Төртінші сайланған Қазақ ССРО жоғарғы Советінің мәшілістері 1-сессия

жоспары түтасынан алғанда орындалғанына қарамастан, сыныр басын көбейту жоспары тек 86,6 процент, шошка басын көбейту жоспары — 98,4 процент қана орындалды. Құс шаруа- шьиығын өркендету жоспары да орындалмады. Мал шаруа- шылығынын өнімділігі төмсн. Армян ССР-ның Сауда министрлігі жэне республиканың тутыну кооперациясы жұмысты қанағаттанғысыз істеді, олар товар айналымының 1953 жылға белгіленген жоспарыи орын- дауды қамтамасыз етпеді. Республиканыц совет және финанс органдары Аіемлекеттік бюджетті орындау жолында жеткілікті күреспеді, соның нәти- жесінде республикалық бюджет кірісі жағыиан 99,9 процент, ал шығысы жағынан — 98,2 процент орындалды. Депутат жолдастар! ОСРО-ның кейбір министрліктерінін ясрысы туралы айтуды кажет деп санаймын. Мен ССРО Луылшаруашылык министрлігі мен ССРО Совхоздар министр- лігінін жұмысы туралы көп айткым келмей тур, өйткені СОК.П Орталык. Қомитеті мен ССРО Министрлер Советінін қарарла- рывда бул министрліктердің жумысындағы кателері .мен кем- шіліктері көрсетілген болатын. Бул министрліктердін өз жумы- сын пегізінен кайта кұрып, ауыл шаруашылығын өркендету жайындағы Партия мен Үкметтің директиваларьш ойдағыдай жузеге асыру ісінде республикаларға, облыстар мен өлкелерге практикалық көмек көрсетуін тілейміз. ССРО Ауылшаруашы- льгқ министрлігі меи ССРО Совхоздар министрлігі колхоздар- дағы, совхоздар мен МТС-тердегі шын жағдайды біліп, оларға Деркезіиде көмек көрсетіп отырулары тиіс. Еліміздіц темір жолдарынын станцияларында жургінші- •терге қызмет көрсетуді жаксарту туралы ССРО Үкметініц нус- каулары бар. Осыған байланысты Ереван темір жол станция- с“ н кайта куру ісі 1954 жылдыц аяғында бітуге тиіс. Бул үшін косымша 8 миллион сомдай керек. Алайда вокзалды салудыц түпкілікті сметасы осы кезге шейін бекітілген жок, жумыстм каржыландыру мәселесі шешілген жок. Закавказье темір жол басқармасы мен ССРО Қатнас жолдары министрлігі бул мәсс- Дслерді шешудіц, сөйтіп ССРО Үкметінің нұскауларынын орын- далуын қамтамасыз етудіц жайын ойламайды. 1949 жылы Ереван товар станциясы салыка басталған еді, алайда оныц кұрылысы тым созылып келеді. Механикаландырылған товар ауласын, жаңа вагон парный салу, сол сыякты Ереван паро­ воз депосын кайта құру мәселесі олі кунге шешілген жоқ. Ереван темір жол станциясын салудыц бекітілген бас жоспары Жоқ. Алаверди вокзалын салудьщ жоба-смста документациясы 1949 жылы алынған болатын, бірак ССРО Қатнас жолдары мннистрлігі каржыландыру туралы мәселені элі күнгс шеш- педі, вокзалды салу жұмысы әлі басталмай отыр. Өнеркэсшті Кафан ауданыныц темір жол станциясының жағданы нашар. ССРО қатнас жолдары министрі Бещев жолдастан осы мәсс- 251

лелерді дереу шешуді, свйтіп Ереван станциясында, сол сыякть республиканың баска да станцияларында жаксы жағдай жа- сауға көмектесуді сұраймыз. Армян ССР-нда түсті металдардын бай кен орындары оар. Алайда ССРО Түсті металлургия министрлігі металлургия өнеркәсібін дамыту жөнінде респубдикаға канағаттанғьісыз көмектесіп отыр. ОСРО Түсті металлургия министрлігі жана объектілсрді катарга косу мерзімін бұзды. ССРО тусті метал­ лургия министрі Ломако жолдастан республикада жоспарлаи- ған объектілерді салу туралы мәселені дереу шешуге батад шаралар колдануды сұраймыз. Химия өнеркәсібі, Электр станциялары жэне электр өнер- кәсібі, Түсті металлургия, Машина құрылысы министрліктер: Армян ССР-нын территориясындағы өздерініц кәсіпорындарк- ның мемлекеттік жоспарларды орындауыиа накты көмек квр- сетулері қажет. Министрліктердік алдына қойылып отыргаа мәселелерді деркезінде шешкен уакытта Армян ССР-нык бар- лык кзсіпорындарыньщ мемлекеттік жоспарларды орындауыи камтамасыз етуге болатындығына күмән жок, ССРО химия өнеркәсіп министрінеи, ССРО электр стаи- циялары және электр өнеркәсіп министрінен Ереванда өз ми- нистрліктеріне караған кәсіпорындардың жүмысшылары мен кызметшілерін камту үшін 1954 жылы жаца