تقویم تاریخ صنعت نفت ایران - جلد اول

‫جلد اول‬ ‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‬ ‫‪ 1280‬تا ‪1357‬‬ ‫مسعود فروزنده‬ ‫‪13‬‬







‫تقویمتاریخصنعتنفتایران‬ ‫جلد اول ‪ 1280‬تا ‪1357‬‬ ‫مسعود فروزنده‬ ‫‌ورزاوابارنت‌تط‌نعشفامرواتمتی‬ ‫انتشارات اداره کل روابط عمومی وزارت نفت‬

‫‪‍ :‬فروزن‍د‌ه‪‍ ،‬م ‍سع‍ود‪،‬‏‪ ۱۳3۹‬‏‬‪-‬‬ ‫سرشن اسه ‬ ‫‪Fourouzandeh, Masoud‬‬ ‫ ‬ ‫‪ :‬تقویمتاریخصنعتنفتایران‪-‬جلداول(‪/)۱۲۸۰-۱۳۵۷‬مســعودفروزنده؛پژوهشســودهابراهيم‌زاده‪...‬‬ ‫‏عنوان و نام پديدآو ر ‬ ‫‪ :‬تهران‪ :‬وزارت نفت‪ ،‬اداره کل روابط عمومی‏‪‬.۱۳۹۸ ،‬‬ ‫[ودیگران]‪.‬‬ ‫‪ :‬‏‪۶۵۸‬ص‪ :‬.‬مصور‪.‬‬ ‫‏مشخصات نشر ‬ ‫‏مشخصات ظاهری ‬ ‫‪978-600-90560-3-3‬ :‬‬ ‫‪ :‬فیپا‬ ‫‏شابک ‬ ‫‏وضعیت فهرست ن ویسی ‬ ‫‪ :‬پژوهش سوده ابراهيم‌زاده‪ ،‬على آهنگر‪ ،‬فاطمه سيفى‪ ،‬الهه زارع‪ ،‬مهناز اخباری‪.‬‬ ‫‏يادد اشت ‬ ‫‪ :‬نفت ‪ --‬ایران ‪ --‬صنعت و تجارت ‪ --‬تاریخ‬ ‫‏موضو ع ‬ ‫‏موضو ع ‬ ‫‪Petroleum industry and trade -- Iran -- History :‬‬ ‫‏موضو ع ‬ ‫‪ :‬نفت ‪ --‬ایران ‪ --‬تاریخ‬ ‫‏موضو ع ‬ ‫‏موضو ع ‬ ‫‪Petroleum -- Iran -- History :‬‬ ‫‏موضو ع ‬ ‫‪ :‬نفت ‪ --‬ایران ‪ --‬صنعت و تجارت‬ ‫‏شناسه افزوده ‬ ‫‏رده بندی کنگره ‬ ‫‪Petroleum industry and trade -- Iran :‬‬ ‫‏رده بندی دیویی ‬ ‫‪ :‬ایران‪ .‬وزارت نفت‪ .‬اداره کل روابط عمومی‬ ‫‏شماره کتابشناس ی ملی ‬ ‫‪۴۳/ ۱‬ ۳۹۸ :‬ف‪ ۹۲‬الف‪ D۹۵۷۶ /‬‏‬‪H‬‬ ‫‪۳۳۸/۲۷۲۸۰۹۵۵ :‬‏‬‬ ‫‪۵۶۲۵۰۶۹‬ :‬‬ ‫‌ورزاوابارنت‌طت‌نعشفامرواتمتی‬ ‫تقويم تاريخ صنعت نفت ايران‪-‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫تأليف‪ :‬مسعود فروزنده‬ ‫پژوهش‪ :‬سوده ابراهيم زاده‪ ،‬فاطمه سيفى‪ ،‬الهه زارع‬ ‫ويرایش‪ :‬سيامک افشار‪ ،‬همدم جلالزاده‪ ،‬فرشته سعدى‬ ‫ترجمه‪ :‬سيد محمد محمدى‪ ،‬اميرحسين فروزنده‬ ‫صفحه آرا‪ :‬مهرى فطرتى‬ ‫مشاور هنری‪ :‬سامان گودرزی‬ ‫عکاسان‪ :‬سيد مصطفی حسینی‪ ،‬سید حسن‌حسینی‪ ،‬سینا سیاوشان‪ ،‬مریم فروزنده‬ ‫هماهنگ‌کننده اداری‪ :‬لیلا موسوی‪ ،‬نرگس سادات میرقادری‬ ‫با سپاس از‪ :‬فاطمه تركچي‪ ،‬زهرا لطفي‪ ،‬محمد حسن تدريسي‪ ،‬شادي معرفتي‪ ،‬سیدمرتضی ميرحسيني‪ ،‬حسن خانلو‬ ‫شابک‪9786009056033 :‬‬ ‫نشانی‪:‬خیابان طالقانی‪ ،‬روب ‌هروی وزارت نفت‪‌،‬ساختمان‪ 34‬نفت‌‪،‬طبقه سوم‬ ‫تلفن‪61626030:‬‬ ‫پست الکترونیک‪[email protected]‌:‬‬ ‫تمامى حقوق براى انتشارات اداره کل روابط عمومى وزارت نفت محفوظ است‬ ‫یادآوری‬ ‫هدف آثاری که از سوی اداره کل روابط عمومی وزارت نفت منتشر می شود‪ ،‬شفاف سازی تاریخ صنعت نفت و حمایت از نویسندگان‪ ،‬محققان و پژوهشگران این حوزه است‪.‬‬ ‫آرا و نظرات درج شده دراین کتاب ها‪ ،‬لزوما مورد تایید و بیانگر دیدگاه رسمی این اداره کل نیست‪.‬‬

‫یادداشت ناشر‬ ‫به نام خدا‬ ‫از روز پنجم خردادماه سال ‪ 1287‬که نفت از چاه شماره یک مسجدسلیمان فوران کرد و اولین‬ ‫برگ از تاریخ صنعت نفت به رشته تحریر در آمد‪ ،‬اثرگذاری آن بر حوز‌ههای صنعتی‪ ،‬اقتصادی‪،‬‬ ‫اجتماعی و سیاسی ایران آغاز شد‪ .‬اگر تأثیر صنعت نفت در تغییر فضای اجتماعی‪ ،‬فکری و‬ ‫فرهنگی ایران را ه ‌مسطح تأسیس دارالفنون و انقلاب مشروطه ادعا کنیم‪ ،‬اغراق نکرده ایم‪.‬‬ ‫بسیاری از نخستین مظاهر فرهنگی و اجتماعی دنیای مدرن‪ ،‬از دروازه صنعت نفت وارد ایران شده‬ ‫است؛ ساخت نخستین فرودگاه ایران و خاورمیانه در مسجدسلیمان‪ ،‬تأسیس نخستین هنرستان‬ ‫صنعتی ایران و خاورمیانه در آبادان‪ ،‬راه‌اندازی نخستین را‌هآهن بی ‌نشهری ایران در مسجدسلیمان‪،‬‬ ‫به‌کارگیری نخستین رایانه‌های کشور و خاورمیانه در آبادان‪ ،‬احداث نخستین پژوهشگاه‪ ،‬تأسیس‬ ‫نخستین سازمان روابط عمومی و‪ ...‬نمونه‌هایی از نهادهای مدرن است که برای اولین بار در پوشش‬ ‫صنعت نفت شکل‌گرفته است‪.‬‬ ‫در یک جمله می‌توان گفت؛ زیرساخت‌های موردنیاز تحولات و زمین ‌ههای لازم برای تغییر ایران و‬ ‫مناطق نفت‌خیز‪ ،‬از یک جامعه سنتی به جامع ‌های مدرن را صنعت نفت فراهم آورده است‪.‬‬ ‫اما متأسفانه‪ ،‬ب ‌هرغم دیرپایی و تأثیرگذاری عمیق صنعت نفت در کشور‪ ،‬تاکنون تحولات این‬ ‫صنعت در تاریخ یک‌صد و ده‌ساله آن به‌صورت مستند و در مجموع ‌های یکپارچه گردآوری نشده‬ ‫و در اختیار پژوهشگران‪ ،‬محققان و کارشناسان این حوزه قرار نگرفته است‪.‬‬ ‫مجموعه حاضر را که در آن تاریخ صنعت نفت ایران از ابتدا تا پایان سال ‪ 1375‬روایت‌شده‪ ،‬طی‬ ‫‪ 3‬سال و با کوشش جمعی از پژوهشگران جم ‌عآوری و به‌صورت روزشمار در اختیار علاق ‌همندان‬ ‫قرارگرفته است‪ ،‬می‌توان به‌عنوان گام نخست در این عرصه ثبت کرد که چون هر گام نخست‬ ‫دیگری‪ ،‬ب ‌هیقین خالی از ایراد و اشکال نخواهد بود‪ .‬ضمن قدردانی از مدیران‪ ،‬کارشناسان و‬ ‫همکارانی که ما را در دستیابی به اطلاعات و اسناد مورداستفاده در این مجموعه یاری کرد‌هاند‪،‬‬ ‫از همه کارشناسان پژوهشگر و همکاران باتجربه‪ ،‬تقاضا می‌کنیم که انتقادها‪ ،‬پیشنهادها و نظرات‬ ‫اصلاحی و تکمیلی خود را به همراه منابع و اسناد مرتبط به معاونت انتشارات اداره کل روابط‬ ‫عمومی وزارت نفت ارسال دارند تا در ویرایش‌های بعدی با ذکر نام آنان مورداستفاده قرار گیرد‪.‬‬ ‫کسری نوری‬ ‫مدیرکل روابط عمومی وزارت نفت‬

‫پیشگفتار‬ ‫طرح اوليه اين اثر را در زمستان ‪ ١٣٩٢‬با مهندس بيژن زنگنه‪ ،‬كه به‌تازگى بار دیگر بر مسند‬ ‫وزارت نفت تكيه زده بود‪ ،‬مطرح كردم‪ .‬پرس ‌شهاى ایشان حكايت از دقت در تاريخ سياسي‬ ‫ايران معاصر داشت‪ .‬گويا بيش از شناخت بر مواضع من‪ ،‬قصد داشتند درباره توسعه نفت‬ ‫در دوره حاكميت كنسرسيوم و شرکت اسکو نگاه و نظر ديگرى دنبال شود‪ .‬پس از مدتى‬ ‫و در جلسه آخر دو طرح با جزئيات دقيق‪ ،‬يكى تقويم تاريخ نفت به اضافه تاريخ تحليلى‬ ‫نفت ايران و دیگر تاريخ شفاهى صنعت نفت ايران را به ایشان ارائه كردم‪ .‬طرح‌ها به روابط‬ ‫عمومى وزارت نفت فرستاده شد تا نظر دهند و كار به‌سرعت شروع شود‪ .‬اکنون محصول‬ ‫نهایی پس از قریب سی ماه تلاش با رنج و مشقت به پایان رسیده و آماده چاپ شده است‪.‬‬ ‫روزشمار یا تاریخ به معنای ثبت رخدادها بر اساس زمان است‪ .‬اصلی‌ترین فایده آن‪،‬‬ ‫نگهداری حافظه تاریخی از دستبرد‪ ،‬جعل و تحریف است‪ .‬حافظه تاریخی یکی از ارکان‬ ‫تشکیل دهنده هویت تاریخی مل ‌تها‪ ،‬اقوام و گرو‌هها به حساب می‌آید‪ .‬صنعت نفت ایران‬ ‫به دلیل تأثیر شگرف آن در تاریخ یکصد ساله معاصر ایران از اهمیت والایی برخوردار و‬ ‫بخشی از هویت ملی ماست‪ .‬از این نقطه نظر‪ ،‬کتاب پیش رو به خواننده محترم این امکان‬ ‫را می‌دهد تا بخشی از تاریخ ایران را از نزدیک مشاهده کند‪ .‬اهمیت اقتصادی این بخش از‬ ‫تاریخ آن است که صنعت نفت در یکصد سال گذشته نزدیک به نیمی از بودجه کشور را‬ ‫تأمین کرده است‪ .‬البته آنچه به گوش ما بیشتر آشناست اهمیت سیاسی این بخش از تاریخ‬ ‫معاصر است که با دخالت دولت‌های بیگانه‪ ،‬جنگ‪ ،‬کودتا‪ ،‬استبداد‪ ،‬مدرنیسم‪ ،‬انقلاب‪ ،‬دولت‬ ‫رفاه و ران ‌تخواری پیوند می‌یابد‪.‬‬ ‫اهمیت پژوهشی تقویم تاریخ در تعیین تقدم و تأخر حوادث است که مانند ریل قطار‪،‬‬ ‫پژوهنده را ایستگاه به ایستگاه در تونل زمان پیش می‌برد و او را از اشتباه برحذر می‌دارد‪.‬‬ ‫چه بسا برخی پژوهشگران برای استناد و تحکیم فرضیات خود به ترتیب زمانی رخدادها‬ ‫اهمیت نمی‌دهند و پژوهشی کم‌مایه را خلق می‌کنند‪ .‬تقویم‌های تاریخ اگر به استناد منابع‬ ‫معتبر و با دقت تدوین شود‪ ،‬بهترین منبع برای تحلی ‌لگران به حساب می‌آید‪ .‬اگرچه خالی‬ ‫از تحلیل به نظر می‌آید ذهن تحلیلگر را سامان می‌دهد‪ ،‬همچون شاغول که معمار را از‬ ‫برخی کژی‌ها آگاه می‌سازد‪.‬‬ ‫در تدوین این مجموعه از منابع معتبر استفاده شده است‪ .‬دسته اول منابع‪ ،‬که اکثریت‬ ‫خبرها از آن استخراج شده‪ ،‬مصوبات مجلس‪ ،‬مصوبات شرکت ملی نفت (‪،)۱۳33-1397‬‬

‫اسناد آرشیوی و تاریخ شرکت بی‌پی‪ ،‬روزنامه‌های اطلاعات از ‪ ۱۳۰۸‬و کیهان و نشریات‬ ‫درون سازمانی صنعت نفت (‪ )۱۳12‬بودند‪ .‬دسته دوم منابع‪ ،‬همانگونه که در کتابنامه آمده‪،‬‬ ‫بسیار متنوع و شامل اسناد مکاتباتی‪ ،‬تصاویر و فیلم‌های آرشیوی‪ ،‬کتا ‌بها‪ ،‬مقالات تحقیقی‬ ‫و در نهایت خاطرات شخصی افراد است‪.‬‬ ‫اگر بخواهیم منابع موجود را ارزیابی و مشخص کنیم که کدام دسته از دقت بیشتری‬ ‫برخوردارند؛ می‌توان گفت‪ :‬در وهله نخست‪ ،‬روزنامه‌های رسمی مانند اطلاعات و کیهان که‬ ‫از قدیم در نشر سریع و دقیق اخبار مهارت داشته و در صدر دقیق‌ترین منابع روزشماری‬ ‫ایران هستند و سپس نشریات درون سازمانی که اخبار شروع و پایان پروژ‌هها را با دقت‬ ‫نسبی گزارش داد‌هاند‪.‬‬ ‫در پایان جا دارد از مهندس زنگنه برای حمایت بی‌دریغ ایشان از طرح‌های تاریخی و‬ ‫موز‌‌های که در دور سوم وزارتشان عملیاتی کرده‌اند‪ ،‬تشکر کنم‪.‬‬ ‫فرصت را غنیمت می‌شمارم و از دکتر اکبر نعمت الهی‪ ،‬مدیر موزه‌ها و مرکز اسناد صنعت‬ ‫نفت و همچنین کارکنان این مجموعه که در تهیه مستندات این پروژه ما را یاری دادند‪،‬‬ ‫قدردانی می‌کنم‪.‬‬ ‫از پشتیبانی و همدلی آقای کسری نوری‪ ،‬مدیر کل روابط عمومی وزارت نفت نیز که به‬ ‫سرانجام رسیدن این پروژه نتیجه حمایت‌ و همراهی ایشان است؛ سپاسگزاری می‌کنم‪.‬‬ ‫از سازمان‌های بیرون وزارت نفت‪ ،‬به‌ویژه‪ ،‬بخش آرشیو روزنامه کیهان که بیشترین همکاری‬ ‫صادقانه را با ما داشتند‪ ،‬تشکر می‌کنم‪.‬‬ ‫همچنین از کمک‌های شایان آقایان حشمت الله منعم و سید مصطفی حسینی در ارائه‬ ‫اسناد و تصاویر آرشیوی سپاسگزارم‪.‬‬ ‫و در نهایت از شرکت ملی مناطق نفتخیز جنوب و شرکت ملی گاز‪ ،‬به ویژه مهندس عراقی‬ ‫برای در اختیار گذاردن مصوبات هئیت‌مدیره و اسناد آرشیوی و مشاوره‌های بی‌منت ایشان‬ ‫سپاسگزارم‪.‬‬ ‫مسعود فروزنده‬

‫فهرست مطالب‬ ‫فصـل اول‪9 ............................................................................................ :‬‬ ‫فصل دوم‪161 ........................................................................................ :‬‬ ‫فصل سـوم‪311................................................................................... :‬‬ ‫فهرست منابع و مآخذ مجموعه در پایان مجلد دوم خواهد آمد‬

‫فصل اول‬ ‫از آغاز تا ‪ 1320‬شمسی‬



‫از هزاره دوم تا ‪ 1500‬سال پيش از ميلاد‬ ‫خوزستان‪ ،‬شوش؛ پیکره ساخته‌شده از قیر‬ ‫موم‬ ‫خوزستان‪ ،‬شوش‬ ‫ظــروف‪ ،‬پیکر‌ههــا‪ ،‬مهرهــا و اشــیای زینتــی از قیــر و مــوم ســاخته‬ ‫می‌شــد ‪.‬‬ ‫یـک نمونـه از آنهـا ظـرف دسـت ‌هدار بـا پیکـرک دو ایـزد اسـت کـه‬ ‫روی لبـۀ پهـن آن هشـت نگيـن صدفـي سـفيد قـرار دارد كـه دو تـاي‬ ‫آن از بيـن رفتـه اسـت‪.‬‬ ‫‪ 1250‬سال پیش از میلاد‬ ‫خوزستان‪ ،‬شوش‪ ،‬چغازنبیل‬ ‫در ســازه‌ها از قیــر و مــوم اســتفاده می‌شــد‪ .‬قیــر بخشــي از مــاط‬ ‫ســاختمان زیگوراتی‌شــکل معبــد چغازنبیــل بــود‪.‬‬ ‫‪ 480‬پيش از ميلاد‬ ‫خوزستان‪ ،‬شوش‪ ،‬معبد چغازنبیل‬ ‫در حملــۀ خشايارشــاه بــه يونــان‪ ،‬از نفــت و قيــر بــراي آتــش‌زدن‬ ‫قلع ‌ههــا و شكســتن صفــوف ارتــش دشــمن اســتفاده می‌شــد‪ .‬در‬ ‫دوران هخامنشــي‪ ،‬نفــت بــه انحصــار دولــت درآمــد‪ .‬هخامنشــیان از‬ ‫نفــت بابــل و شــوش بیشــتر بــرای مصــارف نظامــي و عاي ‌قبنــدي‬ ‫كا ‌خهــا اســتفاده می‌کردنــد‪.‬‬ ‫‪ 588‬ميلادي‬ ‫ارتــش ایــران در جنــگ بــا خاقــان چیــن‪ ،‬از جن ‌گافــزاری جدیــد‬ ‫اسـتفاده كـرد کـه در آن نفـت خـام بـه کار رفتـه بـود‪ .‬در ایـن جنـگ‪،‬‬ ‫بهـرام چوبیـن ـ کـه در تاریـخ نظامـی جهـان بـه نابغـه رزم شـهرت‬ ‫دارد ـ فرماندهـی ارتـش ایـران را بـر عهـده داشـت‪ .‬نیروهـای خاقـان‬ ‫‪ 300‬هـزار و سـربازان بهـرام چوبیـن ‪ 12‬هـزار نفـر بودنـد‪ .‬بهـرام بـه‬ ‫یگا ‌نهــای آتشــبار (نف ‌تانــدازان) دســتور داد یــورش را بــا پرتــاب‬ ‫پیکا ‌نهــای شــعل ‌هور آغــاز کننــد تــا آرایــش ســپاه خاقــان در هــم‬ ‫ریــزد‪ .‬خاقــان در ایــن نبــرد کشــته و پســرش نیــز اســیر شــد‪ .‬ایــن‬ ‫جنــگ کــه بــا وجــود یگا ‌نهــای نف ‌تانــداز‪ ،‬فقــط یــک روز طــول‬ ‫کشــید‪ ،‬از شــگفتی‌های تاریــخ نظامــی جهــان اســت‪.‬‬ ‫‪11‬‬

‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫‪ 900‬ميلادي‬ ‫چين ‌يهــا حــدود ‪ 900‬ســال پــس از ميــاد گاز را بــا لول ‌ههایــي از‬ ‫جنـس نـي كـه مفصل‌هايـش بـا گل‪ ،‬انـدود شـده بـود‪ ،‬از سـر چـاه‬ ‫بــه جــای دلخــواه انتقــال م ‌يدادنــد‪.‬‬ ‫‪ 300‬هجری شمسی ‪ 921 /‬میلادی‬ ‫اسـتخری‪ ،‬جغرافـی‌دان و مـورخ برجسـته قـرن چهـارم (متوفـی ‪336‬‬ ‫ش) از مـردم اسـتخر فـارس بـود‪ .‬مسـالک‌الممالک و صورالاقالیـم دو‬ ‫کتـاب معـروف اوسـت کـه در آنهـا مشـاهدات سـفرهای کاو ‌شگران ‌هاش‬ ‫را نوشـته اسـت‪ .‬اسـتخری در وصـف نفـت باکـو می‌نویسـد‪:‬‬ ‫«بـه ارمنیـه‪ ،‬دریایـی اسـت نزدیـک ارجیـش و خـاط‪ .‬ماهـی طریـخ‬ ‫از آنجــا خیــزد و بــه همــه آفــاق ببرنــد و دریــای طبرســتان هــم در‬ ‫ایـن حـدود اسـت و دربنـد و باکـو بـر ایـن دریاسـت و از باکـو نفـت‬ ‫خیـزد‪».‬‬ ‫او در ادامــه‪ ،‬در توصیــف منطقــه بخــارا و فرغانــه بــه وجــود معــادن‬ ‫نفــت‪ ،‬قیــر‪ ،‬زفــت‪ ،‬جیــوه‪ ،‬مــس و ســرب اشــاره می‌کنــد‪:‬‬ ‫«‪...‬و کان (معـدن) نشـادر و کان (معـدن) زاج و معـدن آهـن و جیـوه و‬ ‫مـس و سـرب و معـدن زر و پیـروزه بـه فرغانـه باشـد و چشـمه نفـت‬ ‫و قیـر و زفـت و سـنگی کـه چـون فهـم آتـش درگیـرد و می‌سـوزد‪».‬‬ ‫«‪ ...‬ولایـت بُ َتـم (حوالـی فرغانـه و سـمرقند) حصارهـای اسـتوار اسـت‪،‬‬ ‫و معد ‌نهــای زر و ســیم و زاج و نشــادر دریــن ولایــت اســت‪ .‬و کان‬ ‫(معــدن) نشــادر کوهــی اســت و در آن غــاری اســت و از او بخــاری‬ ‫برمی‌خیــزد‪ ،‬بــه روز چــون دود نمایــد و بــه شــب چــون آتــش‪»...‬‬ ‫ابــن حوقــل‪ ،‬ســیاح‪ ،‬مــورخ و جغرافــی‌دان قــرن چهــارم‪ ،‬در کتــاب‬ ‫پــرارزش خــود‪ ،‬صــورة الارض کــه در ســال ‪ 367‬ق آن را نوشــت‪ ،‬از‬ ‫کـوه آتشـی کـه نفـت و گوگـرد از آن بیـرون می‌آیـد و در حـد فاصـل‬ ‫اســتان‌های فــارس و خوزســتان قــرار دارد‪ ،‬می‌گویــد‪ .‬ابــن حوقــل‬ ‫البتـه متذکـر می‌شـود کـه آن را مشـاهده نکـرده اسـت‪ ،‬امـا بـه نقـل‬ ‫از مــردم و منابــع دیگــر از منطقــه آســک چنیــن می‌گویــد‪:‬‬ ‫«‪...‬در ناحیــه آســک‪ ،‬نزدیــک ســرزمین فــارس‪ ،‬کوهــی اســت کــه‬ ‫هنـگام شـب آتـش در آن فـروزان اسـت و هنـگام روز دود از آن بـالا‬ ‫می‌آیــد و هرگــز خامــوش نمی‌شــود‪ ...‬می‌گوینــد ایــن کــوه چشــمه‬ ‫کبریــت (فســفر) یــا نفــت دارد کــه آتــش در آن کارگــر می‌شــود و‬ ‫قابــل احتــراق اســت و در روزگاران قدیــم آتــش در آن افتــاده و بــه‬ ‫‪12‬‬

‫سال ‪424‬‬ ‫فوتبـال از همـان سـال‌هاى نخسـت‬ ‫كشــف نفــت و تأســيس دفتــر‬ ‫انــدازه‌ای کــه فســفر یــا نفــت بیــرون می‌آیــد‪ ،‬همیشــه می‌ســوزد‪».‬‬ ‫مركــزى شــركت در مسجدســليمان‬ ‫ابــن حوقــل همچنیــن‪ ،‬از بهر‌هبــرداری از معــدن نفــت و گوگــرد در‬ ‫بــه ســرگرمى جديــد مــردم و‬ ‫‌هــزار ســال پیــش در اســتان فــارس (کنونــی) خبــر می‌دهــد و از‬ ‫كاركنـان بـدل شـد‪ .‬در سـال ‪١٢٩٣‬‬ ‫دانـش شـیمی مـواد صنعتگـران فـارس پـرده برمـی‌دارد‪...«:‬در فـارس‪،‬‬ ‫ش يــك قطعــه زميــن بــه همیــن‬ ‫معــادن نقــره و آهــن و ســرب و فســفر و نفــت و ماننــد آن هســت و‬ ‫منظـور مشـخص شـد و البتـه بـراى‬ ‫ایـن معـادن مـردم را از فراورد‌ههـای شـهرها و نواحـی دیگـر بی‌نیـاز‬ ‫برگـزارى مراسـم و باز ‌ىهـاى ديگـر‬ ‫می‌کنــد‪ ،‬امــا نقــره انــدک اســت‪ ...‬در قریــه‌ای بــ ‌ه نــام دارابجــرد‪ ،‬در‬ ‫نزدیکـی اصطخـر‪ ،‬معـدن جیـوه هسـت‪ .‬در فـارس‪ ،‬مرکـب سـیاه بـرای‬ ‫از آن اســتفاده م ‌ىکردنــد‪.‬‬ ‫نوشــتن و رن ‌گهــای تزیینــی می‌ســازند کــه از همــه مرک ‌بهــای‬ ‫دنیــا جــز چینــی بهتــر اســت‪ ،‬چــه آنهــا را از افــروزش آتــش در‬ ‫آتشــکده‌های زرتشــتی قدیــم بــه دســت می‌آورنــد و اصــل آن جــز‬ ‫دود آتــش نیســت‪».‬‬ ‫‪ 424‬هجری شمسی ‪ 1045 /‬میلادی‬ ‫کبریت و نوشادر در لواسانات تهران‬ ‫ناصــر خســرو قبادیانــی کــه از مــرو بــرای زیــارت حــج‪ ،‬ســفری‬ ‫هفت‌سـاله را آغـاز کـرد‪ ،‬در سـفرنامۀ خـود‪ ،‬از منطقـۀ لواسـان (نزدیـک‬ ‫تهـران کنونـی) و کبریـت و نوشـادر در آنجـا سـخن می‌گویـد‪ .‬گویـا‪،‬‬ ‫منطقـۀ لواسـان سـنگ‌های آتشفشـانی آغشـته بـه گوگـرد داشـت کـه‬ ‫مـردم آن را بـرای آبـکاری فلـزات و تولیـد کبریـت بـه کا‌ر می‌گرفتنـد‪:‬‬ ‫« ‪...‬و از ری بـه سـپاهان پنجـاه فرسـنگ‪ ،‬و بـه آمـل سـی فرسـنگ‪ .‬و‬ ‫میـان ری و آمـل کـوه دماونـد اسـت‪ ،‬ماننـ ِد گنبـدی کـه آن را لواسـان‬ ‫گوینـد و گوینـد بـر سـر چاهـی اسـت کـه نوشـادر از آنجـا حاصـل‬ ‫می‌شـود و گوینـد کـه کبریـت نیـز‪ .‬و مـردم پوسـت گاو ببرنـد و پـر‬ ‫نوشـادر کننـد و از سـر کـوه بغلطاننـد [بغلتاننـد]‪ ،‬کـه بـه راه نتـوان‬ ‫ف ـرودآوردن‪».‬‬ ‫‪ 654‬شمسی ‪ 1276 /‬میلادی‬ ‫چشمة روغنی و سنگ نفت‬ ‫نفـت از دیـد سـیاحان خارجـی نیـز پنهـان نمانـد‪ .‬مارکوپولـو‪ ،‬تاجـر و‬ ‫سـیاح ونیـزی‪ ،‬در نیمـه دوم قـرن هفتـم هجـری‪ ،‬از چشـمه روغنـی‬ ‫در مـرز گرجسـتان گزارشـی توصیفـی در سـفرنامه خـود روایـت کـرده‬ ‫اسـت‪:‬‬ ‫«‪...‬در نقطـه مـرزی گرجسـتان‪ ،‬چشـم ‌های وجـود دارد کـه روغـن بـه‬ ‫‪13‬‬

‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫مقـدار بسـیار زیـاد از آن اسـتخراج می‌شـود‪ .‬مقـدار روغـن اسـتخراجی‬ ‫آن‌قـدر زیـاد اسـت کـه در هـر بـار می‌تـوان صـد کشـتی را بارگیـری‬ ‫کـرد‪ .‬ایـن روغـن کـه اسـتفاده غذایـی نـدارد‪ ،‬بـرای سـوزاندن مناسـب‬ ‫اسـت‪ .‬از آن بـرای مـداوای بیمـاری‌ گـری و علیـه شـوره نیـز اسـتفاده‬ ‫می‌کننـد و روی بـدن شـترها می‌مالنـد‪ .‬مـردم از را‌ههـای بسـیار دوری‬ ‫بـرای بـردن ایـن روغـن بـه آنجـا می‌آینـد و همچنیـن در تمامـی خود‬ ‫آن نواحـی نیـز از ایـن روغـن بـرای سـوزاندن اسـتفاده می‌شـود‪».‬‬ ‫منظــور مارکوپولــو از مــرز گرجســتان همــان منطقــه قفقــاز و باکــو‬ ‫اسـت‪ .‬مارکوپولـو مـوارد اسـتفاده را بـه طـور صریـح توضیـح می‌دهـد‪:‬‬ ‫روشــنایی‪ ،‬حــرارت و پزشــکی‪ .‬صــادرات نفــت باکــو مطابــق ایــن‬ ‫گــزارش آ ‌نقــدر زیــاد اســت کــه ســفرنام ‌هنویس بــرای نشــا ‌ندادن‬ ‫حجــم‪ ،‬از تمثیــل «صــد کشــتی در هــر بــار» ســود می‌جویــد‪.‬‬ ‫‪ 700‬شمسی ‪ 1321 /‬میلادی‬ ‫حمــدالله مســتوفی کــه در ســال‌های ‪ 680‬تــا ‪ 750‬ق می‌زیســت‬ ‫و در ســال ‪ 740‬ق نــگارش کتــاب نزه ‌هالقلــوب را بــه پایــان بــرد‪،‬‬ ‫بــا اشــاره بــه اینکــه باکــو و زمی ‌نهــای نف ‌تخیــزش را از نزدیــک‬ ‫مشــاهده کــرده‪ ،‬نوشــته اســت‪:‬‬ ‫«‪...‬در ولایـت باکویـه‪ ،‬زمینـی اسـت کـه ازو آتـش فروزانسـت‪ ،‬چنا ‌نکـه‬ ‫بـدان آتـش نـان و آش می‌تـوان پخـت و در هنـگام بارندگـی منتفـی‬ ‫نمی‌شــود‪ ،‬بلکــه مشــتعل‌تر می‌گــردد و مــن آن زمیــن را دیــد‌هام و‬ ‫عجـب آنکـه در آن حوالـی مرغزاریسـت‪ ،‬چـون بـر آن مرغـزار اندکـی‬ ‫حفـره کننـد‪ ،‬از آن حفـره نیـز آتـش مشـتعل شـود‪».‬‬ ‫‪ 1171‬شمسي ‪ 1792 /‬میلادی‬ ‫ويليــام مــرداك (‪ )William Murdoch‬اوليــن کســی بــود كــه از‬ ‫طریـق تجزيـۀ زغـال سـنگ در ظـرف سربسـته توانسـت گاز بـه دسـت‬ ‫آورد و آن را بـه وسـيلۀ لولـ ‌هاي بـه اتـاق خـود هدايـت کنـد‪ .‬مـرداك‬ ‫در كارخانـۀ «بولتـن و وات» (‪ )Boulton & Watt‬كار مي‌كـرد و در‬ ‫آزماي ‌شهــای بعــدي موفــق شــد در فضــاي آزاد نيــز از گاز اســتفاده‬ ‫كنـد‪.‬‬ ‫‪14‬‬

‫سال ‪1171‬‬ ‫‪ 1181‬شمسي ‪ 1802 /‬میلادی‬ ‫در تاریــخ‪ ،‬نخســتي ‌ن اســتفادۀ صنعتــي از گاز‪ ،‬روشناي ‌ي‌بخشــي بــه‬ ‫كارخانــۀ ســوهو (‪ ،)Soho‬در بيرمنــگام انگلســتان بــود و پــس از آن‬ ‫كارخانـۀ فيليـپ انـد لـي (‪ )Philip & Lee‬نيـز روشـنايي خـود را‬ ‫بـا گاز تأمیـن کـرد‪.‬‬ ‫گازي كــه در ايــن كارخان ‌ههــا اســتفاده می‌شــد‪ ،‬تصفي ‌هنشــده بــود و‬ ‫بويــی آزاردهنــد‌ه داشــت‪ ،‬روشــنايي و حــرارت شــعل ‌هها نیــز بــر اثــر‬ ‫اختـاط بـا هـوا متغيـر بـود و اغلـب نـور ثابتـي توليـد نم ‌يشـد‪.‬‬ ‫‪ 1209‬شمسي ‪ 1830 /‬میلادی‬ ‫ناصرالدین شاه قاجار‬ ‫آغاز سلطنت ‪ 1227‬ش‬ ‫ســياحان و جهانگــردان روش حفــاري چا‌ههــاي نمــك را از چين ‌يهــا‬ ‫يــاد گرفتنــد و بــه اروپــا بردنــد‪ .‬برخــی مورخــان بــاور دارنــد‪ ،‬حفــر‬ ‫آستن هنری لایارد‬ ‫چا‌ههـاي نمـك در ایـالات متحـده امریـکا از روش چينـي الگوبـرداري‬ ‫(‪ ،)۱۸۹۴ - ۱۸۱۷‬در‪ 1840‬بـه ایـران‬ ‫آمــد و اولیــن مستشــرق اروپایــی‬ ‫شـده اسـت‪.‬‬ ‫بــود کــه در منطقــه شوشــتر و‬ ‫‪ ١٨٤٠‬ميلادى‬ ‫مسجدســلیمان در میــان ایــل‬ ‫بختیــاری اقامــت کــرد و از چشــمه‬ ‫هنـرى لايـارد (‪ ،)Austen Henry Layard‬باستا ‌نشـناس و سـياح‬ ‫نفــت کــه در اختیــار محمدتقــی‬ ‫انگليسـى (‌فرانسـوىتبار)‪ ،‬سـفر بـه نواحـى جنوبـى ايـران را آغـاز كـرد‪.‬‬ ‫او ســفرنام ‌هاش را در ســفر بــه قلعــه تــل و شوشــتر ـ هنگامــی کــه‬ ‫خــان بختیــاری بــود خبــر داد‪.‬‬ ‫ميهمــان محمدتقــى خــان بختيــاري بــود ـ نوشــت‪ .‬ایــن ســفرنامه‬ ‫سـا ‌لها بعـد (نوبـت اول ‪ ١٨٧٧‬و نوبـت دوم ‪ )١٨٩٧‬در لنـدن منتشـر‬ ‫شـد و بسـیار از آن اسـتقبال شـد‪ .‬لایـارد دربـاره چشـمه نفـت شوشـتر‬ ‫نوشـت‪« :‬نزديكـى ظهـر بـه محلـي بـه نـام چشـمه نفـت رسـيديم‪.‬‬ ‫از ايــن چشــمه‪ ،‬مقــدارى مايــه تير‌هرنــگ بــه نــام موميايــي توليــد‬ ‫می‌شــود كــه معمــولاً ايران ‌يهــا بــرای درمــان كوفتگ ‌ىهــاى شــديد‬ ‫و درد مفاصــل بــه كار م ‌ىبرنــد‪ .‬اينجــا‪ ،‬ســاختمان كوچكــى احــداث‬ ‫شـده اسـت و چنـد نفـر تفنگچـى هـم از طـرف محمدتقـى خـان از‬ ‫چشــمه حفاظــت می‌کننــد‪».‬‬ ‫‪ 1229‬شمسي ‪ 1850 /‬میلادی‬ ‫استفاده از نفت در پزشكي‬ ‫در پنسـيلوانياي امريـكا‪ ،‬انـواع روغـن سـنگ در داروخان ‌ههـا و روغـن‬ ‫ســنكا (‪ )seneca‬در خواربارفروشــ ‌يها فروختــه مي‌شــد‪ .‬از روغــن‬ ‫ســنگ نیــز بــرای درمــان ســردرد‪ ،‬دنــدا ‌ندرد‪ ،‬ناشــنوايي‪ ،‬اختــالات‬ ‫معــده‪ ،‬دفــع كــرم‪ ،‬رماتيســم و التيــام زخــم اســتفاده م ‌يکردنــد‪.‬‬ ‫‪15‬‬

