng−êi. Nh−ng khi cÇn t¨ng møc tiªu thô r−îu lªn, d©n sè tØnh nµy ®ét ngét t¨ng lªn nhanh chãng: ng−êi ta cho nã lªn ngay 230.000 ng−êi. Nh−ng v× sè 230.000 d©n ®ã uèng cßn Ýt r−îu qu¸, nªn quan lín C«ng sø S¬n T©y cßn ph¶i xoay xë, ®Èy sè r−îu tiªu thô c¶ n¨m lªn ®Õn 560.000 lÝt. LËp tøc ngµi ®−îc th¨ng chøc; ngµi ®−îc khen th−ëng n÷a. ¤ng §ê C. kh¼ng ®Þnh r»ng mét viªn c«ng sø kh¸c ®· ®−a «ng xem mét bøc th− cña cÊp trªn, trong ®ã nãi: \"Sè r−îu tiªu thô ë phñ X. tÝnh b×nh qu©n theo sè ®· ®Þnh cho d©n, ®· tôt xuèng kÐm møc Z råi. ¤ng cã nghÜ r»ng cÇn ph¶i lµm g−¬ng cho c¸c n¬i kh¸c hay kh«ng?\". Viªn c«ng sø bÞ khiÓn tr¸ch nh− thÕ liÒn häp hµo lý l¹i, gi¶i thÝch cho hä nghe lµ së dÜ hä tiªu thô Ýt r−îu thÕ lµ v× hä cã nÊu

404 Hå CHÝ MINH TOµN TËP r−îu lËu. §Ó ®−îc yªn th©n, c¸c lµng liÒn mua ngay ®ñ sè r−îu cña Nhµ n−íc mµ c¸c phßng giÊy ®· quy ®Þnh cho hä tÝnh theo d©n sè. Tuy kh«ng ph¶i b»ng c¸ch hîp ph¸p, nh−ng thùc tÕ ng−êi ta ®· quy ®Þnh cho mçi ng−êi d©n b¶n xø h»ng n¨m ph¶i tiªu thô bao nhiªu r−îu, vµ khi ng−êi ta ®· nãi MçI NG¦êI D¢N B¶N Xø, th× chí cã t−ëng r»ng ng−êi ta chØ tÝnh nh÷ng ng−êi lín mµ th«i, mµ ng−êi ta tÝnh TOµN Bé D¢N Sè, tõ ng−êi giµ, ®µn bµ, trÎ em, ®Õn c¶ nh÷ng ®øa cßn ®ang bó mÑ; ng−êi ta buéc hä hµng th©n thuéc uèng thay cho nh÷ng ng−êi nµy, mµ uèng thay ch¼ng nh÷ng mét lÝt mµ ®Õn hai ba lÝt kia. D©n mét lµng thuéc B¾c Kú, v× bÞ ®e do¹, buéc ph¶i uèng r−îu, ®· ®Õn kªu víi quan cña hä: \"Chóng t«i biÕt lµm thÕ nµo? Chóng t«i kh«ng cã tiÒn ®Ó ¨n cho ®ñ no n÷a lµ...\". Quan cña hä ®¸p: \"Chóng mµy th−êng ¨n mçi ngµy ba b÷a; chóng mµy chØ bít ®i mét b÷a, hay nÕu cÇn th× bít ®i mét b÷a r−ìi, lµ cã thÓ mua r−îu cña Nhµ n−íc ®−îc chø g×\". §Êy, «ng Ph.®¬ PrÐts¨ngsª nãi chuyÖn tr−íc NghÞ viÖn nh− vËy ®Êy. Ng−êi ta cã mét kho h×nh ph¹t ®Çy ®ñ ghª gím ®Ó gi¸ng xuèng ®Çu nh÷ng ng−êi d©n b¶n xø cøng ®Çu cøng cæ. Cã nh÷ng kho¶n ph¹t tiÒn tõ 200 ®Õn 3.000 ®ång. Cã nh÷ng ¸n ph¹t tï lªn tíi ba n¨m. L¹i cßn cã ®iÒu luËt míi mÎ nµy n÷a ®Þnh r»ng mçi lÇn bÞ tuyªn ¸n ph¹t tiÒn, th× ng−êi bÞ ph¹t l¹i ph¶i chÞu mét kho¶n