ауруханалар салу және түрғын үйлер күрылысына бөлінген қаржыны көбейту мәселесін шешуді сұраймыз. Арменияның халык шаруашылығын онан әрі өрхендетудс автомобиль транспорты зор роль аткарады. Алайда республи- канынтас жолдары, әсресе жергілікті және республикалык тас жолдары, канағаттанғысыз хүйде екенін айта кету керек. Біз ССРО автомобиль транспорты ж әне тас жолдар миннстрі Лихачев жолдастан Армян ССР-нда жаңадан үш машина-жол станциясын ұйымдастыру туралы, сонымен қатар кыс жағдай- ларында жолдарды тазарту үшін жол механизмдерін белу туралы мэселені шешуді өтінеміз. Армян ССР-ның халық шаруашылығын онан әрі өркендету мүдделері темір жолдар желісін де ксңейтуді талап етеді. Біз ССР Одағы Министрлер Советінен жана Ереван—Дилижан— Акстафа және Дилижан—Кировакан темір жол линиясын салу мэселссін карауды сұраймыз. Республиканыц халық шаруашылығын онан эрі өркендете беру үшін өте бір маңызды жане, меніңше, шүгыл бір мэсе- лені — энергетиканы дамыту мәселесін — көтеруді кажет деп санаймын. Сонғы жылдары, ССРО Электр станциялары жэне элсктр өнеркәсіп министрлігінід Севан-Зангу каскадындағы су электр станцияларын салудык қарқыны тым баяулап, кұры- лыстык белгіленген мерзімдерінін бүзылуына байланысты, рес­ публикада халық шаруашылығын электр қуатымен жабдыктау кыйын жағдайға үшырады, Севан көлініц суын дурыс пайда- 252

ланбаушылык бар. Б із бұл мәселені ССРО Мемлекетгік ж&с- парлау комитетініқ, ССРО Электр станциялары және электр өнеркәсіп министрлігініц алдына коямыз жане Севан-Зангу каскадында электр станцияларынық салынуын тездетуді, сол сыяқты республиканың баска да өзендерінде су электр стан- цияларын салуды сұраймыз. Депутат жолдастар! Кеше ССРО денсаулык сактау минис­ тр! Ковригина жолдас өзінія сөйлеген сөзінде біркатар минис- трліктердіқ басшылары еңбекшілердік коммуналдықтұрмыс жағдайларын жаксартудын камын жеткілікті ойламайтыиды- гын айта келіп, кәсіпорындарда с у тазарту курылыстарын салуға арналған каражатты игермейтіндігін, соның нәтижесін- де кэсіпорындар шайынды сулар төгіп, суларды бұзатынды- ии.вге әділ айтты. Бұл жөнінде ССРО Химия өнеркэсіп минис- трлігінің де бейкам отыргаидығын айтуым керек. Қировакаи шасында осы министрліктіқ кэсіпорны канализация мен су тазарту кұрылысын салды, оларга 3 миллион сом қаражат жумсалды. Алайда бул курылыс усак-туйек жумыстарынын бітпеуі салдарынан пайдаланура берілмегеніне біржарым жыл- дан асты, ал оның шайынды сулары республиканыц ондаған селояары мен жумысшы поселкелері пайдаланып отырган Бам- бак өзенінің суын бұрынғысынша ластаумен келеді. Біз ССРО-нын өиеркосіп министрліктерінен осы сынды еске- РШ. тиісті шара колдануды сураймыз. Депутат жолдастар! ССРО-нын 1954 жылга арналған Мем- лекеттік бюджеті ССРО-нын халык шаруашылығын онан әрі вркецдегу мүдделеріне толык сай келеді. Мен ССРО-нын 1954 жылга арналған Мемлекеттік бюджетін бекіту туралы сөйлеген депутаттардын ұсыныстарын қолдаймын. Совет халкы коммунистік коғам орнату және біздің Оганы- мыздың куатын нығайту ісінде өзінін алдьшда турган міндет- терді әрдайым аброймен жүзеге асырып келеді. Өзіиің алдына койылған жаңа міндеттерді де аброймен орындайтындығында *уиэн жок. Совет Одағы Коммунистік -партиясының басшылы- тчмен, Маркс—Энгельс—Ленин—Сталин туының астыида, совет халкы алға карай, өзінін жаркын болашағына — комму- низмге— карай сеиіммен ілгері басып келеді. (К о л ш а п а- лақтау). Председатель. Депутат Козловка сөз беріледі. А. И. Козлов ( П а в л о д а р с а й л а у о к р у г і , К а з а к ССР-ы). Депутат жолдастар! ССРО Жоғарғы Советініқ кара- Уына беріліп отырған біздіц еліміздін 1954 жылға арналған Мемлекеттік бюджет! Совет Үкметінің данышпандык саясатын Жаке совет халкыныц әл-аукат күйінін қамын онын ұдайы ойлайтындығын айкын көрсетеді. 1954 жылға арналған бюджеттіц кіріс жэне шығыс жакта- Рыныдцифрлары, Совет мемлекеті өзінін бюджетін, коммунизм 253

