Төртінші сайланған Қазақ ССРО жоғарғы Советінің мәшілістері 1-сессия

ған жерлердін игерілуін жеқілдотеді. Темір жолшылардык тур- мыс жағдайын жаксарту үшін 900 мын. шаршы метрге жуық турғын уйлер пайдалануға берілді. Темір жол транспортынык көптеген кұрылыс ұйымдары кур- дел! курылыс жоспарларын әлі де каиағаттанғысьіз орындайды, жоспарда көрсетілген барлык объектілердін пайдалануға бері- луін камтамасыз етпейді. Подрядка алатын кұрылыс уйымдары курылыс жұмыстарын жүргізгенде болатын шығынды 30 про- центтен астам кеміте тұрса да, 1953 жылы пайда тапсырмасы орындалмады. Шығыс, Батыс темір жол кұрылысы жоғарғы баскармаларының курылыс уйымдары, көпірлер кұрылысы- нык, өнеркәсіп курылысыныц жэне темір жолдардык курылыс уйымдары жумыстыи куныя өте-мөте қымбаттатып, пайда жос- парын орындамай келеді. Катнас жолдары министрлігі күн сайын өсіп отырғаи тасы- малдыи мөлшерін игеру, транспорт заводтарынын өиеркәсіп өнімін улғайту және темір жол күрылысын тездету үшін ішкі резервтерді жақсырак пайдалануды өзінін басты міндеті деп санайды. Вагондар айнальшын тездету негізгі резерв болып кала бермекші. Министрлік станциялардын жұмысын жаксар­ ту, вагондардың боска тұруын кеміту, поездар жүрісінін шап- шандығын улғайту жөнінде бірсыпыра шаралар жургізді. Темір жолдардын жук жіберушілермен үйлесіп жумыс істеуі осы резервтерді толық пайдалану шарттарынын бірі болып табылады, Алайда унеркәсіп орындарыныц жалғас жол- дарында вагондардыц боска туруы ©сіп отырғандығын атап ету кажет. Мәселеи, ССРО Көмір өнеркэсіп министрлігініц шахталары мен кәсіпорындары 1953 жылы вагондардың нор­ мален тыс боска туруынын 1952 жылғымен салыстырғанда 12,1 процент артуына жол берді, ССРО Курылыс материал- дары өнеркесіп министрлігінің кәсіпорындары — 24,2 процент артуына жол берді. Қара металлургия министрлігінін, Түсті металлургия министрлігініц, Ағаш және кагаз енеркәсіп минис- трлігінің кәсіпорыидары да вагондардык көбірек боска туруы- на жол беріп келеді. Өнеркэсіп орындары вагондардын боска тұрғандығы ушін темір жолдарға әлденеше жуз миллиондаған сом айып төлейді. Егерде бұл каржыларды осы косіпорындар- дын басшылары таяу келетін жолдарды, әсресе жук тиеу, жүк түсіру операцияларына байланысты техникалык жабдыктарды өркендету үшін пайдаланған болса, онда олар осы кәсіпорын- дар шығаратын өнімніц едәуір арзандатылуына жсткен болар еді. Вагондардыц жук көтергіштігін пайдалануды бұдан былай да жаксартуга едэуір көңіл бөлу керек болады. Кэзіргі уакыт- та темір жолдар тарапынан бакылау жеткіліксіз болуы салда- рынан жүктерді тасымалдау кезінде вагондардын жук көтер- гіштігі көбінесе толык пайдаланылмайды. Сонымен катар ва- гондарды толык тиеуді арттырудык әрбір проценті бір жылдык 201

ішінде сол составили өзімвн темір жол транспортына милли- ондаған тонна жук тасуга мүмкіндік береді, ал біздін жүкжібс- рушілерге бұл тарифтін өзінен ғача кем легенде жарты мил­ лиард сом унемдеуге мүмкіндік берер сді. Тексеріп карағанда, жүк жіберушілер орта ссеппен алғаііда орбір оныншы вагон сайын дерлік біржарым тонна жүкті кем тіісйді, мосслен, му- нык ішінде көмірден 0,9 тонна, ағаштан 2 тонна, металл мен рудадан 1,2 тонна, металл сыныктарынан 3 тонна, астыктан (дон күйінде) 0,9 тонна, ұннан 0,5 тонна жүк кем тнелеаі. ССРО Ауылшаруашылык мшшстрлігінін, ССРО Дайындау мшшстрлігінін бірсыпыра кәсіпорындарында пресс шаруашы- лыгынын жайы канағагтанғысыз болғапдыктан вагоидардың жук көтергіштігіи пайдалану ісінде макта, жун, пішен тасыған кезде көптеген ысырапка жол бсріліп келеді. Эсресе металл сыныктарын алдынала престемей тасыған кезде жүктін кем тиелуіне көбірек жол беріліп жүр. Мұныц өзінде арбір бесінші вагонға 3 тоннадан астам жук кем тиолумен кследі. Кейбір шаруашылык миннстрліктері жук тиеуді толыктау жөнінде транспорт жанашылдары жасап шығарғаи жана, прогрессив­ ная тэсілдерді пайдаланбайды. Мәселен, Машина жасау минис- трлігінін кәсіпорындары, бул іс онын транспорт шығындарыи ондаған миллион сомға дейін кемітетін болса да, автомзшинз- ларға жүкті толтыра тиеуді эрдайым колдаиып отырмайды, Тиімсіз, онын ішінде шектен тыс алыс, темір жол тасыма- лын жою халык шаруашылығында вагондар айналымыи тездетудін және транспорт шығындарын кемітудік манызды резерві болып табылады. Козіргі уакытта темір жолмеи жібе- рілетін жуктердің едэуірі 2 мын километрлен астам кашык- тыкка тасылады. Кавказ бен Поволжьеден Сибирь мен Кыйыр Шыгыска, сол сыякты Солтүстік, Батыс жэне Онтүстік-Батыс ауландарына мунай өнімдерін алысқа тасымалдау ұлғай- тылды. Химия өчеркзсіп министрлігі Орта Азияның кәсіпорындарын- ла минералдык тыцайткыштарды өндіру жөніндегі тапсырма- ны орындамады. Бұған банланысты тынайткыштарды Орта Азияға еліміздің баска аудандарынан тасу кауырт өсіп кетті. Оцтүстік-Батыс жэне Батыс аудандардан Уралға, Сибирьге, Кыйыр Шығыска стаидартты үйлер едәуір мөлшерде тасыла­ ды, ал бұл жакка Сибирьден өңделмеген бөрене ағаш жөнелті- леді. Сондыктаи мундай шектсн тыс тасымалдарды кыскарту үшін станлартты уйлерді Уралда және Шыгыста жеткілікті өндіру керек. Балкалар мен швсллерлердің, кұрылыс кірпіш- терін:н, шымтезектін, цементтік және кеіібір баска жуктердін шектен тыс алыска тасымалдануына жол беріліп келеді. Су транспорты алыс жерге жеткізілетін көпшілік жүктерді тасымалдау ісінле темір жолға жөнді көмек көрсетпей келеді деп аитар едім. Х'ралдан Оңтүстік аудандарына, тіпті Кавказға деиін ағаш көп мшішерде темір жолмен тасылады, бул ағашты 202

темір жолмен, су жолы.мен аралас тасымалдау жоспары орын- далмауы салдарынан болып отыр. Каспи жэне Арал теңіздері- мен манта тасу төмендеп кетті. Солай бола тұрса да, мактаны Орта Азиядан Орталыкка Волга бойымен көптеп тасу жэне Каспи, Арал теніздерін пайдалану мактаны темір жолмен тасымалдауды едәуір кыскартуға көп көмектесер еді. Үкметтің нұскауларына сәйкес біз тиімсіз тасымалдармен куресу шараларын кушейтеміз, темір жол-су жолы катнасы- ныц аралас тасымалмн үііымдастыруды жақсартамыз жене внеркасіп пен ауыл шаруашылыгының кызметкерлерінен осы вте манызды мемлекетгік мәселелерге көбірек назар аударуды сураймыз. Депутат жолдастар! Қатнас жолдары министрлігі финанс минисгрі Зверев жолдастын баяндамасында, Бюджет комиссия- лары председатсльдерінік косымша баяндамаларында және депутаттардық сөздерінде көрсетілген сын ескертпелерден бар- лык кажетті кортындыларды жасайды, темір жолдардык, транспорт заводтарынын, кұрылыстарының жұмысын жақсар- туға қажетті шаралар колданады, мұнык өзінде де үнем тәр- тіб:н нығаіітуға, өнімсіз шығындарды жоюға, кұрылыстың кунын арзандатуға, жанашыллар жумысыныц тәжрибесін кені- нен пайдалануға ерекше иазар аударады. Темір жол транспортынын кызметкерлері енбек өнімділігін арттыру жолындағы және 1954 жылғы жоспарды мерзімінен бұрын орындау жолындағы социалистік жарысты өрістетіп отыр. Коммунистік партия мен Совет Үкметі социалистік Отан- ға барынша берілу рухьшда тэрбислсген совет тсмір жолшыла- ры темір жол транспортынын жұмысын онан әрі өркендетуді камтамасыз ету үшін өздерінің куші мен енбегін аямайдм. (Қол ш а п а л а к т а у ). Председатель. Депутат Палецкиске сөз беріледі. •Ю. И. Палецкис ( И о н и ш к и с с а й л а у о к р у г і, Л и т ­ ва С С Р -ы ). Депутат жолдастар! Біздер, совет адамдары, ушін 1954 жылғы көктем ерекше көктем болып табылады. Оның өзі — ілгергі сайланған Жоғаргы Советтің бесінші сессиясында сөйлеген Министрлер Советінік Председателі Маленков жолдастын сөзінде, СОКП Орталық Комитеті Пле- нумдарынын каулыларында жэне Партия мен Үкметтік баска да карарлары мен каулыларында алға қойылған орасан зор міндеттерді шсшетін екі-уш жылдын алғашкы көктемі. Бул Кылдардык ішінде біз халык тұтынатын өнеркәсіп товарларын ендірұді едәуір арттыруға, ауыл шаруашылығын кауырт өрле- туге тиіспіз. ССРО Жоғарғы Советініи карап, бекітуіне Министрлер Со­ вет! үсынып отырган, 1954 жылға арналған Мемлекеттік бюд- жеттің жобасы осы міндетке толык сай келеді. Бюджет кар- жыларынық негізгі бөлігі еңбекшілердіқ тұрмыс жағдайын, 203

мәденнеті мсн дснсаулыгын онші арі врксндстугс. совет мемле- кетінін корғанымпаздыгын нмгніітуға себсн бодлтын істік бэріно — халык. шаруашылыгы мен модеші іініраларлы кар- жыландыруга — багытталып отыр. Муның өяі тусішкті дс. өйткені К о м м у н и ст партия мен Сонет Үкметішн халык игиіп уиіін, Советтік Отанныц беіібіт курылысы меи бсйбіт гүлденуі үшін камкорлык студен баска ешкандан кяалегси миксаты жоқ. Міне сондыктан бүкіл сонет адамдары Коммунист Пар­ тия мен совет Үкметіи жоае олар.чын імікі саягаттлгы болсыи. сырткы саясаттағы болсын, барлык шараларын барынша бірауыздылыкпен колданлы. ССРО Жогаргы Советінін саіі- лауы осының айкын көрінісі болды. бул санлауда совет ядам- дарынын Коммунистік партия мен Сокет Үкметінін твиірегіне өте тыіьіз топтаскандыгын бсГшелептін улы жано журек тебе рендіретін ауызбірлігі тагы да кврінді. Совет Одагынык күіш мен куатынык негізі — снбскшілсрлні осы ауызбірлігінде, біз- дін көп ұлтты мемлекетіміздсгі блрлық халықтардык Д°сгы' ғында. Совет Одакынын Үкмсті нағыз халыктык үкмст. а і бүкіл совет халкынын мүддалері мен сркіи білдірсді. Егор біз капв- талистік слдердегі енбекшілердік жагллЛыи сске алсак, онда әртүрлі буржуазиялык жэне о п п о р ту н и ст партиялар тарапы- нан олардыц алданып жургенін, халыктын болымсыз аэшы- лығы болыи табылатын канауиіы таптар ж ік салу, куш жүмсау жоне эркыіілы амал айла жасау жолымен өкмет билігін басып алып отырғанын еске түсіретін болсак, совет халкыиын мыэғы- мас бірлігі кандай ұлы ж әне кандан бағалы жстістік екеніи онан да гөрі айкын көреміз. Америка Құрама Штаттарында сонғы президент сайлзуы кезінде сайлау жасына толған азаматтардың 64 проценті ғанз дауыс бсргенін, ал сайланғаи презилентке барлык сайлау- шылардыц үштен біріндейі ғана дауыс бергенін сскс салу- Дыч взі орынды болар еді. Сайлау кезінде 20 миллнонға жуык сайлаушы ортүрлі себептсрмсн сайлаушылар тізіміне енгізіл- мей калды. Литвада буржуазия усгемдік еткен уакыт әлі де біздін ес.імізде. Онда 1936 жылы сейм сайлауына сайлаушылар- дын іс жүзіндс 25—3 0 происнті ғана катьгсты, ал осы *сей*о деп аталатыннык өзіне бірде-бір жумысшы, бірде-бір енбекші Ж Ь З М * енбск\"'' интеллигент сайланбаған еді. Лит- а а м , ' ° Жоғарғы Советінін сайлауына сайлаушыларлын ^ п р о ц е н т , катысып, олардын бәрі дерлік коммуннстер мен пимо жоқтардыц бүкіл халыктык блогынын кандидатта- Е М * беРІ.е» когзіргі жағдайды ол кездегі жагдаймен могрм п г- ешб,р болмайдм! Лнтва халкы бұрын болып кер- ссеме ьмясыьндяа сга^на\"жет^ш° востты0р.дағы халықтарынык туыскандык

Украина мен Россиянын ұлы славян халыктарынын кайта косылуынын 300 жылдыры Совет Одағыньщ барлык халыкта- рынын куанышты және жаркын мерекесіне айналды. Бұл окый- га ұлы орыс халкымен ынтымактастык, одактық және достық катиас жасаудыц қаншалык орасан зор прогрсссивтік манызы бар екендігін совет елініц барлық халыктарына ерекше айкын көрсетеді. 1795 жылғы окыйға литва халкынык тарихында да өте ма- цызды бетбурыс кезен бонды. Бул жылы Польша үшінші рет бвліске тускеннен кейін литва және орыс халыктарынын таг- дыры ортак. іске айналды. Саяси жағынан алып К а р а г а н д а мунын өзі Литваны шетел интервенттеріиін, ец алдымен неміс интервенттерінін, басып алуынан кутКарды. Россиянын ец тандаулы улдарынын — Радищевтін, декабристердін, Герцен- нің, Белинскийдін, Чернышевскийдін, Добролюбовтыц — озат кдеялары Литвәда таратылу ушін ен колайлы жағдайға кез болып отырды. Бул идеялар литва халкынын улттык санасыи оятып, онык ұлттық-азаттык козғалысы үшін жағдай әзірледі. Литваныц Россияға косылуынын прогрессивтік мәнісін лит­ ва халкынык екі бөлсгінін тағдырындағы айырмашылық айкың көрсетеді: Литванын Германия өктемдігіне душар бол- ғаи бөлігі бірталай уакыттан кейін немістеніп, акыр аяғында кұрып жок бонды; ал сол кездін өзінде Россиямен шекаралас отырған литва халкыныц бір бөлігі тек сакталып кана кой- май, сонымен бірге улттык даму жолымен, ұлттык азаттық жолымен, алға карай кадам басып, улт болып дамыды. Мүның булай бону себебі, литва халкы царизмге карсы күресте улттық жзне элеуметтік азаттық жолындағы куресте орыс халкыныц алдыкғьі қатарлы өкілдерін, Россияның революцияшыл жұ- мысшы табын өзінің куаггы одактасы етті. Міне сондықтан да царизмнің ассимиляторлык саясаты нэтиже бермеді, царизм бул саясатты литва халқыныц улттык праволарын аякка басып, орыс халкыныц әділеттік сезіміне көпе-көрнеу карсы жасаған еді. Царизм 1865 жылы литва әріптерімен кітап және газет басып шығаруға тыйым салуға дейін барды. Бул шын мәнісінде баспа сөзге тыйым салғандык еді. Царизмніц мұндай ектемдігі литва халкынын мәдениеті мен оку ісініц дамуына қандай зыян келтіргені былай турсын, мунымен бірге жай сауаттылықты таратуға да зыян келтіргені эркімге мәлім. Тек прогресшіл революцияшыл күштердің табанды, каһарман күре- сінеи кейін литва халкы 1904 жылы литва баспасөзіне тыйым салуды жоюға жетті. Литва халкы бул женіске Россиянын ревонюциялык күштерінің қолдауы аркасында, Россиянын бар­ лык халыктарынын правосы үшін күрескен орыс халкынын колдауы аркасында ғана жетті. Царизм мундай жецілдік бе- руге 1905 жылғы жакындап келе жаткан революция дауылы- ныц сурапыл кушінен корыккандыктан ғана мәжбү.р банды. Эрине, патшалық Россиядағы цензура бақылауындағы баспа- 205

сөз нағыз еркін баспасөз бола алмады, болуы да мүмкін емес еді. Баспасөз бурж уазия өкіметі кезінде де бостандыкта бола алмады, өйткені буржуазия патша әкімдерінен гөрі де куши- рек каталдықпеи прогрессивтік баспасезді кудалап отырды. Біздік баепасөзіміз тек советтік кұрылыстың жеңісінен кейін кана нағыз бостандықка жетті. Литва халкы бұдан он жыл бұрын Гитлер оккупациям кезіндс басына тенген мулде кұртылып кету хаупінен ұлы орыс халкының және барлық туысқан халыктардың көмегі аркасын- да азат етілді. Тек осы көмектің арқасында ғана литва халкына литва жерлерін Советтік Литва туының астына біріктіру кам- тамасыз етілді ж әне экономика мен мәдениеттін бұрын болыл көрмегеи дәрежеде өркендеуіне мумкіндік жасалды. ІІІығы п күн Батые жактаи кара булыт түнерді, — деп жырланады Литванын халық жырында. Халықтык өзінін осы сөзі бакыт пен бостандык жолындағы куресте кай ж аш қарай сеніммен көз тіккенін бәрінен де гөрі айкын бейкелеГіді. Литва халқына ж әне бүкіл совет халыктарынын өркендсуі- ие нағыз сезімталдыкпен карап отырған ком мунист партий­ ный кемецгер саясатының аркасында, ұлы орыс халкынын жэ- не барлық туысқан халыктардыц көмегі аркасында литва халкы мәдекиеттіц, искусство мен әдебиеттік барлық салала- рында өзінің колы жеткек жетістіктеріне мақтана алады. Осы жылғы март айынын бас кезінде Москвада өткізілгеи литва әдебиеті мен искусствосыньщ тұңғыш он күндігі осы жетістіктердің айқын айғағы болды. Бул он күндік литва хал­ кы мәдениетінің орасан зор мерекесі ретінде, совет халыктары достығының жаңа керінісі ретінде өткізілді. Бул он күндік Со- веттік Литваның гитлершіл баскыншылардан азат болған ал- ғашкы он жылыкың ішінде істелген істер жөнінде берілген елеулі творчестволық есеп болды. Литва халкы он кундік ке- зіндс өзінік кэзіргісі мен жуырдағы өткендегісінін арасындағы танғажайып айырмашылықты тағы да айқын көрді, ал бурьш Литва буржуазиялык Европада сан тимей, мүсэпірлік халіндс калған еді, буржуазиялык Европа біздің мәдениетіміз- ге жшркене карал, біздін, халкымызға менменсіген саудакеш- тер меи саяси авантіористердін көзімен караушы еді. Кәзір біз ұлы Совет мемлекетініқ мәдени байлықтарын жа- саудын толык праволы қатысушылары болып отырмыз. Литва акындары мен жазушьіларының творчестволык сөзі, литва композиторларының, художниктерініц, драматургтерінік, кино сцеиаристерінщ, артистерінің шығармалары Совет Одағы- ныц барлыкхалықтарынын игілігіне айналуда. Литва әндері бар- лық елдерде естілсе дейтін акындардың арманы орындалды. , 'ЗЛІН социал ист өміріміздін шыныпан литва халкынык У рда өткен дәуіріне көз жіберсек, біз буржуазия диктатура- 206

сынык жылдарында мәдениеттіц өркендеуі қандай мүшкіл, кандай бкшаралық халде болғанын көреміз. Бізде кәзір жетіжылдық жане орта мектептердегі оқушы- лардыц саны буржуазиялық гимназиялар мен прогимназия- ларда окығандардан 15 еседен аса артып түседі. Он жылға толмайтын уакыттық ішінде Литвада басылып шыққан кітап- іардын тнражы 62 миллион данаға жетті. Мұның өзі буржу­ азия үстемдік еткен 20 жылдың ішінде бастырылып шығарыл- ған кітаптардан әлденеше есе көп болып отыр. Республикада көркемеиерпаздар катарына қалалар мен селолык жерлерде 140 мыненбекші катнасатыны да искусство- нын бұкаралык сыйпатын долелдейді. Москвада он күндікке катнаскан «По ленинскому пути» колхозы хорыныц, «Кауно Аудиняй» фабрнкасы хорыныц жэне Вильнюс университеті ансамблінін табысы халык искусствосыныц жоғары дэрежеде екендігін дәлелдейді. Литва халқыныц түрмыс жағдайынык өсуі халык шаруа- шылығының дамуында бұрын болып көрмеген табыстармен камтамасыз етіледі. Советтік Литваныц өнеркәсібі соғыстан кейін калпына келтіріліп қана коймай, сонымсн бірге едәуір есгі және өнімді 1940жьілғыдан үга еседерлік артыкшығарып отыр. Республика өнеркэсібі 1953 жылы Мемлекеттік жоспар- ды 105,5 процент орындады, 1952 жылға карағанда өсім 25 процент болды. Кәзір кала мен дсрсвняда жүргізіліп жаткан осынша кызу құрылысты Литва ешуакытта көріп, білген емес. Көпшілік тұтынатын товарлардын және азык-түлік товар- ларынын өндірілуі сонғы жылдары едэуір өсті. Ауыл шаруашылығы саласында да бірсыпыра жетістіктер бар. Біздін ж ас колхоздарымыз бірден-бірге нығаюда. Олар- дын көпшілігі қысқа мерзім іш іиде елеулі табыстарға жетті. Миллионер колхоздардың саны барған сайын көбеюде. Партия мен Үкметтіқ каулылары колхоздар мен колхозшы- лардын табысын едәуір ұлғайтуға, сөйтіп ауыл шаруашылығы өнімін өндіруді арттыруға мүмкіндік туғызады. 1953 жылы күздік егіс вте колайлы агротехникалық мерзімде егіліп, жак- сы көктеп шыкты. Колхоздар көктемгі егіс жұмысына өткен жылдардағыдан гөрі жақсы дайындалды. Овощ өткен жыл- дағыдан анағұрлым көп егіледі. Әрбір озат колхоз шымтезек- шірінді текшелерін дайындауда, көптеген колхоздарда жылы жайлар салынды, оларда көшеттер көктеп шыға бастады. Кол- хозшылар картопты шаршылап-уялап отырғызудык тәжрибесін табандылыкпен игеруде. Жемдік шөппен сүрлейтін дакылдар- дыц егіс көлемі ұлғайтылуда. Біздін колхозшыларымыз мал шаруашылығын өркендету жөнінде табанды жұмыс істеуде. 1953 жылы колхоздарда 86 мың бас малға және 103 мык кұска арнап мал қоралары, 207

бұзау қоралары, шошка коралары ж әне баска да мал мен кус тұратын жайлар салынды. Республикада селолық аудандарды кадрлармен нығаиту жөнінде жұмыс жургізіліп жатыр. МТС директорларынын кадры нығайтылды, колхоздарда жұмыс істеу үшін инженер- техник кызметкерлер мен ауылшаруашылық мамандары едзу.р жіберілді. Колхоз председательдерінін ж әне селодағы баска да басшы кызметкерлердің құрамы жаксартылуда. Мұнын бәрі ауыл шаруашылығын бұдан былай да өркендетуге кемектесе- тіні сөзсіз. Советтік Литвада көп жұмыстар істелді. Бірак өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы саласындағы барлык жетістіктер кә- зір халыктын өсіп отырған талабын канағаттандыра алмайды. Партия мен Үкметтіқ карарларын жүзеге асыра отырып, жекіл және тамақ өнеркэсібі, сол сыякты республиканын ауыл ша- руашылығы өнімді едәуір артык беруге тиіс. Мұнын бәрі 1954 жылға арналған бюджеттін жобасында беннеленіп отыр. Бірак Мемлекеттік бюджеттің орындалуы Партия мен Үкметтін тари- хи қарарларының қаншалықты белсенділікпен және толык жүзеге асырылатынына байланысты болалы. Бізде кемшіліктер олі көп. Республикада артта калып отыр- ған колхоздар да бар, кейбір кәсіпорьіндар әлі де болса жү- мысты нашар істейді, мемлекеттік жоспарларды орындамайды. Иесіздік, енбекке, жабдыктар мен материалдарға немкұрайды караушылык фактілері а з емес. Мұнык бэрі өзіндік кұинын төмендеуіне, рентабельділіктіц артуына, кор жыйнау жоспары- нын орындалуына кедергі болады. Республиканыц министрлік- тері мен ведомстволары өндіріс жоспарынын және өнімніа өзіндік кұнын кеміту жөніндегі тапсырманын орындалу бары- сын тиісті түрде қадағалап отыруды ж үзеге асырмағандығы- нан шаруашылықта әртүрлі өнімсіз шығындар мен ысырапты жоюға кажетті шаралар колданбағандығынан 1953 жылы косіпорындар мен ұйымдардыд пайдасынан бөлінетіи сома- ныа жоспары орындалмалы. _ _ Республиканың совет және ауылшаруашылык органдары СОҚП Орталык Комитетінін сентябрь Пленумынын талапта- рына сәйкес өз жүмыстарын кайта күруды әлі толык аяктаған жок, ауыл шаруашылығына басшылыкты жаксарту жөнінде кажетті шаралардың бәрін істеген жок, жүмыстағы бюрократ- тык әдістерді жойыгі болған жоқ. Республикада кейде ауыл шаруашылығьшың артта калушылығын ж едел жоюға бағыт- талған, кешеуілдетуге болмайтын міндеттер баяу шешіледі. Депутат жолдастар! ССРО-ның кейбір министрліктсріпе мыГбар ° Жоспарлау комитетіне біздіц қоятын талаптары- С °кғы жылдаРла Литва ССР-ның астанасы Вильнюсте со- ғыстын ауыр зардабын жою женінде зор жұмыстар жүргізіл-

ді. Фабрикалар мен заводтар калпына келтірілді, жаңа өнер- кэсіп орындары салынды, 197 мын шаршыметр тұрғын уй калпыиа келтірілді, жакадан салынды, халык ағарту, мәдениет, денсаулык сактау, сауда мекемелерінің желісі кецейтілді. Ллайда республнканың астанасында өнеркәсіп элі д е жет- кіліксіз өркендеуде, ірі кәсіпорындар жоқ. ССРО Мемлекеттік жоспарлау комитеті, ССРО министрліктері мен ведомстволары Вильнюсте жаца ірі өнеркәсіп орындарын салу мзсслесік баяу шешіп отыр. Қалада тұрғын үй құрылысы ете жеткіліксіз жүргізіліп, ек- бекшілердіц тілегінен артта қалып отыр. ССРО Электр стан- циялары және электр өнеркәсіп министрлігі, ССРО Квпшілік колды өнеркәсіп товарлары мвнистрлігі, ОСРО Азық-түлік то- варлары өнеркәсіп министрлігі, ССРО Қатнас жолдары минис- трлігі және калада өздерініқ кдрауьшда кэсіпорыидары бар баска да министрліктер түрғын уйлер салу жумысын өте баяу жүргізіп келеді. Вильнюстің гитлершіл оккупанттардан азат болғанына үс- ііміздегі жылы он жыл толуына байланысты ССРО Мемлекет- тік жоспарлау комитетіне Литва ССР-нык астанасы Вильнюс қаласын оиан әрі өркендету ісінде республикаға көмек көрсету шаралары туралы Одактық Үкметтің қаулысының жобасын тиісті одактык министрліктермен және Литва ССР-нын Минис- ірлер Советімеи бірлесіп карап дайыидауды тапсыру колайлы болар еді. Литва ССР-нық территориясында бірсыпыра бальнеология лық жәие текіз жағалауындық курорттар бар. Әсресе бүкіл- одақтық мацызы бар, өзінін. орасан су көзімен және шипалы шымтезек балшығымен кецінен әйгілі болған Друскиншжай бальнеологиялык курорты ерекше бағалы курорт болып табы- лады. Жыл сайыи бұл курортта 20 мыннан аса екбекшілер ем- дсліп, тынығады. Кәзіргі уақыгга Друскининкай каласын пла- нировкалау жобасы жасалды, жаңа электр стаициясы салынып жатыр, курортты көркейту жөніидегі жумыстар өрістетілуде. Үстіміздегі жылы балшыкпен емдейтін жаца орынның кұры- лысы белгіленіп отыр. Бірақ мұнын бэрі де жеткіліксіз бола- лы. Курортты толык куатымен пайдаланып, оның жыл бойы жумыс істеуін камтамасыз ету үшін, ССРО Денсаулык сактау министрлігі мен ҚОБОС Литва ССР-ы Министрлер Советімен бірге Друскининкай курортын өркеидету туралы жэне таяу уа- кыттың ішінде бірсыпыра жана саиаторийлер салу туралы маселе карағаны жөн болар еді. Депутат жолдастар! ССРО-нын соғыстан кейінгі барльіп. бюджеттері сыякты, 1954 жылға арналған Мемлекеттік бюд­ жет те бейбітшілік бюджеті болып табылады. Бейбітшілік ісі, букіл дүние жүзінде бейбітшілік үшін күресу ісі әрдайым да Коммуннстік партнянын, бүкіл совет халкыныд және оның Үкметінік манызды ісі болды, болып та отыр, бола да бермекші. '4. Камское иоданно. 209

Совет Үкіметі өзініц өмір сүрген алғашқы күндерінен бас- тап согыска карсы шыкты, ол бейбітшілік жолында тыянакты және дәйекті күрес жургізіп келді, империалистік агрессияиын барлык көріністеріне қарсы күресті, соғыс өртін түтандыру- шыларды, өлім адвокаттарының, халықтар арасында өшпенді- лік сезім таратушылардын бәрін де және кандабын болса да ашкерелеп отырды. Дүние жүзінің букіл адал ниетті адамдары сыякты совет халқы да, Берлин конференциясы өткізіліп жатқан күндерде Молотов жолдас бастаған совет делегаииясының бейбітшілік ісін нығайту жолындағы күресіне аса зор назар аударып, ыкласпен қадағалап отырды. Совет Одағынык айкын жэае шынайы позшшясы, конференцияда талқыланкан барлык мосе- лелер жәнінде совет делегациясы енгізген нақтылы және бітім- шіл ұсыныстар империалистердің «бейбітшіліктік кризисі» ту- ралы, «қырғыйкабақ соғыстың» сөзсіз болатындығы туралы байымдаулары қаншама жалған, ақылға сыймайтын жэне қылмысты екеиін бүкіл дүние жүзіне көрсетті. Совет диплома- тиясы Берлин конференциясында зор моральдық женіске ие болды. Женева кекесін шақыру туралы карар манызды жетіс- тік болды, ол кеңеске түнғыш рет Қытай Халық Республикасы баска үлы державалармен тең правода қатнаса алады. Дуние жүзініц халықтары Женева кенесінін он шешіміи сеніммён күтіп отыр. Совет Одағы делегациясының алдында кыйын міндет тұр. Бірақ совет делегациясы бүкіл совет халкы- нын, бейбітшілік пен демократия лагеріндегі барлык халык- тардын бірауыздан қостауын ұдайы сезіп отыратындығынан күш алады, өйткені совет делегациясы бейбітшілікке дегеи мызғымас ерікті білдіреді, ал бұл ерік барлык адамзаттыи адал ниетті, прогрессившіл күштерініқ де еркі болып табы- Барлык халықтар, бейбітшілік пен өмір күші женеді, бұл күш соғыс пен апім күшіне үстем болады деп күтіп, сеиуде. Депутат жолдастар! Мен Литва ССР-ы депутаттарыныи атынан ССРО-ныц 1954 жылға арналған Мемлекеттік бюдже- тін, Бюджет комиссиясынық енгізген түзетулерімен, бекіту ту­ ралы ұсыныска косыламын. Литва халкы Ұлы Отанымыздыц барлык халыктарынын туыскандык семьясында, Коммунистік партия мен Совет Үкме- тінің басшылығы арқасында, өзінің алдында тұрған міндеттер- ді оидағыдаи орындау үшін, коммунизм кектемінін басталуын жақындату ушін барлық күшін жұмсайды. (Қ о л ш а п а л а к- Председатель. 20 минутка үзіліс жарияланады. 210

Председатель. Депутат жолдастар! Бюджет туралы баянда- • маны талкылай береміз. Депутат Рагимовқа сөз беріледі. С. Г. Я. Рагимов ( Г е о к ч а й с а й л а у о к р у г і, А з е р - ба 8 ж а н ССР-ы). Депутат жолдастар! ССРО Жоғарғы Со- ветінің осы сессиясы социалистік Отанымыздык экономикасы мен мәдениеті жанадак мықтап өркендеген жағдайда жый- иалып отыр. Совет халкы Коммунистік партия мен Совет Үк- метінік екі-уш жыл ішінде халықты азық-түлік және көпшілік тутынатын товарлармен жеткілікті мөлшерде камтамасыз ету ушін ауыл шаруашылығын кенет өркендету, жекіл және тамак енеркэсібін жедел дамыту жөнінде жасаған кең программасын жүзеге асыру жолында асқан жігермен енбек етуде. Ұлы Отанымыздың барлык еқбекшілері сыяқты, Советтік Азербайжан енбекшілері де ауыл шаруашылығын жаңадак ке- нет өркендету туралы, елімізде астык өндіруді онан әрі артты- ру туралы, тың және тыңайған жерлерді игеру туралы Партия мен Үкметтің каулыларын бірауыздан мақұлдап қарсы алды. ССРО финанс министрі Зверев жолдастыц баяндамасында келтірілғен мәліметтер ССРО-ныд 1954 жылға арналған Мем- лекетгік бюджеті осы букіл халыктык міндеттерге бағындыры- лып жасалғанын көрсетеді. Үкмет бюджеттің жобасында СОКП Орталық Комитетіиің сентябрь жэне февраль-март Пленумда- рында, сол сыяқты Партия мен Үкметтің одан кейінгі каулы- ларында белгіленген шараларды орыидауға тиісінше каржы жұмсауды көздеп отыр. Ауылшаруашылмк өндірісін, азык-түлік жоие өнеркәсіп то- варлары өндірісін онаи әрі өркендетуді каржыландыруға бай- ланысты шығындардын едәуір өсетіидігімек бірге, бюджеттін жобасында ауыр индустриянын кажеттері де тиісінше еске алынған. Ауыр өнеркәсіп еліміздіқ халық шаруашылығыныд бүкіл саласының үздіксіз өсіп, дамуын камтамасыз ететін со- циалистік экономика ныц иегізі болып келді, сондай негізі бо- лып калады да. ССРО-нык 1954 жылға арналған Мемлекеттік бюджеті, өт- кен жылдардын бюджеттері сыякты, совет халқыиык бейбіт жемісті екбегініқ бюджет! болып табылады. Бюджетте біздіц ішкі және сырткы саясатымыз бейнеленеді, бұл саясаттык мә- иі — елімізде коммунистік коғам орнату үшін бейбіт жағдай жасалуын камтамасыз ету және бейбітшілік ісін агрессияшыл юптардың тарапынан болатын кол сұғудан корғап калу. Депутат жолдастар! ССРО-нын Мемлекеттік бюджетінің жалпы көлемінде одактас және автономиялык республикалар- дың жылдан жылға ұлғайып келе жаткан бюджеттері едәуір орын алады. Онын өзі республикаларда шаруашылык және мэденн курылыстардың кен көлемде жүргізілгендігін айқын Дэлелдейді. ССРО-нын 1954 жылға арналған Мемлекеттік бюджеті одақтас және автономиялык республикалар жөнінде, олардын 14. 211

өндіргіш күштерін дамыту жөиінде, түрі ұлттық, мазмүны со- циалистік мәдениетін гулдендіру жөнінде Совет мемлекетіиіа көрсстіп отырған камкорлығыныц бейнесі болып табылады. Совет мемлекеті бюджетінін осы ерекшелігі Азербайжав Советтік С оциал ист Республикасыныц бюджетінде де айкыя көрініп отыр. Азербайжак ССР-нык 1954 жылға арналғанбюд­ жет! кірісі мен шығысы жағынан 2.057 миллион сом болып белгіленді. Бұл каржы Советтік Азербайжаннын өнеркәсібіи, ауыл шаруашылығын жэне мәдениетін дамытуға мемлекетти жүмсайтын барлык шығындарыи тегіс камтудан алые жатка- нын, өйткені көрсетілген максаттарға одақтык бюджете» едәуір қаржы жұмсалатындығын атап өту ксрек болады. Республиканык бюджетінде каралған 1954 жылға арнал- ған қаржы ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіп өндірісіи онаи эрі өркендетуді, халыкка алеуметтік және мәдениеттік кызмеі ету ісііі жақсартуды және күрделі курылыс жумыстарынын зор программасын жүзеге асыруды қамтамасыз етеді. Азербайжан ССР-нык тек одактык-республикалык жэне рсспубликалык министрліктері мен ұйымдары бойынша ғана 1954 жылы күрделі кұрылыска жұмсалатын каржы 1953 жылы накты жүмсалған курделі каржыдан 43,8 процент артада. Күрделі кұрылыс жұмыстарының жоспарын ойдағыдай орын- дау халық тұтынатын товарлардың едәуір дәрсжеде арттыры.м шығарылуын қамтамасыз ететін жаңа өндірістік куаттардыіс- ке косуға, бірсыпыра ірі су шаруашылығы шараларын жүргі- зуге және Мингечаур су-электр станциясынық құрылысын аяк- тауға мүмкіндік береді. Денсаулык сақтауға, республиканын қалалары мен аудан орталықтарын көркейтуге, енбекшілер үшін ауруханалар, са- иаторийлер, демалыс үйлері жуйелерін кеңейтуге, халыкка ме- дициналық және түрмыс жағынан қызмет ету ісін жақсартуға арналған мемлекеттік шығындар жылдан жылға өсуде. Бюджет жетіжылдықтан жалпыга бірдей орта білім алуға көшуге байланысты өсіп отырған мектеп жүйелерін, медицина- лык жэне мәдени-ағарту мекемелерінің ұлғайған жүйелерін қаржыландыруды толық камтамасыз етеді. Халық шаруашылығынын аса манызды салаларыиа жәие мәденист құрылысына басшылық етуде республиканыц совет, партия органдарынын жүмыстарында болған үлкен кемшілік- тер мен елеулі қателіктердіц салдарынан, біздіц жумысымызда мыктап артта калғандык болып отыр. 1953 жылы шитті макта мемлекетке 1950 жылмен салыстырғаида 37 процент көп өткі- аіле түрса да, республиканык колхоздары мен совхоздары мак­ та дайындаудыц мемлекеттік жоспарын орындамады. Қоғам- дык мал шаруашылығын өркендетуде және онык өнімділігіи арттыруда да елеулі кемшіліктер болды, онын өнімділігі элі де сол төмен дәрежеде калып отыр. Республиканын көптеи қалып- тасқан жүзім, жеміс, жібек шаруашылыктары сыяқты халык 212