båi th−êng cho c«ng ty r−îu b»ng sè tiÒn ph¹t! Kh«ng ph¶i lµ quan Toµn quyÒn kh«ng biÕt r»ng ng−êi An Nam ch¼ng bao giê ®ãng næi nh÷ng mãn tiÒn to ®Õn thÕ. Nh−ng ngµi vÉn muèn cø lµm tiÒn cho kú ®−îc, nªn con ng−êi kh«n ngoan khÐo lÐo Êy ®· dù kiÕn r»ng lµng x· cã thÓ ph¶i liªn ®íi chÞu tr¸ch nhiÖm víi ng−êi can ph¹m (®iÒu 4). B¹n cã thÓ b¶o: Muèn kÕt ¸n c¶ lµng x·, th× dï sao còng ph¶i x¸c ®Þnh r»ng lµng x· Êy cã ®ång lâa ®· chø. Kh«ng ®©u. Víi ®iÒu 4 th× ch¼ng cÇn ph¶i lµ nh− thÕ. Lµng nµo

®«ng d−¬ng - tËp ®oµn kÎ c−íp 405 kh«ng kiÕm c¸ch ng¨n gi÷ cho ng−êi ta khái ph¹m ph¸p, th× khi Nhµ n−íc b¾t ®−îc, lµng Êy ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ kho¶n tiÒn ph¹t cña kÎ ph¹m téi. ThËt lµ quû qu¸i hiÓm ®éc, v× chØ cÇn nh÷ng tay sai cña bän chñ tr−ng thuÕ, - chóng nã ®−îc thuª tiÒn ®Ó ph¸t gi¸c ra cho ®−îc thËt nhiÒu vô ph¹m ph¸p, - khai ra lµ lµng ®ã ch¼ng lµm g× ®Ó ng¨n ngõa c¸c vô Êy, thÕ lµ ®ñ ®Ó buéc téi cho c¶ lµng råi. TiÕt 3 trong ®iÒu luËt ®· quy ®Þnh c¸ch thøc lËp biªn b¶n vÒ nh÷ng vô ph¹m ph¸p mµ bän tay sai cña chñ tr−ng thuÕ cã quyÒn lµm. Nh−ng kho¶n nµy cã trë ng¹i. V× nh÷ng tªn tay sai Êy dèt n¸t th−êng lµm biªn b¶n kh«ng hîp lÖ. Ng−êi ta kh¾c phôc khã kh¨n Êy b»ng c¸ch cho viªn chøc nhµ ®oan ë tØnh lþ lµm biªn b¶n, c¨n cø trªn b¸o c¸o cña bän tay sai cña chñ tr−ng thuÕ. Bän nµy b¾t ®−îc mét vô ph¹m ph¸p c¸ch xa tØnh lþ 15 hay 50 kil«mÐt, chóng lµm b¸o c¸o. Mét nh©n viªn nhµ ®oan, ë Hµ Néi ch¼ng h¹n, m¾t kh«ng ®−îc chøng kiÕn sù viÖc x¶y ra, lËp biªn b¶n lµm c¬ së cho viÖc xö ¸n. ThËt khã mµ t−ëng t−îng ®−îc r»ng l¹i cã sù vi ph¹m tÊt c¶ h×nh luËt cña n−íc Ph¸p, truy tè ng−êi ta dùa trªn biªn b¶n cña mét nh©n viªn m¾t kh«ng ®−îc chøng kiÕn sù viÖc vµ ch¼ng cã chót tr¸ch nhiÖm g×, ch¼ng cã mét b¶o ®¶m g× vÒ mÆt ph¸p lý cho bÞ c¸o. Khi bÞ xÐt thÊy lµ ph¹m ph¸p, ng−êi An Nam bÞ b¾t vµ gi¶i vÒ Hµ Néi hay H¶i Phßng, nh÷ng thµnh phè c¸ch xa biªn giíi Trung Quèc tõ 200 ®Õn 250 kil«mÐt, ®Ó xÐt xö ë ®ã, nghÜa lµ ®Ó bÞ kÕt ¸n. Kh«ng cã tæ chøc g× ®Ó ng−êi bÞ c¸o cã thÓ tù bµo ch÷a cho m×nh c¶. B¸o chÝ B¾c Kú th−êng thuËt l¹i t×nh c¶nh nh÷ng ng−êi khèn khæ Êy - cã lóc ®Õn tr¨m ng−êi, - bÞ ®iÖu ®i lªn toµ ¸n Hµ Néi hay H¶i Phßng v× ph¹m téi bu«n lËu (th−êng míi chØ bÞ t×nh nghi bu«n lËu). Cã mét tê b¸o viÕt: \"Chóng t«i lÊy lµm ng¹c nhiªn - mµ kÓ còng ®¸ng ng¹c nhiªn thËt khi thÊy c¶nh binh gi¶i vÒ Hµ Néi hay