кұрылысы мүдделерінс сәйкес, біздік Оганымыздың экономи- калық куатын нығайтуға және онан әрі гүлдендіруге бағыттай- тындығын, айқын, ұғымды етіп дәлелдейді. Партия мен Үкмет алға қойған бүкіл халықтык міндетті — таяудағы екі-үш жылдыд ішінде халык түтынатын товарлар жөніндегі халыктың өсіп келе жаткан тілектерін молынэи канағаттандыру, женіл және тамак өнеркәсібін шикі затлев қамтамасыз ету міндетін — бйдағыдай орындау макеатымел, бюджетте ауыл шаруашылығыныд барлык салаларын өркеи- детуге, оныд іш інде совхоз өндірісін оиан әрі өркендеіуге арналған каражаттын едәуір өсетіндігі қарастырылған. Егер 1953 жылы ССРО Совхоздар министрлігініц совхоз- дары бойынша курделі каражаттың көлемі 2.124 миллион сом болған болса, енді үстіміздегі жылы совхоздар бойынша кур- дел! каражат 4.390 миллион сомға дейін көбейтіліп отыр. муныц өзі екі еседен артық өскенін көрсетеді. Осы қаражаттардың есебінен совхоздарда кен көлевде жала өндіріс үйлері, тұрғын үйлер, мектептер, ауруханалар жэие баска мәдени-тұрмыс объектілері салынбақ. Бьгйылғы жылы совхоздар 37.300 Жака трактор (15 күштік есебімен), 9 мың комбайн және басқа да көптеген кәзірғі заманғы ауылшаруашылык машиналары мен күралдарын алады. СОКП Орталық Қомитетінің сентябрь жэне февраль-март Пленумдарының қарарларында ауыл шаруашылығынын бар­ лык салаларын куатты өркендету жөнінде Партия мен Үкмет- тік алға койған міндеттерін жүзеге асыру ісінде совхоздар зор роль аткаруға тиіс деп көрсетілген. Мемлекеттік ірі социалис- тік шаруашылық болып отырған, мандайалды техникамен ке- иелген совхоздардың қысқа мерзімде астықты, картопты, овош- ты. стті, сүтті, жунді және баска да ауылшаруашылык азык- туліктсрін өндіруді ж әне мемлекетке тапсыруды кауырт көбей- тіп, үлгілі және жоғары рентабельді шаруашылык болуына орасан зор мүмкіншіліктері бар. Өздеріцізге мәлім, СОКП Орталық Комитетінія февраль- март Плснумында ССРО Совхоздар министрлігініқ совхоз- дарға басшьілық ету жұмысында ірі-ірі кемшіліктер мен катс; лердіц болғандығы аталып өтті. Совхоздарда орасан көлемді жерлср егіішіілік пен мал шаруашылығын өркендету үшіи ііашар пайдаланылып келеді, ауылшаруашылык дакылдары- ныц өнімі төмен. Совхоздардын карауындағы ауылшаруашы- лык жерлсрініц квлеміне карағанда мал басы аз, өнімнін взін- дік куны көптеген совхоздарда жоғары. СОКП Орталық Комитетінің сентябрь және февраль-март Плсиумдарыныц карарларын июне Партия меи Үкметтін содан былайгы каулыларын басшылыкка ала отырып, ССРО Совхоз­ дар мииистрлігі совхоздарға басшылық етуде жіберілген кем- іш, пьтер мен қателіктерді кысқа мерзімде түзетуге, ауылшаруа- 254

шылық өнімінін барлык түрлерін өндіруді көбейтіп, онын өзіндік кунын арзандату үшін совхоздардағы резервтерді гшып, неғұрлым толық пайдалануға шара қолданып жатыр. Совхоздардыд еқ мацызды және шұғыл міндеттерініц бірі — астық ендіруді мейлінше көбейте беру. Совхоздардын кара- катты аз жұмсай отырып астык өндіруге және елімізге неғұр- лым арзан астык беруге барлык мүмкіншілігі бар. Үстіміздегі жылы совхоздар дәнді дақылдар егу үшін хәзіргі совхоздарда бар тыц, перелог ж әне тыкайған жақа жерлердід есебінен, сонымен катар мемлекетгік қордағы жер- лсрді игеру есебінен кс.мінде 4,3 миллион гектар жер жыртуга тиіс. Қазақстанның солтүстік облыстарында, Поволжьеде, Урал мен Сибирьде тын және тыцайған жерлерді игеру үшін жаңа- аан 122 ірі астык совхозы ұйымдастырылды. Бұл совхоздарда быйылғы жылдық өзінде-ақ бидай мен тары егілмек. Бүдан баска, шөптанапты ауыспалы егісті колдануда жіберілген ерескел қателерді түзету есебінен, Онтүстіктік жэне Октүс- тік-Шыгыстын совхоздарында екі жыл ішінде дәнді дакыл- дар бір миллион гектар жерге, оньщ ішінде быйылғы жылы, белгілевген жоспардан тыс, дәнді дакылдар кемінде 500 мыи гектар жерге егілуге тиіс. Небәрі таяудагы екі жылдын ішін- дегі егілетін дәнді дақылдардык көлемі совхоздарда екі еседей артады, атап айтканда, 1953 жылғы 7,3 миллион гектар жердік ориына 13 миллион гектарға жетеді. Д әнді дакыл егісінін кө- •темін ұлғайтумен катар, оиьщ өнімін едәуір арттыру жөніндс Дешара колданылып жатыр. Осы шаралардың барлығын жүзеге асыру таяудағы екі жылдың ішінде совхоздардык мемлекетке тапсыратын астығын кемінде жылына 500 миллион пұтка жеткізуге, яғни 2,5 есе көбейтуге, мүмкіндік береді. ССРО Совхоздар министрлігі совхоз қызметкерлерініц на­ иры мен күш-жігерін астыкты барынша көп өндірім, мемлс- кегке көп тапсыру мүмкіншіліктерін негұрлым толык паііда- •іануға бағыттап отыр. Совхоз өидірісінін барлык баска сала- •Мрынын да онан әрі өркендей беруі көбінесе осыған байла- Үсгіміздегі жылы тык және тыкайған жерлерді жырту — ”*і күнге пайдаланылмай келген жерлердін кек массивтерін \"геружөніндегі үлкен жүмыстардыц тек бастамасы ғана болып табылады. Совхоздардық алдына қойылған міндеттерді ойдағыдай брындауыүшін көктемгі.егісті өткізудін зор маңызы бар. ОСРО Совхоздар министрлігінін совхоздары 20 апрельге дейін жос- ^арда көрсетілген жаздық дакылдардын 20,8 процентін екті. Үнраинадағы және Россия Фелерациясынын онтүстік облыста- РЫндағысовхоздардык көпшілігі ерте егілетін масакты дакыл- мен күнбағысты егу жүмысын 3—4 күнніц ішінде, неғүрлым Уйымдаскан түрде және жоғары сапалы етіп өткізді. Бірак, 255

былтырғы жылмен салыстырғанда, көп егілсе де, егш егу кар- кыны тым баяу екендігін мойындау қаж ет болады. Ставрополь өлкесінін. совхоздары егістіқ жалпы жоспарын небәрі 36 процент кана орындап, егіс жоспарын орындауды соқғы 5 күннің іш інде 19 процент қана арттырды, ал енді Ставрополь елкесікен анағұрлым солтүстікте жаткан Балашов облысынын совхоздары сонғы бескүндікте егіс егу көлемін 47 процент, Курск облысыныц совхоздары — 42 процент всірді. Көптегеи совхоздар мал азығы дакылдарын, әсресс жеміс тамырлар мен біржылдық шөптерді қанағаттанғысыз егіп огыр. Егін егу жоспарын түгел дерлік орындап болған Красно­ дар өлкесінін совхоздары жоспарда белгіленген жеміс тамыр- лардыц тек 30 процентін гана еккен. Бұл дакылдарды Камен­ ский, Воронеж, Ростов облыстарының ж оне Ставрополь өлке- сініц совхоздары д а баяу егіп жатыр. Макта егуде Өзбек ССР-нык, әсресе Азербайжан ССР-нык, совхоздары артта калып келеді, оларда мақта егу жоспары тек 39 процент кана орындалған. Барлық совхоздардыц да көктемгі егісті неғұрлым кыска, жаксы агротехникалық мерзімдерде, озат агротехникалык әдістерді жоғары дәреж еде кецінен қолдана отырып, өткізуге мумкіншіліктері бар. Әсресе картоп отырғызу, күнбағыс, жүгері егу жұмысын барлық ж ерде де, бүл дакылдарды механикалык өндеуді жүзеге асыруға ж әне сшардан мол өнім алуды камтамасыз етуге мүмкіндік беретін әдіспен, шаршылал- уялап егу әдісімеи жүргізуге кеңіл аудар у кажет. Көктемгі егіс жұмыстарын ойдағыдай өткізуде техниканы барынша өнімді пайдаланудын шешуші мацызы бар. Совхоздар таяудағы жылдардын іш інде ірі-ірі қалалар мен өнеркәсіп орталықтарының халыктарына овощ беретін негізгі орындарға айналуға тиіс. Кәзіргі уақытта ССРО Сов­ хоздар министрлігініқ системасында 4 1 3 совхоз, овощ пен кар­ топ өндіруге мамаиданып отыр. Біркатар баска совхоздарда да овощ егісі көбейтіліп келеді. Москва облысынын, мемле- кетке жылына 12— 15 мыц тонна овощ тапсырып отыратын Горький атындағы жоне «Большевик» совхоздары сыякты, алдынғы катарлы овощ совхоздарының тәжрибесін пайдалана отырып, ССРО Совхоздар министрлігі 1954 жылы совхоздар­ дыц мемлскетке овощ тапсыруын, былтырғы жылмен салыс- тырғанда, кемінде біржарым есе көбейту үшін, овощ пей картоп андіруге маманданушы совхоздарды үлгілі ірі шаруа- шылыктарға айналдыру үшін шара колданып жатыр. Үстіміздегі жылы совхоздарда көшет өсіру ушін 324 мил­ лион торф-шірінді текшелері әзірленді, ал енді 1953 жылы бүлардың 37 миллионы әзірленген болатын. Парииктер дайын- л ау жоспары толык орындалды. Совхоздардын көпшілігі теп- лицалар дайындау жэне салу жұмысын уақытында орындап 256