‫ويليام کنت لوفتوس‬ ‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫‪ 1230‬شمسی‪ 1851 /‬میلادی‬ ‫گزارش ويليام لوفتوس از نفت‬ ‫ويليــام کنــت لوفتــوس (‪،)William Kennett Loftus‬‬ ‫در گزارشــى دقيــق از وضعيــت اجتماعــى‪ ،‬سياســى عشــاير و‬ ‫جغرافيــاى شــهرهاى خوزســتان‪ ،‬از وجــود لكه‌هــاى بــزرگ‬ ‫نفتـى خبـر می‌دهـد كـه سـال‌ها پـس از او‪ ،‬ژان ژاك مـاری‌دو‬ ‫مــورگان(‪ 1857( )Jacques Jean Marie de Morgan‬ـ ‪)1924‬‬ ‫نیــز بــه ايــن لك ‌ههــاى نفتــى در گــزارش خــود اشــاره کــرده اســت‪.‬‬ ‫گزار ‌شهــای لحظ ‌هب ‌هلحظــۀ لوفتــوس از ســفرهای علمــ ‌ياش بــه عــراق‬ ‫و ايـران و هنـد سـا ‌لها در نشـريۀ مـوزۀ بريتانيـا (‪)British Museum‬‬ ‫تجديـد چـاپ‌شـد‪.‬‬ ‫‪ 1233‬شمسي ‪ 1854 /‬ميلادي‬ ‫حق امتياز كروزن (‪)kerosene‬‬ ‫آبراهــام گســنر (‪ )Abraham Gesner‬حــق امتيــاز توليــد كــروزن‬ ‫را گرفـت‪ .‬گسـنر بعـد از تحصيـل در رشـتۀ پزشـكي‪ ،‬در ايالـت نيـو‬ ‫برانزويـك زمين‌شناسـي خوانـد‪ .‬او در سـال ‪1859‬م همـراه بـا شـركای‬ ‫خـود كارخانـۀ توليـد نفـت سـفيد را بـا ظرفیـت ‪ 5‬هـزار گالـن در روز‬ ‫تأسـیس کـرد‪.‬‬ ‫‪ 1234‬شمسي ‪ 1855 /‬ميلادي‬ ‫‪ 27‬فروردين‬ ‫تأسیس شركت روغن سنگ پنسيلوانيا‬ ‫ســيليمن (‪( )Silliman‬شــیمی‌دان) گزارشــي دربــارۀ فوايــد روغــن‬ ‫سـنگ (نفـت) ارائـه داد کـه نقطـۀ عطفـي در صنعـت نفـت بـود‪ .‬او روش‬ ‫تقطيـر روغـن سـنگ و مشـتقات مختلـف آن را كـه تركيبـي از كربـن و‬ ‫هيـدورژن اسـت‪ ،‬تبییـن كـرد‪ .‬يكـي از مشـتقات آن‪ ،‬نفـت چـراغ بـود‪ .‬بـر‬ ‫اسـاس گـزارش سـيليمن كـه بـراي يـك گـروه سـرماي ‌هگذار نوشـته بـود‪،‬‬ ‫شـركت روغـن سـنگ پنسـيلوانيا تأسـیس شـد و خـود او ‪ 200‬سـهم از‬ ‫ســهام شــركت را خريــد‪ .‬گــروه ســرماي ‌هگذار بــه رهبــري جــرج بيســل‬ ‫(‪ )George Bissell‬مقدمــات تأســیس يــك شــركت بــزرگ را فراهــم‬ ‫کـرد‪.‬‬ ‫‪16‬‬

‫سال ‪1237‬‬ ‫‪ 1237‬شمسي ‪ 1858 /‬ميلادي‬ ‫‪ 6‬دي ‪ 1230‬شمسی‬ ‫◌ مهر‬ ‫گشایش دارالفنون‬ ‫قيمت نفت باكو در شمال ایران‬ ‫مرکــز تحــولات آینــدۀ فنــی‬ ‫مكنـزي (‪ )Mackenzie‬در گـزارش خـود نوشـته اسـت‪« :‬سـالانه دو‬ ‫يـا سـه كشـتي روسـي نفـت و ميـوه م ‌يآورنـد و در یـک بنـدر در دو‬ ‫مهندســی ایــران‬ ‫فرسـنگي لنگـرود توقـف می‌کننـد‪ .‬رو ‌سهـا نفـت را منـي يـك قـران‬ ‫دارالفنـون سـیزده روز پیـش از قتـل‬ ‫امیرکبیــر‪ ،‬بــا حضــور ناصرالدیــن‌‬ ‫و هشــت شــاهي مي‌فروشــند‪».‬‬ ‫شــاه‪ ،‬آقاخــان نــوری‪ ،‬صــدر اعظــم‬ ‫جدیــد و گروهــی از دانشــمندان و‬ ‫‪ 1238‬شمسي ‪ 1859 /‬ميلادي‬ ‫معلمــان ایرانــی و اروپایــی بــا ‪30‬‬ ‫توليد نفت سفيد در انگلستان‪ ،‬فرانسه و امريكا▪‬ ‫دانشــجو گشــایش یافــت‪.‬‬ ‫هفــت معلــم اتریشــی‪ ،‬آمــوزش‬ ‫پـس از تأسـیس پالایشـگاه‌های توليـد نفـت سـفيد كـروزن‪ ،‬در امريـكا‬ ‫شــاگردانی را کــه از خانواد‌ههــای‬ ‫‪ 34‬شـركت سـالانه ‪ 5‬ميليـون دلار نفـت سـفيد توليـد مي‌كردنـد‪ .‬بـه‬ ‫مهــم و بانفــوذ بودنــد‪ ،‬بــر عهــده‬ ‫ایـن ترتیـب‪ ،‬می‌تـوان سـال ‪ 1859‬را نقطـه آغـازی بـرای گسـترش‬ ‫داشــتند‪ .‬اگرچــه كار مدرســه آغــاز‬ ‫شــده بــود‪ ،‬ساخ ‌توســاز آن تــا‬ ‫پالايشـگاه‌هاي كوچـك در اروپـا و امريـكا بـه شـمار آورد‪.‬‬ ‫ســال ‪ 1268‬ق ادامــه داشــت‪ .‬در‬ ‫ســال ‪ ۱۳۰۴‬ق‪ ،‬نیرالملــوک‪ ،‬وزیــر‬ ‫توليـد نفـت خـام در اروپـا بـه ‪ 66‬هـزار بشـكه‌رسـید كـه بیشـتر▪‬ ‫علــوم‪ ،‬يــك تــالار نمایشــی بــراي‬ ‫در گالســي و رومانــي توليــد مي‌شــد‪.‬‬ ‫اجــراي تئاتــر در مدرســه ســاخت‪.‬‬ ‫از آن زمــان‪ ،‬د ِر اصلــی مدرســه در‬ ‫بيســل و شــركايش در شــركت روغــن ســنگ پنســيلوانيا تصميــم▪‬ ‫خیابــان با ‌بهمایــون بســته و دری‬ ‫دیگــر بــه خیابــان ناصریــه (ناصــر‬ ‫گرفتنــد بــراي اســتخراج نفــت شــیو‌های را کــه بــرای حفــاري نمــك‬ ‫خســروی کنونــی) گشــوده شــد‪.‬‬ ‫معمــول بــود‪ ،‬بــه کار گیرنــد‪ .‬ســرهنگ دريــك (‪)Edwine Drake‬‬ ‫مهندســی‪ ،‬پزشــکی و معــادن از‬ ‫بـا هميـن هـدف اسـتخدام شـد و يـك قطعـه زمينـی را در تيتوسـويل‬ ‫مهم‌تریــن رشــته‌های دارالفنــون‬ ‫(‪ )Titusville‬خریــد‪ .‬در بهــار ‪ 1858‬م‪ ،‬ســرماي ‌هگذاران شــركت‬ ‫جديـدي بـه نـام شـركت روغـن سـنكا تشـكيل‌دادنـد‪ .‬دريـك نماينـده‬ ‫بــود‪.‬‬ ‫ايـن شـركت‌شـد و در بهـار ‪ 1859‬م آهنگـری بـه نـام ويليـام اسـميت‬ ‫(‪ )William Smith‬را كــه بــا حفــاري و ســاخت متــۀ حفــاري‬ ‫چا‌ههــاي نمكــي آشــنايي داشــت‪ ،‬اســتخدام‌كــرد‪ .‬حفــاري در اويــل‬ ‫كريــك (نزديــك بــه تيتوســويل)‪ ،‬از بهــار ‪ 1859‬م آغــاز و تــا مــاه‬ ‫آگوسـت ادامـه یافـت تـا سـرانجام‪ ،‬پـول سـرماي ‌هگذاران تمـام شـد و‬ ‫آنهـا دیگـر‌نتوانسـتند هزينـۀ حفـاري در تيتوسـويل را تأمیـن کننـد‪.‬‬ ‫بنابرایـن‪ ،‬آخريـن وجـه را حوالـه كردنـد و بـه دريـك دسـتور دادنـد‪،‬‬ ‫صور ‌تحســا ‌بها را بپــردازد و كارگاه را تعطيــل كنــد‪ .‬دريــك هنــوز‬ ‫نامـه را دريافـت نكـرده بـود كـه در بعـداز ظهـر روز شـنبه ‪ 27‬آگوسـت‬ ‫‪ 1859‬م در عمــق ی ‌کونیــم متــري‪ ،‬متــه در یــک شــكاف افتــاد و كار‬ ‫‪17‬‬

‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫متوقـف شـد‪ .‬روز يكشـنبه کـه اسـميت بـرای بازديـد چـاه رفـت‪ ،‬نفـت‬ ‫بـر سـطح زميـن نشـت كـرده بـود‪ .‬آنهـا روز بعـد بـا تلمبـه دسـتي نفت‬ ‫را بیـرون کشـیدند‪ .‬خبـر مثـل بمـب منفجـر شـد‪ .‬كشـاورزان و كارگران‬ ‫بـه تيتوسـويل هجـوم آوردنـد‪ .‬چنـد مـاه بعـد‪ ،‬روغـن سـنگ پنسـيلوانيا‬ ‫پالايـش شـد و نفـت سـفيد بـه بـازار رسـید‪ .‬بيسـل‪ ،‬اولیـن سـرماي ‌هگذار‬ ‫شــركت‪ ،‬بــه تيتوســويل رفــت و زمي ‌نهــاي اطــراف را خريــد‪.‬‬ ‫◌ دي‬ ‫قيمت هر بشكه نفت در امريكا ‪ 10‬دلار شد‪.‬‬ ‫ژاک دو مورگان‬ ‫‪ 1239‬شمسي ‪ 1860 /‬ميلادي‬ ‫باستا ‌نشــناس و محقــق فرانســوی‬ ‫کــه رئيــس هیئــت باستان‌شناســی‬ ‫◌ آبان‬ ‫فرانســه بــود‪ .‬بعــد از آنکــه‬ ‫مظفرالدیــن شــاه‪ ،‬امتیــاز حفــاری‬ ‫تـا ایـن تاریـخ‪ 75 ،‬چـاه نفتـي در اويـل كريـك حفـر شـد‪ .‬از يـك چـاه‬ ‫باستان‌شناسـی را بـه دولـت فرانسـه‬ ‫در تيتوســويل ‪ 50‬بشــكه نفــت اســتخراج م ‌يشــد‪.‬‬ ‫داد‪ ،‬بــه ایــران آمــد‪ .‬او بخشــی از‬ ‫عک ‌سهایــی کــه از ایــران گرفتــه‬ ‫‪ 1240‬شمسي ‪ 1861 /‬ميلادي‬ ‫بـود‪ ،‬در ‪ 1893‬م در پاریـس منتشـر‬ ‫فروردين◌‬ ‫کــرد‪.‬‬ ‫فوران چاه پرفشار پنسيلوانيا‬ ‫از ايــن چــاه روزانــه ‪ 3‬هــزار بشــكه نفــت اســتخراج مي‌شــد کــه‬ ‫پنســيلوانياي باختــري را بــه منطقــ ‌های نف ‌تخيــز بــدل کــرد‪ .‬در ایــن‬ ‫هنـگام‪ ،‬تولیـد ‪ 450‬هـزار بشـكه در سـال ‪ 1860‬م بـه ‪ 3‬ميليـون بشـكه‬ ‫در ســال ‪ 1862‬م رســيد‪.‬‬ ‫◌ آذر‬ ‫قیمـت هـر بشـكه نفـت بـه ‪ 10‬سـنت رسـید کـه باعـث ورشکسـتگی‬ ‫بســياري از توليدكننــدگان در پنســيلوانيا شــد‪.‬‬ ‫‪ 1241‬شمسي ‪ 1862 /‬ميلادي‬ ‫قيمت هر بشكه نفت به ‪ 4‬دلار رسيد‪.‬‬ ‫‪ 1242‬شمسي ‪ 1863 /‬ميلادي‬ ‫خـط آهـن كليولنـد احـداث و چندیـن پالايشـگاه‌ در امتـداد ایـن خـط‬ ‫آهـن سـاخته شـد‪.‬‬ ‫◌ شهريور‬ ‫قیمت هر بشكه نفت تا ‪ 7/25‬دلار بالا رفت‪.‬‬ ‫‪18‬‬

‫سال ‪1243‬‬ ‫‪ 1243‬شمسي ‪ 1864 /‬ميلادي‬ ‫‪ 4‬دي‬ ‫یــک چــاه بــا مخزنــی سرشــار در شــهر پيــت هــول (‪ )Pithole‬در ‪20‬‬ ‫كيلومتــري تيتوســويل‪ ،‬روزانــه ‪ 2‬هــزار بشــكه نفــت توليــد می‌کــرد‪.‬‬ ‫‪ 1244‬شمسي ‪ 1865 /‬ميلادي‬ ‫‪ 19‬ارديبهشت‬ ‫جن ‌گهـای داخلـي امريـكا کـه از ‪ 12‬آوريـل ‪ 1861‬م شـروع شـده بـود‪،‬‬ ‫پایـان یافـت‪.‬‬ ‫تأثیر جن ‌گهاي داخلي امريكا بر نفت‪:‬‬ ‫جان دیویسون راکفلر‬ ‫ژوئیـه ‪1839‬م زاده شـد‪ .‬او مؤسـس‬ ‫‪ .1‬به دليل اخلال در حم ‌لونقل‪ ،‬توليد نفت کاهش پیدا کرد‪.‬‬ ‫شـرکت نفتـی اسـتاندارد اویـل‪ ،‬بـود‪.‬‬ ‫در آغـاز قـرن بیسـتم‪ ،‬ثروتمندتريـن‬ ‫‪ .2‬نيـاز گردا ‌نهـاي نظامـي بـه روشـنايي و گرمـا موجـب شـد‪ ،‬مصـرف‬ ‫مــرد امریــکا بــه شــمار می‌آمــد‪.‬‬ ‫ســرانجام در ‪ 16‬نوامبــر ‪1937‬م در‬ ‫نفـت در دورۀ جن ‌گهـاي داخلـي افزایـش یابـد و در پایـان جنـگ قیمـت‬ ‫ســن ‪ 98‬ســالگی درگذشــت‪.‬‬ ‫برسـد‪.‬‬ ‫دلار‬ ‫‪13/75‬‬ ‫بـه‬ ‫بشـکه نفـت‬ ‫هـر‬ ‫شهريور‬ ‫◌‬ ‫كاهش توليد چا ‌ههاي نفت شهر پيت هول‬ ‫مـردم در پايـان سـال شـهر را تـرك كردنـد‪ .‬يـك قطعـه زميـن كـه در‬ ‫همیـن سـال ‪ 2‬ميليـون دلار فـروش رفتـه بـود‪ ،‬در سـال ‪ 1878‬م حـدود‬ ‫‪ 5‬دلار فروختـه شـد‪.‬‬ ‫◌ بهمن‬ ‫جــان دي‪ .‬راكفلــر (‪ )John D. Rockefeller‬ســهم شــريك خــود در‬ ‫پالايشــگا‌ه را بــه ارزش ‪ 72‬هــزار و ‪ 500‬دلار خريــد‪.‬‬ ‫‪ 1245‬شمسي ‪ 1866 /‬ميلادي‬ ‫ظهور اويل ريجنز‬ ‫منطقـۀ نفتـی اويـل ريجنـز (‪ )Regionns Oil‬بـه توليـد چشـمگيري‬ ‫رسـید و توليـد نفـت آن بـه ‪ 3/6‬ميليـون بشـكه افزایـش یافـت‪.‬‬ ‫مقدمات تأسیس‬ ‫راكفلـر دوميـن پالايشـگاه خـود را با نـام اسـتاندارد اویـل (‪Standard‬‬ ‫‪ )Oil Company‬تأسـیس كـرد‪ .‬او شـركتي بـراي بازرگانـي سـاحل‬ ‫اقيانـوس اطلـس و صـدور نفـت در نيويـورك ايجـاد و بـرادرش را بـه‬ ‫سرپرســتي شــركت منصــوب كــرد‪ .‬مــردم بــرای تأســیس پالايشــگاه‬ ‫هيجــان بســیاری داشــتند‪ ،‬چنا ‌نکــه يــك نانــواي آلمانــي نانوایــی‬ ‫‪19‬‬

‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫خـود را بـه پالايشـگاه تبدیـل كـرد‪.‬‬ ‫راكفلـر زمي ‌نهـاي وسـیعی خريـد تـا كاج سـفيد بـکارد و بشـكه‌هاي‬ ‫نفـت را از چـوب ایـن كا ‌جهـا بسـازد‪ .‬او چنديـن تانكـر‪ ،‬انبـار و هفـت‬ ‫كشـتي هـم خريـد تـا حم ‌لونقـل نفـت را سـامان دهـد‪.‬‬ ‫‪ 1246‬شمسي ‪ 1867 /‬ميلادي‬ ‫ركـود اقتصـادي در پنسـيلوانيا گريبانگيـر صنعـت نفـت شـد و قيمـت‬ ‫هـر بشـکه نفـت را تـا ‪ 2/40‬دلار كاهـش داد‪ .‬نفـت از پنسـيلوانيا تـا‬ ‫نيويــورك از طریــق را‌هآهــن منتقــل می‌شــد‪.‬‬ ‫رویتـر در ‪ 1872‬م امتیاز گسـترده‌ای‬ ‫‪ 1248‬شمسي ‪ 1869 /‬ميلادي‬ ‫شــامل بهر‌هبــرداری از معــادن و‬ ‫تأســیس راه‪ ،‬راه‌آهــن و‪ ...‬دریافــت‬ ‫‪ 20‬دي‬ ‫کـرد؛ امتیـاز نفـت بخشـی از امتیـاز‬ ‫راكفلــر همــراه شــرکایش شــركت اســتاندارد اويــل را تأســیس كــرد‪.‬‬ ‫سیاســت شــرکت‪ ،‬توســعه پالايــش‪ ،‬حم ‌لونقــل‪ ،‬فــروش و مشــاركت‬ ‫رویتـر بـود‪.‬‬ ‫در مخــازن بــود‪ .‬راکفلــر کــه توجــه بســیاری بــه سیســتم پالايــش و‬ ‫كيفيـت نفـت و بنزيـن داشـت‪ ،‬بـرای به‌رخ‌كشـيدن كيفيـت نفـت سـفيد‬ ‫پالايشـگاه‌های خـود‪ ،‬واژۀ اسـتاندارد را انتخـاب کـرد‪ .‬ایـن شـركت‪ ،‬نفـت‬ ‫خــام را از صاحبــان مخــازن كــه تعدادشــان زیــاد و بــا هــم در رقابــت‬ ‫بودنــد‪ ،‬م ‌يخريــد و بــا طراحــي ســامانۀ حم ‌لونقــل‪ ،‬فــروش و پالايــش‬ ‫بــه دســت مشــتريان م ‌يرســاند‪ .‬اســتاندارد اويــل نزديــك بــه نيمــي از‬ ‫حجــم پالايــش نفــت امريــكا را بــر عهــده داشــت‌ و در ســال ‪ 1870‬م‪،‬‬ ‫حــدود ‪ 90‬درصــد حجــم پالايــش امريــكا در اختيــارش بــود‪ .‬سياســت‬ ‫راكفلــر و شــريكش‪ ،‬هنــري فلاگــر‪ ،‬خريــد پالايشــگاه‌هاي رقيــب يــا‬ ‫مشــاركت در ســهام آنــان بــود‪.‬‬ ‫‪1251‬شمسی ‪ 1872 /‬میلادی‬ ‫‪ 3‬مرداد‬ ‫اعطای امتیاز رویتر‬ ‫ناصرالدیــن شــاه امتیــاز بهر‌هبــرداری از همــۀ منابــع طبیعــی ایــران‬ ‫از جملــه نفــت را بــه بــارون جولیــوس رویتــر (‪Baron Julius de‬‬ ‫‪ )Reuter‬واگـذار‌كـرد‪ .‬در مـاده ‪ 11‬ایـن امتیازنامـه آمـده اسـت‪« :‬دولـت‬ ‫ايـران امتیـاز قطعـی و انحصـاری می‌دهـد كـه در طـي ایـن امتیـاز در‬ ‫تمـام ممالـک ایـران‪ ،‬معـادن ذغال‌سـنگ‪ ،‬آهـن‪ ،‬مـس‪ ،‬سـرب‪ ،‬نفـت و‬ ‫هـر معـدن دیگـری را كـه ایشـان مناسـب بداننـد‪ ،‬مـورد اسـتفاده قـرار‬ ‫‪20‬‬