406 Hå CHÝ MINH TOµN TËP H¶i Phßng, tõng ®oµn dµi «ng giµ, ®µn bµ cã mang, trÎ con, cø hai ng−êi mét trãi vµo víi nhau, ®Ó tr¶ lêi vÒ téi vi ph¹m thuÕ th−¬ng chÝnh\". Nh−ng thÕ còng ch−a thÊm vµo ®©u so víi c¸c tØnh, nhÊt lµ c¸c tØnh Trung Kú, ë ®©y viªn c«ng sø kÕt ¸n vµ bá tï hµng lo¹t, giµ cã, trÎ cã. Vµ mét ®o¹n kh¸c nãi: \"Ng−êi An Nam thõa hiÓu r»ng ng−êi Ph¸p lµ nh÷ng kÎ m¹nh h¬n, nh−ng kh«ng ph¶i lµ nh÷ng kÎ c«ng b»ng, ®¹o ®øc h¬n\". Còng tê b¸o Êy, trong mét sè kh¸c, nãi mét c¸ch c¶m ®éng vµ buån rÇu vÒ nh÷ng ng−êi bµ con th©n thuéc khæ n·o, lËt ®Ët theo sau ®¸m tï nh− sau: \"¤ng giµ, ®µn bµ, trÎ con, tÊt c¶ ®¸m ng−êi Êy ®Òu bÈn thØu, r¸ch r−íi, mÆt hèc h¸c, m¾t ®á ngÇu v× ®ang lªn c¬n sèt, trÎ con bÞ l«i theo v× b−íc kh«ng kÞp. TÊt c¶ nh÷ng con ng−êi ®· kiÖt søc Êy, mang theo ®ñ mäi thø, nµo nãn, nµo quÇn ¸o r¸ch, c¬m n¾m, thøc ¨n ®ñ thø, ®Ó lÐn lót ®−a cho ng−êi bÞ c¸o lµ cha, lµ chång, lµ ng−êi nu«i sèng gia ®×nh, hÇu hÕt lµ chñ gia ®×nh\". §au xãt h¬n n÷a lµ thÊy c¸c vô Êy ®Òu bÞ xö bÊt c«ng vµ kÕt ¸n mét c¸ch tµn nhÉn. ¤ng Combane, mµ t«i ®· nãi ®Õn ë trªn, b¶o r»ng: Nh÷ng ng−êi n«ng d©n bÞ t×nh nghi kh«ng kÓ lµ oan hay ®óng ®· nÊu r−îu lËu hay bu«n r−îu lËu cã lÏ ph¶i thÌm c¸i sè phËn nh÷ng ng−êi Nga bÞ c¶nh binh Nga hoµng lïng b¾t v× bÞ cho lµ nh÷ng ng−êi ®i khñng bè. ¤ng cßn nãi tiÕp: BÞ xóc ph¹m vÒ tÝn ng−ìng vµ quyÒn lîi, bÞ Ðp ph¶i uèng mét thø r−îu khèn n¹n lµm b»ng tÊm g¹o môc, nÕu kh«ng c¶ lµng bÞ khñng bè..., cßn ®îi g× n÷a mµ ng−êi ta kh«ng næi dËy chèng l¹i. Dï cã diÔn t¶ thÕ nµo ®i n÷a vÉn ch−a nãi hÕt ®−îc sù thËt mét nhµ v¨n ë thuéc ®Þa, b©y giê ®· l¹c hËu, ®· ph¶i kªu lªn nh− thÕ. Ch−a cã bao giê ë mét thêi ®¹i nµo, ë mét n−íc nµo, ng−êi ta l¹i vi ph¹m mäi quyÒn lµm ng−êi mét c¸ch ®éc ¸c tr¬ tr¸o ®Õn thÕ.