Совхоздар таяудағы жылдардың ішінде мал шаруашылы- гын шұғыл өркендетуді қамтамасыз етіп, мемлекетке мал шаруашылығы өнімін тапсыруды едәуір көбейтуге тиіс және көбейте алады да. Министрлік таяудағы екі-үш жылдыи адівде-ақ мемлекетке сут тапсыруды, 1953 жылғымен салыс- тырғаида, кем дегенде екі есе арттыруды, орбір сыйырдан о?та есеппен сауылатын сүттін мөлшерін жылына 3 мыц кило- грамға жеткізуді және совхоздардағы сыйырлардык санын біржарым есе көбейтуді белгілеп отыр. Әрбір сыйырдан сауы- Л2ТЫНсүт мөлшерін жылына төрт-бес мын килограмға жет- кізіп отырған алдыңғы катарлы совхоздардың тәжрибесінен, жумысты дұрыс ұйымдастырған кезде, сыйырларды жеткілікті шшерде жаксы пішенмен жоне сөлді азыктармен камтама- сыз етіп отырған кезде, сүт өнімі тез артатыкдығы көрінеді. Мшшстрлік алдыдғы катарлы шаруашылыктардыц тәжрибесін -зрбір совхоз тез ж әне тиімді қолдануы үшін шара қатданып жатыр. Партияның Орталық Комитетінін февраль-март Пленумы ССРОСовхоздар министрлігін ет өндіруді едәуір көбейтуге, мемлекетке шошка етін тапсыруды, 1953 жылы тапсырған 288 мың тоннаға қарағанда, 1956 жылы 450 мык тоннаға жет- кізуге міндеттеді. Бүл міндет — сөзсіз орындауға болатын чіВДет. Оны орындау үшін совхоздар быйылғы жылы малды Жайып семіртуді кеқейтіп, картоп, ж үгері, мал азығындык *>'шіс тамыр ж әне басқа да мал азығы дакылдарының егісін сдэуір ұлғайтады. Шошкаларды семірту үшін өнеркәсіптің, асхааалардың қалдыктарын және т. с. тамак қалдыктарын зор келемде пайдалануға д а шаралар колданылып жатыр. Совхоздардың жүнді едәуір көп өндіруі ушін толып жат- 8аи мумкіншіліктері бар. Осы максатпен биязы жүнді кой ®сіретін қой совхоздары желісін көбейту, қылшық жүнді және Үанжунді койлардык орнына бнязы ж унді койлар өсіру шара­ д ы белгіленіп отыр, орине каракөл, роман койлары ж әне ьейбір кунды тұкымды кұйрыкты койлар всіріле береді. Совхоздардың жұмысшылары мен мамандары Партия мен \"кметтід мал шаруашылығын өркендету жөніиде алға койған міндеттерін ойдағыдай жүзеге асыру жолында кажырлы күрес *ҮРпзіп жатыр. Қөптеген совхоздар кэзірдік өзінде-ак мал- Л«Нөнімділігін арттырып, мемлекетке мал шаруашылык өнімін тапсыруды көбейтіп отыр. Осы жщлдыц 15 апреліне ССРО '•овхоздар министраігінін совхоздары мемлекетке сүтті '953 жылдын сол уакыттағысынан 19 процент артык тап- аарды. Ет 1954жылдын осы уакыты ішінде мемлекетке 49 мын т»няа артық тапсырылды, онык ішінде шошка еті 18 мыи тонна артық, яғни 1953 жылдын сол уакьггтағысынан 1,7 есе Квд, тапсырылды. . Сонымен катар мал шаруашылығын өркендетудегі ірі кем- ‘“иіктерді олі жоя алмай келе жатқаи совхоздар да бар. ’• Казахское 257

Астрахань ж эне Грозный облыстарынық, Ставрополь өлкесі- нің, Қазақ ССР-ның, Өзбек ССР-ның көптеген совхоздарында малды қыстату кезінде көп мал шығын бшіды. Украин ССР-ы совхоздарыныц мемлекетке мал шаруашылық өнімін тапсыру жоспарын орындау ісі қанағаттанғысыз болып отыр, олар үстіміздегі жылдың бірінші токсанында өнімнің бірдс-бір түрі- нін жоспарын орындамады, мемлекетке ет пен сүтті көн кем берді. ССРО Совхоздар министрлігінің совхоздарын онан эрі еркендету және олардын рентабельділігін арттыру туралы Министрлер Советі мен СОКП Орталық Комнтстініц нүскауы- нык совхоз өндірісін шу’гыл өркендету үшін аса зср манызы бар. Әрбір совхоздын өндірісті жан-жакты дамыту негізіиде кыска мерзімнік іш інде шын мәнінде үлгілі, жоғары товарлы және рентабельді шаруашылық болуына кажетт і жағдайлэр- дыц бәрі жасалып отыр. Совхоздарға мемлекет тарапынан дотация берілмейтш болуы соқғы уақыттарда совхоз системасындағы кызметкерлср арасында кецінен тарап келгеи көмек сүрау тенденциясыв жояды. Мемлекеттік дотация берілмейтін болуына байлаиыстн. совхоз ендірісіне нағыз шаруашылык есепті енгізу жөиінде және катал үнемдеу тәртібін колдану жөнінде едәуір жүмыс жүргізу керек болып тұр, иесіздікке, салактыкка және финанс тэртібін бұзушылыкка қарсы батыл күрес жургізу керек болып Алдыиғы қатарлы совхоздардыц жүмыс практикасына қарасак, шаруашылықты дұрыс жүргізген кезде, колдағы бар резервтерді пайдалана білген кезде, совхоздардын, барлыгы да түгелімен өнімнің өзіндік кұнын ұдайы арзандата бере алатын- дығы және арзандатуға тиіс екендігі, өндірісті кекейту үшін және жүмысшылар мен мамандардың мәдениет-тұрмыс жағ- дайын жақсарту үшін жыл сайын едәуір каражат жыйнауға болатындығы айкын керініп отыр. Краснодар елкесіидегі Социалистік Еңбек Ері Трофименков жолдас директор болып, Твердохлеб жолдас бас агроном болып. С оциалист Ецбек Ері Перелыгин ж аідас бас инженер болып істейтін «Кубань» совхозында бірнеше жылдардан бері астыктан жоғары өнім алынып келеді. 