шаруашылығының салаларына жеткілікті көніл бөлінбейді. Овощ шаруашылығы мен картой өндірудін маңызына жете баға бермегендіктек, республика овощ пен картоп жөніндегі взінік қажеттерін, әсресе Баку мұнайшыларының қажеттеріи, қамтамасыз ете алмай отыр. Біздін мунай өнеркәсібіміз 1953 жылы жумысты қанағат- танғысыз істеп, жоспарды 99,4 процент орындады. Республи­ канки көптеген кұрылыс уйымдары жоспарларын орында- Кәзіргі уацытта республиканын барлық ұйымдарынын, Азербайжаннык барлык жұ.чысшыларының, колхозшылары- «ык жэне интеллигенциясынын күш-жігері ауыл шаруашылы- гындағы, өкеркәсіп пен мэдениет кұрылысындағы кемшіліктер- ЦІтез жоюға, 1954 жылдыц жалык шаруашылық жоспары мен бюджет!н сөзсіз орындауды жэне артығымен орыидауды кам- тамасыз етуге бағытталып отыр. Партиямыздың Орталык Комитеті мен ССРО Министрлер Совет! өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығын және мәденистті онан орі өркендету жөнінде алдымызға қойылған міидеттерді жүзеге асыру ісінде Азербайжан республикасына зор көмек көрсетіп Быйылғы жылы Азербайжанда, баска республикалар сыяк- іы, түрғын үйлер, аурухаиалар, электр станциялары, жол, МТС, су шаруашьиығы кұрылыстары, мәдени-түрмыс мекемелерінің күрылыстары кең өрістетіледі. Бүл жұмыстарды жүзеге асыру- ға одақтық министрліктердін атсалысып, Азербайжан ССР- кдағы өзініц кәсіпорындары мен үйымдарына басшылығы мен арактикалық квмегін күшейтуі өте кажет. ССРО Мұнай енеркәсіп министрлігі екінші Баку су прово- дынык кұрылысына көбірек көціл бөлуі кажет. Кәзіргі уакыт- га Баку каласындағы тұщы судын 75 процентін өндіріс жане 'урмыс максаттары үшін мұнай өнеркәсібі, 10 процентін темір «од транспорты жэне баска кәсіпорьіндар пайдаланады, ал халыкка судык тек 15 процент! ғана беріледі. Осының нэтижс- сінде Баку каласыныц халкы бірсыпыра жылдариан бері Судан тапшылык көріп келеді. Солай бола түрса да, ССРО Мұнай өнеркасібінін министрлігі су проводынын кұрылысын ете баяу жүргізіп келеді, бүл максатка жеткілікті етіп күрделі каржы бөліп шығармайды. Баку каласыныц ауданында табиғи газ байлығының коры орасаи мол бола турса да, рсспублика- яыц Министрлер Советі мен ССРО Мүнай өнеркәсіп министр- лігі тарапынан жеткілікті көніл бөлінбеуі салдарынан, баска түрлі отыкы жок Баку каласыныц турғын халкы көп уакыт- тардан бері газбен жеткілікті мөлшерде камтамасыз етілмсй келеді. 1954—1955 жылдардык ішінде Бакудың халкын сумен кам­ тамасыз ету үшін, сонымеи бірге каланы газбен жабдыктау мэселесіи түпкілікті шешу үшін ССРО мұнай өнеркәсіп ми- 213

нистрі Байбаков жолдастан Бакудын супроводы күрылысыи тездетуді өтінеміз. ССРО Мемлекеттік жоспарлау комитеті және тиісті ми- нистрліктер республиканын шикізат ресурстарын неғүрлым толык және нәтижелі пайдалануга баса көділ аударуы өте ка­ жет. Азербайжаннын кәзіргі бар токыма фабрикалары 1954жы- лы республикада өндірілетін мақта талшығынын 8 лроцентік ғана өқдеп шығарады. Республнкадан сыртка тасылатын мак- та кейіннен жылдык, мөлшері 700 миллион сомға дейін әртурлі мата турінде кайта келтіріледі. Мұнын себебі — республика- дағы кәзіргі бар екі мақта-мата комбинаты жылына 90 мил­ лион метрге дейін ғана бөз тобыиа жататын кездеме токып шы- ғара алады. Осы сәйкессіздікті жойып, едәуір ерсілі-карсылы тасымалды болдырмай, СОКП-нык XIX съезініқ директивала- рында көрсетілгеніндсй, косіпорындарды шикізат қорьіна, ал даяр товарларды халықка жақындату үш ін, біз көпшілік қолды өнеркәсіп товарлары министрі Рыжов жолдастан Азербайжаи ССР-нын Мингечаур каласында 1954— 1955 жьглдарда макта- мата комбинаты кұрылысын жобалау ж әне салу мәселесіи шешуді өтінеміз, бұл комбинат Мингечаур су-электр станния- сынын арзан злектр энергиясымен камтамасыз етіледі. Азербайжаи темір жолы өткен жылдан бастап Закавказье темір жолымен біріктірілді. Азербайжаи темір жаты жойыл- ганнан бсргі өткен он бір ай Закавказье темір жолыкьш, азер- байжандық бөлімшелерініц пайдалану шаруашылығы мен қызметі едәуір кыйындап кеткенін көрсетті. Закавказье темір жолының бүкіл тасымалында азербайжандық бөлімшедерінік жук тасымалдау жөніндегі үлес салмағы 60 проценттен асатыи- дығына карамастан, ж ол басқармасынын Азербайжаи терри- ториясындағы бөлімшелерге колма-қол басшылығы мен кө- мегініц жүзеге асуы өте жеткіліксіз. Закавказье темір жолынын басшылары тарапынан жеткіліксіз көніл бөлініп, тиісті кемек батмағандыктан, аса макызды бірсылыра жүктерді — мүнай өнімін, цементті, күрылыс материалдарын ж әне баска жүктср; д і — тасымалдау толык камтамасыз етілмей отыр, мұнык өзі рсспубликанын өнеркәсіп орындары мен кұрылыс ұйымдары- ның жұмыстарына анағұрлым теріс әсерін тигізіп отыр. Мүндай жағдай республикадағы темір жолдын техника жа- гынан карулануын күіиейту жөніндегі Үкметтің бірсыпыра кау- лыларын сонғы жылдарда ССРО Қатнас жолдары министрлігі- шц орындамағанынан бадып отыр. Баку-Баладжар темір жол торабын жүк тасымалы кыйындығынан кұткаратын екіиші інара Оолып табылатын Апшерондағы электрленгеи жаиа темір жол линиясыи салуды министрлік жыл сайын жоспар- дан шығарьщ тастайды. Дашкесан кен орнынан Закавказьенін металлургия комбинатына темір рудасын тасымалдау үшін ар- ■п салынған Алабашлы—Кущи жолын электрлендіру кейінге калдырылып келеді, Кәзіргі уакытта іске қосылмай отырғаи 214

тартабаи Степанакерт — Евлах темір жолын кеқтабан жолға көшіру туралы Үкмет каулысы орындалмай қалып отыр, бұл жм Таулы Карабах автономиялық облысынын. орталыры Сте­ панакерт каласымен байланыс ж асауға мүмкіндік береді және республиканыц негізгі ауылшаруашылық аудандарын кесіп втеді. Қатнас жолдары министрлігі темір жолшылардың мәдени- тұрмыс жағдайларын жақсартуға д а аз көмектеседі. Кәзіргі уакытта Азербайжан темір жолшылары тұрғын үймен жеткі- лікгі қамтамасыз етілмей отырғанына қарамастан, Қатнас ж ол­ дары министрлігі үстіміздегі жылы түрғын үй құрылысына арналған күрделі каржыны 1953 жылмен салыстырғанда 30 процент кемітіп тастады. Біз Қатнас жолдары министрлігі жэне Бещев жолдастын өзі осы мәселелердің барлығын кайта қарап, Азербайжан тсмір жолшыларына көмсктеседі деп сене- Міз, өйткені Бещев жолдас осы сессиядағы өзініц сөзінде сөй- леген депутаттардың тілектерін еске алуға уәде берді. ССРО Теніз және өзен флоты министрлігі Каспи пароход- ствосына, Бакудың кеме құрылысшыларына, жвндеу кәсіп- орындарыяа, теціз флотының кұрылыс ұйымдарына тиісті көмск көрсетпей отырғаныи да айта кету қажет. Флот ж асау және оны толықтыру ісі канағаттанғысыз жүргізілуде, халык шаруашылығынын өскелен міндеттеріне сәйкес емес. «Каспар» пароходствосы жүргінші және буксир кемелерін соншалықты керек етуіне карам астан, ол осьшдай кемелермен жеткіліксіз Дамтамасыз етілген. Бакудағы порттын, кеме тоқтайтын орыи- Дарынын, койма үйлерініц және порттык ішкі жүмыстарынын Механикаландырылуы қанағаттанарлык емес. Баку кеме жөн- Деу заводтары шұғыл қайта куруды керек етеді, алайда Теніз жане өзен флоты министрлігі бұл мәселені де осы уакытка дейін шешкен жок. Баку порты бар кала болранымен, онық ТОііз жүргіншілеріне арналған вокзалы жок, ал оны салу жө- ніңдегі мәселе апі күнге дейін шешілмей келеді. Теңіз ж әне өзен флоты министрлігі мүнай кұю портын Бакуден шығарып әкету мэселесіи де шешпей отыр. Апшерон түбегінде мұнай кұю портын салу жөнінде Теңіз жане өзен флоты министрлігі ұсынған жобалык тапсырманы ССРО Министрлер Советі бекіткен болатын. Алайда 1953 ж и ­ лыда, 1954 жылы д а осы порттын салынуына мнннстрлік еш- Дандай қаржы бөлген жок. Біз ОСРО теніз жэне озен флоты ыиаистрі Шашков жолдастан Каспи пароходствосына мыктап «вціл беліп, алға қойылған мәселелерді шешуде оған практика- ;,ық көмек көрсетуді сұраймыз. Депутат жолдастар! Республиканын колхоз даласынын ен- Оекшілері көкгемгі егіс жұмыстарын деркезінде өткізуге кам Жасауда. Олар көктемгі егісті сапалы өткізу ауылшаруашылык Дакшдарынан мол өнім алу жолындағы, әсресе Азербайжан- ла мақта шаруашылығынын артта калғандығын жою жолын- 215

дағы, күрестің шешуші кезеңі болып табылатынын жакс түсінеді. ССРО Үкметінін тапсыруы бойынша біз [ луыл шаруашылығыныя барлык саласын онан әрі өркендс жөнінде практикалык шаралар эзірледік, бұл шараларды жүэс- ге асыру таяу жылдарда ауылшаруашылык өнімін ендіру. мықтап ұлғайтуға мүмкіндік береді. Қосымша 300 мык гектарға де й ін кұнарлы жерлерді суар; үшін, су-электр сганцияларын са л у үш ін Азербайжан респуб- ликасы су корына өте бай. Сонымен бірге Азербайжанів көптеген қалалары мен селолары электрлендірілмегеи, рсспуо- ликанын. электр куатымсн ж абды қталуы мүлде артта калы: келеді. А зербайж ан енбекшілері Орталык Үкметтің зор көмеп аркасында аса ірі Мингечаур су-элсктр станцнясы күрылысш аяқтайды, бұл станцияны толык куатымен іске қосу Азербай­ жан халқы үш ін салтанатты мереке болып табылады, таяу жылдарда калаларымызды, колхоздярымызды, совхоздара- мызды, М ТС-терімізді электрлендіруге мүмкіндік береді. Алая- да ССРО Электр станциялары ж э н е электр өнеркэсіп министр- лігі электр куатьш беретін линиялар мен аудандык косым- ша станциялар қүрылысы туралы мәселені шешуді баяулапв, республиканы Мингечаур су-электр станциясынын электр куа­ тымен жабдыктау мәселесін өте кешеуілдетіп келеді. Ауыл шаруашылығынык барлы қ салаларын өркендегу, ка- лаларды, колхоздарды, МТС-тер мен совхоздарды электрлен- діру жөнінде б із ұсынған мәселелерді тезірек шешу және Кур* өзенінік орта ағысына су электр станциясын салу егін шаруа- шылығы мен мал шаруашылығынын мәдениетін кенет көтередс косымша 150 мың тоннадан астам шитті макта өндіруге, едэрр мөлшерде темекі, шай, жеміс, піллә ж ән е жүзім өндіруге мүм- кіндік береді. Депутат жолдастар! Үстіміздегі жылы еліміздін алдындз үлкен ж әне күрделі міндеттер түр. Бұл жыл үланбайтак тЫК ж эне тықайған ж ерлерді игеру ж өніндегі ауыл шаруашылы- ,ы \" кенет вркендету, елімізде азық-түлік’ және өнеркэсіп то- варларыньщ молшылығын ж асау туралы Партия мен Үкмет' тін тарихи қаулыларын іске асыру ж өніндегі зор жоспарларды ерындаудыц алрашкы жылы. Сондықтан да 1954 жылдык**; лық шаруашылық жоспарын ж әне мемлекеттік бюджеттінкір>СІ мсн шығысын орындаудыц зор манызы бар. Азербайжан ССР-ның еқбекшілері, күллі Совет Одағяв* СЫЯІУгьІі бұл міндсттердің сөзсіз орындалатындЫ- ына берік сенеді. Дацқты Коммунистік партиянын бізге оа - шыдық жасауы осы сенімнік негізі болады. Совет халкы взғ нің барлық ж еңістеріне, өзініц барлық табыстарына Коммү- нистік партиянын данышпан басшылығы аркасында «ел* и ™ ™ аМДЗрЫ С С РО Жоғарғы Советінін сайлауында *<* мунистер мен партияда жоқтардын халыктык блогынык 216

кандидаттарына бірауыздан дауыс беріп, Коммунистік пар- іияиың, Совет Үкметінін жэне біздің бүкіл халқымыздың ұлы бірлігінтағы да мықтап көрсетті. ССРО Жоғарғы Советіиің карауына ұсынылып отырған ССРО-нын 1954 жылға арналған Мемлекеттік бюджетінік жо- басы еліміздін алдына Партия мен Үкмет койған міндеттерге шык сай келетіндігін еске алып, мен Мемлекеттік бюджетті. Бюджет комиссиясынық тузетулерімен, бекіту туралы үсыныс- тарға қосыламын. Совет Одағыиын Коммунист»? партиясынын төнірегіне ты- ғыз топтаскан, Отаныиа шексіз берілген ССРО-нық барлық шыктарымен бірге Советтік Азербайжаннық еңбекшілері ал- да тұрған міндеттерді ойдағыдай орындау үпіін өздерінің бар- лык күшін жүмсап, елімізде коммунизм орнату ісіне ©здерінің үлесін косады. (Қ о л ш а п а л а қ т а у ) . Председатель. Депутат Бараташвилиге сөз беріледі. М. Г. Бараташвили (Х а ш у р и с а й л а у о к р у г і, Г р у ­ зин ССР-ы). Депутат жолдастар! Ж ау колдары айнала кор­ ми, мейрімсіз кагал соғыстарда қансырап дымы кұрыған кішкентай Грузиянық қамкоршы мен достар іздеп, кыйналған каратүнек күндері мен жылдары сонау көз жетпес алыста кал- Ды. Бүгін Грузин Советтік С оциалист Республикасы ССРО халықтарыныц туыскандық семьясында, ұлы орыс халкымен тығыз достасып, Коммунистік партиянын Орталық Комитеті мен Совет Үкметініц үздіксіз қамкорлығыкыц арқасында емір сүріп, өсіп-нығаюда. Грузияда Совет өкметі орнатылғаннан бергі 33 жыл онша көп уакыт емес, бірақ осы жылдардын ішінде елдін материал- дық жане мәдениет-тұрмыс дәрежесін көтеру үшін аса көп зор жүмысгар істелді. Біздің кәзіргі кол жеткен табыстарымызға •іениндік-сталиндік ұлт саясатын жүзеге асыра отырып кана жегуге болады. Республикада көптеген мектеп, кітапхана, Театр, кинотеатр және клуб бар. 130-дан астам ғылми-зерттсу чекемелері мен 19 жоғары дәрежелі оку орынынын ғылми кодлективтері ғылым мен техниканын аса манызды проблема- ларын шешу жөнінде жұмыс істейді. Біздіқ ғалымдарымыз- Дыц аса манызды ғылми проблемаларды шсшу, табиғат бай- •іыктарын ашу және пайдалану ісінде, ғылымнын өндіріспсн кнтымағын нығайту ісінде кол жеткен табыстары аз емес. Искусство мен әдебиет қызметкерлері де елеулі табыстарға Жетті. К ом м унист партия совет әдебиеті мен искусствосын Калыптастырып, дамыту үшін көп жұмыстар істеді. Ол көп үлтты Совет елінің творчестволық қызметкерлерін біртұтас еемьяға топтастырды. СОКП Орталык Комитетіиін идеология маселслері жөніндегі тарихи каулылары совет әдебисті мен искусствосынын тағдыры жайындағы Коммунист партиянын аор қамкорлығынын айқын бейнесі болып табылады, бұл кау- 217

лыларда совет әдебиеті мен нскусствосын одан әрі дамытудын жолдары сондай аііқын белгіленген. Совет Одагы Коммуниста партиясыныц XIX съезі бұл мәселелерге улксн көңіл бөлді. Грузиннін бейнелеу өнерінін дацқты демократиялык, дзету- рі бар, онын баюына орыстың озат коғамдық жәие әдеби-көр- кем ой-пікірі игілікті ыкпал жасады. Социалистік ұлттардыи тығыз ынтымағы жагдайында Грузин суретшілерінін творчес- тволық коллективтсрі жоғары идеялы реалистік искусство жа- сау жольша тусті. Грузиннің советтік музыка искусствосы да өзінін едәуір табыстарын занды мактан етеді. Озып шыккан көрнекті комлозиторлардык ілгергі буындары жасап кеткен бай мұра негізінде өсіп шыккан грузиннін совет композиторла- ры, өткендегі музыка мұраларын дамыта отырып, біздің козір- гі өміріміздің айқын, қызықты кұбылыстарын реалистік жол- мен әсерлі етіп көрсетуде. ¥лы Қоммунистік партиянық нұскаулары бүкіл совет әде- биеті скякты, грузиннін совет әдебиеті үшін дс басшы және ба- гыттаушы күш болып табылады. Грузиннід совет әдебнеті совет халыктарыиьщ туыскан әде- бяеттерімен тығыз ынтымақта өсіп-нығайды. Ол Коммунист партийный басшылығы арқасында елеулі идеологиялык кате- лерді жойып, дамудың дацғыл жолына түсті. Халыктардын туЫскандык идеясы грузин әдебиетін онық туа бастаған алгаш- кы кезінен бастап дерлік рухтандырды. Бұл идеяиың ертедегі грузин әдебиетіндегі тамаша бейнесі Ш ота Руставелидін мэңгі өшпейтін дастанынан орын алды, бұл дастан өзінін гуманизм- дік идеяларымен халыктардын қасиетті достығын куатгады, ұлттык ерекшеліктерге қарсы, әртүрлі халықтардың феодализм заманына тән душпандығына карсы бағытталды. Халыктар арасындағы достык тақырыбы, әсресе грузиннін совет әдебиетінде эсерлі көрсетілген, грузиннін совет әдебиеті Грузияныц өткен ғасырлардағы тандаулы жазушыларынынүлы дәстурлері негізінде ж эне дүние жүзіндегі ец идеялы, ең озат адебиет болып табылатын орыстыд совет әдебиетінін жемісті ықпалы арқасында дамыды ж әне дамып келеді. Грузиниін совет искусствосы мен әдебиетінін содяалистік кұрылыста атқарған ролі аз болған ж оқ. Социалистік кұры- лыстын барлық кезендерінде, әсресе Ұлы Оган соғысы жыл- дарында, грузин жазушылары есте каларлықтай көптсген шы- ғармалар жасады. Ал біздің творчествомыз совет адамдары- ның, біздін бүгінгі куніміздік геройларының, өскелсн мэдени тілектеріне толык ж ауап бере ала ма, б іздіц әдсбиетімізде сскірген коғамдық формацияны жана, социалистік қурылыс жолымен қайта кұрудың күрделі процестері, жана адамдар: дыц коммунизм кұрылысшыларынық — калыптасу продесі ----- --------— /^ци0ЛК|’ бейнеленбейді деп айтуға болады. « м ір жазушылардан озып к 218