®«ng d−¬ng - tËp ®oµn kÎ c−íp 407 VÒ vÊn ®Ò nµy, «ng MÝtximi, NghÞ sÜ vµ cùu Bé tr−ëng, ®· viÕt: C«ng chøc vµ nh©n viªn nhµ ®oan, khi ®uæi theo ng−êi bu«n lËu, cã quyÒn ®i qua c¶ ®Êt ®ai nhµ t− cña ng−êi ta. Mét biªn b¶n, b¾t ®Çu lËp lóc cßn ban ngµy, vÉn cã thÓ tiÕp tôc lµm ban ®ªm ë ngay nhµ ng−êi bÞ c¸o, nghÜa lµ bÊt cø ë ®©u, bÊt cø lóc nµo, ngµy còng nh− ®ªm, nhµ ®oan muèn lµm khæ ng−êi An Nam còng ®−îc c¶. Kh«ng ph¶i chØ cã nh÷ng cuéc kh¸m nhµ th−êng xuyªn mµ cßn cã nh÷ng cuéc kh¸m xÐt th©n thÓ ng−êi b¶n xø ë bÊt kú chç nµo, bÊt kú lµ nam hay n÷ n÷a. Nh©n nh÷ng cuéc kh¸m xÐt th©n thÓ, ng−êi ta ®· l¹m dông ghª gím biÕt chõng nµo! Nh©n viªn nhµ ®oan vµo nhµ ng−êi b¶n xø, thÊy cã ®µn bµ vµ con g¸i, b¾t hä lét hÕt quÇn ¸o tr−íc mÆt chóng, vµ khi hä ®· trÇn truång nh− nhéng th× chóng gië trß tinh nghÞch ®Õn nçi ®em c¶ con dÊu nhµ ®oan ®ãng lªn ng−êi hä!. ¤ng §ê C. kÓ chuyÖn r»ng «ng ®· ®−îc gÆp ë miÒn B¾c Trung Kú mét viªn qu¶n ®oan say s−a nh− ®iªn cuång víi viÖc ®µn ¸p nh÷ng ng−êi An Nam lËu thuÕ. H¾n nãi vÒ c¸c cuéc hµnh tr×nh x«ng x¸o ë c¸c lµng m¹c víi vÎ thÝch thó v« cïng mäi rî; nghÜ ®Õn lóc ®i bao v©y c¸c tóp lÒu tranh khi cßn mê s¸ng, h¾n lÊy lµm kho¸i tr¸. TÊt c¶ lý lÏ cña h¾n chØ cßn lµ c¸i dïi cui mµ h¾n vung lªn. Nh÷ng nh©n viªn nh− thÕ ch¾c h¼n ph¶i lµm cho ®êi sèng cña nh©n d©n ®−îc Êm ªm l¾m ®Êy, nhÊt lµ lóc chóng vµo nhµ hä sôc s¹o, ®¶o lén ng−îc xu«i mäi thø lªn, lôc so¸t c¶ ®Õn bµn thê tæ tiªn. ë Ph¸p, ng−êi ta chØ dïng nh÷ng biÖn ph¸p thËt chÝnh ®¸ng vµ thËt «n hoµ ®èi víi nh÷ng vô gian lËu, vµ d©n cã quyÒn nÊu r−îu nÕu chØ dïng nh÷ng nguyªn liÖu do m×nh s¶n xuÊt lÊy, Êy thÕ mµ còng cã nhiÒu vô ph¶n ®èi d÷ déi x¶y ra. ë bªn Ph¸p nÕu còng ¸p dông mét chÝnh s¸ch gièng nh− ë §«ng D−¬ng th× nhÊt ®Þnh kh«ng tr¸nh khái ®æ m¸u. D©n téc An Nam ph¶i lµ nhÉn nhôc vµ ®iÒm tÜnh qu¸ ®¸ng míi kh«ng næi lo¹n. ë kh¾p c¸c n−íc v¨n minh, ng−êi ta cÊm dïng thuèc phiÖn, thÕ mµ ë §«ng D−¬ng, Nhµ n−íc l¹i nÊu, chuyªn chë vµ b¸n thuèc phiÖn.