1953 жылы 6 мын, гек- тардан асатын дәнді дакылдар егісінің барлык көлеміиін эр гектарынан 23,3 центнерден өнім алынған. Агроном Фирсов жолдас басқаратын № 5 бөлімшсде 239 гектар жүгері егісінія орбір гсктарынан орта есепнен 40,7 центнерден өнім алынған. Егіннің өнімін арттырып, астык өндіруге жүмсалатын шығын- дардын барлық түрлерін кеміті-п отыру астықтыц бір центиері- иін өзіндік күнын 17 сом 89 тыйынға дейін түсіруге мүм- кіндік берді. Омбы облысыныц Солтүстік-Любин совхозында 1953 жылы әрбір сыйырдан 4.193 килограмм сүт алыиды, осы суттіц орбір центнерінің өзіидік кұны 89 сом 92 тыйын болды, 258

1952 жылы 104 сом 54 тыйын болған еді. Бул совхоз суттік взіндік кунын арзандатуға тек сүт саууды арттыру есебінен тана смес, сонымен катар, малды азықтандыру рационындағы арзан сөлді азыктардын улос салмағын едәуір көбейту есебінен Москва облысының Горький атындағы овощ совхозында жумысты мехаиикаландырып, мол өнім алу нәтижесінде ас- хака сәбізі центнерініц өзіндік куны 15 сом 20 тыйын, кеш лісегін капустанын центнер! 10 сом 4 7 тыйын болды, ал Моск­ ваоблысының овощ совхоздары бойынша орта есеппен сәбіз центнерініц өзіидік куны 28 сом 15 тыйын, капуста центнерінін өзіндік куны 12 сом 40 тыйын болды. Совхоздардың аса манызды міндеті егіншілікте болсын, сокдай-ак мал шаруашылыкында болсын енбек өнімділігін арттыру болып табылады. Бұл үшін негізгі жол — комплексті кадиизациякы енгізу, енбек уйымдастырудағы, өндіріс кұ- рал-жабдықтарын пайдаланудағы ірі кемшіліктерді жою. Совхоздар таяудағы екі-үш жылдык ішінде совхоз өндірісінің барлық салаларын комплексті механизациялауды аяктауы керек. Бул істе әлі көптеген шешілмеген мәселелердің бар екендігін айта кету керек. Қырмандарда астыкты баптауға, «іс даласындағы сабандарды жыйнап, маялауға керекті *отары өнімді машиналардың жеткіліксіздігі астык шаруа- іііылырыңда комплексті механизацияны енгізуге бөгет болып \"тыр. Кэзір совхоздардын көпшілігінде бұл жұмыстарға өнімі •“ машиналар немесе қолдан жасалған құралдар қолданылыл *ҮР. ССРО Машина жасау министрлігі совхоздарға өте-мөте керекті машиналарды шығару жумысын әлі кунге жөнді уйым- .мсгырман отырғанын айта кету керек. Совхоздар жоғары “німді шөпжыйнағыш-шөмелесалғыш, пресс-шөпжыйнайтын, кебенсалғыш, астык тазарткыш машиналарга, астык кептіре- Н тиейтін және баска да біркатар машиналарга ділгер болып ',тьір. Мундай машиналарды совхоз өндірісіне енгізу енбек \"яімділігін едэуір арттыруға жэне өнімнін өзіндік кунын кемі- т№- е мүмкіндік берер еді. Мал фермаларында комплексті механизацияны енгізу жұ- 'іысы көптеген совхоздарда кажетті энергетикалык базаныц *оқтығынан ксшеуілдеп отыр. Совхоздарға беріліп жүрген •івнгательдердің куаты аз, ал ССРО Мемлекеттік жосларлау к\"Митеті куатты дизельдерді, бу кушімен жүретін установ- “аларды совхоздарға өте аз баледі. Сокғы уакытка дейін сов- 'Мдарды мемлекеттік энергия системаларыиа косу ұйымдас- 1ЬІРылмай келеді. ^кмет совхоздардын жүмысын жаксарту үшін аса зор көмек көрсетіп отырады. Тыц және тыңайған жерлерді игеру Үиін совхоздарға 60 мыкдай адам жіберілді. Таяудағы уакыт- та тағы да 12 мын адам жіберілмек. Совхоздарға аса бай и- 259