Біздің түрмысымызда әрбір әдебиет және искусство қызмет- керіне күрылысшы мен үгітші шешеннік құрметті орны беріл- ген. Жазушыныц тек фактыны тіркеуші ғана болып отыруға правосы жоқ. Оның уақыйғалар сонында қалуға правосы жок. Жазушының орны — өміріміздіц алдыңғы қатардагы позиция- сында болу керек. Біздін ұлы заманымызды бейнелеу үшін ашық көркем полотно керек. Совет адамдары искусство мен одебиет шығармаларынаи өзіи, өзінің жақындарын, өзінін ойы мен сезімдерін, қателерін, касіреті мен куанышын, өзінің еқбе- гін, өзінін күресін, өзінін арманын көргісі келеді. Ол қателік- терді калай жою керек екендігін, өзінің тұрмысын қалайша жаксылап кұру керек екендігін көргісі келеді. Бүгін бізде кішкентай міндеттер жок. Партиянын, Үкметтін және өмірдіц біздің алдымызға койып отырған міндеттерініц барлығы д а — аса мадызды, толғағы піскен міндеттер. Тык жэне тыңайған жерлерді игеруде болсын, шай плантациясын, цитрус немесе жүзім бауларын ұлғайтуда болсын, бэрі бір, зрбір жазушының борышы — ұкыптылықпен білекті сыбанып іске кірісу, уакыйғаныи қалыц ортасында болу, олардыи мән- жзйін біліп ұғып алыгі, өзінін шыншыл, айкын, өткір сөзін Партиянын XIX сьезі совет әдебиетінін кол жеткен.елеулі творчестволык табыстарын көрсете келіп, совет мәдениетінін бұл аса мақызды саласындағы елеулі кемшіліктерді де көрсет- ті. Совет окушылары мен кино театр көрушілері солғын, кы- зыкеыз, бояма шығармаларды қаламайды. Партия әдебиет- тегі жалғандыкка және пасықтыкка қарсы үзілді-кесілді күрес жүргізуге шақырды. Партиянын XIX съезіндегі Маленков жолдастыц есепті баяндамасында келтірілген типтілік проблеяасын марксистік- лениндік терец ғылми жолмен баяндау әдебиетімізде шындык- тыөте дұрыс бейнелеуге жана мүмкіншіліктер ашады. СОКП Орталык Комитетінік сентябрь және февраль-март Пленумдарыныц қаульшары және совет халқынын материал- дық зл-ауқаты мен мәдениет-тұрмыс дәрежесін батыл көтеруге барытталған Партия мен Үкметтің баска каулылары совет жазушыларына үлкен міндеттер жүктейді. Партия мен Үкмет- тің қаулылары ғылым, әдебиет жэне искусство қызметкерлсрі- аің алдына да елеулі міндеттер қояды. Осы каулыларға жэне республиканын материалдык ол-ау- Катынкенет арттыру мүдделеріне сэйкес. Грузин ССР-ы Ғылым гкадемиясының техника ғылымы саласындағы жұмысын кү- шейту керек, ен алдымеи ауыл шаруашылығы мен орман ша- руашылығындағы, транспорттағы, тау-кен, кұрылыс жэне бас­ ка өнеркәсіп салаларындағы ауыр және көп енбек керек ететін жүмыстарды механикаландыруға көкілді көбірек аудару ке­ рек. Жака техника жасау жөнінде эксперименттік жұмыстар ұйымдастыру үгаін Академиянын материалдык-техникалык ба- 219

эасын нығайту керек жәяе Ғылым академиясы үшін салынатын үйлердін комплексініц құрылысын тездстуге арналған қаржы- ны көбейгу керек. Біздін адамдарымыз Отанымыздың тын және тынаиғаіі жерлерді игеру туралы шакыруына зор ынта жігермен үн косты. Грузияның он мын жігіттері мен кыздары Казакстанға, Алтайға және баска өлкелерге баруға тілек білдірді. Олардыц жана жерлерді игеруде көптеген кыйыншылықтарды женуіне тура келеді. Отанымыздын патриоттарынын каһарман еңбектерін көр- сету, елі.міздін ауыл шаруашылығын өркендетуге көмектесу — мәдениет кызметкерлерінің ардакты міндеті. Біздіц әдебиетіміз бен искусствомыздын ең мадызды міндеті каһарман ерлеріміз- ді — коммунизм курылысшыларын — көрсету болып табыла- ды. Әсерлі етіп бейнелеу, шыншылдық, адам ойынык, адам сезімінің жасырын түкпірлеріне терек көз салу, типтік мінездер мен күбылыстарды корытып, ала білу — әдебиет пен искус­ ство кызметкерлері шеберлігінік аса маңызды көрсеткіші. Совет әдебиетінін дамуы капитализмнік калдықтарыиа карсы, буржуазиялык ұлтшылдыкка қарсы, селкостык пеи артта калғандықка карсы, прогрсстін жолына кедергі болатын нәрсенін барлығына карсы күреспен тығыз байланысты. Біздің касиетті міндетіміз — жастарды коммунизм рухында тәрбиелеу, оларды жігерлендіру, шыиыктыру, оларға жоғары, таза, игі сезім беру. Окушьшарға, мектептердін тэртібін күшей- туге ерекше көкіл бөлу керек. Біздік мемлекетіміздің негіздерінін негізі — семьяны нығай- туға зор көкіл бөлінуі керек. Біздін көп ұлтты совет семьясыя- да бірде бір бұзык адам болмауы үшін күресуге тиістіміз. Біз тұрмысымыздан сырт айиалып, енбектен жалтарып жүретін «стиляга» атаулының барлығына карсы, біздің тамаша бола- шағымыздыц құрылысына бедсене катыскысы келмейтіндердін барлығына қарсы аяусыз күрес жариялауға тиістіміз. Қогам- дағы бүзық адамдар, эртүрлі авантюристер мен алаяқтар тап осындай «стилягалардан» өсіп шығады. Партия әдебиеттің артта калу себебін ашып, тартыссыздык тсориясыиа соккы берді. Партияның жауынгерлік шакы­ руына жоне СОКП Орталык Комитетінік сентябрь, февраль- март Пленумдарынын каулыларына ж ауап ретінде, зор мін- дсттерді жүзсге асыру үщін Грузияныц әдебиет және искусство кызметкерлерінің бүкіл лагері аттанды. Күні бүгін мэдениеттін барлық майданында зор кызу жұмыстар жургізілуде. Респуб- ликанын аудандарына жазушылар, суретшілер бригадалары баруда, өмірге бейім ж әне шын шығармалар жасалуда. Грузин совет әдебиеті колхоз тұрмысы туралы едәуір шыг гармалар жазды. Олардың біркатары совет окушыларынык калың тобынан лабыкты баға алды.

Біздін драматургтарымыз бен театр кызметкерлеріміз театр мәдениетш көтеру жолында, қажетті, жогары идеалы, аса көр- кем льесалар, спектальдер және кинофильмдер жасау ж о­ лында аброймен куресуде. Бірақ әсерлі спектакль жасау үшін театрлардың материалдық-техникалық базасын күшейту қажет екендігін айта кету керек болады. Театр қызметкерлерінің тұр- мьгсын жақсартуға да көціл бөлу қажет. Бүгін жазушыларымыздыц алдында зор міндеттер тұр. Олар жазушылардык Бүкілодактық екінші съезіи карсы алуға совет окушылары лайықты көціл бөліп, суйсініл окыйтын жана шығармалар жазып шығаруға тиіс. Жазушылардын бұл мін- детті аброймен орындайтындығында күмәи жоқ. Жазушылардын калыпты творчестволык жұмыс істеуі көбінесе олардың материалдык әл-аукатына байланысты, ал бүл сонғы жагдай баспалардыц қалыпты жұмыс істеуіне бай­ ланысты. Грузияның баспалары ©здерініи жұмысын жаксар- туы кажет. Грузия үшін куатты полиграфия базасыи жасау өте елеулі нэселе болып отыр, полиграфия базасынын жетіспеуі басла өнімін шыгару және оны тиісінше көркемдеу ісіне бөгет болып табылады. Партия мен Үкмет эрбір республиканы көркейтуге, совет семьясыныц эрбір мүшесінің бақытты болуына зор камкорлык жасауда. Осы қамкорлыкка бөленген грузин халкы бүкіл совет хал- кымен бірге ұлы Коммунистік партиянық және Совет Үкметі- нің төңірегіне бұрынғыдан да тығыз топтаса түсуде. Лениннің— Сталиинің туы астыида, СОҚП Орталық Комитетінің басшы- лыры аркасында совет адамдары еліміздегі коммунизм куры- лысы жолында жана табыстарға жетеді. Сайлаушылардың тілегін білдіріп, мен Үкмет ұсынған ССРО-нын 1954 жылға арналған Мемлекеттік бюджетініқ жо- басын түгелдей және толығымен костаймын. Біздіц куатты социалистік Отанымыз өсіп, нығая берсін! ССРО халықтарынык ұлы достығы көркейе берсін! (Ұ з а к Председатель. Депутат Мюрисепке сөз беріледі. А. А. Мюрисеп ( Р а к в е р е с а й л а у о к р у г і, Э с т о н ССР-ы). Депутат жолдастар! Жоғарғы Советтін бекітуіне үсыньшып отырған Советгік Социалистік Республикалар Ода- ғынын 1954 жылға арналғаи Мемлекеттік бюджеті Коммунис- тік партия мен Совет Үкметінін басшылығы аркасында Отаны- мыздың колы жеткен жана табыстарын сыйпаттайды. ССРО-нын Мемлекеттік бюджеті біздін көп ұлтты Совет мемлекетінін барлык республикаларынын экономикасы мен мэдениетініи онан әрі гүлдене түскендігін көрсетеді. Ол ұлы Совет Одағының курамына кіретін ұлттардың барлығына бір- 221

дей Партия мен Үкметтің істеп отырған әкелік камкорлығынын айқын бейнесі болып табылады. Эстон ССР-кын мысалынан совет халыктарыныц достығы мен туыскандык көмегінін ұлы күші көрініп тұр. Біздін ресаубликамыз Коммунистік партия мен Совет Үкметініц басшылығы арқасында соғыстан кейінгі тоғыз жыл- дың ішінде социалистік даму жсшымен карыштап алға басты, соғыстың салдарынан кыйрап калған өнеркәсіпті, транспортты, ауыл шаруашылығын тез қалпына келтіріп қана койған жок, сонымен бірге халык, шаруашылығы мен мэдениеттін барлык саласын, соғыска дейінгі дәрежесім ен салыстырғанда, едәуір алға бастырды. Республиканың өнеркәсібі 1953 жылы жалпы өнім шығару жөніндегі жоспарды 102 процент орындап, екімді, 1952 жыл- мен салыстырғанда, 11 процент артық берді. Республика өнер- кзсібінің өнімі, соғыска дейінгі уақытпен салыстырғанда, 5,3 есе артты. Соғыска дейінгі дәрежемен салыстырғанда, электр энер- гиясык вндіру 3,6 есе, сланец өндіру 2,8 есе, макта-мата өндіру 3,1 есе, былғары аяқкиім өндіру 3,7 есе, резина аяк- киім өндіру 9 есе өсті; балық аулау 54 процент артты, балык консервін жасау 7,5 есе, кондитер заттарын өндіру 6,5 есе көбейді. Б із ішкі резервтерді пайдалану жолында табандылыкпек күрес ашып, жұмыстағьі елеулі кемшіліктерді деркезінде жой- ған болсак, өнеркәсіп саласындағы табыстарымыз анағұрлым кеп болған болар еді. Бізде мемлекеттік жоспарларды орын- дамай отырған кәсіпорындардыц саны әлі д е едәуір. Республиканын кейбір кәсіпорындарьшда сапасыз өнім шығару фактілері болды, ©німиің өзіндік кұнын кеміту жөніи- дегі тапсырманы орындау жолында тиісті күрес жүргізілмеді. Өнеркэсіп орындарының жумысындағы осы кемшіліктер бюд- /нетгің кірісіне өнеркәсіп пайдасынан бвлінетін едәуір соманын туспей калуыиа әкеліп соқтырды. Үстіміздегі 1954 жылы өнеркәсібіміздік жүмысты өткен жылдағыдан жаксы істеуі үшін, сөйтіп өзінің өндіріс жэне фішанс жоспарларын орындауы үшін барлык жағдай бар. Осы жылдыд бірінші токсанынын өнім шығару жоспары артығы- яен орындалды. Республиканың көптеген кәсіпорындары, Мос­ ква кэсіпорындары коллективтерініц үлгісі бойынша, енбек внімділігіи арттыру жөнінде, өнеркәсіптің косымша резервтерін іздестіру жөнінде міндеттемелер алып отыр. Республиканык партия, совет, кәсіподақ орындары осы тамаша бастаманы барлык кәсіпорындарымызка тарату міндетін өздерінін алдына койып отыр. Мүныц ойдағыдай нотиже беретіндігінде күмэн жоқ. Эстонияда шаруалар шаруашылығын жаппай коллективтен- діру басталғаннап бері бес жыл өтті. Осы уакыттың ішінде 222

колхоздарымыз үздіксіз өсіп, нығайды. Климат жағдайы жөні- иен колайсыз болған сонғы екі жылда колхоз өндірісінін өсу карқыны біраз бөгеліп калды. Республика 1953 жылы коғам- дык. мал шаруашылығын өркендету және онык өнімділігін арттыру жоспарын орындай алмады. Дегекмен, 1953 -жылы колхоздардыц қоғамдық табысы, 1950 жылмен сальістырғанда, біржарым есе, бөлінбейтін корлар екі есе өсті. Республиканыц колхоздары соқғы үш жылдын ішінде курделі курылыстарға 100 миллион сом каржы жұмсады, жакадан 1.200 мал корасын галды. Әрине, бұл, мулде жеткіліксіз. Колхоз малдарынын едәуір бөлегі әлі де колхозшылардын хуторлардағы корала- рында тұрады. Республикада ауылшаруашылык жұмыстарыи механика- ландыру жедел каркынмен өсуде. МТС-тердің трактор паркі. 1950 жылмен салыстырғанда, екіжарым есе өсті, ал комбайн- дардық саны жеті есе көбейді. 1953 жылдын өзінде ғана МТС- тердіц механикаландырылған жұмыстарынын көлемі 1952 жыл- мен салыстырғанда 40 процент артты. Негізгі егіс жұмыстарын механикалаидырудын үлес салмағы 70 ’процентов жетті. Осын- лай тез өсуге қарамастан, біз Одактағы орта көрсеткіштен әлі де артта қалып келеміз. Мунын себебі: колда бар тракторлар мен ауылшаруашылык машиналары әлі де мүлде жеткіліксіз пайдаланылады, механизатор кадрларының мамандығы төмен, бұлардын саны сокғы үш жылда екіжарым еее көбейді. Меха­ низатор кадрләрынын мамандығын арттыру жөнінде елеулі ■жүмыс тек СОКП Орталык Комитетініқ сентябрь Пленумынаи кейін ғана басталды. СОКП Орталык Комитетінін сентябрь жане февраль-март Пленумдарыньш каулыларын орындауда Эстон ССР-нда МТС-тер мен колхоздарды басшы кадрлармен жәие мамандар- иен нығайту жөнінде едәуір жұмыс істелді. МТС-тердін дирек- торлығына, бас инженерлігіне, мастерскойлардың менгеруші- лігіне жоғары және арнаулы орта білімі бар 228 адам жібе- Рілді. Республикадағы 914 колхозға 947 агроном мен зоотех­ ник жумысқа жіберілді. Ауыл шаруашылығы мамандары мен іәжрибелі практиктердің есебінен колхоз председательдерініц курамы нығайтылды. Осынын нәтюкесінде колхоздардын, МТС-тердің және совхоздардык жумыстары бірсыпыра жак- ғарды. Мал кыстату өткен жылғыдан гөрі жақсы уйымдасты- рылды. Мұнык өзі сүт саууды молайтып, мемлекетке сут сату- Ды көбейтуге мүмкіндік берді. Республиканыц совхоздары мен колхоздары соңғы алты айдың ішінде 1952— 1953 жылдардыц тиісті мерзімдеріндегіден мемлекетке сүтті 41 процент көп сатты. Әрине, бул бізді еш- хандай қанағаттандыра алмайды. Қоғамдык мал шаруашылы- (ьін өсіру, онын өнімділігін арттыру және жемгаөп базасын иыгайту жөиіндегі тапсырмаларды орындау үшін элі де ора- сан көп жұмыстар істеуге тура келеді. 223

Бұл жерде Центросоюздың, ССРО Дайындау министрлігі- нін, ССРО Азык-түлік товарлары өнеркәсіп министрлігінік республикаға концентратіалған жемшөптерді тиісті мелшерде бөлігі, жеткізіп беру ісін канағаттанғысыз орындап отырған- дығын айта кету керек. Біз осы министрліктер мен ССРО Мемлскеттік жоспарлау комитетінен кондентратталған жем- шөптермен республиканы осы мәселе жөніндегі ССР Одағы Мшшстрлер Советі кабылдаған каулыға сай мөлшерде толык және деркезікде камтамасыз етуді қатты өтінеміз. Мұның өзі республика колхоздарыныц малды бордакылау ісін жаксар- туына, сыйырдың сүттілігін арттыруына және мемлекетке ег пен сүтті көп сатуына мүмкіндік береді. Біздік колхоздарымыз көктемгі егіске әзірленудің бары- сында өздерін тұқыммен өткен жылдағыдан гөрі жақсы кам­ тамасыз етті, егістікке жергілікті тыңайткыштарды квп тасыды. Алайда колхоздар мен МТС-тердін көктемгі егіске әзірле- иуін әлі де қанағаттанарлык деп есептеуге болмайды. Респуб- ликаныц кейбір аудандарында колхоздардың барлығы бірдей өздеріи картоп түкымымен камтамасыз еткен жок> зығырдын, көпжмлдык шөптін тұкымдары жетпейді; минерал тыкайг- кыштарды тасып жеткізу кешеуілдеп калып отыр, ал бөлінетін тыкайткыштың мөлшері біздін барлық кажеттеріміздің ориын толтыра алмайды. МТС-тер мен ММС-терде 20 апрельге тракторлар мен ауылгиаруашылық машиналарьіныц 7 процеіпі жөнделмей қалды. Машина-трактор станцияларынык запас б&.- шектермен жеткілікті жабдықталмауы тракторларды жөндеу қаркынына әлі д е мықтап әсерін тигізіп отыр. Біздің МТС-теріміз бен колхоздарымыз СКГ-4 картоп- отырғызғыш жеткізу жөнінде ССРО Ауылшаруашылык минис- трлігіне едәуір талаптар кояды. Бізге осы машиналардын жыл- дың бірінші жартысындағы жоспарынын 30 процент! ғана жоне жылдық жоспардыя 23 процснті ғана жіберілген. Шар- шылап-ұялап егу әдісімен отырғызылған картоптын катар аралығын баптау үшін кажетті культиваторлар келтірудін жаііы да осындай. Жылдың бірінші жартысында ж іберуге ұйғарылғаи 210 ҚОН-2, 8П культиваторларынан біз тек 19 культиватор ғана а;ідык. Біздіц республикамыз үшін бұл мәселенің өте үлкен мацызы бар. Біз ССРО ауылшаруашылык министрі Бенедик­ тов жоддастаи картопотырғызғыштар мен культиваторлардык тез жібертіліп, тиісті орындарға 10 майдан кешіктірілмей жет- кізшуін сұраймыз. Республикамыздыц вте ылғалды ж әне батпактанған жер- лсрді негұрлым тез күрғату есебінен асгық өндіруді ұлғайтуға мүмкікдіп бар бізде ондай жерлер бір жарым миллион гектар- даи болады. Мұны бұрын жасалған, бірак соғыс кезінде жа- рамсыз болып калган, 300 мың гектардай жердегі күрғату сис- 224