408 Hå CHÝ MINH TOµN TËP Nh÷ng ng−êi thµnh th¹o trong viÖc nÊu thuèc phiÖn sèng, trong viÖc chÕ biÕn nhiÒu lÇn, qu¶ quyÕt r»ng c«ng ty tr−ng thÇu thuèc phiÖn ®· dïng n−íc l· thay cho r−îu cån tinh khiÕt, r»ng ng−êi ta cø ®Ó nguyªn trong thuèc phiÖn c¸c chÊt ®éc ®¸ng lÏ ph¶i läc ra, r»ng ng−êi ta r¾c c¶ vµo thuèc phiÖn mét thø bôi kim lo¹i ®Æc biÖt lµm cho nã nÆng c©n lªn. Bµi xÝch thuèc phiÖn vÒ ph−¬ng diÖn vÖ sinh, nh−ng ng−êi Ph¸p l¹i hÕt søc lµm cho viÖc hót thuèc Êy lan trµn ra kh¾p n¬i ®Ó c«ng quü ®−îc th¨ng b»ng. Trong lóc b·o lôt tµn ph¸ §«ng D−¬ng, gi÷a lóc ®ãi kÐm, Nhµ n−íc chØ cã mét môc ®Ých: b¸n m¹nh thªm thuèc phiÖn vµ r−îu. Ng−êi ta ®¸nh gi¸ c¸c quan cai trÞ kh«ng ph¶i b»ng tµi cai trÞ kh«n khÐo, mµ b»ng viÖc bßn rót ng−êi b¶n xø... §ã lµ tÊt c¶ c«ng ¬n cña nÒn v¨n minh gi¶ nh©n gi¶ nghÜa, nã ®· ®Èy ng−êi b¶n xø vµo mäi thø bª tha cã lîi cho nã, mµ ng−êi ®êi ai còng phØ nhæ. §Ó kÕt luËn, t«i thÊy cÇn ph¶i trÝch dÉn b¶n th«ng t− cña «ng Anbe Xar«, khi «ng lµm Toµn quyÒn §«ng D−¬ng, göi cho tÊt c¶ c¸c viªn c«ng sø nh− sau: \"KÝnh göi «ng C«ng sø, \"T«i tr©n träng yªu cÇu «ng hÕt søc gióp ®ì Nha th−¬ng chÝnh ®Æt thªm ®¹i lý thuèc phiÖn vµ r−îu, theo chØ thÞ cña «ng Tæng gi¸m ®èc Nha th−¬ng chÝnh §«ng D−¬ng. \"§Ó c«ng viÖc tiÕn hµnh cã kÕt qu¶, t«i xin göi «ng mét b¶n danh s¸ch nh÷ng ®¹i lý cÇn ®Æt trong c¸c x· ®· kª tªn; tíi nay phÇn ®«ng c¸c x· nµy vÉn hoµn toµn ch−a cã r−îu vµ thuèc phiÖn. \"Th«ng qua c¸c quan vµ c¸c x· tr−ëng Cao Miªn, «ng cã thÓ dïng ¶nh h−ëng lín cña «ng ®Ó lµm cho mét sè tiÓu th−¬ng ng−êi b¶n xø thÊy r»ng bu«n thªm r−îu vµ thuèc phiÖn lµ rÊt cã lîi. \"VÒ phÇn chóng t«i th× nh÷ng viªn chøc l−u ®éng trong lóc ®i kinh lý còng t×m c¸ch ®Æt ®¹i lý, trõ khi nÕu «ng c«ng sø muèn hä chê «ng vËn ®éng c¸c quan chøc ®Þa ph−¬ng tr−íc ®·, th× hä ph¶i chê. Trong tr−êng hîp Êy, t«i xin «ng vui lßng b¸o c¸o cho t«i biÕt.