техника берілді ж ән е курделі кұрылыска ірі каражат бөлініп отыр. Өнеркәсіптен және халык шаруашылығынын баска да салаларынан 2.500 инженер ж әие техник-механизатор іріккп алынып жатыр. Совхоздардыи басшы кызметкерлеріиіи, мамандарының ж эне көптік квалификациясы бар негізгі кадр- ларының енбек акысы едэуір жоғарылады, мұньщ өзі совхоз- дарда жоғары мамандығы бар ж зн е тұракты кадрлар жасауға мүмкіндік бермек. Совхоздардык жұмысын ж аксарту және оларды үлгілі, жоғары рентабельді шаруашылыкқа айналдыру — мемлекеттія манызы бар зо р іс болып табылады. Ссвхоздардын алдынг қойылған міндеттерді орындап шығу уш ін ССРО Совхоздар министрлігінің жұмыеын негізінен жаксарту керек болады. Мұнымен катар, совхоздарға республикалардык Минисгрлер Советтері, енбекшілер дегіутаттары Советтерінің өякелік, облыстык, калалык және аудандық аткару комитеттері тара- пынан улкен көніл бөлінуі кажет. Үстіміздегі жылы совхоздар улкен ж ана курылыс програм- масын орындап шығуға тиіс. Министрлік ағаш дайындауды ұлғайтуға жоне совхоздарда жергілікті кұрылыс материалда- рын өндіруге шара колданып жатыр. Бұл істе жергілікті совет органдары тарапынан елеулі көмек талап етіледі. Совхоздарға кірпішті, экті, сапалды, тасты және баска кұрылыс матернал- дарын көбірек бөлу керек, совхоздарды кұрылыс жүмысшыла- рыныц маман кадрларымен нығайтуға көмектесулері керек. Үкмет, машина-трактор станцияларын салу жвніндегі істел- ген жумыстын үлгісі бойынша, совхоз кұрылысыиа, әсресе лсака астык совхоздары курылысына, өнеркәсіп министрлікте- рін тарту туралы мәселе карауға ССРО Мемлекеттік жоспар- л ау комитетін міндеттеді. Істін мүддесі бүл мэселені кешеуіл- детпей шешуді талап етеді. Депутат жолдастар! Партия мен Үкметтің ауыл шаруашы- лығьш онан әрі өркендету жөнінде алға қойған міндеттері сов­ хоз кизметксрлері арасында зор өрлеу туғызды. Біздік Пзр- тиянын Орталық Комитетінің сентябрь ж әне ’ февраль-март Пленумдарының тарихи карарларымен рухтанған совхоз жу- мысшылары мен мамандары совхоз өндірісінін барлык сала- ларын онан әрі өркендетуді камтамасыз етіп, біздін елімізде ауылшаруашылық азық-түлінтерінін молшьиығын жасау ісіне езінін лайыкты үлесін косу үшін барлық күш-жігерін жумсай- ды. (Қ о л ш а п а л а к т а у ) . Председатель. Депутат Мальбаховқа сөз беріледі. Т. К- Мальбахов ( Б а к с а н с а й л а у о к р у г і, К а б а р - д а Л С С Р-ы) Д епутат жолдастар! ССРО Жоғарғы Советі талкылап отырған ССРО-нын 1954 жылға арналған Мемле- кеттік бюджетінін жобасы біздің Совет мемлекетінін куаты өсіп отырғандығынық айкын дәлелі. Ж ана бюджет Партия 260

мен Совет Үкметінің 1954 жылға белгіленген аса макызды шараларының жузеге асуын керекті акша каражатымен толык қачгачасыз етеді. Бюджет ССРО халык шаруашылығының барлық салаларын жаңадан өркендетуге көмектеседі, аса макызды буки халыктык міндет— ауылшаруашылық өндірі- сінонаи әрі шұғыл өркендету міндетін — орындауды тездетеді. ССРО-ның 1954 жылға арналған бюджеті, өткен жылғы бюджетпен салыстырғанда, өсіп отыр. Әсресе куанарлык нәрсе сот, біздің Мемлекеттік бюджетте халық шаруашылығына ариалған күрделі каражаттыц есуі барлык элеуметтік-мәдени шграларға арналған каржының көбеюімен, халыктын мәдени дэрежесіиің және материалдык камтамасыз етілуішқ онан әрі ерлеуімен ұштастырылған. Зверев жолдастын, баяндамасында жэне депутаттардың сөйлегек сөздерінде совет адамдарынык біздің даккты Комму- иасгік партиянын басшылығымен жургізіп жаткам аса зор вгілікті жуммсын бейнелейтін айкын мысалдар келтірілді. Біз- Діңобшстарымыз бен республикаларымыз калай дамып келе жаткандығының көптеген мысалдарынын бірі — Кабарда АССР бола алады, онын енбекшілері ССРО халыктарынын Достық семьясында, улы орыс халкынын және ССРО-ныц басқа халыктарынын кө.мегімен көп табыстарға жетті. 