темасын қалпына келтіріп, кайта кұру аркылы, соидай-ақ ұсақ ағашты ормандарды, бұталарды тазарту, тастар мен кой тас- тгрды жыйнау жолымен істеуте болады. Мелиорациялык жұ- мыстар жүргізу бізге таяу екі-үш жылда астық, картоп және жемшөп дақылдарын өндіруді шұғыл ұлғайтуға мүмкіндік бе- реді. Бірақ мұның езі мелиорациялық жумыстарды кеңінен ыеханикаландыруды талап етеді, едәуір мөлшерде әртүрлі ма- шиналарды керек етеді, ондай машиналар бізде мулде аз. Сон- дықтан біз ОСРО Мемлекеттік Жоспарлау комитет) мен ССРО Ауылшаруашылық министрлігінен республиканы мелиорация­ лык машиналармен деркезінде камтамасыз етуге елеулі көңіл бөлуді сұраймьғз. Егер бұл мәселе осы уакытка дейінгідей бо- лып шешілстін болса, онда бізде батпак. жерлерді игеру женін- дегі манызды істіц орындалмай калу хаупі туады. Республикамыздын ауыл шаруашылығыныц екбекшілері быйылғы жылы көктемгі егісті мүмкіндігінше жаксы өткізіп, кол өнім жыйнауға жэне СОҚП Орталық Комитетінің сен­ тябрь жэне февраль-март Пленумдарьінық каулыларын орын- Дауда айтарлықтай алғашқы қадам жасауға ұйғарып отыр. Бізде кыйыншылықтар өте көп. Бірак бұл кыйыншьшыктарды жеціп, жұмыстағы кемшіліктерді жойып, колхоздарға, МТС- тер мен совхоздарға басшылыкты жаксартып, деревняда социа­ листа жарысты кецінен ұйымдастыра отырып, ауыл шаруа- шылығын кенет өркендету жөніндегі алда тұрған міндеггерді ойдағыдай орындап шығамыз.. Эстон ССР-нык экономикасында жанар сланец өндіріп, ұксатудық ролі аз емес. Осы сланец негізінде кәзіргі кездік взінде Ленинград пен Таллинді турмысқа жүмсалатын газбен жабдықтау мәселесі лрактикада шешілді. Елдін солтустік- батыс аудандарынын өнеркәсібі ж үз мыңдаған тонна суйык ЗДанец отынын алады. Алайда мұның өзі эстон жерінің қой- иьіңда соны жаткан жанар сланецтін аса мол запасын игерудіц бастамасы ғана, елдін бүкіл солтүстік-батыс аудандарында Жергілікті отын-энергия базасын жасаудағы зор мемлекеттік ироблеманы шешудін алғашкы қадамы ғана деп есептеуге болады. Ғылми-зерттеу мекемелсрінін бұл проблеманы зерттеуі мы- ианы көрсетті: жанар сланецті газ, сүйық отын, электр куатыи, иемент жэне баска күрылыс материалдарын өндіру үшін, ауыл шаруашылығына керекті тыкайткыштар, химиялық өнімдерді шығарып алу үшін комплексті пайдалану ең жаксы техника- лық-экономикалык көрсеткіштерге жетуге, еліміздік халык шаруашылығы үшін сланецтіц кұрамьіндағы пайдалы бөлігі- “ІКбәрін неғұрлым толық айырып алуға мүмкіндік береді. Жанар сланец базасы негізінде Ленинградты тұрмыска Жұмсалатын газбен жабдыктауды ұлғайту, Ригаға, Прибалти- каның жэне баска калаларына арзан газ беру шүғыл міндет бадып отыр. Осыныц есебінен солтүстік-батыс аудандарға 15. Казахское издание. 225

қатты отын тасымалдау екі еседей азаятындығын ескеру керек. Біз ССРО Мемлекеттік жоспарлау комитетінік жане тиісті одактық минисірдіктердіқ Эстон ССР-ндағы жанар сланецтерді комплексті пайдалаиуға баса көкіл бөліп, осы мәселе жөнін- дегі біздіи усыныстарымызды косгауын кажет деп санаймыз. Рсспубликаныц бюджетінде жергілікті және кооператив™ енеркэсіптерден түсетін түсім едәуір орын алады. Олар кеп- шілік түтынатын заттар шығару жөніндегі тапсырманы орын- дай отырып, өздерінік жұмыстарын сан жағынан да, сапа жағынан да едауір жаксартты. 1954 жылдын біріиші токса- нында өндіріс жоспары орындалды, бірақ бұйьімдардын кейбір турлері жөніиен, эсресе мебель, бьілғары аяккнім жэне каііы,-- обзел бұйымдары жөнінен жоспар орындалмады. Бұған басты себеп — мебельге арналған тілінген ағаш материалдары нел фанера сыяқты, аяккиім жэне әбзел өңдірісіне керекті улке» және шағын тері сыякты шикізаттардык толык жеткізілмегек- Дігі. Республикаиын агаш өнеркәсібі ағаш дайыидаудық мау- сымдық жоспарын орындады және артығымен орындады. Алайда ССРО Ағаш жэне кағаз өнеркәсіп министрлігі жәие министр Орлов жолдас республиканың ағаш материалдары қорын деркезінде толыктырып отыра алмады, сөйтіп Эстония- нын өнеркәсібіне, сол сыякты қурылысына елеулі зыян кел- тірді. Біз Орлов жолдасган мұндай төзбестік жағдайды түзе- туді сураймыз. Сонымен бірге, ССРО көпшілік тұтынатын товарлар өнер- кәсіп министр! Рыжов жолдастан да республикамыздын коры бойынша былғары шикізаттарын толык жеткізуге шаралар колдануды сураймыз. Рсспубликаның құрылыс үйымдарынык жұмысы ағаштык нашар жеткізілуінен ғана емес, сонымен бірге олардык кір- пішпсн жабдықталуының жеткіліксіз болғандьіғынан да елеулі кыйыншылыктарға кездесе бастады. 1954 жылы кірніш өндіру мен оны тұтынудын арасында 20 миллион дана кірпіш алшак- тык туды. Егер ССРО Мемлекетгік жоспарлау комитет! мен ССРО Құрылыс материалдары енеркәсіп министрлігі Таллинде салынатын куатты кірпіш заводы үшін 1954 жылы күрделі *аР*ы™ көбейтуге көмектеспесе, бұл сәйкессіздік өсе түседі. ССРО Мемлекеттік жоспарлау комитеті бул заводты іске косу мерзімін І9о4 жылға және 1956 жылдыц басына белгілеп отыр. Ырақ заводтын 50 миллион сомдык жалпы сметалык құныиан 1954 жылдыц 1 январына дейін тек 13,9 миллион сом ғана нгсрілді, ал 1954 жылға 9 миллион сом ғана бөлініп отыр- Мұндай карқынмен бұл заводты салу әлі де бірсыпьіра жылға созылатындығын есептеп шығару қыйын емес. Сонымен, ауыл- шаруашылық, турғын үйлік, өнеркәсіптік, коммуналдык жэяе модениет-түрмыс күрылыстарынык аса мацызды участоктері, 226

сол сыякты хуторлардан колхоз поселкесіне көшіп келетін кол- хозшылар кірпіш сыякты кұрылыс материалынан барған сайык катты мұктаждық көретін болады. Біз Эстон ССР-нын Құрылыс материалдары өнеркәсіп ми- нистрлігі бойыпша 1954 жылы күрделі қаржыны 16 миллион сом көбейтуді, сонимен катар кұрылыс ұйымдарының подряд жүмыстарынык көлемін тиісінше арттыруды өтінеміз. Республикада «Кунда» цемент заводы бар. Ол өмір сүре бастағаннан бергі бірнеше ондаған жылдардыц ішінде гидро- техішкалык және баска арнаулы кұрылыстардыц қажеті ушін жоғары сапалы 500 маркалы ж әне одан да жоғары цемент беретін жұмысшылардьщ аса маман берік коллективі қалып- іасты. Оныц үстіне, завод ауыл шаруашылығыныц кажеті үшін едәуір мөлшерде цемент сапалын береді және уй төбесін жаба- тын шифер шығаруды менгеруде. Егер біздік цементке, әсресс үй төбесін жабатын материалдарға, мұқтаждығымыздың үлкеь екенін еске алсак, республика ушін бұл заводтык кандай зор канызы бар екендігі айкын болады. Солай бола тұрса да, ССРО Мемлекеттік жоспарлау комитеті Үкметке осы заводта цемент өндіруді, демек, үй төбесін жабатын материал өндіруді жою туралы үсыныс енгізді. Біз ССР Одағы Министрлер Сове- тінен республикадағы жалғыз цемент заводын жоймауды өті- неміз, өйткені онык езі біздін кұрылыстарымызға үлкен нұксаи келтіреді. Зверев жолдастық баяндамасында көрсетілгеніндей, кұры- дыс үйымдарынын жұмысты нашар істеуінік негізгі себептері- нің бірі — жұмысшылар күшінін өте-мөте тұрактамауы болып табылады. Эстон ССР-ныц кұрылыс ұйымдарында жүмысшы күшініқ түрақтамауы 1953 жылы орта есеппен 68 процент бол- ды. Мүнда эсресе республикамыздыц Азаматтык-тұрғын үй күрылыс министрлігінде істің жайы өте нашар. Біз жумысшы күшініи көп тұрактамауы көбінесе күрылыстарда жалакы маселесінің тәртіптелмеуінен деп есептейміз. Өндіріс үйлерінік, тұрғын үйлердіқ, мектептердіи, ауруха- налардык, балалар мекемелерініц қүрылысын тездетпейінше, енеркәсіпті, ауыл шаруашылығын, халыктын материалдык әл- ауқатын тез өсіру мүмкін емес. Сондыктан кұрылыс жұмыс- шылары кадрларын тұрактандыру ушін, олардың мамандығын үнемі арттыру үшін адамдардын материалдык ынталылығын күшейту керек, кұрылыс жұмысшыларынык жалакысын өнер- кәсіптік жетекші салаларындағы жұмысшылардын жалакы- сына дейін катеру керек, көп жыл істегені үшін жалакысына косымша акы белгілеу керек тағысы тағы сондай. Оның үстіне, әртүрлі министрліктер мен ведомстволардын кұрылыс ұйымдарыныц жалакы системясындағы айырмашы- лыкты жою керек. Біз кейбір ведомствода кұрылыс жұмыста- рындагы еңбекке үдемелі-сдел ақы енгізіліп, баска да артык- 227

шылык белгіленгенде, соныц ішінде касындағы баска үйым- дар, неғұрлым кыйын кұрылыс жұмыстарын орындай түрса да, мұндай артыкшьиыктармен пайдаланбайтындығынык бірсыпы- ра мысалдарын білеміз. Міие, жұмысшы күшінік тұрактамауы осыдан келіп шығады. Кұрылыстағы істің жағдайы айтылған кемшіліктерді жок» жөнінде тықғылыкты шара колдануды талап етеді. Біз ССР Одағы Министрлер Советінен бұл мәселені караулы от- Жұмысшы әйелдер, әсресе біздік токыма кәсіпорындарынын жумысшы әйелдері, балалар мекемелерінін кұрылыстарына ССРО Көпшілік тұтынатыи товарлар өнеркәсіп министрлігінін аз камкорлық жасайтындығы жөнінде орынды наразылык білдіреді. Біз ССРО Көпшілік түтыиатын товарлар өиеркәсіп министрі Рыжов жолдастан осы кұрылыстарды ұлғайтудык мүмкіндігіи табуды сүраймыз. ССРО Көмір өнеркәсіп министрлігі біздік сланен бассейнін- дегі балалар мекемелерінің күрылысы туралы мәселені бүрын- ғысындай әлі де баяу шешіп отыр, біз бұл мәселені талай рет көтерген едік. Сланец бассейнінін шахтерлері министр Засядько жолдастан осы проблеманы неғұрлым тез шешуді күтеді. Депутат жолдастар! Жоғарғы Советтік карауына ұсыны- лып отырған ССРО-нын 1954 жылға арналған Мемлекеттік бюджетінін жобасында Коммунистік партия мен Совет Үкме- тініц дана саясаты бейнеленген, бұл саясат әрбір одактас рес- нубликанын вндіргіш күштерінік одан әрі тез өркендеуін, Совет мемлекетінің экономикалык куаты онан әрі нығаюьш камтамасыз етеді, совет халықтарының материалдык және мәдени тілектерін бүдан да толығырақ өтеуді қамтамасыз етеді. Сондыктан ССРО-ныц 1954 жылка арналған Мемлекеттік бюджетін, Бюджет комиссиясының түзетулерімен, бекіту тура­ лы енгізілген ұсыныстар өте дұрыс. Мен өз сайлаушыларым- нын тілегін білдіріп, бұл ұсыныстарды түгелдей костаймын. Көп ұлтты Отанымыздың, баска халыктарымен бірге Эстон Советтік Социалистік Республикасының еңбекшілері ауыл- шаруашылык өндірісін кенет өркендету жөнінде және совет халкынын материалдық әл-ауқатын онан сайын жаксарту жөнінде Партия мен Үкмет алға койған күрделі және жауапты міндеттерді орындауға өзінің бар күшін, бар жігерін жүмсай- ды. Бұл міндеттерді ойдағыдай орындау коммунизм құрылысы жолында еліміздіқ неғұрлым тез алға басқандығы болады. Ьіз өзіміздіқ туысқан Коммунистік партиянын, онын Орталык Комитстінің және Совет Үкметініқ басшылығы аркасында осы жолмен нык және берік сеиіммен алға басып келеміз. Совет халқынын өз үлы максатына жетуіне бөгет боларлык ешбір күш дүние жүзінде жок. (Қ о л ш а п а л а қ т а у ) . 228

Председатель. Депутат Ковригинаға сөз беріледі. М. Д. Ковригина ( И н т а с а й л а у о к р у г і, К о м и АС С Р-ы). Депутат жолдастар! Коммунистік партия мен Совет Үкметі халкымыздын денсаулығын сактау жөнінде үнемі кам- корлық жасал келді және кәзір д е ж асап отыр. Онын өзі Жо- ғарғы Советтіқ карауына ұсынылып отырған ССРО-нын 1954 жылға арналған Мемлексттік бюджетінік жобасында айқыи бейнеленген. Балалардыц смдеу-профилактикалык мекемелерініқ шығы- нына дәрігер, фельдшер, акушерка ж әне баска денсаулық сак­ тау кызметкерлерін даярлауға жұмсалатын қаржы жылдан жылға көбеюде. Бесінші бесжылдыктын уш жылы іш інде тек ССРО Денсаулык сақтау министрлігінін системасындағы ауруханалардыц өзіндегі орындардын саны 143 мыц орын көбейді; өткен жылы 52 мыннаи астам орын әзірленді. 75 медициналык, стоматологиялык және фармацевтік ннститутта 121 мың студент окыйды; 652 орта дәрежелі меди­ цина мектебінде 156 мың окушы фельдшер, акушерка, медици­ налык сестра болуға әзірленуде. 1953 жылы 23 мыкдай дорігср еліміздің жетілдіру институттарында, ірі емдеу-профилактика- лық иекемелерінде өздерінін білімдерін арттырды. Совет халқыныц материалдык ж эне мәдени дәрежесініц всуі, медициналык кызмет көрсету ісінік жақсаруы нәгиже- сіиде сонғы жылдардыц ішіиде халықтын денсаулық куйі едәуір жақсарды. Денсаулық сактау жұмысындағы табыстарды сөз кылған- Да мыканы мойындау керек: ССРО Денсаулык сактау министр- лігінің, оның жергілікті органдары мен мекемелерінің жумы- сьшда әлі д е көптеген кемшіліктер бар. 1953 жылы аурухана орындарын көбейту жоспары 99,6 процент, ал балалар ясли- леріндегі орындарды көбейту жоспары 90,8 процент кана орықдалды. Азербайжан республикасыкда 310 аурухана орны, Түркменстанда 350 аурухана орны ұйымдастырылмай калды. Кейбір одактас республикалардыц Министрлер Советтері медицина мекемелерін косымша көбейту туралы Одақтык Үк- метке өтініш жасайды да, ал кейіннен көбейтілген жоспарды ғана емес, тіпті негізгі жоспардыц өзін де орындамайды. Мысалы, Тәжік ССР-ныц Министрлер Советі аурухана орын- Дарынық санын жоспардағыдан көбейтуді екі жыл бойы сүрап келген болса да, бірақ олардық санын жоспардағы мөлшерде көбейтуді д е орындамады. Осы екі жылдыц ішінде республика- Да пайдалануға берілген аурухана орындарынын саны жоспар- яа көрсетілгенінен 800 орын кем орындалды. Денсаулык сактау мекемелерін дамыту жоспарынын кана- ғаттанғысыз орындалуынык себебі мынадан: ССРО Денсаулык 229

сактау министрлігі ж әне оның жергілікті органдары, сол сыяк- ты емдеу кұрылыстарын жургізетін баска министрліктер мен ведомстволар аурухаяа, балалар яслиі жэне әйелдер босана- тын үйлер құрылыстары жөнінде белгіленген тапсырманы орындамайды. Деисаулық сактау министрлігі бойынша күрде- лі кұрылыс жұмыстарының көле.мі тұтас алғанда 1953 жылы 89,6 процент кана орындалды. Одақтық-республикалык кұрылыстар жоспарынын орын- далман калған жалпы сомасы 1953 жылы 52 миллион сом бол- ды, оныц ішінде Россия Федерациясы бойынша 28 миллион сом1болды. Кұрылыс жоспарының қанағаттанғысыз орындалуы бүл іске ен алдымен денсаулық сактау органдарынын жэне жергі- лікті Советтердің тарапынан жеткілікті көңіл бөлінбеуінік салдарынан болып отыр. Азаматтық-тұрғын үй курылысы министрлігі денсаулык сактау мекемелерін салу жүмысын мүлде нашар жүргізеді. Мәселен, Мурманскідегі облыстык аурухананын салына бастағанына 10 жылдан асты. Осы мак- сатка бөлінген қаржы жыл сайын пайдаланылмайды: сокғы екі жылдык ішінде бөлінген 4.400 мыц сомнаи тек 1.800 мын сом ғаиа жүмсалып отыр. Орел каласындағы МОПР атындағы аурухананы калпына келтіру ісі де осындай баяу каркыішеи жүргізіліп келеді. Өнеркәсіп министрліктері ауруханаларды, поликлиникалар- ды, әйелдер босанатын үйлерді жәие балалар яслилерін салу ісі нашар — олардыц бірде-біреуі жылдық жоспарын орын- дамады. Өткен жылы күрылыс жүмыстарын әсресе канагаттан- ғысыз дәрежеде жүргізген: ССРО Құрылыс материалдары өнеркәсіп министрлігі (жоспарды 66,5 процент дана орындЗ; ды ), Қөпшілік түтынатын говарлар өнеркосіп министрлігі (жоспарды 67,7 процент кана орыидады), Мүнай өнеркэсіп мннистрлігі (жоспарды 75 процент орындады). Аурухана орындармн іске косу жоспарын Ағаш және кағаз онеркасіп министрлігі 52 процент кана орындады. Химия өнер- косіп министрлігі 50 процент орындады, бұрынғы Металлургия внеркэсіп министрлігі 51 процент орындады, сөйтіп өздерінін жүмысшылары мен инженер-техник қызметкерлеріне мсдици- налык кызмет көрсету ісіне олардыц қамкорлығы нашар болды. Жана внеркэсіп орындарын салған кезде медициналык мсксмелер мен балалар мекемелері эдетте ең сонғы кезекке қалдырылады. Мүндай «кезекке» ешбір түсінуге болмайды. Қай жсрде болмасын адамдардың үлкен жұмыс жургізумен катар, оның үстіне махаббатка берілетіні, үйленетіні, балалы болатыны, амал не, кейде ауырып та калатыны жұртка молім. Ал кейбір министрліктерде әйелдер босанатын үйлер, балалар ясдилері, ауруханалар сыякты аса маңызды мекеме- лср тск қағаз жүзінде, жоспарда ғана болатын көрінеді. 230