®«ng d−¬ng - tËp ®oµn kÎ c−íp 409 \"Chóng ta chØ cã thÓ ®¹t ®−îc kÕt qu¶ mü m·n, nÕu chóng ta ®ång lßng phèi hîp chÆt chÏ vµ liªn tôc, v× lîi Ých tèi ®a cña c«ng khè. Ký tªn: Anbe Xar« Toµn quyÒn §«ng D−¬ng\" Nªn chó ý r»ng lóc ®ã, trong 1.000 lµng ®· cã 1.500 ®¹i lý r−îu vµ thuèc phiÖn, mµ tr−êng häc th× vÎn vÑn cã 10 c¸i; mçi n¨m, ng−êi ta ®Çu ®éc d©n b¶n xø, c¶ ®µn bµ lÉn trÎ con, b»ng 23 tíi 24 triÖu lÝt r−îu vµ h¬n 100.000 kil«gam thuèc phiÖn! B¸n nh÷ng thø thuèc ®éc Êy mçi n¨m lêi gÇn 130 triÖu phr¨ng. Còng trong thêi kú Êy, ng−êi ta chØ tiªu cho ngµnh y tÕ kh«ng ®Çy 400.000 phr¨ng vµ chØ cã 1 triÖu phr¨ng cho ngµnh gi¸o dôc, nghÜa lµ cho c«ng viÖc x· héi mét phÇn tr¨m sè thu nhËp cña viÖc ®Çu ®éc, thÕ kh«ng ph¶i lµ mét chÕ ®é kú diÖu l¾m sao! Muèi lµ vËt phÈm tèi cÇn cho d©n chµi l−íi, thÕ mµ d©n An Nam ®· ph¶i ®Æc biÖt xãt xa v× muèi! Lóc ®Çu thuÕ muèi chØ cã 5 xu, råi ®Õn 3 hµo, lªn dÇn ®Õn 5 hµo, ®Õn 1 ®ång, råi ®Õn 1 ®ång s¸u. Trong vßng kh«ng ®Çy b¶y n¨m, thuÕ muèi ®· t¨ng lªn gÊp m−êi lÇn. B©y giê hä b¾t ng−êi lµm muèi An Nam ph¶i cung cÊp muèi cho Nhµ n−íc theo gi¸ 17 xu mét t¹. Nhµ n−íc b¸n l¹i cho nh÷ng ng−êi tiªu thô b¶n xø 1 ®ång 7. KÕt qu¶ cho An Nam lµ nghÒ ®¸nh c¸ bÞ ph¸ s¶n. Cho ®Õn nay ë nhiÒu n¬i, d©n ®¸nh c¸ vµ d©n lµm muèi hîp t¸c víi nhau thµnh ph−êng, nhê ®ã hä lµm n−íc m¾m kh«ng cÇn ph¶i vèn. Nhµ n−íc ®éc quyÒn gi¶i t¸n nh÷ng ph−êng Êy ch¼ng chót båi th−êng. MÆt kh¸c, gi¸ muèi t¨ng lªn qu¸ qu¾t lµm cho ng−êi ®¸nh c¸ kh«ng s½n vèn kh«ng thÓ mua tr÷ ®−îc ®ñ sè muèi cÇn thiÕt cho mét chuyÕn ®i c¸. V× thÕ, phÇn lín nh÷ng ng−êi lµm c¸ ®· ph¶i bá nghÒ. NghÒ lµm muèi tr−íc kia lµ mét c«ng nghiÖp ph¸t ®¹t nhÊt ë §«ng D−¬ng; ng−êi ta ®· cè t×nh lµm cho nã suy ®åi, chØ ®Ó l¹i sè