‫سال ‪1254‬‬ ‫دهنـد‪ .‬دولـت معـادن طـا و نقـره و جواهـر را بـرای خـود نـگاه مـی‌دارد‪».‬‬ ‫واگـذاری ایـن امتیـاز بـزرگ‪ ،‬اعتراض‌هایـی را در داخـل و خـارج كشـور‬ ‫در پـی داشـت‪ ،‬از جملـه الكسـاندر دوم‪ ،‬تـزار روسـیه‪ ،‬بـه ناصرالدیـن شـاه‬ ‫اعتـراض كـرد و در داخـل كشـور هـم مـردم بـه رهبـری روحانیـان بـه‬ ‫دلیـل تـاراج ثـروت ملـی بـه حكومـت معتـرض شـدند‪ .‬يـك سـال بعـد‪،‬‬ ‫ناصرالدیـن‌ شـاه زیـر فشـارها و بـه بهانـه تأخیـر رویتـر در عم ‌لکـردن‬ ‫بـه تعهداتـش‪ ،‬ایـن امتیـاز را لغـو كـرد‪.‬‬ ‫‪ 1254‬شمسی ‪ 1875 /‬ميلادي‬ ‫ناصرالدیـن شـاه امتیـاز بهر‌هبـرداری‬ ‫در امريــكا‪ ،‬در ســال‌هاي ‪ 1874‬تــا ‪ 1877‬م‪ ،‬ســالانه ‪ 5‬تــا ‪ 6‬هــزار‬ ‫از چشـمه قیـر و نفـت شوشـتر را بـه‬ ‫نفـر بـر اثـر حـوادث ناشـي از اسـتفادۀ نادرسـت از نفـت و بنزيـن يـا‬ ‫سـادات قیـری واگـذار کـرد‪.‬‬ ‫فراورد‌ههــای نامرغــوب کشــته‌شــدند‪.‬‬ ‫‪ 1257‬شمسی ‪ 1878 /‬ميلادي‬ ‫اوليــن كشــتي نفت‌كــش بخــاري ساخته‌شــده از آهــن‪ ،‬بــه نــام‬ ‫زرتشــت‪ ،‬بــا ظرفیــت هــزار تــن‪ ،‬در باکــو کار خــود را آغــاز کــرد‪.‬‬ ‫‪ 1259‬شمسی ‪ 1880 /‬ميلادي‬ ‫نفت خوریان‬ ‫ناصرالديـن شـاه طـی چهـار فرمـان مالكيـت ‪ 35‬معـدن در شـهرهای‬ ‫شـاهرود‪ ،‬بسـطام‪ ،‬سـبزوار‪ ،‬سـمنان و دامغـان را بـه دو نفـر از بازرگانان‬ ‫تهــران‪ ،‬بــه نــام حا ‌جعلــي اصغــر تهرانــی و حا ‌جعلــي اكبــر امیــن‪،‬‬ ‫واگــذار کــرد‪ .‬فرمانــی کــه بــه نــام حا ‌جعلــي اصغــر تهرانــی بــود‪،‬‬ ‫معـادن مـس‪ ،‬سـرب و كات‌كبـود شـاهرود و بسـطام را تـا ‪ 10‬سـال از‬ ‫عـوارض و تحصيـات ديوانـي معـاف می‌کـرد و ‪ 3‬فرمـان ديگـر کـه بـه‬ ‫اسـم حا ‌جعلـي اكبـر اميـن بـود‪ ،‬معافیـت معـادن مـس‪ ،‬سـرب‪ ،‬كات‬ ‫كبـود‪ ،‬زغـال سـنگ و نفـت كويـر خوريـان را از پرداخـت عـوارض و‬ ‫تحصیــات دیوانــی شــامل مي‌شــد‪.‬‬ ‫‪ 1260‬شمسی ‪ 1881 /‬میلادی‬ ‫‪ 22‬بهمن‬ ‫نفت شوشتر‬ ‫حــاج عبدالغفــار نجم‌الملــك (نجم‌الدولــه) در ســفرنامه خــود آورده‬ ‫‪21‬‬

‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫اسـت‪« :‬منـزل دوم‪ ،‬شوشـتر‪ ...‬عصـر امـروز وارد شوشـتر شـديم‪ .‬سـادات و‬ ‫اعيـان آقـا محمدرضـا پيشـكار و ميـرزا بزر ‌گخـان مسـتوفي و سـاير تـا‬ ‫يـك ميـدان بـه اسـتقبال آمدنـد‪ .‬وارد نمودنـد در خانـه آقـا عزيـز‪ ،‬پسـر‬ ‫حاجي‌محمـد زما ‌نخـان مرحـوم كـه از معـارف شـهر و صاحـب معـدن‬ ‫نفـت معـروف شوشـتر و مسـتأجر ماليـات همـان نفـت از جانـب حكومـت‬ ‫خوزسـتان‪»...‬‬ ‫آلبرت هوتز‬ ‫‪ 1263‬شمسی ‪ 1884 /‬ميلادي‬ ‫(‪1855-1930‬م) بــازرگان هلنــدی‬ ‫در ‪ 1884‬م امتیــاز نفــت در دالکــی‬ ‫نفت دالکی بوشهر‬ ‫‪ -‬بوشــهر را دریافــت کــرد‪ .‬پــس از‬ ‫آلبــرت هوتــز (‪ )Albert Hotz‬هلنــدي كــه در بوشــهر تجــارت‬ ‫ناکامـی از حفـاری چا‌ههـای دالکـی‪،‬‬ ‫می‌کـرد‪ ،‬امتيـاز اسـتخراج نفـت «دالكـي» در نزيكـي بوشـهر را از دولـت‬ ‫در ‪1885‬م عملیـات اسـتخراج را رهـا‬ ‫گرفـت‪ ،‬ولـي بــه نفـت نرســيد‪ .‬او پـس از شكسـت در سـرماي ‌هگذاري‬ ‫نفـت‪ ،‬تجـارت گذشـته خـود را از سـر گرفـت و در كنـار واردات مـواد‬ ‫کـرد‪.‬‬ ‫غذايـي و منسـوجات بـه عكاسـي پرداخـت‪ .‬در حـال حاضـر‪ ،‬مجموعـه‬ ‫عك ‌سهــاي هوتــز در مــوزه پادشــاهي هلنــد نگهــداري م ‌يشــود‪.‬‬ ‫‪ 1264‬شمسي ‪ 1885 /‬ميلادي‬ ‫◌ دي‬ ‫نفــت وارداتــي بــه گمــركات تبريــز ‪ 2‬هــزار و ‪ 656‬و بوشــهر ‪ 2‬هــزار و‬ ‫‪ 245‬ليـره ارزش داشـت کـه گویـای افزایـش مصـرف نفـت در ایـران بـود‪.‬‬ ‫‪ 1265‬شمسی ‪ 1886 /‬میلادی‬ ‫سرنوشت دريك‬ ‫دريـك همـۀ دارایـی‌اش را از دسـت داد و گرفتـار فقـر و تنگدسـتي شـد‪.‬‬ ‫ايالـت پنسـيلوانيا بـه پـاس خدمـات او مسـتمري ناچيـزي برايـش مقـرر‬ ‫كـرد‪.‬‬ ‫نفت اوهايو‬ ‫بـا كشـف حـوزه نفتـي ليمـا ـ اينديانـا‪ ،‬در شـمال غربـي ايالـت اوهايـو‪،‬‬ ‫قیمـت نفـت کاهـش یافـت و از بشـكه‌اي ‪ 40‬سـنت در سـال ‪ 1886‬م‬ ‫بـه ‪ 15‬سـنت در ‪ 1887‬م رسـید‪ .‬راكفلـر ‪ 40‬ميليـون بشـكه از ذخایـر‬ ‫حوز‌ههـای نفتـي را خريـد‪.‬‬ ‫‪22‬‬

‫سال ‪1267‬‬ ‫‪ 1267‬شمسی‪ 1888 /‬میلادی‬ ‫◌ دي‬ ‫ارزش نفـت وارداتـي از گمـركات تبريـز و بوشـهر بـه ‪ 12‬هـزار و ‪ 380‬ليـره‬ ‫رسـيد و مصـرف نفـت چـراغ (روشـنايي) و آشـپزي افزايـش یافـت‪ .‬رقابـت‬ ‫میـان تجـار روس و امريـكا بـراي صـادرات نفـت بـالا گرفتـه بـود‪ .‬رو ‌سهـا‬ ‫قيمـت نفـت خـود را پاییـن آوردنـد تـا بـازار ايـران را بـه دسـت گيرنـد‪.‬‬ ‫‪ 1268‬شمسی ‪ 1889 /‬میلادی‬ ‫هنری دراموند وولف‬ ‫(ژانویــه ‪ - 1830‬اکتبــر ‪،)1908‬‬ ‫تأسیس بانك شاهنشاهي انگليس‬ ‫دیپلمــات و سیاســ ‌تمدار انگلیســی‬ ‫ايجـاد بانـك شاهنشـاهي [شـاهی] انگليـس ـ بانـك دولتـي و ناشـر‬ ‫تبــار‪ .‬در ســال ‪ 1888‬م‪ ،‬از طــرف‬ ‫اسـكناس در ايـران ـ نخسـتین تجربـه تأسـیس بانـك در ايـران بـود‪.‬‬ ‫دولــت بریتانیــا‪ ،‬فعالیتــش را در‬ ‫بـه جبـران لغـو قـرارداد رویتـر‪ ،‬امتیـاز تأسـیس ایـن بانـک بـه رویتـر‬ ‫تهـران آغـاز کـرد‪ .‬وی نقش بسـزایی‬ ‫داده شـد‪ .‬هنـری درامونـد وولـوف‪ ،‬وزیـر مختـار انگلیـس‪ ،‬بـا همراهـی‬ ‫در طرفــداری از بــارون جولیــوس‬ ‫امی ‌نالسـلطان نقـش مهمـی در تأسـیس آن داشـتند‪ .‬همچنیـن‪ ،‬آنـان‬ ‫دورویتـر و اعطـای امتیازنامـه رویتـر‬ ‫سـا ‌لها بعـد بـه واسـطة آنتـوان کتابچـی در انعقـاد قـرارداد دارسـی‬ ‫دوم بـرای تأسـیس بانـک شـاهی در‬ ‫نقشـی اساسـی ایفـا کردنـد‪.‬‬ ‫ایــران داشــت‪.‬‬ ‫انقـاب دوم صنعتـى در نيمـة دوم قـرن نوزدهـم‪ ،‬محقـق شـد‪ .‬توليدات‬ ‫صنعتـى‪ ،‬اختراعـات و اكتشـافات در زمين ‌ههـاى معـادن‪ ،‬توليـد فـولاد‪،‬‬ ‫دکل حفاری آلبرت هوتز در بوشهر‬ ‫الكتريســيته‪ ،‬نســاجى و ســيمان و مــواد شــيميايي ـ نفتــى افزايــش‬ ‫يافــت و موجــب انباشــت ســرمايه و در نتيجــه پديــدارى بانك‌هــا و‬ ‫مؤسسـات مالـى شـد‪ .‬از سـال ‪ ،1880‬بانك‌هـا و صاحبـان سـرمايه بـه‬ ‫ســرمای ‌هگذاری‌های فرامــرزی ســرمایه‌داری امپرياليســتى ـ علاق ‌همنــد‬ ‫شــدند‪ .‬از ســال ‪ ،1890‬اتحادهــا و اتفا ‌قهــا در مناســبات خارجــی‬ ‫کشـورها رنـگ و بـوی خصومـت بـه خـود گرفـت؛ جنـگ جهانـی اول‬ ‫نتیجـة ایـن اتحادهـای خصوم ‌تآمیـز بـود‪ .‬انگلسـتان مرکـز تحـولات‬ ‫مالـی بـود و پـس از آن فرانسـه‪ ،‬امریـکا و اتریـش‪ .‬امپراتـور آلمـان نیـز‬ ‫پـس از بركنـارى بيسـمارك‪ ،‬ايـدة توسـعه مسـتملكاتى (اسـتعمارى)‬ ‫آلمـان در آسـيا و افريقـا را بنيـان گذاشـت‪ .‬ایـن کشـورها در را‌هآهـن‪،‬‬ ‫معــادن‪ ،‬راه و جاد‌هســازى و احــداث خــط تلگــراف و تأســيس بانــك‬ ‫اشـتياق نشـان دادنـد‪.‬‬ ‫صادرات نفت از باکو به باتوم‪ ،‬از باتوم به اروپا‬ ‫تجـارت نفـت مهم‌تریـن کسـ ‌بوکار سـاکنان مهاجـر و محلـی باتـوم‬ ‫و باکــو بــود‪ .‬تعــداد زیــادی نف ‌تکــش بــرای انتقــال نفــت از باتــوم‬ ‫‪23‬‬

‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫بـه بندرهـای اروپـا در دریـای سـیاه مسـتقر شـده بـود کـه بسـیاری‬ ‫از آنهــا در کارخانــه کشتی‌ســازی آرمســترانگ‪ ،‬در شــهر نیوکاســل‬ ‫ســاخته می‌شــد‪ .‬ایــن نف ‌تک ‌شهــا مخازنــی آهنــی داشــت کــه در‬ ‫بنــدرگاه باتــوم پــر و در بندرهــای اروپایــی تخلیــه می‌شــد‪.‬‬ ‫هرمـان فـراش (‪ ،)Heramn Frasch‬شـيمي‌دان آلمانـي شـركت▪‬ ‫اسـتاندارد اويـل‪ ،‬كشـف کـرد کـه اگـر نفـت خـام در مجـاورت اكسـيد‬ ‫مــس پالايــش شــود‪ ،‬گوگــرد آن حــذف می‌شــود و دیگــر بــوی‬ ‫آزاردهنــده نخواهــد داشــت‪.‬‬ ‫هرمان فراش‬ ‫‪ 1269‬شمسی ‪ 1890 /‬ميلادي‬ ‫شیمی‌دان آلمانی که در ‪ 25‬دسامبر‬ ‫‪ 1851‬م زاده و در ‪ 1‬می ‪ 1914‬م در‬ ‫شــركت نفــت «رويــال داچ شــل» (‪ )Royal Dutch Shell‬بــه▪‬ ‫فرانسه درگذشت‪.‬‬ ‫منظــور کســب امتيــاز نفــت در جزايــر اندونــزي بــا ســرمايه یــک‬ ‫ميليــون و ‪ 300‬هــزار فلــورن در لاهــه تأســیس شــد‪.‬‬ ‫نفت سفيد و سبک زندگی‬ ‫یکــی از روزنام ‌ههــای امريــكا دربــارۀ تأثیــر افزایــش مصــرف نفــت‬ ‫سـفيد در زندگـي كشـاورزان نوشـت‪« :‬اكنـون‪ ،‬كشـاورزان در زيـر نـور‬ ‫نفــت ســفيد ديرتــر م ‌يخوابنــد‪ ،‬روزنامــه م ‌يخواننــد و از شــر روغــن‬ ‫نهنــگ آســوده شــد‌هاند‪».‬‬ ‫‪ 1271‬شمسی ‪ 1892 /‬ميلادي‬ ‫انتشار خبر نفت ایران در نشریه سالانه معادن فرانسه‬ ‫ژاک دو مــورگان ‪ ،‬باستان‌شــناس و محقــق فرانســوی‪ ،‬در مقالــه‌ای از‬ ‫وجـود نفـت در غـرب ایـران ‪ -‬کرمانشـاه‪ ،‬نزدیکـی چیاسـرخ ‪ -‬خبـر‬ ‫داد‪ .‬مــورگان‪ ،‬رئيــس هیئــت باستان‌شناســی فرانســه‪ ،‬بعــد از آنکــه‬ ‫مظفرالدیـن شـاه امتیـاز حفـاری باستا ‌نشناسـی را بـه دولـت فرانسـه‬ ‫داد‪ ،‬بـه ایـران آمـد‪ .‬او در ایـن مقالـه کـه پـس از اولیـن مأموریتـش‬ ‫بـه ایـران چـاپ شـد‪ ،‬بخشـی از عک ‌سهایـی را کـه از ایـران گرفتـه‬ ‫بـود‪ ،‬در سـال ‪ 1893‬م در پاریـس منتشـر کـرد‪.‬‬ ‫‪ 1274‬شمسی ‪ 1896 /‬ميلادي‬ ‫◌ بهمن‬ ‫نفت شمال‬ ‫بـه فرمـان ناصرالديـ ‌ن شـاه‪ ،‬اوليـن امتيـاز نفـت شـمال واگـذار شـد‪ .‬بـه‬ ‫‪24‬‬