Біз, медициналык мекемелер мен балалар мекемелері — еа бірінші кезектегі кұрыльістар және оларды ен әрі кеткенде турғын уй кұрылыстарымен бірге салу керек деп ойлаймыз. Денсаулык сақтауды онан сайын дамыту және халыкка медициналык кызмет көрсетуді жақсарту ісін кәзіргі уакытта үйдін жеткіліксіздігі тежеп жүр. Бірсыпыра аурухапаларда аурулар коридорларға орналастырылған. Жүздеген аналар тек баласын яслиге орналастыруға мүмкіндігі жоқтығынан ғана жүмысқа ориаласа алмай жүр. 1954 жылы 57 мық аурухана орны іске қосылуға және 43 мыд орны бар балалар яслилері ашылуға тиіс. Денсаулык сақтау министрлігшіц лимит! бойынша өнеркәсіп министірлік- гері мен ведомстволар 29 мың орындык емдеу мекемелерін жзне 58 мың орны бар балалар яслилерін салуға тиісті. Мен, депутат жолдастар, сіздерден, жергілікті совет жәке партия органдарынын басшыларынан, балалар мек емдеу мекемелері- иік күрылысын бақылауға алып, халыкка медициналык қызмет ету ісін жаксартуға нақты көмск көрсетулеріцізді етінеміи. Бесінші бесжылдыктың үш жылы ішінде ССРО Денсаулык еақтау министрлігі системасында ғана дәрігерлердін саны 30 мын, ал орта білімі бар медицина қызметкерлерініц саны 70 мын адам көбейді. Медицина кадрларыиын өсуіне карамастан, оларға мүк- таждық үздіксіз өсуде. Кәзіргі уакытта біз денсаулык сақтау мекемелерін дәрігерлермен де, орта дэрежелі медицина кыз- иеткерлерімен д е толыктыра алмай отырмыз. Сондықтан ССРО Денсаулык сактау министрлігі кәзіргі институттарды нығайтумен бірге жацадан медициналык институттар ашуды *эне оларды ен алдымен еліміздің шығысында ашуды шұғыл «індет деп санайды. Облыстарда медицина институтынын болуы мамандар даярлау тұрғысынан ғана нәтижелі факт емес; көптеген ға- лымдары, профессорлары, доценттері, ассистенттері бар инсти- ғуттар сонымен бірге халыкка медициналык кызмет көрсету дэрежесін едәуір көтереді. Біз орта дәрежелі медицина кадрларын жергілікті орында Даярлау керек деп есептейміз. Әрбір облыстыц медицина кыз- меткерлері жөніндегі қажетін таяудағы екі-үш жылда толық ®теуді қамтамасыз етерліктей орта дәрежелі медицина мектеп- тері болуға тиіс. Сонда жас акушерлер мен медициналык ссстраларды бір облыстан баска облыска, жүздеген жэне мын- лаған километр жерге жіберу кажет болмай қалады. ССРО Денсаулык сактау министрлігі және оныц жергілікті °ргандары сонғы жылдардын ішінде селолык емдеу мекемеле- Ріне көніл бөлуді бәсецсітіп жіберді. Селодағы дэрігерлердін көбірек тұрактамауы салдарынан олардыц саны көбеймей 231

келеді. Осы ұііамсыз жағдайды түзсту үшін быйылғы жылы селолық емдеу-профилактикалык мекемелерінде жұмыс істеу ушін әдейі 5 мыц ж ас дәрігер жіберіледі. Біз жергілікті совет, партия органдарыныц басшыларынан жас дәрігерлерге кажет- ті тұрғын үй-тұрмыс жағдайларын жасап, олардык туракта- уына көмектесуді сұраймыз. Елімізде денсаулык сактауға деген мемлекеттік каржылар жылдан жылға өсуде. Мұныц өзі медицина мекемелерініп жүйесін онан әрі тез көбейтуді, кадрлар даярлауды, рыл- ми зсрттеулерді дамытуды камтамасыз етеді. Бірак ССРО Денсаулық сактау министрлігі 1953 жылы мемлекеттсн бері.ч- ген каржыны 97,3 процент қана пайдаланды. Шаруашылык жабдығы, киім-кешек, төсек-орын алуға косымша бөлінген каржы толық жүмсалмай калды. ССРО Денсаулык сактау мннистрлігі сонымен бірге Жо- ғарғы Советке жергілікті орындардағы кэзіргі каржыландыру практикасы бюджет каржысын толык және дұрыс пайдала- нуға көмектеспейтіндігін мәлімдеуді кажет деп санайды. Көп жағдайларда киім-кешек, шаруашылык жоне баска құрал-саймандар алуға каржы бірінші токсанныц сокында, ал кейде жылдык екінші жартысында бөлінеді. Емдеу мекемелері каржыны айына 12— 15 рет алады, оныц бсржағында каржы катан түрде статьялар мен параграфтар бойынша беріледі. ССРО Финанс министрлігі каржыландырудын осы практика- сын кайта қарап, істің мүддесі үшін денсаулык сактау меке- мелері басшыларынык жалакыдаи, әкімшілік-баскару шығын- дарынан және курдеуіі каржыдан баска бөлінетін каржыны реттеп жүмсауына мүмкіндік беру керек. Штаттарды тіркеу гәртібі жөнінде де айту керек болады. Жергілікті органдар мен мекемелердің басшыларына көбірек .право беру керек, белгілі бір аудандық аурухана үй сыпырушынық немесе күзет- шінін орнын белгілеу үшін Москваға, одактық министр- лікке хабарлауға тиісті болып келген кәзіргі тәртіпті өзгерту керек. ССРО Денсаулык сактау министрлігі 1953 жылы селолык смдеу мекемелеріне калалармен бірдей медикамент, тамак жэне кнім-кешек беру нормасын белгілеу туралы екі рет мәсе- ле койды, бірак ССРО Финанс министрлігі мұны куаттамады. ССРО Денсаулык сактау мннистрлігі қалада да болсын, село- да да болсын ауруханалар медикаменттерді, тамакты, төсек орынды бірдей нормада алуға тиіс деп есептейді. Мұның өзі косымша 218 миллион сом керек етеді, біз бұл жағдай ең болмағанда 1955 жылдыц бюджетінде көрсетіледі деп сенеміз. ССРО Денсаулык сактау министрлігі емдеу мекемелерін және халықты аса мақызды медикаменттермен әлі де толык камтамасыз ете алмай келеді. Бұған, бір жағынан, өзінік 232

заводтары мен аптекаларында тиісті тәртіп орната алмаған министрліктік взі кінәлі, екінші жағынан, медициналык кэсіп- орындарға шикізат жеткізіп беру жоспарын орындамай отыр- ған баска министрліктер мен ведомстволар кінәлі. Аса мақыз- лы емдеу препараты болып табылатын пенициллин және стрептомицин өндіру жоспары орындалмай отыр, өйткені ССРО Азьік-түлік товарлар өнеркосіп министрлігі біздін заводтарымызды жугері экстрактымен, гидролмен жэне лакто­ замен камтамасыз етпей отыр. Аптекаларда валериана және ландыш тамшыларын, жүрек ауруы тамшысы адоннленді өте кынындыкпен тауып алуға болады. Мұныц себебі Центросоюз 1953 жылы дәрі өсімдікте- рін дайындау ісін ақсатып, жоспарды 39 процент кана орын- дады. 50 тонна валериана тамырын дайындау орнына 14 тонна ғаиа дайындалды, 29 тонна ландыштын орнына 4 тоннадай ландыш ғана даярланды тағысы тағы сондай. Біз медицина өиеркәсібі мен аптекалардын жұмыстарын жақсартуга шаралар колданамыз, бірак медицина өнеркәсібі ушін шикізат жеткізіп беретін ж әне халық үшін кейбір меди- каментгер беретін барлык министрліктер мен ведомстволардан валериана, ландыш тамшыларын ж әне баска медикаменттер көптеген адамдардың өмірі ушін кажет екендігін үмытпаула- рын сұраймыз. Бірсыпыра емдсу-профилактика ж әнс балалар мекемеле- рінде ауру балаларға жскіл карау, кейде калай болса солай карау фактылары бар. Амал не, тамаша медицина кызметкер- лері коллективінде әлі де кайырымсыз адамдар кездеседі. Бұған министрлік, денсаулык сактау органдары мен мекеме- лсрініц басшылары недәуір кінэлі. Біз коғамдьік актив пен коғамдык бакылауды ұмыта бас- тадық. Соғыска дейік ауруханалардын, поликлиникалардыц, балалар яслилерінін жанынан көмекші советтер кұрылған бо- латын, оған кәсіподактардыц фабрика-завод комитеттерініи вкілдері, жергілікті Советтің активтері және әйел активтерінін екілдері кіретін. Көмекші советтер үйлерді жөндеуде, отын, овощ дайындауда денсаулык сактау мекемелеріне үлкен көмек көрсетті, емдеу мекемелерініц жұмыстарына бакылау жасады, советтіц мүшелері дежурство ұйымдастырды тағысы тағы сон- Дай болды, Кәзір ондай көмекші советтердің болмау себебі Денсаулык сактау мекемелерінің жұмысын жұртшылыктын Қадағалауынан, жұртшылыктын бақылауынан коркудан ғана деп түсіндіруге болады. Біз кәзір осы коғамдык активтерді калпына келтіреміз және жергілікті Советтерден бізге көмек көрсетуді барынша сұраймыз. Жүкпалы аурулардык кемігеніне карамастан, бізде халык- ТЫН іш ауруымен, әсресе дизентериямен, ауруы алі де көп. Үкмет быйыл С СРО Денсаулык сактау министрлігіне үлкен көмек көрсетті: косымша дизенфекииялау кұралдарын бөліп 233

шығарды, поликлиникаларда эпидемиологтар штаттарын бел- гіледі, дизентериямен ауырғандарды ауруханалар жағдайында тегін емдеуге қаржы босатты, одактас республикалардын Министрлер Советтеріне дизентериямен ауырғандарды госпи- тальға алу үшін косымша койкалар қоюды міндеттепі такысы тағы сондай. Жұкпалы іш ауруларыиа карсы күресте елді пункттерді нәжіс-ластан деркезінде және толык тазартудын және халыкты сапасы жаксы сумен қамтамасыз етудік шешуші маңызы бар. Еліміздін көптеген қалалары мен селолары танығысыз өзгерді, эдемі, таза, көрікті қалаға айналды, амал не, санитариялық жағынан ешбір сын көтермейтін қалалар әлі аз емес, канали- зациялары жок, ал бола қойса, тазартқыш жабдықтардын жоктығынан су тазарту кұрылыстары ешбір тазартылмастан ©ндірістен аккан сулар өзендерге құйылып, оларды ластайды. Көптегеи қалалар мен елді пункттерде тұрғын үйлерді коқыр- сокыр ластан үнемі тазартып тұру үйымдастырылмаған. Көптеген калаларда халық, осресе ж а з кезінде, жаксы сапалы сумей жеткілікті қамтамасыз етілмейді. Рас, көптеген каладардык, тіпті елді пункттердіқ жергілікті Совегтерінік басшылары су проводтарын салуға ұмтылып жүр. Олардын тілектері, жұрт айтатындай негізінен дұрыс. Бірак 100 мын халкы бар қала үшін су проводын салуға 25—30 миллион сом каржы жүмсау керек. Ж ай кұдықтардан, сонымен катар арте- зиан кұдықтарынан жақсы су алуға болады. Санитариялык- техникалық ережелердің талаптарына сай жаксы кұдык жасау үшін үш мыңнан бес мын сомға дейін каржы жүмсау ке­ рек, ал трубалы кұдыкты 15 мыя сомға казуға болады. Терек- дігі 200 метрлік артезиан кұдығын бұрғылау 125—150 мын сомға түседі. Біз ел отыратын орындарда санитариялык тәртіп- теу мәселесі жергілікті Советтердіц кәзір басты көніл бөлетін мәселесі болуға тиіс деп есептейміз, вйткені халықтын аман- ссен және дені сау болуынын кепілі осында. Депутат Клименконын сөзін костауды борышым деп санай- мын. Суларды санитариялык қорғаудын басты мәселелеріие кысқаша тоқтап өтемін. Тазартылмаған жуынды сулар үнемі агызылып жіберілгендіктен Северный Донец, Кама, Чусовая, Миасс, Белая жэне баска өзендер әбден ластанған. Молотов облысының жеріндегі Қама өзеніне тәулік сайын металлургия, химия, ағаш және қағаз өнеркәсіп орындарынан ешбір тазар- тылмаған 300 мың текше метр жуынды суы келіп кұйылады. Чусовая өзенін өнеркәсіптерден аккан лас сулардыц көптігі салдарынан сумен жабдыктау арнасы есебінде пайдалануға мүлде келмей калды. Химия өнеркәсіп министрлігінін Челэбі заводы кышкыл жуынды суларды каланык ортасындағы Миасс өзеніие ағызып жібереді. ССР Одағы Министрлер Сове- ті тазарту орындарын жасауға және жуынды суларды ағы- зуга тыйым салуға міидеттеді. Тазарту орындарын салуға 234

берілген 5,5 миллион сомнан бес жыл ішінде бір сом да жұм- смған жок. Осынық салдарынан жуынды суларды ағызу жо- йылған жок. Халықтан, балық қорғаушы органдардан ж әне взеннін суын техникалык максат ушін пайдаланатын, Миасс өзенікін төменгі жағьшдағы металлургия заводтарынан шы- ғьімдар элі де тусуде. Куйбышев және Саратов мүнай айыру заводтары мұнай өнімі бар орасан көп пайдаланылған суларын Волгаға агызып жібереді. Бұл заводтар 1953 жылы тазалау қүрылыстарын салу женіндегі Мииистрлер Советінін нұсқауын орындамады. 1952 және 1953 жылдарда пайдаланылған сулардық ағызы- луы нәтижесінде Волгада балыктын жаппай өлуі талай рег байқалды, ал ауланран балықтарда керосин исі және керосин- ши дәмі болды. Өнеркзсіп министрліктері суларды ластауын, халық шаруашылығына зыян келтіруін және халықтыц шаруа- шшык, мәдениет және спорт мақсаттары үшін тамаша өзен- дерімізді пайдалануыиа мүмкіндік бермеуін кашан қояды? — деп сурауға болады. Депутат жолдастар! ССРО Жоғарғы Советінін карап, бекі- туіне ұсынылып отырған 1954 жылға арналған Мемлекеттік бюджсггін жобасы денсаулык сактау мекемелеріиік жүйесін окан зрі кенейтуді және халыққа медициналық кызмет көр- сиу ісін жаксартуды қамтамасыз етеді. Депутат жолдастар, мен ұсынылып отырған бюджетті бекіту ғана емес, сонымен бірге оны орындау үшін қажетті шаралардың барлығын қолдануға сіздерді шақырамын. Депутат жолдастар, сан миллиондаған дәрігерлердік, ға- лым медиктердік, орта және кіші медицина кызметкерлерінін армией бүдан былай да совет адамдары мен сүйікті Отаны- мыздың игілігіне күштерін аямай екбек етеді деп сіздерді сен- діремін. ( Ұ з а к қ о л ш а п а л а қ т а у ) . Председатель. Депутат Купревичке сөз беріледі. В. Ф. Купревич ( Г о р к и с а й л а у о к р у г і, Б е л о р у с ССР-ы). Депутат жолдастар! Б із ССРО-ныц Мемлекеттік бюджетінеи Совет Одағындағы барлык. халыктардын гүлдену- ін, бақытты болуын.енбекшілердің материалдык әл-ауқаты мен мэдени дәрежесін арітыруды көздеген Коммунистік партиянык үлт саясатын айкын көріп отырмыз. ССРО-да ғылымды, халыкка ш зм ет етуге багытталған 'ылымды, дамытуға Мемлекеттік бюджетте көп каржы белгі- аеніп отыр. Совет Одағында ғылымға Партия мен Үкмет үнемі камкор- лық жасап, назар аударып отырады. СОКП Орталык Комите- тініц сайлаушыларға арналғаи Үндеуінде «партия өзінік аса мацызды міндеттерінік бірі озат совет ғылымьшын көркейіп, онан әрі үздіксіз дамуын камтамасыз ету деп біледі» делінген 235

ССРО-да ж эне Белорус республикасында ғылымнык ойда- рыдай дамуы — Партиянык, Үкметтік және бүкіл халқымю- дын қамкорлығы мен үздіксіз көмегінін нәтижесі. Белоруссияда Ғылым академиясы, Минскініқ Ленин атыи- дағы Мемлекеттік университет! ж әне Горки ауылшаруашылык академиясы аса мацызды ғылым орталықтары болып табыла- ды. Республикадағы еқ ірі ғылми мекеме болып табылатын Ғылым академиясынын кұрамында кәзіргі уақытта 17 ғыл- ми-зерттеу институты, іргелі кітапханасы, баспасы және баска мекемелері бар. Соғыстан кейінгі дәуірде республиканыц Ғн- лым академиясы ж әне басқа ғылми мекемелері едәуір кедейді. Жанадан инстнтуттар, лабораторяялар кұрылды, ғылми-зерт- теу кадрлары өсіп жетілді. Белоруссияның Ғылым академиясын дамытуда және ғылмк мекемелердін жұмысында ССР Одағы Ғылым академиясыныи үнемі көрсетіп келген көмегінік зор маңызы болды. Өткен жылы академиямыздык барлык институттарының жұмыстары- мен байыпты танысқан ОСР Одағы Ғылым академиясы комис- сиясының көмегі академияныц өміріндегі үлкен окыйға болды. Комиссия жұмысының қортыидысыиа арналған, ССРО Ғыльш академиясынын, Президиумы мен БССР Ғылым академиясы- ның біріккен мәжлісінде Белоруссия Ғьілым академиясыиык жүмысы туралы ж әне Белоруссияда ғылми зерттеулерді онан әрі дамыту жолдары туралы аса маңызды карар кабыл- данды. БССР Ғылым академиясынын институттары сснғы жылда- ры республиканың ғылымына және халык шаруашылығына белгілі үлес қосты. Ауыл шаруашылығын механикаландыру және электрлендіру институты бірсыпыра ауылшаруашылык машиналарынын жақа конструкциясын жасады. Солардын бірсыпырасы, мәселен, арыкказғыш машина кең таратылды. Мал шаруашылық фермаларыядағы көп еңбек тілейтін жүмыс- тарды механикаландыру ойдағыдай жүзеге асырылуда. Аса маңызды теориядык зерттеу жұмыстары істеліп, олар «шымте- зскті-батпак топырақты кұрғатып, игерудік технологиялык иегіздері» деген монографияда баяндалды. Пайдалы кеидердін жаца орындары ашылды. Полесье ойпатынын табиғатын жа- нарту проблемалары жөнінде маңызды зерттеулер жүргізілді. Белоруссиянын шымтезек ресурсын зсрттеуде, шымтезекті өиді- рудін, кептірудіц, брикеттсудін, оны жылылық энергетикалык установкаларда тиімді пайдаланудың технологиясын жасап. 5ұл жұмыстарды механикаландыруда ойдағыдай нәтижелерге Крғамдык ғылымдар бөлімшесіиін, ииституттары славян тілінін сөз қорыи жыйнақтайтын орыс-белорус сөздігін басты- рып шығарды. Белоруссия тарихы жөніндегі документтер мен материалдар жыйнактарынын үш томы жарияланды. Белорус- 236

сия тарихының екі томдығы және баска маңызды енбектер бас- паға бсрілді. Сонымен бірге Белорус Ғылым академиясьшын. жұмысын- да елеулі кемшіліктер бар. Ауыл шаруашылығы мен биология тарауынық көптеген лабораториялары өздерінін алдарына койылған міндеттерді өте баяу шешеді және ауыл шаруашы- лығыиыд кәзіргі дам у каркынынан артта калып отыр. Қоғам- дык жэне физика-техникалық гылымдар бөлімшелерінің бір- сыпыра ғылми мекемелерінде де осыпдай жағдай байкалады. «Правда» газеті әділ атап көрсеткеніндей, бірсыпыра лабора- ториялар мен ғылми бөлімшелердіқ ғылми-зерттеу жүмыста- рында токырау байкалады. Мәселен, магнетизм лаборатория- сынық жұмысьгнда үлкен кемшіліктер ашылды. Іскер басшы- лық болмағандығы онын зерттеу дәрежесінін төмендеуіне әке- Бірсыпыра лабораториялардың жумысындағы негізгі кем* шілік ғылми зерттеулердін теориялык дәрежесінің төмендігі больш табылады. Жүргізілген үлкен эксперименттік зерттеу- лерге жеткілікті теориялык кортынды жасалмайды, академия- лад баспаның дәрежесіне жоне халык шаруашылығьшыд ті- лектеріне жауап берерліктей ғана етіп кітаптар бастырыгі шы- ғарумен аякталады. Аяқталған ғылми зерттеулер өндірісте қанағаттанғысыз ВДлданылады. Аякталған зерттеулерді өндіріске ойдағыдай кэне деркезіиде енгізіп отыру академия кызметкерлеріне ғана емес, сонымен бірге министрліктерге д е байланысты, олар бұл жөніңце камкорлық жасап отыруга тиіс. Амал не, біз әр- дайым жаца әдістер мен тәсілдерді өндіріске тезірек енгізу жөнінде министрліктер тарапынан тиісті жэрдем ала алмай- «ьіэ, ал бұл жеке іс емес, жалпы мемлекеттік міңдет. ССРО Ауылшаруашылык министрлігінде ж әне баска кейбір министр- ліктерде аяқталған зерттеулерді жете карап, оларды өндірісте гаімді пайдалану үшін арнаулы орган кұрған жөн болар еді. Бірсыпыра лабораториялардыц және ауыл шаруашылығы- иык тэжрибелік станцияларынын материалдық-техникалык ба­ лясы нашарлығы БССР Ғылым академиясынын ғылми зерттеу Жұмыстарын ойдағыдай дамытуға елеулі бөгет болып отыр жэне ғылми зерттеулер жүргізудін кәзіргі талаптарына сай ьелмейді. Академияныц тәжрибе станциясыныц ауылшаруашы­ лык кұрал-саймандарымен және жақа машиналармен карула- нуы көп ретгерде теніректегі колхоздар мен совхоздардын ка- рулануынан едәуір төмен. Малдын сапасын жаксарту және мал шаруашылығынын өнімділігіи арттыру жөніндегі маңызды міңдеттерді шешуге тиісті Ғылым академиясынын мал шаруа- шылық институтынық эксперименттік базасы жоқ. Институт- тар мен лабораторияларда мал шаруашылығы жөнінде, геоло- гиянын кейбір бөлімдері жөнінде, энергетика мен математика жөнінде мамандыгы мол кадрлар жетіспейді. Ғылми-техника- 237