410 Hå CHÝ MINH TOµN TËP ruéng muèi cÇn thiÕt cho viÖc ¨n uèng. ViÖc xuÊt c¶ng muèi bÞ ®×nh chØ h¼n. Suèt trong thêi kú chiÕn tranh, n−íc NhËt xin mua muèi ch¼ng ®−îc. TÖ h¬n n÷a, v× ng−êi ta kh«ng thÓ tÝnh ®−îc sè ruéng muèi cÇn thiÕt cho viÖc ¨n uèng, thµnh ra h»ng n¨m nhµ ®oan l¹i ph¶i mua muèi cña Trung Quèc. Tr−íc kia, An Nam xuÊt c¶ng muèi (l00.000 tÊn trong n¨m 1896), b©y giê l¹i ph¶i nhËp c¶ng ®Ó tiªu dïng. X−a kia, ë vïng ®ång b»ng B¾c Kú, kh«ng cã n¨m nµo lµ hoµn toµn mÊt mïa. Khi n−íc lôt trµn ngËp ®ång ruéng, th× c¸ theo n−íc vµo nhiÒu; ng−êi b¶n xø l¹i lµm mïa c¸. B©y giê th× kh«ng thÓ ®−îc, v× kh«ng cã muèi. MÆt kh¸c, d©n chóng tr−íc th× ¨n quen mét thø muèi th«i, b©y giê th× bÊt cø thø nµo, hä còng ph¶i nhËn vËy. C¸c b¹n thö t−ëng t−îng xem ng−êi quen ¨n muèi nhá tr¾ng b©y giê ph¶i ¨n muèi ®en khã chÞu nh− thÕ nµo. H¬n n÷a muèi chuyªn chë tõ Nam Kú ra B¾c Kú ph¶i chÞu tiÒn vËn t¶i kh¸ ®¾t, nhµ ®oan liÒn t¨ng gi¸ muèi b¸n cho c«ng chóng. Ng−êi ¨n ph¶i tr¶ ®¾t h¬n tõ 20 ®Õn 25% cho mét thø muèi m×nh ch¼ng −a chót nµo. Kho muèi rÊt Ýt mµ l¹i ë c¸ch qu·ng rÊt xa nhau, nªn ng−êi b¶n xø ë c¸c lµng ph¶i nhê ng−êi Hoa chuyªn chë vÒ cho vµ nh÷ng ng−êi nµy l¹i lîi dông tù tiÖn t¨ng gi¸ muèi lªn, nhiÒu Ýt tuú chç xa gÇn. Khi ®Æt ra thuÕ muèi, ng−êi ta quyÕt ®Þnh t− nh©n kh«ng ®−îc tÝch tr÷ qu¸ 15 kil«gam. §Ó kiÓm so¸t, nh©n viªn nhµ ®oan ph¶i kh¸m xÐt, mµ hä kh¸m xÐt tuú theo së thÝch cña hä. ChØ cÇn cã kÎ tè c¸o lµ hä kh¸m xÐt ®¶o lén c¶ nhµ ng−êi ta lªn. D©n chóng khiÕp sî nh©n viªn nhµ ®oan ®Õn nçi khi võa ®−îc tin c¸c ngµi tíi, hä liÒn bá cöa bá nhµ ra ®i, mÆc cho c¸c ngµi muèn lµm g× th× lµm. ThÊy ®µn bµ con g¸i ë nhµ, c¸c ngµi liÒn xö sù theo thãi cña kÎ chiÕn th¾ng trªn ®Êt n−íc chiÕn b¹i. (§¹i t¸ BÐcna). ChÝnh s¸ch ®éc quyÒn muèi nh¾c ng−êi ta håi t−ëng ®Õn mét chÝnh s¸ch bÞ nguyÒn rña nhÊt cña chÕ ®é cò ë n−íc Ph¸p: thuÕ

®«ng d−¬ng - tËp ®oµn kÎ c−íp 411 muèi. Nh−ng c¸i thuÕ muèi ë §«ng D−¬ng nµy kh«ng ph¶i nh− thuÕ muèi ®ãng gãp cho quèc gia ë Ph¸p, mµ lµ mét thø thuÕ muèi do nh÷ng con ng−êi kh«ng biÕt c¶ tiÕng nãi n−íc m×nh b¾t m×nh ph¶i ®ãng gãp cho mét «ng chñ ng−êi ngo¹i quèc. Mét bÇy ¨n c−íp ®· lµm cho c¶ mét d©n téc ®ãi kh¸t khèn cïng, ®· lµm cho c¶ mét c«ng nghÖ quèc gia bÞ ph¸ s¶n nh− thÕ ®Êy.