‫سال ‪1275‬‬ ‫مظفرالدین شاه‬ ‫آنتوان کتابچی‬ ‫موجـب ايـن فرمـان‪ ،‬اجـازه اسـتخراج نفـت در تنكابـن‪ ،‬كجور و کلار سـتاق‬ ‫مازنـدران بـه محمدول ‌يخـان خلعتبـري‪ ،‬سـپهدار اعظـم‪ ،‬واگـذار شـد‪.‬‬ ‫‪1275‬شمسی ‪ 1896 /‬میلادی‬ ‫سلطنت مظفرالدین شاه آغاز شد؛ عصر امتیازات‪.‬‬ ‫‪ 1277‬شمسی ‪ 1898 /‬ميلادي‬ ‫میــرزا ملک ‌مخــان ناظ ‌مالدولــه بــه دليــل واقعــه رژی (‪ )Regis‬و‬ ‫تحریـم تنباکـو از سـمت وزیـر مختـاری ایـران در لنـدن عـزل و پـس‬ ‫از مدتــي بــا شــفاعت امیرنظــام گروســی نــزد مظفرالدیــن شــاه‪ ،‬بــه‬ ‫وزیـر مختـاری ایـران در ایتالیـا منصـوب شـد‪.‬‬ ‫‪ 15‬مهر‬ ‫دولــت ایــران بــه دلالــی میــرزا رضاخــان ارف ‌عالدولــه‪ ،‬وزیــر مختــار▪‬ ‫روسـیه‪ 22 ،‬میلیـون و ‪ 500‬هـزار منـات‪ ،‬برابـر بـا ‪ 12‬میلیـون تومـان‪ ،‬از‬ ‫دولـت روسـیه وام گرفـت‪.‬‬ ‫مظفرالدیـن شـاه موافقـت کـرد تـا کشـتی‌های روسـی وارد بندرعبـاس▪‬ ‫شـوند‪ .‬هـدف رو ‌سهـا طراحـی نقشـه بـرای سـاختمان را‌هآهـن سراسـری‬ ‫تـا خلیـج فـارس بـود‪ .‬انگلیـس بـا ایـن اقـدام رو ‌سهـا مخالـف بـود‪.‬‬ ‫‪ 10‬بهمن‬ ‫قیمت نان از یک من دو قران‪ ،‬به یک من یک قران رسید‪.‬‬ ‫‪ 1‬اسفند‬ ‫درآمــد نفــت از ‪ 3‬منطقــه دالکــی (بوشــهر)‪ ،‬شوشــتر (خوزســتان) و▪‬ ‫قصرشـیرین سـالانه ‪ 2‬هـزار تومـان بـود کـه بـه دربـار پرداخـت می‌شـد‪.‬‬ ‫‪ 1278‬شمسی ‪ 1899 /‬ميلادي‬ ‫عبدالمجیــد میــرزا عین‌الدولــه بــه حکمرانــی خوزســتان و بختیــاری‬ ‫منصـوب شـد‪.‬‬ ‫‪ 1279‬شمسی ‪ 1900 /‬میلادی‬ ‫نمایشگاه بزرگ پاریس‪ ،‬مرکز اخبار انقلاب صنعتی‬ ‫خبـر اکتشـافات نفتـی امریـکا و نوآوری‌هـای صنعتـی در نمایشـگاه پاریس‬ ‫همـه را شـگفت‌زده کـرد‪ .‬سـرهنگ آنتـوان کتابچـی در ایـن نمایشـگاه بـا‬ ‫کشــفیات و اختراعــات ماشــینی و معدنــی نویــن کــه موجــب پیشــرفت‬ ‫‪25‬‬

‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫ویلیام ناکس دارسی‬ ‫دول ‌تهـا شـده بـود‪ ،‬آشـنا‌شـد و شـاه را بـرای سـفر بـه پاریـس ترغیـب‬ ‫(‪ 1849 -1917‬م) بــازرگان‬ ‫‌کـرد‪ .‬صنعـت جدیـد نفـت در نمایشـگاه فرانسـه توجـه سـرمای ‌هگذاران و‬ ‫انگلیســی نــژاد کــه صنعــت نفــت‬ ‫مقامـات دولتـی جهـان را جلـب کـرده بـود‪ .‬کتابچی‌‌خـان پـس از انتشـار‬ ‫و صنایــع پتروشــیمی را در ایــران‬ ‫مقالـه دو مـورگان فرانسـوی (اثبـات وجـود نفـت در غـرب و جنـوب ایران)‬ ‫بنیــاد نهــاد‪ .‬وی در ســال ‪ 1900‬م‪،‬‬ ‫و اخبـار سـوددهی نفـت امریـکا در ما‌ههـای اخیـر بـه فعالیـت نفتـی در‬ ‫تواف ‌قنامــه‌ای بــا هنــری درامونــد‬ ‫ولــف‪ ،‬آنتــوان کتابچی‌خــان و کــوت‬ ‫ایـران ترغیـب شـده بـود‪.‬‬ ‫بـرای اکتشـاف نفـت در ایـران امضـا‬ ‫کــرد‪ .‬مذاکــره بــرای اخــذ امتیــاز‬ ‫‪ 24‬فروردين‬ ‫نفــت از ســوی نماینــدگان دارســی‬ ‫در ایــران‪ ،‬بــا امضــای قــرارداد‬ ‫نخستین سفر مظفرالدين شاه به اروپا‬ ‫توســط مظفرالدیــن شــاه و تاییــد‬ ‫شـاه بـه قصـد معالجـه در آ ‌بهـاي معدنـي فرانسـه و بازديـد از نمايشـگاه‬ ‫امیــن الســلطان بــه فرجــام رســید‪.‬‬ ‫صنعتـي ‪ ١٩٠٠‬پاريـس بـه اروپـا رفـت‪ .‬ايـن سـفر پی ‌شزمینـ ‌های بـرای‬ ‫برخـی روایتگـران و داسـتان نویسـان‬ ‫بــه اشــتباه از ملاقــات دارســی و‬ ‫قـرارداد نفـت دارسـي بـود‪.‬‬ ‫مظفرالدیـن شـاه سـخن گفتـه انـد‬ ‫◌ تیر‬ ‫آنتـوان كتابچـى‪ ،‬رئیـس گمـرکات ایـران‪ ،‬بازنشسـته و بـه مديریـت غرفـه‬ ‫ايـران در نمايشـگاه پاريـس منصـوب شـد‪.‬‬ ‫‪ 17‬مرداد‬ ‫کتابچــی‌خــان بــه دنبــال یــک ســرمای ‌هگذار فرانســوی بــود تــا در‬ ‫نفــت ایــران ســرمای ‌هگذاری کنــد‪ .‬گزار ‌شهــای موثــق ادامــۀ ارتبــاط‬ ‫کتابچی‌خـان بــا شـرکت رویتـر در پاریـس را نشــان مـی‌داد‪ ،‬امـا او بــه‬ ‫هـر حـال نتوانسـت دوبـاره رویتـر را بـرای سـرمای ‌هگذاری در نفـت ایـران‬ ‫ترغیــب کنــد‪.‬‬ ‫‪ ٥‬آبان‬ ‫كتابچ ‌ىخـان از سـر هنري درامونـد وولـف (‪Sir Henry Drummond‬‬ ‫‪ ،)Wolff‬ســفير ســابق انگليــس در ایــران‪ ،‬درخواســت کــرد کــه یــک‬ ‫سـرماي ‌هگذار بـراى نفـت ايـران معرفـى كنـد‪.‬‬ ‫‪ 6‬آذر‬ ‫درامونـد وولـف‪ ،‬بـه واسـطه لـرد اورفـورد (‪ ،)Lord Orford‬بـا ويليـام‬ ‫‌ناكــس دارســى (‪ )William Knox D`Arcy‬آشــنا شــد و پــس از‬ ‫گف ‌توگــوی مقدماتــی‪ ،‬دارســی را بــرای ســرمای ‌هگذاری در نفــت ایــران‬ ‫بـه کتابچـی معرفـی کـرد‪.‬‬ ‫‪ ١٨‬دى‬ ‫نخستین جلسه برای اجرای ‌یشدن قرارداد نفت دارسی‬ ‫از ‪ 8‬ژانويـه‪ ،‬جلسـات كارشناسـي بـا ریاسـت دارسـی و حضـور كتابچـى‪،‬‬ ‫ادوارد كــوت (‪ ،)Edouard Cote‬وولــف‪ ،‬وكلاى دارســى و ردوود‬ ‫(‪ ،)Redwood‬زمين‌شــناس و كارشــناس شــرکت نفــت برمــه‪ ،‬بــراي‬ ‫‪26‬‬

‫سال ‪1279‬‬ ‫امین السلطان‬ ‫(‪1286-1236‬ش)‬ ‫بررسـی جوانـب اقتصـادي ـ حقوقـي پـروژه بـه مـدت دو مـاه آغـاز شـد‪.‬‬ ‫در ایــن مــدت‪ ،‬بيــش از ‪ 10‬جلســه تشــكيل و ســهم هــر كــس تعييــن‬ ‫شـد‪ .‬كتابچـي بـه روابـط دوسـتان ‌هاش بـا نخسـت وزيـر‪ ،‬امي ‌نالسـلطان‪،‬‬ ‫بــراي بــه سرانجام‌رســاندن امتيــاز اطمينــان داشــت‪.‬‬ ‫‪ ١٠‬اسفند‬ ‫مقدمات قرارداد دارسی‬ ‫يكـم مـارس ‪1901‬م‪ ،‬دارسـي و وكلايـش از يـك طـرف و گـروه كتابچـي‬ ‫از ديگــر ســو‪ ،‬بــه تفاهــم رســیدند و نقــش و درصــد ســود هــر يــك از‬ ‫فعـالان مشـخص شـد‪ .‬کتابچـی بـه ایـران سـفر کـرد تـا مقدمـات قـرارداد‬ ‫را بـا مظفرالديـن شـاه و امي ‌نالسـلطان فراهـم کنـد‪.‬‬ ‫‪27‬‬

‫آنتوان کتابچی و ادوارد کوت‬ ‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫ماریوت‬ ‫‪ 1280‬شمسي ‪ 1901 /‬ميلادي‬ ‫‪ ٥‬فروردين‬ ‫آلفــرد ماريــوت (‪ )Alfred Marriott‬و ادوارد كــوت‪ ،‬نماینــدگان‬ ‫دارسـی‪ ،‬در ‪ 12‬مـارس بـا یـک معرفی‌نامـه از سـوي دولـت بريتانيـا بـه‬ ‫ســوی تهــران حرکــت کردنــد و از ســفير بريتانيــا در تهــران خواســتند‬ ‫بــا آنــان همــكاري کنــد‪ .‬ســفارت بریتانیــا اعــام کــرد از ایــن موضــوع‬ ‫پشــتيباني می‌کنــد‪.‬‬ ‫‪ ٢١‬فروردين‬ ‫كتابچى‌خان به تهران رسید‪.‬‬ ‫‪ ٢٧‬فروردين‬ ‫ماريوت و كوت به تهران آمدند‪.‬‬ ‫‪ ١‬ارديبهشت‬ ‫كتابچ ‌ىخــان بــا امين‌الســلطان ملاقــات کــرد و پي ‌شنويــس قــرارداد‬ ‫بـرای وزيـر معـادن فرسـتاده‌شـد‪ .‬كتابچ ‌ىخـان نمی‌خواسـت امضاكننـدۀ‬ ‫قـرارداد دارسـى باشـد تـا ایـن اتفـاق ابعـاد سياسـى پیـدا نکنـد‪.‬‬ ‫‪ ٥‬ارديبهشت‬ ‫ماريـوت و سـر آرتـور هاردينـگ (‪ ،)Arthur Hardinge‬سـفير انگليس‪،‬‬ ‫بـا هـم دیـدار کردند‪.‬‬ ‫‪ ٦‬ارديبهشت‬ ‫هاردینــگ ماريــوت را بــه امين‌الســلطان معرفــى و نامــۀ وولــف‪ ،‬ســفير‬ ‫ســابق انگليــس را بــه امي ‌نالســلطان داد‪.‬‬ ‫‪ ٧‬ارديبهشت‬ ‫هاردينــگ بــه وزارت خارجــه انگليــس نوشــت کــه ايــن طــرح باعــث‬ ‫پيشــرفت ايــران خواهــد شــد‪.‬‬ ‫‪ ٢٣‬ارديبهشت‬ ‫وزيــر معــادن كــه مســئول تهيــه قــرارداد بــود‪ ،‬بــه تهــران بازگشــت و‬ ‫مذاكــره ســرعت بیشــتری گرفــت‪.‬‬ ‫‪ ٢٥‬ارديبهشت‬ ‫ماريـوت از هاردينـگ خواسـت بـرای پیشـبرد پرونـدۀ نفـت به امي ‌نالسـلطان‬ ‫فشــار بياورد‪.‬‬ ‫‪ ٢٦‬ارديبهشت‬ ‫هاردينـگ از امين‌السـلطان تقاضـا کـرد‪ ،‬بـرای انعقـاد قـرارداد‪ ،‬مظفرالدین‬ ‫شـاه را هرچـه زودتـر متقاعـد کند‪.‬‬ ‫‪28‬‬

‫سال ‪1280‬‬ ‫سر آرتور هاردينگ‬ ‫سفير انگليس در ايران‪:‬‬ ‫‪ ٢٧‬ارديبهشت‬ ‫«‪...‬اوليـن كار و اقـدام مهـم مـن كـه‬ ‫چنـد ماهـي پـس از ورودم بـه تهران‬ ‫امين‌السـلطان از كتابچـى خواسـت بـه اتفـاق وزيـر معـدن و ماريـوت▪‬ ‫انجــام گرفــت‪[ ،‬اخــذ] امتيــاز مهــم‬ ‫متـن قـرارداد را تكميـل کنـد‪.‬‬ ‫بــه نــام يــك شــركت بريتانيايــی‬ ‫بـود كـه نفـت نواحـي جنـوب ايـران‬ ‫ماريـوت تلگرامـی بـه ایـن شـرح بـرای دارسـی ارسـال کـرد‪« :‬مرحلـه▪‬ ‫را اســتخراج كند‪...‬ســفير پيشــين‬ ‫بحرانـى تمـام شـد و اميدواريـم در يـك هفتـه‪ ،‬بـه توافـق برسـیم‪».‬‬ ‫انگلســتان نامــ ‌هاي بــه مــن نوشــت‬ ‫و ماريـوت را معرفـي و توصيـه کـرد‬ ‫‪ ٢٨‬ارديبهشت‬ ‫كــه از نفــوذ خــودم بــراي تحصيــل‬ ‫كتابچــى و وزيــر معــادن و ماريــوت متــن قــرارداد را بررســی‌كردنــد‪.‬‬ ‫امتيــاز بــه نــام يــك ســرماي ‌هدار‬ ‫هاردينــگ موضعــى بينابيــن داشــت‪ .‬او کــه مي‌خواســت در دوره‬ ‫اســتراليايي كــه حامــل نامــه‬ ‫سـفارتش دسـتاوردی مطلـوب داشـته باشـد‪ ،‬بـرای موفقیـت مذاکـرات‬ ‫نمايندهـا بـود اسـتفاده كنـم‪ ...‬مـن‬ ‫می‌كوشــید‪ ،‬امــا نــه بــه جزئيــات آن واقــف بــود و نــه بــه او رشــوه‬ ‫ب ‌يدرنــگ امي ‌نالســلطان را ملاقــات‬ ‫و توصيــه كــردم بــه تقاضايــي كــه‬ ‫پیشــنهاد شــده بــود‪.‬‬ ‫مســتقيماً از طــرف كتابچ ‌يخــان‬ ‫تسـليم صدراعظـم شـده بـود‪ ،‬نظـر‬ ‫‪ ٣٠‬ارديبهشت‬ ‫موافــق مبــذول دارد‪ .‬صدراعظــم‬ ‫بــا توجــه بــه ســهمي كــه بــراي‬ ‫شــاه پــول می‌خواســت و قــرارداد را امضــا نمی‌كــرد‪ .‬او در زمــان▪‬ ‫خـودش در نظـر گرفتـه شـده‌بـود‪،‬‬ ‫اظهــار داشــت مخالفتــي نــدارد‪».‬‬ ‫تأسـیس شـركت‪ ٤٠‬هـزار پونـد و در نهایـت ‪ 16‬درصـد از درآمـد نفـت‬ ‫را م ‌يخواســت‪.‬‬ ‫دارســی‪ ،‬اچ‌‪ .‬تــي‪ .‬برلــز (‪ ،)H.T. Burls‬زمين‌شــناس‪ ،‬را بــه غــرب▪‬ ‫و جنــوب ايــران فرســتاد تــا گزار ‌شهــای‌دو مــورگان و وضعيــت‬ ‫چشــم ‌ههای نفــت را ارزيابــي کنــد؛ برلــز بــه نتایــج خوبــی رســید‪.‬‬ ‫‪ 2‬خرداد‬ ‫كتابچى به امين‌السلطان ‪ 5‬هزار ليره بیشتر پرداخت کرد‪.‬‬ ‫‪ ٤‬خرداد‬ ‫امي ‌نالسـلطان پیشـنهاد داد‪ ،‬در غيبـت سـفير روسـيه‪ ،‬مي‌تـوان قـرارداد‬ ‫را بـه امضـای شـاه رسـاند‪.‬‬ ‫‪ 7‬خرداد‬ ‫مظفرالدين شاه قرارداد دارسى را امضا کرد‪.‬‬ ‫‪ 19‬شهريور‬ ‫رينولــدز (‪ ،)Reynolds‬مديــر حفــاري دارســی‪ ،‬بــرای اولیــن بــار بــه‬ ‫تهــران آمــد‪ .‬بــرای کار حفــاری‪ ،‬دو منطقــه پی ‌شبینــی شــده بــود؛‬ ‫آنتـوان كتابچـي شوشـتر را در نظـر داشـت و ردوود خواهـان حفـاری در‬ ‫قصرشــيرين بــود‪.‬‬ ‫◌ آبان‬ ‫حفاری در تپۀ چیاسرخ کرمانشاه با نظارت رینولدز آغاز شد‪.‬‬ ‫‪29‬‬

‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫‪ 30‬آبان‬ ‫كتابچـي بـه دارسـي خبـر‌داد كـه دولـت او را بـرای بازرسـی (كميسـیونر)‬ ‫امتيـاز نفـت انتخـاب کـرده اسـت‪.‬‬ ‫◌ دي‬ ‫ارزش نفــت وارداتــي از گمــركات شــمال و جنــوب بــه ‪ 60‬هــزار ليــره‬ ‫رســيد‪.‬‬ ‫◌ اسفند‬ ‫كتابچـي از هـر سـه فرزنـدش بـرای فعالیـت در ایـن قـرارداد بهـره گرفت‪:‬‬ ‫پائـول‪ ،‬بـه نمايندگـی بـازرس (كتابچـي) در تهـران‪ ،‬وينسـنت در لنـدن و‬ ‫ادوارد بـه دسـتياری رينولـدز منصـوب شـد‪.‬‬ ‫روزن‌پلانتر‪ ،‬مهندس حفار که برای ادامه کار‬ ‫رینولدز استخدام شده بود‪.‬‬ ‫‪30‬‬