лык кызметкерлердің ж әне кіші ғылми кызметкерлердің жеткі- ліксіздігі қатты сезіліп жур. Академиянын көптеген лаборато- рияларының штаттары тым шағын — небәрі үш-төрт адам, мұнык өзі зерттеу жумыстарыи ойдағыдай және деркезінде срындауға бөгет болып жүр. Ғылми-зерттеу жүмыстарын жоспарлау және жолға кою ісінде одактас республикалардын ғылым академияларынык гылми жұмыстарын ұштастырып жүргізудің зор маңызы бар. ССРО Ғылым академиясы жанындағы ғылми жұмыстарды уштастыру Советініқ басшылығымен іске аеырылатын аса макызды проблемалар жөніндегі ғылми-зерттеу жүмыстарын үнемі ұштастырып отыру содғы жылдарда ойдағыдай өрісте- тілді және көнілдегідей вәтвже берді. Үнемі ұштастырып отыру үшін кабылданган проблемалардык көпшілігі бойынша, халык шаруашылығының практикасы мен дам у перспективасынан туған тілектерді ескере отырып, зерттеу ісівін бүкіл Совет Ода- ғы көлемінде бірыңғай жоспарлары ж асалуда. Алайда ауыл- шаруашылык ғылымы саласындағы аса манызды зерттеулерді үштастыру ісі әлі де иашар жүзсге асырылып келс жатканын атап айту керек. ССРО Ғылым академиясында тиісті бвлімдер жок, ал В. И. Ленин атындағы Букілодақтық ауылгааруашы- лык ғылымдары академиясында өздерінің инстнтуттары аркы- лы ғылми жұмыстарды ұштастырып отыру ұйымдастырылма- ған. Ауыл шаруашылығын механикаландыру сыякты, ғылым- иың манызды саласында зерттеу жүмыстары ұштастырылмай- ды; мол өнім алудыц агротехникасы, аргохимия, мал шаруа- гаылығы, мал дәрігерлік ғылымы жөніндегі ұштастыру ісі канагаттанарлык ж олға койылмаған, немесе мулде жүргізіл- мей келеді. Техникалық дакылдар жөнінде орталык институт болуына карамастаи, бүл саладағы зерттеулерді ұштастыру жұмысының жузеге асырылуы өте нашар. Ауылщаруашылық институттарыньің ғылми жұмыстарын- дағы елеулі кемшіліктер көбінесе ауыл шаруашылығы пәні жөнінде аса беделді ұштастырудың жоқтығынан болып отыр. Катынасып араласу ісінін нашарлығы жэне ауылшаруашылык гылми-зерттеу кадрларының өте бытырап жүруі көбінесе твор- чсстволық дискуссияның, ауылшаруашылык ғылымында бекі- тілгсн теориялык ережелерге сын көзімен қараудыц жоктығы- кан болып отыр. Ауылшаруашылык инстэтуттарының, көптеген университет- тердің және баска жогары оку орындарының гылми-зерттеу жүмыстарын мүлде дерлік токтатканын калыпты жағдай деп ссептеуге болмаііды, ал олардык жүргізген ғылми жү.мыстары кец талқыға салынып, уштастырылып отырмайды. Ауылшаруашылык кылымы саласындағы зерттеулерді уш­ тастыру ісін үзілді-кесілді жақсарту үшін, күнделікті жумыс псн козіргі теориялык ережеге сын көзімен талдау жасау үшін оұл жұмыска В. И. Ленин атындағы Букілодактык ауылша- 238

руашылық ғылымдары акадсмиясын катыстыру керск, бұл ме- кемеге ауылшаруашылық ғыльімы жөніндегі зерттеулерді үш- тастырып отыру ісін жүзеге асырудық жауапкершілігін жүктеу Кэзіргі уақытта ССРО Ғылым академиясыныи жанындаң>і ғылми зерттеу жүмыстарын үштастыру Советініц каулылары ғылми мекемелердің орындауы үшін міндетті емес. Осы совет- тік жүмысының нэтижелі болуын күшейту үшін оның каулы- ларына міндеттілік сипат беру керек жәие советке каулылар- дьгк орындалуына бақылау жасау правосын беру керек. Сөз жоқ, сонымен бірге ССРО Ғылым академиясынын жанындағы ұштастыру Советін ұйымдастыру жағынан нығайту керек болады. СОКГТ Орталық Комитетінін сентябрь және февраль-март Пленумдарынық каулыларына сәйкес, 1954 жылга арналғаіі гшши-зерттеу жұмыстарынын жосиарында Белорус Ғылым академиясы ииституттарыныи иазары ауылшаруашылық өнді- рісінің шүғыл проблемаларын жасауға аударылып отыр. Ауыл шаруашылығы, биология, физика-техника және қоғам ғылымдарьіныц саласындағы ғылми-зерттеу жұмыстарьін одан эрі дамыту мақсатымен Белоруссия Коммунистік партиясынын Орта.ііық Комитеті бірсыпыра шаралар белгіледі. Жанадан фнзика-математика, топырақ зерттеу институттарын ашу, кэ- зіргі уакытта академияда жүргізілмейтін, зор халык шаруашы- лық мақызы бар зерттеулерді үйымдастыру үшін жанадан ге­ нетика, сапропель, минерал тұзы және палеонтология лабора- торияларын жасау үйғарылып отыр. Бірсыпыра ғылми бөлімдер мсн лабораторияларды ауыл- шаруашылық өндірісінің тиісті зоналарына көшіріп, оларды зерттеу объектілеріне мейлінше жакындату дұрыс деп та- нылды. Физика мен математика, топырак зерттеу, аса манызды ауылшаруашылык, дакылдарының агротехникасы, геология са- ласында аса кажетті зерттеулерді дамыту үшін жане лабсра- ториялар мен ғылми-тәжрибе станцияларыиын кәзіргі заманғы «атериалдык-техникалык базасын жасау үшін, сонымен катар академияныц лабораторлык корпусынын, аспиранттардын жа- тақхаиасынык, тұрғын үйлердін, Ботаникалык бактын улксн үйінік, оранжерейный курылыстары үшін Белорус ССР-ы Ғы- лым академиясы устіміздегі жылдан бастап, таяудагы үш жыл- дыц бюджеттерінде 45—50 миллион сом арнаулы каржы белу мэселссі каралуын сұрайды. Жанадан ұйымдастырылатын физика-математика, топырак зерттеу институттарында жэне лабораторияларда зерттеу жү- мыстарын ұйымдастыру үшін Белорус Ғьиым академиясынын штатын едэуір көбейту кажет. Депутат жолдастар! Мен Жоғарғы Советтің карауына үсы- иылып отырған ССРО-ның 1954 жылға арналған Мемлекеттік 239

бюджеті. Бюджет комиссиясынык түзетулерімен, бекітілсін де­ ген ұсыныстарды костаймын. Депутат жолдастар! Сөзімнің ақырында белорус ғалымда- ры Қоммунистік партия меи Үкметтін қаулыларын орындауға, ком м унист кұрылыстын ұлы міндеттерін орындауға өздерінін барлық куштерін, білімдерін жұмсайтындырына, озат совет ғы- лымынық туын жоғары көтеретіндігіне берік сенім білдіргім келеді. (Қ о л ш а п а л а қ т а у ) . Председатель. Депутат жолластар! Бүгінгі мәжлістіқ жу- мыс мерзімі аяқталды. Ұлттар Советінін келесі мәжлісі ертеи, 23 апрельде, тәнертеңгі сағат 10-да болады. Ұлттар Советінік мәжлісі жабык деп жарияланады.

ҮЛТТАР СОВЕТІ Төртінші мәжліс (1954 жылғы 23 апрельде) Ұлттар Советінің Председателі В. Т. Лацис жолдас және овыц орынбасарлары Н. Е. Авхимович, П. Т. Комаров, М. М. Султанова жэне П. Г. Тычнна жолдастар Президиумға келгеиде, ал Н. А. Булганин, А. И. Микоян, Н. М. Шверник, П. Н, Поспелов жолдастар ложаларға келгенде, депутаттар оларды узак, қол шапалақтаумен қарсы алады. Бэрі де орын- дарынан тұрады. Предссдательдік етуші— Ұлттар Совстініқ Председателі депутат В. Т. Лацис. Председатель. Депутат жолдастар! Ұлттар Советініц мәж- лісі ашық деп жариялаймын. Мандат комиссиясы ОСРО Конс- туциясының 50-статьясына сәйкес Ұлттар Советі депутатта- рының полномочиелерін тексерді. Мандат комиссиясынык баяндамасын жасау үшін Мандат комиссиясыныц Председа- телі депутат Назаренкоға сөз беріледі. и. Д. Назаренко ( Ч е р н и г о в с а й л а у о к р у г і, У к- ранн С С Р-ы ). Депутат жолдастар! ССРО азаматтары Ұлт- гар Советін ССРО Конституциясьшыц 35-статьясына сәйкес одақтық және автономиялык республикалар, автономиялык облысгар мен ұлт округтері бойынша сайлады. Үлттар Советінің сайлауын өткізу үшін ССРО Жогарғы Советініц Президиумы 639 сайлау округін күрды. 1954 жылғы 14 мартта барлык. 639 сайлау округінде сайлау болып өтті. Ұлттар Советініқ депутаттыгына кавдидат болып усынылғаи коммунистер мен партияда жоктардын халықтык блогыныц вкілдері барлық сайлау округтерінде дауыстын басым көпшілігін алып, ССРО Жоғарғы Советінін депутаттары болып сайланды. 241

Ұлттар Советінік Мандат комиссиясы ССРО Конституция- сынық 50-статьясына сүйсніп, Ұлттар Советініц орбір депута- тынын полномочиелерін тексеріп шыкты. Депутаттыкка каиди- даттарды тіркеу протоколдары мен Округтік сайлау комиссия- ларыныц дауыс беру протоколдарын, сонымек катар ССРО Жоғарғы Советініц сайлауын өткізген Орталык сайлау комис­ сиясы тапсырған баска материалдарды қарап, Ұлттар Советіиін Мандат комиссиясы барлык 639 сайлау округіндс сайлаудып ССРО Копституцинсина жане ССРО Жоғарғы Советішң саГі- лауы туралы Ережсге толық сәйкес өткізілгенін аныктады. Орталык сайлау комиссиясына, Округтік сайлау комиссияла- рына жэне Ұлттар Совстініц Мандат комиссиясына ССРО Конституциясынык нсмесе ССРО Жоғарғы Советінік сайлауы туралы Ереженің бұзылғаны туралы ешқандай шағымдар мен арыздар тускен жок. Соиымен, Ұлттар Советініц Мандат комиссиясы Үлтгар Советіиік барлық депутатгары дұрыс сайланған жэне кандаіі да болса сайлау округі бонынша сайлауды бұзып кайта өткі- зуге ешқандай долел жок деп санайды. (Қ о л ш а пал ак­ та у). Ұлттар Советіне депутаттар сайлаудын кортындылары туралы мэліметтер келтіреміз. ССРО Жоғарғы Советініи 1954 жылғы марттағы сайлауы кезінде сайлаушылар тізімде- ріне 120.750.816 сайлаушы екгізілді. ССРО Жогарғы Советі- ніқ 1950 жылры сайлауымен салыстырғанда сайлаушылар саны 9.634.443 адам көбейді. Тізімге енгізілген барлык сайлаушылардаи дауыс беруге 120.727.826 адам, яғни барлык сайлаушылардын 99,98 процент! қатысты. Ұлттар Советініц сайлауы жөніндегі барлык сайлау округтерінде коммунистер мен партняда жоктардын халыктык блогынын кандидаттарына 120.539.860 сайлаушы дауыс берді, мұнык өзі дауыс беруге қатыскан сайлаушылардын 99,84 проценті болып табылады. ССРО Жоғарғы Советінік сайлауы барлык жерде де аса зор саяск өрлеу, халыктык жоғары ұйымшылдығы жоне бел- сснділігі жагдайьшда өтті, совет халқынын аса зор мораль- дік-саяси бірлігініц, оныи Ком мунист партия мен Совет Үкметі төқірегіне топтаскандығынын аса зор демонстрациясы болды. ( Ү з а к к а с о з ы л ғ а н қсГл ш а п а л а қ т а у ) . ьіздің еліміздщ сайлаушыларының коммунистер мен пар- тияда жоқтар блогынын кандидаттарына бірауыздан дауыс осруі ССРО халыктарының туысқандык достығынык, онык бсріктігнпң және мызғымастығынын айқын көрінісі болады. ССРО халыктарыныц улы ынтымағы, еліміздің халыктары- нын лешшдік-сталиндік достығыііың нығаюы және дамуы ілттар Советінің дспутаттар құрамыныц көп улттылығымен сыипатгалады. Ұлттар Советінін депутаттарынын катарында: эрыстар, украиндар, белорустар, өзбектер, қазактар, грузиндер, 242

гзербайжандар, литвалықтар, молдавандар, латыштар, кыр- шздар, тәжіктер, армян'дар, туркмендер, эстондар, карелдер мен финдер, татарлар, башқурттар, буряггар мен монролдар, Дағыстан халықтарының екілдері, кабардиидер, каракалпак- тар, комилер, марилер, мордвалар, осетиндер, удмурдтар, чуваштар, якуттар, абхаздыктар, алтайлыктар, тувалыктар, адыгейлер, хакастар, еврейлер, эвенктер, сонымен катар баска да улттар мен ұсак халықтардын өкілдері бар. Совеггік социалистік мемлекетте адамзаттын бүкіл тари- хында тұнғыш рет мемлекеттік, шаруашылық, мәдени және коғамдык-саяси өмірдін барлык салаларында ултына және нэсіліне қарамастан азаматтардыц толық тек праволылығы шын мэнінде ж үзеге асырылған. Еліміздік барлық халыктары туысқан бір семьяға топтасып, Коммунистік партиянық бас- шылығы арқасында коммунистік қоғам орнату жолымен сенім- мен алға басып келеді. Ұлы Октябрь социалистік революциясы тудырған, біздің данкты Коммунистік партия шыңдаған, халык жауларына карсы урыстарда, коммунизм жекісі үшін күресте шынығып, сыннан өткен біздін еліміздіц халыктарыиыц достығы көп улггы Совет мемлекетінің женілмес күшінін кайнар бұлағы, туысқан республикалардың барлык табыстарынык шарты, коғамымыздын дамуыиын қозғаушы күштерінік бірі болып табылады. Совет халқынык жаулары біздік Отанымыздын халыктары- иық достығын бузуға, сөйтіп олардык арасына ірткі салуға сан рет эрекет жасадьг, Совет мемлекетінік куатын әлсіретпек болды. Бірак бул арекеттерден ештеңе шықпады. Жаулар ашкереленіп, жойылды. Советтік Социалистік Республикалар Одағыныц халыктарыныц туыскандық ұлы достығын бұзар- лықтай күш дүние жүзінде жок, өйткені бұл достықты халык- тар жсңіспен тапты, бұл достық олардын түп мүдделері мен даа-ниеттерін білдіреді, бүл достык азамат соғысы ж әне Ұлы Стан соғысы жылдарында қанмен нығайтылды, елімізде ком- мунизмиіц жекісі жолындағы жалпы күресте болаттай берік шыиықты. Еліміздін халықтарының мызғымас берік достығынын зйдын және тамаша көріністерінің бірі Украинаның Россияға кайтадан косылуынын быйыл мерекеленіп отырған 300 жыл- лиғы болып табылады. Бул шыи мәнінде тек украин және орыс халықтарынын; улттык мерекесі ғана емес, соиымен бірге біздің ұлы Отанымыздың барлык халықтарынын да мерекесі. Депутат жолдастар! Ұлттар Советіне 178 әйел сайланды, мунын өзі Ұлттар Советінін барлық депутаттарынык 27,9 про­ цент!. Депутат болып сайланған әйелдердін қатарында Совет Одағынын, барлык одактык, автономиялық республикалары- иыц жэне автономиялык облыстарынын екілдері бар. Совет мемлекстінде әйелдер шаруашылык, мәдени және қоғамдык- 243

еаяси өмірдід барлык салаларына, мемлекеггі баскаруға бел- сене катысады. Ұлттар Советінін депутаты болып сайланған эйелдердін катарында партия, совет, кэсіподак жэне комсомол органдарыныц 32 басшы кызметкері, орта мектептің 34 окы- тушысы, 12 дәрігер, 12 инженер, 11 агроном, өндірісте істейтін 23 жұмысшы әйел, 35 колхозшы ойел, онын ішінде сегіз колхоз председателі бар. Ұлттар Советі депутаттарынын кұрамына 130 жұмысшы, 106 шаруа сайланған. Бұл мәліметтер мудделерінін бірлігіне, күрес пен енбек мақсаттарынын ортактығына негізделген жу- мысшылар мен шаруалар одағының мызғымастығын және одак әрі нығая беретіндігін дәлелдейді. Ұлттар советінін 117 депутаты — ауыл шаруашылығынык енбекшілері. Бүлардың катарында — МТС-тер мен совхоздар- дың 10 директоры, 14 агроном, зоотехник және ауыл шаруашы- лығыныц басқа да мамандары, 10 тракторшы мен комбайншы, 53 колхоз председателі, 30 звено бастыктары, бригадирлер, ферма меңгерушілері бар. Ұлттар Советініц 116 депутаты — ғылым, әдебиет және искусство кызметкерлері. Депутаттардың ішінде көрнекті ғалымдар, артистер, жазушылар, инженерлер, педагогтер, дэрі- герлер бар. Ұлттар Совсті депутаттарынык кұрамында басшы партия, совет, кәсіподақ ж әне шаруашылык қызметкерлері, сонымен катар Совет Армиясынык өкілдері бар. Совет Армиясыиык өкілдерін ССРО-нык мемлекеттік өкметініқ жоғарғы органына сайлау мемлекет шекараларын және совет халкының бейбіт екбегін сенімді күзетуші өзінің армиясын совет халкынын жанындай сүйетіндігін көрсетеді. ( Қ о л ш а п а л а қ т а у ) . Ұлттар Советі депутаттарынын кепшілігі — 553 адам, яғни 86,5 проценті,— Совет Одағынық ордендерімен және медаль- дарымеи наградталган. Депутаттардық катарында 19 Совет Одағы Батыры, 22 Социалистік Енбек Ері, 39 Сталиндік сый- лық лауреаты бар. Сталиндік сыйлык лауреаттарынын ката­ рында белгілі ғалымдар, сонымеп катар өндіріс жанашыл- дары — жұмысшылар мен колхозшылар — бар. Ұлттар Советі депутаттарының білімі туралы мәліметтер назар аударарлық, 639 депутаттын ішінде 294 депутаттын, яғни 46 процентінін, жогары білімі бар, 51 депутаттын, яғни 8 процентініц — толық емес жоғары білімі бар, 113 депутат- тык, яғни 17,7 процентінің — орта білімі, 181 депутаттын ягни 28,3 пронентінін — толык емес орта жэне бастауыш білімі Ж ас жағынан алғанда Ұлттар Советінін депутаттары мынадай болып бөлінеді: 23 жастан 30 жаска дейін — 72 депу­ тат, 31 жастан 40 жаска дей'ш— 147 депутат, 41 жастан 50 жаска дейін— 250 депутат, 51 жастан 60 жаска дейін— 145 депутат жэне 60 жастан жоғаргылар — 25 депутат. 244