412 Sù NH¦îNG QUYÒN Vµ NH÷NG KÎ §¦îC NH¦îNG QUYÒN Sau khi bÞ binh lÝnh b¾n ph¸ vµ chÐm giÕt, §«ng D−¬ng l¹i bÞ bän c¸ mËp thùc d©n c−íp bãc ®Õn tËn x−¬ng tuû. ViÖc c−íp bãc ®ª tiÖn Êy gäi theo tiÕng thùc d©n lµ ®ån ®iÒn. Trong cuéc chiÕn tranh x©m l−îc l©u dµi, d©n chóng ph¶i bá ®Êt ®ai ®i l¸nh n¹n, chê cho qua ngµy khãi löa. Tr−íc hÕt, ng−êi ta mang ®Êt ®ai cña hä nh−îng cho kÎ kh¸c. Khi ®· yªn æn råi, nh÷ng chñ cò vÒ lµng th× thÊy ruéng ®Êt cña m×nh ®· bÞ chiÕm mÊt; muèn vÒ l¹i chç cò lµm ¨n, hä ph¶i nhËn nh÷ng ®iÒu kiÖn cña ng−êi míi ®Õn: cµy cÊy chÝnh ®ång ruéng cña m×nh cho mét anh chñ ng−êi ngo¹i quèc. NhiÒu khi ng−êi ta nh−îng c¶ nh÷ng ®Êt ®ai ®· cã ng−êi ë vµ cµy cÊy víi c¶ lµng m¹c ë ®ã. NhiÒu n¬i, c¶ lµng bÞ t−íc ®o¹t hÕt ®Êt ®ai nh− vËy, ph¶i trë thµnh nh÷ng ng−êi mµ ng−êi ta gäi lµ \"kÎ c−íp\"; thËt ra hä chØ lµ nh÷ng ng−êi næi dËy chèng viÖc c−íp ®o¹t bÊt c«ng. Nh÷ng tªn c−íp bÊt c«ng Êy l¹i ®−îc ChÝnh phñ thuéc ®Þa n©ng ®ì. Mét tªn Toµn quyÒn ®· nh−îng mét ®ån ®iÒn lín cho mét c«ng ty trång chÌ ë §µ N½ng - nh−ng c«ng ty ch¼ng ph¸t ®¹t g× l¾m -, ®· mang ®Êt ®ai cña nhµ vua An Nam nh−îng cho kÎ kh¸c, ng−êi ta còng ch−a lÊy lµm võa lßng, ng−êi ta cßn b¾t c¶ nhµ vua ph¶i cho c«ng ty vay 30 v¹n b¹c n÷a. Ngoµi ra c«ng ty cßn ®−îc thÇu cung

®«ng d−¬ng - sù nh−îng quyÒn... 413 cÊp chÌ cho binh lÝnh. Nh−ng ng−êi An Nam kh«ng thÝch uèng thø chÌ xÊu Êy, nªn chÌ cung cÊp ®Ó mèc trong kho. * ** ë ngo¹i thµnh, nhiÒu ng−êi ¢u kh«ng ph¶i ®ãng thuÕ ®iÒn thæ, v× Nhµ n−íc cho r»ng b¾t chñ ®ån ®iÒn ph¶i ®ãng thuÕ ®iÒn thæ lµ lµm h¹i cho sù ph¸t triÓn cña nÒn n«ng nghiÖp. Gi¶m nhÑ thuÕ cho ng−êi ¢u, dï lµ ng−êi ¢u giµu cã, lµ viÖc th−êng; ®Æc biÖt ë Cao Miªn, nhiÒu ng−êi ®−îc gi¶m thuÕ, vµ th−êng th−êng hä lµ nh÷ng viªn chøc ng−êi ¢u. * ** Ng−êi An Nam, dï cã s½n tiÒn cÇn thiÕt, còng kh«ng xin ®−îc nh−îng ®Õn n¨m hÐcta, nh−ng ®èi víi thùc d©n th× diÖn tÝch xin kh«ng bÞ h¹n chÕ. NhiÒu ng−êi ¢u cã ®ån ®iÒn réng trªn 25.000 hÐcta. Ng−êi ta ®· nh−îng nh÷ng ®ån ®iÒn réng tõ 10 ®Õn 20 ngµn hÐcta cho nh÷ng kÎ ch¼ng hiÓu biÕt chót g× vÒ n«ng nghiÖp; bän nµy chØ cã mét ý nghÜ: lËp l¹i ë §«ng D−¬ng mét chÕ ®é phong kiÕn cã lîi cho hä b»ng c¸ch coi ng−êi b¶n xø nh− nh÷ng n«ng n« thùc sù. Cã hai viªn c«ng chøc ®· ®−îc nh−îng lµm ®ån ®iÒn 30 ngµn hÐcta rõng víi gi¸ 5 phr¨ng mét hÐcta. H¬n n÷a hä cßn ghi râ r»ng 30 ngµn hÐcta Êy ®−îc miÔn thuÕ trong suèt thêi kú c«ng ty kinh doanh, nghÜa lµ suèt 80 n¨m. Mét lÇn kh¸c, khi vµo sæ tr−íc b¹ c¸i v¨n tù b¸n 30 ngµn hÐcta ®Êt víi gi¸ 150 ngµn phr¨ng, viªn chñ sù tr−íc b¹ ghi d−íi v¨n tù nh− sau: \"®· thu 10 phr¨ng thuÕ theo lÖnh cña quan Toµn quyÒn\". ChØ 10 phr¨ng thuÕ ®Ó chiÕm lµm cña riªng ®−îc 30 ngµn hÐcta ®Êt!