‫‪ 1281‬شمسی ‪ 1902 /‬میلادی‬ ‫فروردین◌‬ ‫حفــر اولیــن چــاه چیاســرخ بــه ‪ 900‬فوتــی رســید‪ .‬در همیــن زمــان‪،‬‬ ‫مطالعاتـی بـرای خـط لولـه از منطقـة ذهـاب بـه خرمشـهر در حـال انجـام‬ ‫بـود‪.‬‬ ‫‪ 6‬فروردين‬ ‫دارسـي اعضـای سـنديكاي امتيـاز را بـه كتابچـي معرفـي کـرد‪ .‬بیشـتر‬ ‫آنـان ديپلمـات و در دربـار تأييـد شـده بودنـد‪:‬‬ ‫‪ .1‬ايولين اشلي (‪)Evelyn Ashley‬‬ ‫‪ .2‬لرد بورتون (‪)Lord Burton‬‬ ‫‪ .3‬سر آرتور اليس (‪)Sir Arthur Ellis‬‬ ‫‪ .4‬لينچ (‪)Mr.Lynch‬‬ ‫‪ .5‬لرد رمسي (‪)Lord.D.Ramsay‬‬ ‫‪ .6‬سر هوراس رامبولد (‪)Sir Horace Rumbold‬‬ ‫‪ .7‬سر هنری دروموند وولف‬ ‫‪ .8‬ويليام ناكس دارسي‬ ‫‪ 10‬مرداد‬ ‫دارســی بــرای مطالعــات زمین‌شناســی در مناطــق مختلــف دبلیــو‪ .‬اچ‪.‬‬ ‫دالتــون (‪ )W. H. Dalton‬را بــه ایــران فرســتاد‪.‬‬ ‫‪ 28‬آذر‬ ‫آنتوان كتابچي در ايتاليا درگذشت‪.‬‬ ‫‪ 1‬دي‬ ‫ارزش نفــت وارداتــي از گمــركات شــمال و جنــوب بــه ‪ 50/940‬ليــره‬ ‫رســيد‪.‬‬ ‫◌ اسفند‬ ‫قــرارداد رينولــدز (مديــر حفــاري) بــه پايــان رســيد و روزن‌ پلانتــر‬ ‫(‪ )Rosen Plaenter‬بــه جــای او انتخــاب شــد‪‌.‬پلانتــر در باكــو و‬ ‫آســام ســابقۀ کار حفــاري داشــت‪.‬‬ ‫‪31‬‬

‫جی‪ .‬بی‪ .‬رینولدز‬ ‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫‪ 1282‬شمسی ‪ 1903/‬میلادی‬ ‫‪ 24‬ارديبهشت‬ ‫دالتــون کــه در مــرداد ســال پیــش از ایــن‪ ،‬عــازم ایــران شــد‪ ،‬پــس از‬ ‫مطالعـة مناطـق غـرب و جنـوب‪ ،‬گـزارش خـود را تکمیل کرد‪ .‬در گذشـته‪،‬‬ ‫ردوود گزارشـی بـه دارسـی داده بـود‪ .‬نظـر ایـن دو زمین‌شـناس کمـی‬ ‫متفـاوت بـه نظـر می‌رسـید‪ .‬گـزارش دالتـون نتيجـه‌ای چنـدان دقيـق و‬ ‫راهگشـا نداشـت‪ .‬پژوهـش او ‪ 2‬هـزار و ‪ 202‬پونـد هزينـه داشـت‪.‬‬ ‫‪ 30‬ارديبهشت‬ ‫دارســی شــركت اكتشــافات را بــا مشــورت اي‪ .‬تــي‪ .‬هارگــراوس‬ ‫(‪ )E.T. Hargraves‬و شــركايي كــه تــوان مالــي داشــتند‪ ،‬تأســیس‬ ‫کــرد‪ .‬وولــف و وينســنت كتابچــي ـ فرزنــد آنتــوان كتابچــي ـ از مفــاد‬ ‫اســاس‌نامه شــركت كــه بــا مفــاد امتيــاز نفــت و قو ‌لوقــرار قبلــي بــا‬ ‫دارسـي مطابقـت نداشـت‪ ،‬راضـی نبودنـد‪ .‬دارسـي همچنـان بـه دنبـال‬ ‫شــريك ســرماي ‌هگذار بــرای تأمیــن مخــارج کار در آينــده بــود‪.‬‬ ‫◌ مهر‬ ‫رینولــدز بــه ایــران بازگشــت‪ .‬مأموریــت او حفــاری در منطقــة▪‬ ‫مسجدســلیمان (شوشــتر) بــود‪ .‬او در ‪ 6‬آذر ســال ‪ 1282‬ش‪ ،‬بــه کویــت‬ ‫رسـید سـپس از آنجـا بـه بهبهـان رفـت‪ .‬در ‪ 26‬بهمـن بـه بهبهـان و در‬ ‫اوایــل اســفند بــه رامهرمــز رســید‪ .‬ســپس راهــی شوشــتر شــد‪.‬‬ ‫‪ 9‬دي‬ ‫بانــك لويــدز (‪ )Lioyds‬بــه دارســي دربــاره سررســيد بدهي‌هايــش‬ ‫اخطــار‌داد‪.‬‬ ‫‪ 15‬دي‬ ‫سـر آرتـور هاردينـگ‪ ،‬سـفير انگليـس در ایـران‪ ،‬در سـفری بـه غـرب ايران‬ ‫از كمـپ هـای حفـاري چياسـرخ كرمانشـاه بازدیـد کـرد‪ .‬او بـرای واگذاري‬ ‫امتيـاز نفـت بـه دارسـي بسـیار كوشـیده بـود‪.‬‬ ‫‪ 23‬دي‬ ‫فوران نفت از چاه دوم چیاسرخ‬ ‫متـه حفـاري در عمـق ‪ 756‬پـا به نفت رسـید‪ .‬در ابتـدا‪ ،‬روزی ‪ 600‬بشـكه‬ ‫نفـت از چـاه فـوران می‌کـرد‪ ،‬امـا بـه تدریـج فشـار چـاه کاهـش یافـت‪.‬‬ ‫رئیـس حفـاران در ابتـدا خوشـحال شـد‪ ،‬امـا فشـار چـاه یکبـاره کاهـش‬ ‫یافـت‪ .‬همـة حفـاران زحمـات خـود را بربادرفتـه دیدنـد و بی‌درنـگ‪ ،‬بـه‬ ‫‪32‬‬

‫سال‪1283‬‬ ‫افزایش واردات نفت از باکو‬ ‫ماليــات نفــت روس در گمــركات‬ ‫لنــدن گــزارش دادنــد‪ .‬دارســی خیلــی زود بــا زمین‌شناســان مشــورت‬ ‫جنــوب از ‪ 5‬درصــدى كــه در‬ ‫کـرد‪ .‬در نهایـت‪ ،‬دسـتور توقـف و تـرک منطقـه از لنـدن صـادر شـد‪.‬‬ ‫قـرارداد تركمانچـاى قیـد شـده بـود‪،‬‬ ‫بــه يــك و يك‌ســوم رســید‪ .‬نفــت‬ ‫◌ اسفند‬ ‫روســیه بــه راحتــی در ايــران در‬ ‫دسـترس بـود‪ .‬بیشـتر محمول ‌ههـاى‬ ‫رینولـدز بـا سـادات قیـری ملاقـات کـرد‪ .‬سـادات قیـری حوضچ ‌ههـای‬ ‫نفتــى ثب ‌تشــده ‪ 3‬ســال اخيــر‬ ‫نفتــی را در اختیــار داشــتند‪ .‬همچنیــن‪ ،‬او بــا ســران بختیــاری بــرای‬ ‫در گمــركات جنــوب از مبــدأ باكــو‬ ‫بارگيــرى می‌شــد‪ .‬بــه دليــل‬ ‫انتخــاب ســایت اردوگاه ملاقــات کــرد‪.‬‬ ‫ارزانــى و وجــود كشــتى‌هاى بــزرگ‬ ‫بخــار‪ ،‬نفــت ســفید روســیه همــه‬ ‫‪ 1283‬شمسی ‪ 1904 /‬میلادی‬ ‫رقبــا را از بــازار ايــران بــ ‌ه در کــرد‪.‬‬ ‫از ســویی‪ ،‬تســهيلات گمركــى هــم‬ ‫‪ 12‬فروردین‬ ‫بــرای دولــت روســيه بيشــتر شــده‬ ‫خا ‌نهـای بختیـاری در ملاقـات بـا رینولـدز ‪ 10‬درصـد از سـود خالـص فـروش‬ ‫بــود‪ .‬صــادرات بــه روســیه ماليــات‬ ‫نفـت را خواسـتند‪ .‬رینولـدز اختیـار داشـت‪ ،‬فقـط ‪ 2‬درصـد از منافـع را بـه‬ ‫نداشـت‪ ،‬امـا تعرفـۀ مالیـات بـه هنـد‬ ‫خا ‌نهـای بختیـاری پیشـنهاد کنـد‪ .‬وقتـی ایـن خبـر بـه دولـت ایـران رسـید‪،‬‬ ‫و بريتانيــا تــا ‪ 20‬درصــد افزايــش‬ ‫دولـت ایـران از قبـول یـا تأییـد توافـق رینولـدز و خا ‌نهـای بختیـاری امتنـاع‬ ‫يافــت‪ .‬حجــم واردات نفــت ســفيد‬ ‫کـرد‪ .‬سـادات قیـری در دیـدار بـا رینولـدز‪ ،‬تقاضـای سـالانه ‪ 11‬تن نفـت خام‪،‬‬ ‫روســیه بــه شــيراز (از راه بوشــهر)‬ ‫بــه ‪ 15‬هــزار بشــكه رســيده بــود‪.‬‬ ‫قیـر و ‪ 100‬پونـد پـول نقـد داشـتند‪.‬‬ ‫بشــك ‌ههاى نفتــى بــه ســختی و بــه‬ ‫وســیلۀ الاغ و قاطــر بیــن ‪ 8‬تــا ‪20‬‬ ‫اردیبهشت◌‬ ‫روز بــه شــيراز مي‌رســيد‪ .‬نفــت در‬ ‫شـهرهاى مركـزى گـران شـده بـود‪،‬‬ ‫روز ‌نپلانتر‪ ،‬رئیس حفاران‪ ،‬چیاسرخ را ترک کرد‪.‬‬ ‫بـه گونـه‌ای کـه قیمـت هـر صنـدوق‬ ‫نفــت دوحلبــی کــه ‪ ١٠‬قــران بــود‪،‬‬ ‫◌ شهريور‬ ‫در شــيراز بــه ‪ ٢٧‬قــران رســيد‪.‬‬ ‫شكست در كرمانشاه‬ ‫دارسـي بـه رينولـدز دسـتور داد‪ ،‬دسـتگاه حفـاري را بـه جنـوب (شوشـتر)‬ ‫انتقـال دهـد و از روي گـزارش دالتـون دسـت‌کم شـش نقطـه را انتخـاب‬ ‫و عمليـات را آغـاز کنـد‪.‬‬ ‫‪33‬‬

‫ویلهم واسموس‬ ‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫در جنـگ جهانی اول در سـازماندهی‬ ‫مــردم بوشــهر و عشــایر خوزســتان‬ ‫‪ 1284‬شمسی ‪1905 /‬میلادی‬ ‫علیــه ارتــش و تأسیســات وابســته‬ ‫بــه دولــت انگلیــس نقــش ویــژه‌ای‬ ‫شـركت سـنديكاي امتيـازات‪ ،‬بـراي فراه ‌مکـردن مخـارج عمليـات‬ ‫داشــت‪ .‬دکتریــن سیاســت شــرقی‬ ‫تفحـص و حفـاري تشـكيل شـ ‌‌د‪.‬‬ ‫دولـت آلمـان بـرای تهییـج تود‌ههـا‬ ‫‪ 11‬فروردين‬ ‫علیـه امپراتـوری بریتانیـا (انگلیـس)‬ ‫در کشــورهای آســیایی و اســامی‪،‬‬ ‫رينولـدز در مسجدسـليمان بـراي حفـاري بـه دنبـال نقـاط مناسـب‬ ‫راهبــرد دولــت آلمــان در جنــگ‬ ‫می‌گشــت‪ .‬دالتــون پی ‌شتــر روســتای شــاردين در رامهرمــز و‬ ‫جهانــی اول بــود‪.‬‬ ‫مسجدســليمان را نقــاط مناســب بــرای حفــاری می‌دانســت‪.‬‬ ‫‪ 1285‬شمسی ‪ 1906 /‬میلادی‬ ‫‪ 14‬مرداد‬ ‫مظفرالدین شاه قاجار فرمان حکومت مشروطه را امضا کرد‪.‬‬ ‫‪ 14‬مهر‬ ‫انتخابـات مجلـس شـورای ملـی در تهـران پایـان یافـت و نخسـتین‬ ‫جلسـۀ آن در کاخ گلسـتان بـا نطـق مظفرالدیـن شـاه آغـاز شـد و‬ ‫وی فرمـان حکومـت مشـروطه را امضـا کـرد‪.‬‬ ‫‪ ۲۹‬دی‬ ‫نفت و مجلس‬ ‫(دورۀ اول)‬ ‫موضــوع امتیــاز نفــت دارســی اولی ‌نبــار در مجلــس شــورای ملــی‬ ‫بررســی شــد‪.‬‬ ‫‪ 8‬اسفند‬ ‫میــرزا علی‌اصغرخــان اتابــک اعظــم‪ ،‬صــدر اعظــم ناصرالدیــن شــاه‬ ‫و مظفرالدیــن شــاه کــه در اروپــا بــه ســر می‌بــرد‪ ،‬بــه دســتور‬ ‫محمدعلــی شــاه بــرای رئی ‌سالوزرایــی بــه تهــران احضــار شــد‪.‬‬ ‫‪ 19‬اسفند‬ ‫احمـد میـرزا‪ ،‬فرزنـد دوم محمدعلـی شـاه‪ ،‬بـرای ولیعهـدی تعییـن‬ ‫و معرفـی شـد‪.‬‬ ‫‪34‬‬

‫سال ‪1285‬‬ ‫متن نخستین مذاکرۀ نمایندگان مجلس دربارۀ نفت‬ ‫(دوره اول مجلس شورای ملی‪ ،‬جلسه سی‪ ،‬یکشنبه پنجم ذی‌الحجه الحرام‪ 1324 ،‬ق)‬ ‫ـ سعدالدوله‪ :‬اگر مجلس صلاح می‌دانند‪ ،‬یک کمیسیون براى تحقیقات معین کنند‪.‬‬ ‫ـ آقا سید محمد تقى‪ :‬این امتیازنامه را بخوانند بعد کمیسیونى مقرر نمایند‪.‬‬ ‫ـ صدیـق حضـرت‪ :‬در فصـل اول لفـظ انحصـار دارد در نسـخه فرانسـه ترجمـه آن غلـط شـده‬ ‫اســت‪ .‬می‌خواهیــد بخوانــم (خواندنــد)‪.‬‬ ‫ـ وزیر معادن‪ :‬این ترجم ‌های است که وزارت‌خارجه داده است‪.‬‬ ‫ـ سـعدالدوله‪ :‬کـدام معتبـر اسـت؟ غالبـاً ایـن امتیازنام ‌ههـا را صاح ‌بامتیـاز می‌نویسـد و یـک‬ ‫تقدیمـى می‌دهـد کـه او را معتبـر نماینـد نـه اصـل را‪.‬‬ ‫ـ شـیخ‌الملک‪ :‬امـا اینجـا ایـن طـور اسـت کـه اگـر در صـورت مقابلـه اختلافـى بیـن نسـخه‬ ‫فارسـى و فرانسـه باشـد‪ ،‬فرانسـه مقـدم اسـت‪.‬‬ ‫‪ -‬سـعدالدوله‪ :‬غـرض ایـن اسـت کـه ملـت بدانـد تفصیـل کونتـرات وامتیازنام ‌ههـاى مـا را بـا‬ ‫خارجـه کـه بـه چـه ترتیـب اسـت و چگونـه تقلیـات می‌کننـد‪.‬‬ ‫ـ وزیـر معـادن‪ :‬اگـر ای ‌نگونـه تقلیـات نبـود‪ ،‬ملـت بـراى چـه ایـن مجلـس را ایجـاد می‌کـرد؟‬ ‫ایــن مجلــس بــراى برداشــتن همیــن خراب ‌يهــا اســت‪ .‬در آن فصلــى کــه عــاوه بــر صــدى‬ ‫شـانزده از منافـع مبلـغ بـود و بـه دولـت علیـه عایـدى مـی‌داد‪ ،‬صاحـب امتیـاز نیـز بایـد بـه‬ ‫دولـت بدهـد‪.‬‬ ‫ـ وزیـر معـادن‪ :‬اینجـا توضیحـى لازم دارد کـه ایـن سـه معـدن قبـل از امتیـاز سـالى دو هـزار‬ ‫تومـان بـه دولـت عایـدی مـی‌داد‪ .‬امتیـاز آن را هـم واگـذار کردنـد بـه او ( دارسـى) کـه عـاوه از‬ ‫سـالى صـدى شـانزده کـه بایـد بـه دولـت بدهـد‪ ،‬آن دو هـزار تومـان را هـم بایـد بدهـد‪.‬‬ ‫ـ سعدالدوله‪ :‬حالا می‌دهد؟‬ ‫ـ وزیـر معـادن‪ :‬هنـوز نـداده می‌گویـد کـه بایـد مـن تحقیـق بکنـم و هنـوز ایـن معـادن در‬ ‫تصـرف مـن نیسـت‪ ،‬مـن نم ‌يدهـم‪ .‬مـا جـواب داديـم کـه مـا نبایـد بـه تصـرف شـما بدهيـم‪.‬‬ ‫معـادن آنجـا هسـت‪ ،‬بايـد بفرسـتيد رسـيدگي نماينـد‪ .‬چـاه بكننـد تـا معـادن بيـرون بيايـد و‬ ‫ايـن پـول را بدهـد و حـق نـدارد و خواهیـم گرفـت‪ ،‬در جـواب و سـؤال هسـتیم‪.‬‬ ‫ـ سعدالدوله‪ :‬چند سال است؟‬ ‫ـ وزیر‪ :‬شش سال است‪.‬‬ ‫ـ سعدالدوله‪ :‬حالا کار می‌کنند؟‬ ‫ـ وزیر‪ :‬در دو مکان کار می‌کنند‪.‬‬ ‫ـ سعدالدوله‪ :‬این شرط هست که تا چند مدت اگر دایر نکرد امتیاز باطل باشد؟‬ ‫ـ وزیر‪ :‬بلى آن فصل می‌رسد‪.‬‬ ‫ـ سعدالدوله‪ :‬تا حالا کمپانى کرده است؟‬ ‫‪35‬‬

‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫ـ وزیـر‪ :‬بنـا بـود دو سـال اگـر کمپانـى از بـراى ایـن کار تشـکیل ندهنـد‪ ،‬باطـل باشـد‪ ،‬چـون دو‬ ‫سـالش تمـام شـد و دیـد چا‌ههـاي نفـت درسـت بیـرون نیامـده کـه بتوانـد کمپانـى تشـکیل‬ ‫کنـد‪ ،‬بـا بعضـى از رفقـاى خـودش شـرکتى کـرد کـه اسـمش را شـركت معـدن نفـت گذاشـت‪.‬‬ ‫فصلـى در ایـن بـاب گذاشـته اسـت و در قرارنامـه او نوشـته اسـت کـه بایـد عملجـات از اهـل‬ ‫ايـران باشـند‪ ،‬ولـي او از عثمانـي و‌ هنـدى آورده اسـت‪ ،‬امـا حـالا تلگرافـى شـده اسـت کـه همـه‬ ‫عملجـات ایرانـى هسـتند‪ ،‬مگـر سـى نفـر‪.‬‬ ‫ـ سعدالدوله‪ :‬ولى بنده شنیدم که اغلب بغدادى و عثمانى و هندى هستند‪.‬‬ ‫ـ حاجــى معی ‌نالتجــار‪ :‬بنــده پارســال دیــدم کــه عملجات‌هایشــان ایرانــى بودنــد‪ ،‬ولــى آن‬ ‫تشــکیل کمپانــى کــه بنــا بــود بکنــد‪ ،‬نکردنــد‪.‬‬ ‫ـ سعدالدوله‪ :‬از پول خودش کمپانى کرده است‪ ،‬فرقى نمی‌کند‪.‬‬ ‫ـ وزیرمعـادن‪ :‬هنـوز از کیسـه دولـت چیـزى نرفتـه اسـت و ضـرري بـه دولـت نرسـيده‪ .‬تلگرافـي‬ ‫قرائـت شـد كـه رئيـس تلگـراف رامهرمـز کـرده بـود بـه وزیـر کـه عملجـات معـدن فعـ ًا همـه‬ ‫ایرانـى هسـتند و سـى نفـر از خارجـه هسـتند‪.‬‬ ‫ـ سعدالدوله‪ :‬آن سى نفر خارجی چه قبیل اشخاص هستند؟‬ ‫ـ وزیر‪ :‬سى نفر رئیس‪ ،‬نای ‌برئیس و دکتر و ماکین ‌هچى و عملجات علمى هستند‪.‬‬ ‫ـ ســعدالدوله‪ :‬راپــورت مــن پــس صحیــح اســت کــه یهودی‌هــاى بغــداد و هنــدى در آنجــا‬ ‫هســتند‪.‬‬ ‫ـ وزیـر‪ :‬آن در معـدن قصـر شـیرین بـود کـه کتابچـى خـان کمیسـر بـود و از اینجـا تلگـراف‬ ‫کردیـم و نوشـتیم آنهـا را معـزول کردنـد‪.‬‬ ‫ـ صدی ‌قالســلطنه‪ :‬عــاوه بــر راپور ‌تهــاى خــودم‪ ،‬آن تحقیقــات تلگرافــي از تلگرا ‌فخانــه‬ ‫رامهرمــز و ايــن هــم شــرحي اســت كــه ســردار اســعد مرقــوم فرمودنــد کــه عملجــات تمــام‬ ‫ایرانـى هسـتند‪ ،‬مگـر سـى نفـر (آن فصـل قرائـت شـد) کـه بیسـت هـزار ليـره از بابـت امتيـاز‬ ‫داده شــده اســت‪.‬‬ ‫ـ سعدالدوله‪ :‬آن بیست هزار لیره چه شده است؟‬ ‫ـ وزیـر‪ :‬بـه امین‌السـلطان اتابـک داده شـد و قبـض اتابـک هـم در دسـت اسـت‪ ،‬ایـن هـم سـواد‬ ‫قبض ‪.‬‬ ‫ـ سعدالدوله‪ :‬در این کار کمیسر پسر کتابچى خان بود‪.‬‬ ‫ـ وزیـر معـادن‪ :‬اول خـود کتابچـى بعـد بـا پسـرش‪ ،‬حـال دو سـال اسـت کـه بـا صدیق‌السـلطنه‬ ‫ا ست ‪.‬‬ ‫ـ سـعدالدوله‪ :‬مـا بایـد بدانیـم کـه چـرا ب ‌ىجهـت او معـاف شـده اسـت از ایـن خدمـت‪ .‬جنـاب‬ ‫شــیخ‌الملک شــما می‌دانیــد بــراى چــه؟‬ ‫ـ شیخ‌الملک‪ :‬جهت را نمی‌دانم‪.‬‬ ‫‪ -‬وزیــر معــادن‪ :‬بــراى همیــن عیوبــات بــود کــه ایــن مجلــس تشــکیل شــد‪ .‬برگذشــته‌ها‬ ‫‪36‬‬

‫سال ‪1285‬‬ ‫اعتراضــى نیســت انشــاء‌الله از ایــن بــه بعــد ترتیــب صحیــح خواهــد بــود‪.‬‬ ‫ـ ســعدالدوله‪ :‬ایــن کــه می‌گویــم بــراى ایــن اســت کــه بعــداً ب ‌ىجهــت کســی را از خدمــت‬ ‫معـاف نکننـد‪.‬‬ ‫ـ آقا میرزا محسن‪ :‬از رعیت ایران بود‪.‬‬ ‫ـ سعدالدوله‪ :‬بلى رعیت شده بود‪.‬‬ ‫ـ صدی ‌قالسلطنه‪ :‬بلى‪ ،‬کتابچ ‌ىخان ارمنى و رعیت ایران است‪.‬‬ ‫ـ رئیـس‪ :‬ایـن مطلـب را گفتیـد‪ ،‬چیـزى بـه خاطـرم رسـید‪ ،‬ایـن اسـت کـه آیـا دولـت نمی‌توانـد‬ ‫نوکـر خـود را عـزل نماید؟‬ ‫ـ سعدالدوله‪ :‬به قاعده نظام‌نامه ب ‌ىجهت و ب ‌ىتقصیر نه‪.‬‬ ‫ـ آقـا میـرزا محسـن‪ :‬صحیـح اسـت کـه اسـتحقاق عـزل نـدارد‪ ،‬ولـى اگـر بگويـد كـه چهـار‬ ‫سـال تـو در ايـن خدمـت نفـع بـردي‪ ،‬حـال يكـي دیگـر ببـرد‪ ،‬چـون کار کـم اسـت و اشـخاص‬ ‫زیـاد ایـن چطـور اسـت؟‬ ‫‪ -‬ســعدالدوله‪ :‬بعدهــا کار زیــاد پیــدا خواهــد شــد و همــه صاحــ ‌بکار می‌شــوند‪ .‬ای ‌نقــدر کار‬ ‫پیـدا شـود کـه آدم بـراى آن نباشـد‪ ،‬امـا بـه شـرط آنكـه كار بـراى آدم باشـد‪ ،‬نـه آدم بـراى کار‪.‬‬ ‫نگوییـد چـون فلانـى بـی‌کار بـود بـه او کار دادیـم‪.‬‬ ‫دوره نخستین مجلس شورای ملی‬ ‫‪37‬‬

‫‪ 5‬خرداد ‪ 1287‬شمسی‬ ‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫نفت در مسجدسليمان‬ ‫روز پنجـم خـرداد ‪ 1287‬ش (‪1908‬‬ ‫‪ 1286‬شمسی ‪ 1907 /‬میلادی‬ ‫م)‪ ،‬متــۀ حفــاری بــه لایــۀ نفــت‌دار‬ ‫چــاه شــمارة ‪ 1‬مسجدســلیمان‬ ‫‪ 8‬شهریور‬ ‫برخــورد و نفــت بــا فشــار از چــاه‬ ‫امین‌السلطان ترور شد‪.‬‬ ‫فــوران کــرد‪ .‬عمــق چــاه ‪ 360‬متــر‬ ‫بـود‪ .‬دومیـن چـاه کـه ‪ 10‬روز بعـد‬ ‫‪ 1287‬شمسی ‪ 1908 /‬میلادی‬ ‫بــه نفــت رســید‪ 307 ،‬متــر عمــق‬ ‫داشــت‪ .‬وجــود نفــت فــراوان در‬ ‫ســر آرنولــد ویلســون (‪ )Sir Arnold Wilson‬از ســال ‪ ۱۹۰۹‬تــا▪‬ ‫ایــران اثبــات شــد و صنعــت نفــت‬ ‫ایــران فعالیــت خــود را آغــاز کــرد‪.‬‬ ‫‪ ۱۹۱۱‬م کنسـول انگلیـس در خرمشـهر و نیـز از سـال ‪ ۱۹۲۱‬تـا ‪ 1۹۲۴‬م‬ ‫چــاه شــماره ‪ 1‬در منطقــه نفتــون‬ ‫ریاسـت امـور اداری شـرکت نفـت انگلیـس ـ پرشـیا را در لنـدن بـر عهـده‬ ‫(درۀ خرســان) مسجدســلیمان در‬ ‫اسـتان خوزسـتان‪ ،‬اولیـن چـاه نفـت‬ ‫داشـت‪ .‬او بعدهـا نماینـدۀ مجلـس شـد‪.‬‬ ‫در خاورمیانــه بــود‪ .‬حفــاری ایــن‬ ‫چــاه زیــر نظــر رینولــدز در ســال‬ ‫‪ 5‬خرداد‬ ‫‪ ۱۲۸۶‬خورشــیدی شــروع شــد‪ .‬از‬ ‫اولين حوزۀ نفتى در مسجدسليمان کشف شد‪.‬‬ ‫ایــن چــاه ‪ ۳۶۰‬متــری (‪ ۱۱۷۹‬پــا)‬ ‫روزانــه ‪ ۳۶‬هــزار لیتــر (‪ 8‬هــزار‬ ‫◌ دی‬ ‫گالــن) نفــت بــه دســت می‌آمــد‪.‬‬ ‫ســوخت ماشــین‌های اســتخراج‬ ‫انــدرو كمپــل (‪ )Andrew Campbell‬منطقــۀ آبــادان را بــرای▪‬ ‫نفــت بــا ســوزاندن زغــال‪ ،‬چــوب‬ ‫تأســیس پالایشــگاه تأییــد و پيشــنهاد کــرد‪.‬‬ ‫درخــت و نفت‌هــای ســط ‌حالارضی‬ ‫زیــر دی ‌گهــای آب تأمیــن می‌شــد‪.‬‬ ‫متخصصـان شـرکت نفـت در حـال آزمایـش تولیـد کـروزن بـا خلـوص▪‬ ‫از ســال ‪ 1287‬تــا ‪ 1334‬ش‪،‬‬ ‫بالاتـر بودنـد‪.‬‬ ‫حــدود ‪ 300‬چــاه نفــت دیگــر در‬ ‫مسجدسـليمان حفـر و بیـش از ‪100‬‬ ‫ميليـون تـن نفـت از آنهـا اسـتخراج‬ ‫شــد‪ .‬چــاه شــماره ‪ 1‬ه ‌ماکنــون‬ ‫در مرکــز شــهر مسجدســلیمان بــه‬ ‫صــورت مــوزه نگهــداری می‌شــود‪.‬‬ ‫صنعت نفت ایران از همین نقطه شروع شد‪( .‬چاه شماره یک مسجدسلیمان)‬ ‫‪38‬‬

‫سال ‪1288‬‬ ‫شیخ خزعل (‪ 1242- 1315‬ش)‪ ،‬حاکم‬ ‫‪ 1288‬شمسی ‪ 1909 /‬میلادی‬ ‫محمره (خرمشهر) در زمان مظفرالدین شاه‬ ‫و احمدشاه‬ ‫اوليـن كشـتي بـا سـوخت نفـت‪ ،‬بـه آب انداختـه شـد کـه کار آن فقـط‬ ‫حمـل نفـت بود‪.‬‬ ‫موافق ‌تنامــه شــیخ خزعــل و‬ ‫شـرکت نفـت ایـران و انگلیـس‬ ‫فروردین◌‬ ‫‪ .1‬شـرکت نفـت بـرای سـاخت یـک‬ ‫پالایشــگاه زمی ‌نهــای آبــادان را‬ ‫پالايشــگاه آبــادان در دو بخــش طراحــی شــد؛ هشــت بــرج تقطيــر‪ ،‬دو‬ ‫بخــش بــاز تقطيــر و شــويندگى و تصفيــه‪.‬‬ ‫خواهــد خریــد؛‬ ‫‪ .2‬بـه شـرکت نفـت بـرای اسـتقرار‬ ‫ارديبهشت◌‬ ‫خطــوط ‌لولــه نفتــی در منطقــه‬ ‫چنــد مهنــدس از شــرکت نفــت برمــه بــراى ســاخت پالايشــگاه آبــادان‬ ‫خوزســتان تضمیــن داده شــد؛‬ ‫بـه خرمشـهر آمدنـد‪ .‬چارلـز ريتچـى (‪ )Charles Ritchie‬کـه در برمـه‬ ‫‪ .3‬حــق کشــتیرانی روی کارون و‬ ‫روى خــط لولــه كار كــرده بــود و در کار پالایــش تخصــص داشــت‪ ،‬بــه‬ ‫ارونــدرود بــه شــرکت نفــت داده‬ ‫خرمشـهر آمـد تـا مسـیر خـط لولـه را بررسـي و طراحـى كنـد‪.‬‬ ‫شــد؛‬ ‫ريتچــى بــه شــركت جاكــوب انــد ديويــدز (‪ )Jacob & Davids‬در‬ ‫‪ .4‬مـردان مسـلح خزعـل از شـرکت‬ ‫نيويـورك لولـه سـفارش داد؛ ‪ 60‬مايـل لولـۀ ‪ 5‬اينچـى و ‪ 80‬مايـل لولـۀ ‪8‬‬ ‫نفـت حمایـت خواهنـد کـرد؛‬ ‫اينچـى‪ ،‬بـا درازاى ‪ 16‬تـا ‪ 22‬پـا‪.‬‬ ‫‪ .5‬ســالانه ‪ 650‬لیــره بــرای مــدت‬ ‫‪ 10‬سـال ب ‌هصـورت یکجـا پرداخـت‬ ‫‪ 21‬اردیبهشت‬ ‫در پالایشــگاه آبــادان‪ ،‬بــرای تولیــد دو محصــول نفــت لامــپ و نفــت‬ ‫خواهـد شـد؛‬ ‫‪ .6‬انگلیــس حقــوق خزعــل و‬ ‫ویکتوریــا برنام ‌هریــزی شــد‪.‬‬ ‫جانشــینان او را در منطقــه تضمیــن‬ ‫‪ 25‬ارديبهشت‬ ‫کــرد؛‬ ‫كاكس (‪ ،)Cox‬کنسول انگلیس در خلیج‌فارس‪ ،‬با خزعل ديدار‌كرد‪.‬‬ ‫◌ تیر‬ ‫مقدمــات احــداث (نقشــ ‌هبرداری‪ ،‬تعییــن مســیر) خــط لولــه‌ از‬ ‫مسجدســلیمان بــه ســوی آبــادان آغــاز شــد‪.‬‬ ‫‪ 25‬تیر‬ ‫موافق ‌تنامه شیخ خزعل و شرکت نفت ایران و انگلیس‬ ‫نماينــدۀ شــركت و وزیرمختــار دولــت بریتانیــا در ایــران‪ ،‬در ‪25‬‬ ‫اردیبهشـت‌ماه ‪ 1288‬ش‪ ،‬به‌طـور مسـتقیم بـا خزعـل وارد مذاکـره شـد‬ ‫و در ‪ 25‬تیــر ‪ 1288‬ش موافقت‌نامــه‌ای امضــا کردنــد‪.‬‬ ‫◌ مهر‬ ‫مقدمات ساخت پالايشگاه آبادان آغاز شد‪.‬‬ ‫◌ آذر‬ ‫شركت نفت انگليس ـ ايران با سرمايه ‪ 2‬ميليون ليره تأسیس شد‪.‬‬ ‫‪ 10‬آذر‬ ‫اولين محمولۀ ‪ ٢٣‬هزار لولۀ ‪ 6‬اينچى به خرمشهر رسيد‪.‬‬ ‫‪39‬‬

‫گرین‌وی‪ ،‬رئیس شرکت نفت‬ ‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫انگلی ‌س ـ پرشیا‬ ‫◌ دي‬ ‫ريتچـى بـه همـراه مهندسـان و كارگـران فنـى انگليسـي بـراى طراحـى و‬ ‫نصـب خـط لولـه بـه ايـران آمـد‪.‬‬ ‫◌ بهمن‬ ‫چارلــز گرينــوى (‪ ،)Charlres Greenway‬از مدیــران شــرکت نفــت‬ ‫ایـران و انگلیـس‪ ،‬بـه ايـران آمـد و از خـط لولـه و پالايشـگاه در آبـادان‬ ‫بازدیـد كـرد‪.‬‬ ‫سال ‪ 1289‬شمسی ‪ 1910 /‬میلادی‬ ‫نخسـتين بودجــه ايـران بــه روش جديــد‪ ،‬پــس از مشـروطيت تهيــه‬ ‫شـد‪.‬‬ ‫◌ دی‬ ‫بنــدرگاه و يــك خــط‌آهــن كوتــاه بــراى تخليــه و انتقــال تجهيــزات‬ ‫پالايشــگاه آبــادان و خــط لولــه ســاخته شــد‪.‬‬ ‫‪ 22‬دی‬ ‫نخســتین بررســی جامــع و تفصیلــی دربــارۀ نیروهــای مشــغول بــه کار‬ ‫پالایشــگاه آبــادان منتشــر شــد‪.‬‬ ‫‪ 11‬بهمن‬ ‫دوميـن محمولـه‪ ،‬شـامل ايسـتگا ‌ههاى پمـپ بـراى احـداث خطـوط لولـه‬ ‫رسـيد‪ .‬همـۀ لول ‌ههـا را بـا قایـق کوچکـی از جنـس اسـتيل و تنـۀ درخـت‬ ‫بـه سـمت بـالا مي‌بردنـد‪ ،‬سـپس در خشـكى بـا الاغ و باركـش و گارى‬ ‫حمـل مي‌كردنـد‪ .‬كارگاه و انبـار شـركت در درخزينـه بـود‪.‬‬ ‫شـيب تنـد جاده‪ ،‬شـدت جريـان آب در رودخانـۀ كارون‪ ،‬حمـل و بارگيرى‬ ‫از خشـكى بـه رود و از رود بـه خشـكى‪ ،‬از خطرهـا و دشـوار ‌یهای مسـیر‬ ‫ایـن خـط لولـه بـود کـه از مسجدسـليمان تـا آبـادان بـه طـول ‪ ١٣٨‬مايل‬ ‫کشـیده شـده بـود‪ .‬ایـن خـط لولـه در كنـار رودخانـه از بـالا بـه سـمت‬ ‫آبـادان مي‌رفـت و بایـد از دو منطقـۀ تپـه‌اى بـا ارتفـاع ‪ ١٤٠٠‬پـا عبـور‬ ‫می‌کــرد‪.‬‬ ‫نخستین خط لوله نفت از مسجد سلیمان به‬ ‫آبادان (نشریه نفت مگزین)‬ ‫‪40‬‬