Ұлтгар Советіне СОҚП-нық 485 мүшесі мен СОКП мүшелі- гінік кандидаты жәие партияда жоқтардан 154 адам депутат бмып сайланды. Коммунистер мен партияда жоқтардын мызғымас блогынык кандидаттарына бірауыздан дауыс берілуі Партиянын, Үкмет- тіц және халықтын ұлы бірлігін, Коммунистік партияның сая- сатын жүзеге асыру үшін, бейбітіііілік пен халықтар хауіпсіз- дігінін тірегі болып табылатын Советтік социалистік мемлекет- ті« қуатын күшейту үшін, ком м унист кұрылыстын ұлы про­ граммами іс жузіне асыру ушін, совет халқынын әл-аукат куйін онан әрі жаксарта беру үшін совет адамдарынын бұдан былай да кажырлылықпен күресуге әзір екендігін ерекше күшпен айқын көрсетті. Мандат комиссиясы Ұлттар Советіне сайланған барлык 639 депутаттын иолномочиелерін тексеріп, Ұлттар Советініи карауына беру ушін мынадай карар кабылдады: «Ұлттар Советіне депутаттар сайлауы жөнінде Орталык сайлау комиссиясы түсірген сайлау докумеиттері мен мате- рналдарының барлығын әрбір депутат жөнінде жеке-жеке тек- серіп шығып, Ұлттар Советінід Мандат комиссиясы төмендегіні анықтады: 1. Барлык сайлау округтерінде Ұлттар Советіне депутаттар сайлауы ССРО Конституииясы мен ССРО Жоғарғы Советіне депутаттар сайлауы туралы Ереже негізінде және соларға тольіқ сәйкес өткізілген. 2. Сайлау округтерінін қай-қайсысында болса да сайлауды бұзып, қайыра жүргізуге ешқандай долел жок, сол сыякты Үлттар Советіне депутаттар сайлауында сайлау округтерінде бмсьш, сондай-ак Орталық сайлау комиссиясында болсыи, ССРО Қонституциясьш иә ССРО Жоғарғы Советіие депутат- тар сайлауы туралы Ережені бұзғандык жөнінде ешкандай шағымдар мен арыздар да болған жок. Осы айтылғандар аегізінде Ұлттар Советініқ Мандат комис- сиясы Орталық сайлау комиссиясында тіркелгеи, «Известия» газетінін 1954 жылғы 18 марттағы 66 нөміріыде тізімі жария- ланған Ұлттар Советініи барлык депутаттарыныц полномочие- лер! танылсын деп Ұлттар Советініи бекітуіне үсыныс енгізеді». (Қол ш а п а л а қ т а у ). Председатель. Депутат жолдастар! Мандат комисснясыныц баяндамасы бойынша кімнін сөз алғысы келеді? Депутат Қо- Дицаға сөз беріледі. И. С. Кодица ( Е д и н ц ы с а й л а у о к р у г і, М о л д а ­ ван С С Р-ы ). Депутат жолдастар! Мандат комиссиясы Ұлт- тар Советінің карауына Ұлггар Советі депутаттарынык полно- мочиелерін тексерудің нәтижелері туралы баяидама үсынды. Баяндамадан Ұлттар Советінің сайлауы барлык жерде де сан- лаудың белгілені'ен тәртібін катан сактау жағдайында, ССРО 245

Конституциясынын ж әне ССРО Жоғарғы Совеіінін сайлауы туралы Ереженің талаптарыка толық сәйкес өткізілгендігі көрінеді. 1954 жылғы 14 маріта Ұлтгар Советінің депутаттар сайда- уына 120.727.826 адам, яғни барлык тіркелгеи сайлаушылардын 99,98 процент! катыскан. Коммунистер меи партияда жоктар- дын халыктық блогынын кандидаттары 639 сайлау округінік әркайсысы бойынша дауыстық басым көпшілігін алып, Ұлтіар Советінік депутаттары болып сайланды. Барлы'к сайлау округ- тері бойыиша Ұлттар Советінік депутаттығына каидидаттарм 120.539.860 сайлаушы дауыс берді, муныд өзі дауыс беруге катыскан барлык сайлаушылардыц 99,84 процент! болады. Барлык 639 сайлау округі бойынша сайланғаи Ұлттар Советі депутаттарыныц полномочнелерін дурыс деп табу тура­ лы Мандат комиссиясының ұсынысын біздің кабылдауымыз қажет. ССРО Жоғарғы Советінін сайлауы азаматтардын аса зор саяси белсенділігі, жоғары уйымшылдыгы және бүкіл халык- тық ецбек өрлеуі жағдайында өтті. ССРО Жогарғы Советініқ сайлауы букіл көп ұлтты совет халкыньщ бірлігі мен ынтымактылығын тағы да айқын көр- сетті. Сайлауға белсене қатыса отырып ж әне коммунистер мен партияда жоқтардык халыктык блогының кандидаэтарына бір- ауыздан дауыс бере отырып, біздін еліміздін халыктары Ком­ муниста партияға ж әне Совет Үкметіне өзінік шексіз сенегін- дігін, біздіц елімізде коммунизм орнатудын аса ұлы програм- масын орындау жолында, Совет мемлекетін келешекте де нығайта беру жолыида онан сайын асқан куш-жігермен күре- суге озір екендігін білдірді. Мандат комиссиясынын баяндамасында Ұлттар Совет! депутаттарыныц құрамы туралы мәліметтер келтірілген. Бүл мәліметтер: мемлекеттік өкмет билігінік жоғарғы органына Совет Одағыныц халыктары өздерінің халық ісіне шын беріл- гендігімен ССРО Жоғарғы Советінін депутаты деген жоғары атакты алып жүруге лайык болған сенімді өкілдерін сайлаға- ііын көрсетеді. Депутаттардын катарында 50-ден астам ұлттардын екілдері бар, мұнык өзі Совет Одағы халыктарынын бірлігі мен досты- ғының айқын бейнесі болып табылады. Біздік елімізде социа- лизмніц жеңуі нэтижесінде калыптасқан совет халықтарыиын туысқандык достығы — Совет мемлскетінін күші мен куаты- ныц негізгі кайнар булактарынын бірі. Біздік еліміздік социа- дистік улттарыныц мызғымас одағы, олардьш. өзара достығы мен ынтымактастығы, Коммунистік партия мен Совет Үкметі- иін төңірегіне топтасқандығы ССРО-да коммунизм орнату жолындағы күресте барған сайын нығайып, артып келеді. Депутат жолдастар! Украин және Молдаван Советтік Со- ниалистік Республикаларының бір топ депутаты атынан Ұлттар 246

Советінін Мандат комиссиясыныц баяндамасы бойынша мына- дай ұсыныстар енгіземін: «Мандат комиссиясыныц баяндамасын тықдап шығып, У.тттар Совсті каулы етеді: 1. ССРО Конституциясының 50 статьясы негізінде. Мандат комиссиясыныц ұсынысына сәйкес, барлык 639 сайлау окру- гінде сайлаиып, ОСРО Жоғарғы Советіне депутаттар сайлауын өгкізетін Орталык сайлау комиссиясында тіркелген Ұлттар Советі депутаггарыныц полномочиелері танылсын. 2. Советтік Социалистік Республикалар Одағынык Жоғарғы Советінедепутаттар сайлауын өткізетін Орталык сайлау комис- сяясының жумысы аяқталды дел есептелсін». Председатель. Мандат комиссиясынык баяндамасы бойын­ ша тағы да кімнің сөз алғысы келеді? Сөйлеушілер жок. Д епу­ тат Кодицаныц енгізген ұсыныстары жөнінде сөйлегісі келетін- дер бар ма? Сөйлеушілер жок. Онда бұл ұсыныстарды дауыска коямын. Мандат комиссиясыныц баяндамасы бойынша депу­ тат Кодица енгізген ұсыныстар қабылдансын дегендеріціз кол квтерініздер. Кі.м қарсы? Жок- Кім қалыс? Жок. Сонымен, депутат Кодицаның ұсыныстары бірауыздан қабылданды. Депутат жолдастар! ССРО-ның Мемлекеттік бюджеті туралы баяндама бойынша жарыссөздерді жургізе береміз. Депутат Арушанянға сөз беріледі. Ш. М. Арушанян ( Е р е в а н —М о л о т о в с а й л а у о к ­ руг), А р м я н С С Р-ы). Депутат жолдастар! Совет халкы Совет Одағы Коммунистік партиясынын жоне ССРО Үкметінің бгсшылығымен коммунизм курылысында 1953 жылы жана табыстарға жетгі. ССРО-нын 1954 жылға арналған Мемлекет- тікбюджетінік жобасы туралы финанс министр! Зверев жолдас- ікн баяндамасында Совет Одағының халык шаруашылығын. тклым мен мәдениетті дамытуда қолы жеткен табыстары ай- Дын көрсетілген. Совет Одағы Коммунистік партиясынық Орталык Комитет) мен ССР Одағынык Ліинистрлер Совет! 1953 жылы ж әнс 1954 жылдың басында социалистік ауыр индустрияны онан әрі дамыту негізінде ауыл шаруашылығын ж эне халык тұтынатын заггарды ендіретін өнеркәсіпті шұғыл еркендетуді камтамасыз стетін біркатар аса макызды шараларды белгіледі. ССРО Жоғарғы Советінің қарап, бекітуіне ұсынылып отырған СОРО­ КИН 1954 жылга арналған Мемлекеттік бюджеті еліміздін 'злық шаруашылығыи онан әрі дамыту, совет халкының үнемі есіп келе жаткан материалдык ж эне мәдени тілекгерін кана- гаттандыру, Совет мемлекетінік ел корғау куатын онан орі нығайта түсу жвніндегі Партия мен Үкметтік шараларын жүзеге асыруды қамтамасыз етеді. Ағылшын-американ реакцияп)ыл топтары жан таласып *аңа соғыс. соғыс-әуе және соғыс-теціз базалары мен плац- 247

дармдарын жасап, жана соғысты әзірлеп жатқан кезде, Совет Үкметі бейбітшілікті және барлық елдердін, халыктаршши арасындағы ынтымақты нығайту саясатын ұдайы жүргізіп келеді. Совет Үкметінің сырткы саясаты біздіқ еліміздін халык- тарынын бейбіт енбегін камтамасыз етеді және халыктык демократия елдері ецбекшілерініа, бүкіл прогресшіл адам бала- сыныи шын мүдделеріне сай келеді. Букіл совет халқы Совет мемлекетініқ ішкі жәие сырткы дәйекті саясатын, бейбітшілік, хауіпсіздік және халықтардык суверендік праволарын сақтау саясатын макұлдайды. ССРО Жоғарғы Советінін 1954 жылғы 14 м а р т болып өткен сайлауы — коммуиистер мен партияда жоктардын хадык- тық блогынын тамаша жана жецісі болды, туысқан Коммунис- тік партия мен Совет Үкметініқ төкірегіне халкымыздын топтас- қандығынын, айкын демонстрациясы болып табылды. (Кол Депутат жолдастар! Біздіқ табыстарымыз — Совет Одағы- ның халыктары арасындағы туысқандық интернационалдык достыктың онан сайын нығаюынык табыстары. Коммукистік партия мен Совет Үкметінің дэйекті лениндік-сталнндік ұлт саясаты одақтық республикалардың халык шаруашылығынын, ғылымы мен мәдениетініқ онан әрі гулденуін камтамасыз етеді. ССРО-нын 1954 жылға арналған Мемлекеттік бюджеті осынын айкын дәлелі болып табылады. Быйылғы жылы мерекеленіп отырған Украинанын Россияға кайта қосылуынык 300 жылдығы — Совет Одағыныц барлык халықтарынын үлкен мейрамы. Армян халкы бұл атактыкунді асқан суйіспеншілікпен, шын жүректен және кұрметпен мере- келейді. (Қ о л ш а п а л а қ т а у ) . Совет Одағы Коммунистік партиясының үндеуіне жауап бере отырып, мындаған жас армян жұмысшыларының, колхоз- шыларыныц, кызметшілерінің және ауыл шаруашылығы ма- мандарынын тың және тыңайған жерлерді игеру үшін Қазакс- танға және Алтай өлкесіне баруды тілегендігі де ССРО халык­ тары достығыныц бір бейнесі болады. Халық жаулары, жексұрын, опасыздар біздін халыктары- мыздыц лениидік-сталиндік достығын бузуға тырысты, бірак олар ошкереленіп, жонылды. Коммунистік қорэм орнату ушін аса ұлы манызы бар ССРО халықтарының туыскандык досты- ғын біздің еліміздің енбекшілсрі туған К оммунистік партиянын басшылышмен онан сайын нығайта тусетіндігінде күмэн жок- Дспутат жолдастар! Армян халқы еліміздің халыктарынык туысқандық семьясында, ұлы орыс халкы бастаған ССРО-нык барлық халыктарынын, көмегімен. Совет өкметі тұсында өнер- кәсіпті, ауыл шаруашылығын, ғьиымды, мәдениетті дамытуда, спбекшілердін эл-аукат куйін көтеруде зор табыстарға яе 248

1953 жылы республиканын букіл өнеркәсібінін жалпы өнімі, 1952 жылғымен салыстырканда, 18,5 процент өсті, ал 1954 жылдың бірінші тоқсанында, өткен жылдык тиісті уакы- тымен салыстырғанда, 19,6 процент көбейді. Өнімніц аса ма- ііызды түрлерін — алюминий, мыс, генератор, металл кесетін паноктар, автопокрышкалар өндіру едәуір өсті, электр қуатын шығару артгы. Халық тұтынатын товарларды өндіру де өсіп келеді. 1953 жылы республикада жүннен тоқылған мата өндірісі, 1952 жылмен салыстырғанда, 49,8 процент, жібек мата өнді- рісі —28,7 процент, сыртқы және ішкі киімдік трикотаж өнді- рісі —20,5 процент, кровать өндірісі — 17,2 процент, жүзім шарабы өндірісі— 15,6 процент, коньяк ендірісі — 72,3 про­ цент, ет өндірісі — 29 процент көбейді. Республиканың өнеркәсібінде ецбек өиімділігі, 1952 жыл- ғымек салыстырғанда, өткен жылы 7,7 процент өсті, өнеркэсіп вишіиіц езіндік кұны 5,5 процент арзандады, өнеркәсіптегі жүмысшылардыц саны 11,6 процент көбейді. 1953 жылы күрделі кұрылыс саласында едәуір жұмыс істслді. Жұмсалған күрделі каражат 683,5 миллион сом, онын ішінде одаққа бағынатын объектілер бойынша — 410 миллион сом болды; министрліктер және ведомстволар бойынша тутас мғанда 73 миллион сомныц өндірістік куаты іске косылды жане 60.950 шаршы метрлік жаңа түрғын үйлер салынып болды. 1953 жылы республиканын ауыл шаруашылығы аса жана тмшикамен онан әрі жабдыкталу бағытында дамыды. Машина- трактор станцияларыныц саны 10 процент көбейді. СОҚП Орталык. Комитетінің сентябрь Пленумынық ССРО ауыл шаруашылығын онан әрі өркендету туралы каулысын Жүзеге асыру максатымен республиканын партия ж әне совет органдары біраз жұмыс істеді. Республиканын налаларыкан МТС-тер мен колхоздарға 1000-нан астам мамандар — инже- нер-механиктер, агрономдар, мал дәрігерлері, механизатор- -'Эр— жіберілді. Машина-трактор станциялары түтас алғанда зуыл шаруашылығынык мамандарымен камтамасыз етілді. МТС-тердін трактор паркы көктемгі егіс жүмыстарына уакы- 1һ'нда дайындалып болды. МТС-тер, колхоздар меи совхоздар көптеген аудандарда көктемгі жүмыстарды өрістетіп жатыр. СОҚГТ Орталық Комнтетінін сентябрь және февраль-март Пленумдарының тарихи каулыларымен рухтанған армян хал- Кысоциалистік ауыл шаруашылығын шүғыл кетеру жоне хадықтұтынатын заттарды өндіруді кенейту жөніндегі Партия \"он Үкметтін шараларын аброймен жүзеге асыру үшш бар күшіц салады. .. Быйылғы оку жылында Армян ССР-нда 1.177 көпшілік мектебі, онын ішінде 324 орта мсктеп, 666 жетіжылдык мектеп жҮмыс істейді. Оларда 296.550 окушы бар. Республиканын 249

мектелтерінде 16 мыңнан астам мұғалім жұмьіс істейді, олар- дың 56 процентінін жоғары және толык емес жоғары білімі бар. Республиканец жоғары оку орындары мен техникума- рынла 29.800 адам оқыйды. 1953 жылы жоғары оку орын- дарын 2.412 адам бітіріп шықты. Армян ССР-нын халык им- руашылыгы 1953 жылы 1.868 маман — педагогтер, дәрігерлер, инженерлер, агрономдар, мал дәрігерлерін, зоотехниктер - алды. Армян ССР-ның Ғылым академиясы ғылым мен техни- каны онан эрі дамыту саласында едәуір жұмыс істеді. Респуб­ ликанец дексаулық сақтау органдары қала мен деревня енбех- шілеріне медициналык қызмет көрсетуді жаксарта тусті. Сауда орны жыл сайын өсіп, товар айналымы артып келеді. Армян ССР-нык.сқбекшілері азьік-түлік ж әне өнеркәсіп товарларынын мемлекетгік бөлшек сауда бағаларын жанадан, жетінші рет, арзандатуды зор канағаттанып карсы алды, мұнын өзі халык- тык материалдык әл-аукатын жақсарту жайындағы Партия мен Үкметтік камқорлығьшыц айкын бейнесі болып табылады. Депутат жолдастар! Совет Одағыныц Коммунистік партия- сы жэне онын Орталык Комитеті сын мен өзара сынды кенінен өрістету керек деп бізді үйретіп келді ж әне үйретіп те отыр. Өзара сын ретінде, өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, курделі қурылыс, сауда салаларында біздің республикамызда елеулі кемшіліктердін бар екендігін айта кету кажет деп санаймын. 1953 жылы кәсіпорындардың едәуірі, оның ішііще химия, электр-машина жасау, женіл, тамақ өнеркәсіптері мен түсті металлургия кәсіпорыидары, мемлекеттік жоспарды орында- мады. Одаққа бағынатын кәсіпорындардын жалпы өнім жөніндегі жоспары 1953 жылы небәрі 97 процент орындалды. Түсті металлургия, Электр станциялары ж әне электр өнеркэсіп, Химия өнеркәсіп. Машина жасау азық-түлік товарлары өнер- косіп министрліктерініқ біркатар касіпорындары жэне баска- лар жоспарыи орындамады. Жеке кәсілорындардық жүмысты нашар істеуінің, нәтижесіиде еліміздің халык шаруашылығына мыс, алюминий, азот кышкылы, каустикалық сода, генератор, велосипед, сағат, будильник едәуір кем берілді. Өткен жылы одактық-республикалық және республикалык миішстрліктер мен ведомстволар да жұмысты канағаттанғысыз істсді, соның нэтижесінде көптеген кәсіпорындар мемлекеттік жоспарды орындамады. Енбек өнімділіғін арттыру, өнімнік озіндік кұнын арзандату және сапасыи жақсарту жоспарларын орындау жолындағы күрес канағаттанғысыз жургізілді. Реснубликаныц көптеген колхоздары, совхоздары мен МТС- тері өткен жылы жұмысты жаман істеп, ауылшаруашылык жұмыстарыныц мемлекеттік жоспарын орындауды камтамаснз сте алмады. Дәнді дақылдардын, мақтаныц, кант қызылшасы- \"ЫК. картоптын, темекінін, жүзімнің шығымдылығы жөніндегі жоспар орындалмай қалды, күздік егіс пен зябь айдау жоспары орындалмады. Республикада мал шаруашылыгын өркендсту 250