‫سال ‪1290‬‬ ‫پالایشـگاه آبـادان خیلـی زود توسـعه‬ ‫یافــت‪ .‬اولیــن بن ‌چهــا (برج‌هــا) و‬ ‫سال ‪ 1290‬شمسی ‪ 1911/‬میلادی‬ ‫مخـازن پنـج هـزار تنـی نصـب شـد‪.‬‬ ‫در اسـفند ‪1291‬ش کار نصـب اولیـن‬ ‫◌ خرداد‬ ‫بن ‌چهــا و مخــازن‪ ،‬لول ‌هکشــی‪،‬‬ ‫توربی ‌نهـای بخـار و سـاخت دفاتـر‬ ‫کارکنان شرکت نفت انگلیس ـ ایران‬ ‫اداری‪ ،‬منـازل مدیـران پایـان یافـت‪.‬‬ ‫مناطق‪ 541 :‬نفر‬ ‫توسـعه پالایشـگاه در ‪ 1295‬و ‪1296‬‬ ‫اهواز‪ 83 :‬نفر‬ ‫ش نقطـه عطفـی در افزایـش تولیـد‬ ‫آبادان‪ 886 :‬نفر‬ ‫و صـادرات نفـت تصفیـه شـده بـود‪.‬‬ ‫خطوط لوله‪ 950 :‬نفر‬ ‫◌ تیر‬ ‫نخسـتين خـط لولـه نفـت ايـران بـه قطـر ‪ 4‬تـا ‪ 6‬اينـچ پـس از احـداث‬ ‫پالايشـگاه آبـادان (در سـال ‪ 1289‬ش‪ ،‬بـا ظرفيـت ‪ 2‬هـزار و ‪ 377‬بشـكه‬ ‫در روز) در مســير مسجدســليمان بــه آبــادان بــراي انتقــال نفــت خــام‬ ‫بــه پالايشــگاه احــداث شــد‪ .‬تلمب ‌ههــاي نص ‌بشــده در مسجدســليمان‬ ‫بـا بخـار آب كار مي‌كـرد و در یـک شـبانه‌روز ‪ 40‬هـزار بشـكه اسـتخراج‬ ‫می‌شــد‪.‬‬ ‫‪ 1291‬شمسی ‪ 1912 /‬میلادی‬ ‫جرثقیل در صنعت نفت‬ ‫بـرای اولی ‌نبـار‪ ،‬چنـد دسـتگاه جرثقیـل کـه بـا نیـروی بخـار کار▪‬ ‫می‌کــرد‪ ،‬بــرای برداشــتن و جابه‌جایــی اجســام ســنگین خریــداری و‬ ‫بـه بنـدر آبـادان آورده شـد‪.‬‬ ‫پالايشـگاه آبـادان بـا ظرفيـت روزانـه حـدود ‪ 2‬هـزار بشـكه نفـت▪‬ ‫را‌هانـدازی شـد‪ .‬ظرفیـت ماهانـة ایـن پالایشـگاه نزدیـک بـه ‪ 20‬هـزار‬ ‫تـن در مـاه بـود‪.‬‬ ‫‪ 3‬اردیبهشت‬ ‫قـراردادی بیـن شـرکت نفـت انگلیـس ـ ایـران بـا شـرکت نفـت «آسـیا‬ ‫تـک» (‪ )Asia tech‬بسـته شـد‪.‬‬ ‫‪ 2‬خرداد‬ ‫اولین محمولۀ نفت خام از پالایشگاه آبادان صادر شد‪.‬‬ ‫◌ آذر‬ ‫نخسـتین قـرارداد فـروش نفـت بیـن شـرکت نفـت انگلیـس ـ پرشـیا بـا‬ ‫شـرکت «بـرادران لینـچ» (‪ )Brothers Lynch‬منعقـد شـد‪.‬‬ ‫‪41‬‬

‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫لرد استراتکونا‬ ‫‪ 1292‬شمسی ‪ 1913 /‬میلادی‬ ‫عضو غیر موظف و رئیس هیئ ‌تمدیره شرکت‬ ‫لــرد اســتراتكونا (‪ ،)Lord Strathcona‬رئيــس هيئت‌مديــرۀ‬ ‫نفت انگلیس ‪ -‬پرشیا‬ ‫شــرکت نفــت انگلیــس ـ پرشــیا‪ ،‬درگذشــت و ســر چارلــز گرينــوي‬ ‫(‪1292-1288‬ش)‬ ‫جــای او را گرفــت‪.‬‬ ‫◌ خرداد‬ ‫قرارداد تأمین نفت برای نیروى دریایى بریتانیا‬ ‫شـرکت نفـت انگلیـس ـ پرشـیا و دولـت بریتانیـا بـرای تأمیـن نفـت مـورد‬ ‫نیـاز نیـروى دریایـى بریتانیا قـراردادی بسـتند‪.‬‬ ‫چرچیـل در ‪ 17‬ژوئـن سـال ‪ 1914‬م (‪ 28‬خـرداد ‪ 1292‬ش) لایحـه‌ای را‬ ‫مبنـی بـر سـرمایه‌گذاری در شـرکت نفـت انگلیـس ـ پرشـیا‪ ،‬بـه پارلمـان‬ ‫آن کشـور ارائـه داده بـود‪ .‬براسـاس ایـن لایحـه‪ ،‬دولـت بریتانیـا بـا ‪2/2‬‬ ‫میلیـون پونـد سـرمایه‌گذاری در شـرکت نفـت انگلیـس ـ پرشـیا‪ ،‬مالـک‬ ‫‪ 51‬درصـد سـهام آن شـد و دو کرسـی از هیئ ‌تمدیـره ایـن شـرکت را از‬ ‫آن خـود کـرد‪ .‬ایـن لایحـه بـا ‪ 245‬رأی موافـق در برابـر ‪ 18‬رأی مخالـف‬ ‫تصویـب شـد‪ .‬ایـن سـرمای ‌هگذاری بـرای انگلیـس کـه سـوخت نـاوگان‬ ‫دریایـی خـود را از زغـال سـنگ بـه نفـت تغییـر داد‌ه بـود‪ ،‬بسـیار اهمیـت‬ ‫داشـت و بخـش زیـادی از سـوخت مـورد نیـاز نیـروی دریایـی بریتانیـا را‬ ‫در بحبوحـه جنـگ جهانـی دوم تأمیـن می‌کـرد‪.‬‬ ‫‪1293‬شمسی‪191۴ /‬میلادی‬ ‫ميــزان اســتخراج نفــت ايــران در ســال‌های ‪ 1291‬تــا ‪ 1293‬ش▪‬ ‫بيـش از شـش برابـر افزايـش يافـت كـه بـا میـزان نيـاز انگليـس در‬ ‫دورۀ جنـگ جهانـی اول متناسـب بـود‪ .‬میـزان تولیـد نفـت از ‪ 30‬چـاه‬ ‫فعـال‪ 32 ،‬هـزار تـن در سـال بـود‪.‬‬ ‫‪ 29‬اردیبهشت‬ ‫موافقت‌نامـۀ نفـت بیـن دولـت بریتانیـا و شـرکت نفـت انگلیـس ـ پرشـیا‬ ‫در ‪ 20‬مـاه مـی سـال ‪ 1914‬م بـه امضـا رسـید‪.‬‬ ‫◌ خرداد‬ ‫احتیاجـات جنـگ جهانـی اول‪ ،‬شـرکت نفـت انگلیـس ـ پرشـیا را بـر آن‬ ‫داشـت تـا کار نصـب دومیـن خـط لولـه بیـن مسجدسـلیمان و آبـادان را‬ ‫‪42‬‬

‫سال‪1294‬‬ ‫چرچیــل دربــاره موافق ‌تنامــه بیــن‬ ‫بررسـی کنـد‪.‬‬ ‫‪ 26‬خرداد‬ ‫دولــت بریتانیــا و شــرکت نفــت‬ ‫موافقت‌نامـۀ نفـت بیـن دولـت بریتانیـا و شـرکت نفـت انگلیـس ـ پرشـیا‬ ‫انگلیــس ـ پرشــیا گفــت‪« :‬ایــن‬ ‫در ‪ 17‬ژوئــن ‪ ،1914‬در دو مجلــس عــوام و لردهــا در انگلیــس تصویــب‬ ‫قـرارداد نـه فقـط بـرای نیـروی دریایی‬ ‫ســهم چشــمگیری از ذخیــره نفــت‬ ‫شـد‪.‬‬ ‫فراهــم کــرد‪ ،‬بلکــه دولــت را بــرای‬ ‫براســاس ایــن موافقت‌نامــه‪ ،‬دولــت بریتانیــا بخشــی از ســهام شــرکت‬ ‫نظـارت بـر امـور نفتـی هدایـت کـرد‬ ‫نفـت انگلیـس ـ پرشـیا را در اختیـار گرفـت و شـرکت نیـز متعهـد شـد‬ ‫و منافعــی را بــرای آن بــه ارمغــان‬ ‫آورد کــه درحا ‌لحاضــر‪ ،‬میلیو ‌نهــا‬ ‫نفـت مـورد نیـاز نیـروی دریایـی بریتانیـا را تأمیـن کنـد‪.‬‬ ‫لیــره اســترلینگ ارزش دارد‪ .‬ایــن‬ ‫‪ 6‬مرداد‬ ‫موافق ‌تنامــه صرف ‌هجویــی‌ کلانــی را‬ ‫در خریـد نفـت بـرای نیـروی دریایـی‬ ‫جنگ جهانی اول آغاز شد‪.‬‬ ‫در پـی آورد‪ .‬منافـع ایـن قـرارداد بـه‬ ‫مــا امــکان داد بتوانیــم کشــتی‌های‬ ‫◌ بهمن‬ ‫پرقدرتــی بســازیم‪ .‬بزر ‌گتریــن‬ ‫کشــتی‌هایی کــه تاکنــون هــر کــدام‬ ‫برخــي از عوامــل بختيــاري‪ ،‬متمایــل بــه آلمــان‪ ،‬بــرای فشــارآوردن بــه‬ ‫از قدر ‌تهــای جهانــی ســاخت ‌هاند‪،‬‬ ‫شـرکت نفـت انگلیـس ـ پرشـیا‪ ،‬خـط لولـۀ نفـت را بيـن مسجدسـليمان‬ ‫بـه نیـروی دریایـی بریتانیـا پیوسـت‪،‬‬ ‫و اهــواز قطــع كردنــد‪ .‬بــا توجــه بــه ایــن موضــوع و همچنیــن‪ ،‬خطــر‬ ‫بی‌آنکـه ک ‌متریـن هزینـ ‌های بـرای آن‬ ‫پيشــروي قــواي عثمانــي کــه خوزســتان را تهدیــد می‌کــرد‪ ،‬انگلي ‌سهــا‬ ‫صــرف کنیــم‪».‬‬ ‫سـربازهای هنـدي خـود را بـه خوزسـتان فرسـتادند‪.‬‬ ‫پــس از تصویــب ایــن موافق ‌تنامــه‪،‬‬ ‫آدمیـرال اسـلید (‪)Admiral Slade‬‬ ‫‪43‬‬ ‫و لــرد اینــ ‌چ کیــپ (‪ )Inchcape‬بــه‬ ‫مدیریــت شــرکت نفــت انگلیــس‬ ‫ـ پرشــیا منصــوب شــدند و بــه‬ ‫نماینــدگان دولــت بریتانیــا در همــۀ‬ ‫تصمی ‌مگیری‌هــا حــق وتــو داده شــد‪.‬‬

‫تقویم تاریخ صنعت نفت ایران‪ -‬جلد اول(‪ 1280‬تا ‪)1357‬‬ ‫شرکت بریتیش تانکر کمپانی‬ ‫‪ 1294‬شمسی‪ 1915 /‬میلادی‬ ‫(‪)British Tanker Co. Ltd‬‬ ‫شــرکت حمــل نفــت بــود کــه‬ ‫اولیـن کشـتی نف ‌تکـش موسـوم بـه «امپراتـوری بریتانیـا» متعلـق بـه‬ ‫شـرکت نفـت انگلیـس ـ پرشـیا بـا ظرفیـت ‪ 3‬هـزار و ‪ 600‬تن‪ ،‬از سـال‬ ‫ب ‌هعنــوان شــعبه‌ای از شــرکت‬ ‫‪ ۱۹۱۶‬تـا ‪ ۱۹۴۱‬م نفـت را از آبـادان و ماهشـهر بـه هنـد و انگلیـس‬ ‫منتقــل می‌کــرد‪ .‬ایــن نف ‌تکــش کــه در کارخانــه آرمســترانگ در‬ ‫نفــت انگلیــس ـ پرشــیا در ‪1915‬‬ ‫نیوکاسـل طـی یـک سـال سـاخته شـده بـود‪ ،‬سـرانجام پـس از ‪۲۵‬‬ ‫م تأســیس شــد ایــن شــرکت بــه‬ ‫ســال حمــل نفــت‪ ،‬در هفتــم مــاه مــی ‪ ۱۹۴۱‬م بــه دســت ارتــش‬ ‫تدریـج مالـک د‌ههـا کشـتی بـزرگ‬ ‫حمــل نفــت شــد یکــی از دعــاوی‬ ‫آلمـان غـرق شـد‪.‬‬ ‫دولــت ایــران درآمــد شــعبه‌های‬ ‫شــرکت بــود کــه طبــق امتیــار‬ ‫‪ 13‬فروردین‬ ‫دارسـی بایـد پرداخـت می‌شـد‪ ،‬کـه‬ ‫در سـوم آوريـل ‪ 1915‬م‪ ،‬شـرکت «تانکـر بریتانیـا»‪ ،‬وابسـته بـه شـرکت‬ ‫نفــت انگلیــس ـ پرشــیا بــا ســرمایۀ ‪ 100‬هــزار پونــد و خریــد ‪ 7‬تانکــر‬ ‫نشــد‪.‬‬ ‫تأسـیس شـد‪.‬‬ ‫◌ مهر‬ ‫ظرفیت پالایشگاه آبادان به ‪ 27‬هزار تن در ماه رسید‪.‬‬ ‫◌ دی‬ ‫كمبود نفت در جنگ جهانى اول‬ ‫روزنامـۀ تايمـز لنـدن در گزارشـى‪ ،‬از كمبـود نفـت و سـوخت بـراى ناوهـا‬ ‫و كشـتى‌هاى تجـارى انگليـس نوشـت و افزايـش مصـرف نفـت در دورۀ‬ ‫جنـگ و محاصـرۀ دريايـى آلما ‌نهـا بـر ضـد انگليـس را كـه از رسـيدن‬ ‫نفـت ايـران بـه لنـدن ممانعـت می‌کـرد‪ ،‬از دلایـل ایـن امـر بـر شـمرد‪.‬‬ ‫‪ 6‬بهمن‬ ‫قــرارداد امتیــاز اســتخراج نفــت و مــوم طبیعــی میــان محمدول ‌يخــان‬ ‫خلعتبـري (سـپهدار اعظـم)‪ ،‬نخسـت وزیـر و وثوق‌الدولـه‪ ،‬وزیـر خارجـه‬ ‫بـا خوشـتاريا (‪ ،)Khoshtaria‬اهـل گرجسـتان‪ ،‬منعقـد شـد‪.‬‬ ‫‪44‬‬

‫سال ‪1295‬‬ ‫‪ 1295‬شمسی ‪ 1916 /‬میلادی‬ ‫ســرمایه شــرکت «تانکــر بریتانیــا» بــه ‪ 3‬میلیــون پونــد افزایــش▪‬ ‫یافـت‪ .‬بـا توجـه بـه بالارفتـن مصـرف جهانـی نفـت‪ 60 ،‬فرونـد کشـتی‬ ‫نف ‌تکـش تـا سـال ‪ ۱۹۲۴‬م بـه سـفارش شـرکت سـاخته و خریـداری‬ ‫شـد‪.‬‬ ‫پيشـرفت كار شـرکت نفـت انگلیـس ـ پرشـیا بـه حـدي رسـيد كـه▪‬ ‫یـک ميليـون سـهام ممتـاز يك‌ليـر‌های را بـا قیمـت هـر سـهم ‪22/5‬‬ ‫شــیلينگ در بــازار بــورس بــه فــروش رســاند و حتــی مــردم حاضــر‬ ‫بودنـد بـرای هـر سـهم ‪ 12/5‬شـیلینگ بیشـتر بپردازنـد‪.‬‬ ‫فروردين◌‬ ‫محمــد ولــی خــان خلعتبــری‬ ‫معــروف بــه ســپهدار اعظــم‪ ،‬اولیــن‬ ‫نفت شمال‬ ‫پـس از عقـد قـرارداد بيـن محمدول ‌يخـان خلعتبـري ـ كـه ادعـا شـده‬ ‫دارنــده امتیــازات نفــت شــمال‬ ‫بـود‪ ،‬ناصرالديـن شـاه نفـت شـمال را بـه او واگـذار کـرده اسـت ـ میـان‬ ‫«مــن‪ ،‬سپهســالار اعظــم‪ ،‬نظــر بــه‬ ‫فرمــان پادشــاهي مورخــه شــعبان‬ ‫وثوق‌الدولــه و خوشــتاريا قــراردادي دوازد‌هماهــه بســته شــد‪.‬‬ ‫‪ 1313‬ق كـه بـه موجـب آن امتيـاز‬ ‫«مــاده اول‪ :‬دولــت شاهنشــاهي ايــران بــه موجــب امتيازنامــه‪ ،‬حــق‬ ‫معــادن نفــت تنكابــن و كجــور‬ ‫انحصـاري كشـف و اسـتخراج نفـت و گاز طبيعـي و قيـر و مـوم طبيعـي را‬ ‫و كلارســتاق بــه مــن داده شــده‬ ‫در حـوزه ايـالات گيـان و مازنـدران و اسـترآباد (گـرگان) در مـدت ‪70‬‬ ‫اســت‪ ،‬كمپانــي خشــداريا را مأمــور‬ ‫مي‌نمايــم كــه اقدامــات لازمــه را‬ ‫ســال بــه صاحــب امتيــاز مرحمــت و اعطــا مي‌فرماينــد‪» ...‬‬ ‫بــراي اجــراي امتيــاز مذكــور بــه‬ ‫امضاء‪ ،‬وثوق‌الدوله‬ ‫عمــل آورد‪».‬‬ ‫‪45‬‬

‫نفت‌کش «امپراتوری بریتانیا»‬ ‫‪46‬‬

‫‪ 1297‬شمسی ‪ 1918 /‬میلادی‬ ‫شــرکت نفــت انگلیــس ـ پرشــیا ‪ 3‬ميليــون ســهام ممتــاز يــك▪‬ ‫ليـر‌هاي را بـه ارزش هـر سـهم ‪ 23‬شـیلينگ منتشـر كـرد و بـه فـروش‬ ‫رسـاند‪ .‬همـان زمـان‪ ،‬انگليـس ‪ 3‬ميليـون و شـركت نفـت برمـه یـک و‬ ‫‌نيـم میلیـون سـهام عـادي شـركت را خريدنـد‪ .‬عـاوه بـر آن‪ ،‬شـركت ‪2‬‬ ‫هـزار و ‪ 600‬سـهام قرضـه بـا سـود ‪ 5‬درصـد منتشـر كـرد و بـا پـول آن‬ ‫همـه سـهام قرضـه‌اي را كـه تـا آن زمـان منتشـر كـرده بـود‪ ،‬بازخريـد‬ ‫كـرد‪.‬‬ ‫كل در آمـد دولـت ايـران از آغـاز اسـتخراج نفـت تـا سـال ‪ 1298‬ش‬ ‫(‪ 1919‬م) یـک میلیـون و ‪ 325‬هـزار ليـره و در سـال ‪ 1918‬حـدود‬ ‫‪ 418‬هـزار ليـره بـود‪.‬‬ ‫یـک ميليـون و ‪ 800‬هـزار ليـره سـهام قرضـه بـا سـود ‪ 5‬درصـد از‬ ‫طـرف شـرکت نفـت انگلیـس ـ پرشـیا منتشـر شـد كـه ‪ 199‬هـزار‬ ‫سـهم آن را دولـت انگليـس و باقـي را مـردم بـا اشـتياق زيـاد خريدنـد‪.‬‬ ‫‪ 19‬آبان‬ ‫جنگ جهانی اول با شکست آلمان پایان گرفت‪.‬‬ ‫‪ 19‬آذر‬ ‫دولـت انگلیـس در نامـ ‌های بـه وثو ‌قالدولـه‪ ،‬تمامیـت و اسـتقلال ایـران را‬ ‫تضمیـن کـرد و قـول داد کـه قـرارداد ‪1907‬م را لغـو و پلیـس جنـوب را‬ ‫بـه ایـران واگـذار کنـد؛ همچنیـن کمـک مالـی خـود را بـه دولـت ایـران‬ ‫از ‪ 200‬هـزار تومـان بـه ‪ 300‬هـزار تومـان افزایـش دهـد‪.‬‬ ‫‪47‬‬