1953 жылы Кәбарда АССР, өзінін бюджетін ойдағыдай орыкдап шығып, СОКП Орталық Комитеті мея ушінші шакы- РылғанССРО Жоғарғы Советінік бесінші сессиясының шаруа- віылықжоне мәдени кұрылыс жөнінде алға койған жаиа мін- Деперін орындау ісінде алғашкы кадам жасады. Республика- \"ьідөнеркэсіп орындары жалпы өнім шығару жоспарыи асыра срындады, халык тұтынатын заттарды өндіруді көбейтті, жаб- Дыкты жаксы пайдалана бастады, енбек өнімділіғін өсіруге *»не өнімніц өздіндік кұнын арзандатуға жегті. СОҚП Орталық Комитетінік сентябрь Пленумының каулы- сы\" орындай отырып, республиканык колхоздары, совхоздары «и МТС-тері 1953 жылы ауылшаруашылык өндірісінін бар­ ане салаларын онан әрі өркендету жвнінде зор жумыс істеді. Мад шаруашылығын өркендету жоспарьг, малдың сыйырдан баска, барлық түлігі жөнінде орындалып шыкты, мемлекетке астық, ет, сүт, жүмыртқа және ауылшаруашылык азык-тулік- '«рініқ басқа түрлері деркезінде тапсырылды. Партия мен \"кметтін. көмегі аркасыида біздін колхоздарымыз 1952 жыл- Г,Ыга карағанда зябьті көп айдап, куздік бидайды кяп скті, ^авдазда бұрын бола қоймайтын катал жәпе ұзақ кыс жағ- ДДйьшда малды кыстату жұмысын барлык өткен жылдардағы- Дан жақсы өткізді. Колхоздардың коғамдык табыстарынык өсуі 1953 жылы ДМхозшылардың ецбеккуніне астыкты, баска да азық-түлік- теРмен акшаны көбірек беруге мүмкіндік берді. 261

СОКП Орталық Комитетініи сентябрь Пленумынын каулы- сымен және Партия мен Үкметтің баска да қарарларымен рух- танған республикаиың кодхозшылары, МТС-терініц жүмысшк- лары мен кызметшілері социалистік ауыл шаруашылығын онан әрі өркендету жөнінде күш-кайратын еселей жүмсан жұмыс істеуде. Кэзір біздің колхоздарымыз бен совхоздарымыз көктеи егісін аяктап келеді. Қөлемі кецейіп отьірған жүгері, кунбағыс және картоп егістері тек шаршылап-ұялап егу әдісімен жүр- гізілуде, тың ж ерлерді игеру ж әне ш өбі аз шабындыктарды жырту ссебінен ауылшаруашылык дақылдарын егіп, жыи- кайгын егістік ж ер көлемі бьійылғы жылы 5 проценттен аса еспек. Өткен жылдарға карағанда мал шаруашылығьі саласын- дағьі жұмыстар да жаксы орындалып келеді. Малдық барлык түлігінен алынатын төлдердіц аман сақталуы, қоғамдык мал шаруашылығының өнімділігі, мал басынык сакталуы, мал кораларының салынуы, малдык жемшөппен қамтамасыз еті- луі және баска көрсеткіштер быйьілғы жылы да анағұрлым жоғары болмақ. жылы біздіц колхоздарымыз, МТС-теріміз бен со 1954 дарымыз ауылшаруашылық дакылдарын анағұрлым бітік ао­ р т және мал шаруашылыгынық өнімділігін мықтап котере отырып, былтырғы жылғыға қарағанда мемлекетке жэне ксл- хозшыларға ауылшаруашмлық азык-түліктеріи едәуір көп беретіндіктеріне біз қатты сенеміз. Советтік К абардан ы ц жұмысшылары, кызметшілері мен колхозшылары міндеттерге К араганда істелгеиі әлі аз екешн бұл алғашқы жетістіктердіқ өсіп, көбеюге тиіс екеиін, респуб- .тикада шаруашылыктың және мәдениеттіқ өркендеуіндегі та- быстармен катар кемшіліктердің аз емес екенін толык сезеді. К ом м унист партиянын Орталық Комитеті мен Совет Үк; мстінің көмегіне суйене отырып, республиканын ецбекшілер> артта калган кәсіпорындарды ілгері бастырып келеді, бірка- тар колхоздардыц, совхоздардың ж әне жылкы заводтарынын шаруашылырындағы салактыкты жойып жатыр, ауыл шаруа- шылығы мен енеркәсіптін барлық салаларында да жалпы ьрлоуге жетуде. Бұл міндеттерді орындауда кадрлар, ең алдымеи жоғары маманданган, ө з ісін жақсы білетін, ауыл шаруашылығынын кадрлары шсшуші роль атқарады. Б ізд ід республикада орта мамандыгы бар ауылшаруашылык кадрларын\" дайындайтын үпі оқу орны бар. Неғұрлым мамаи кадрлардын керектігі өсіп отыргакдығын еске алып, біз Совет Үкметінен Нальчик кала- сында мелиорация факультеті бар ауылшаруашылык ииститу- 1ын ашуды сураймыз. Кабардада кәзір тек бір ғана жоғары оку орны бар. Қадрлар дайындау ісінде мацызды роль атка- руга тиісті жаца жогары оку орнын ашуды Нальчиктегі ауыл-

шаруашылық техникумы мен орта дәреж елі ауылшаруашылык. иектебін ауылшаруашылык институты етіп қаііта құру жолы- ментездетуге болар еді, жоғарғы оку орны үшін олардыц оку жэне шаруашылық базасы әуелгі кезде жеткілікті болады. Біз мынадай бір, біз ушін өте маңызды мәселені шешуде ССРО Ауылшаруашылык министрлігінің елеулі ғылми жэне чатериалдық-техникалық көмегін күтеміз. Кавказдың биік тау- лык шалғындыктарык, атап айтқанда Эльбрус манындағы заяьдік жэне таулы жерлерді көптеген жылдар бойы біз жэне біздін көршілеріміз тек маусымдық жазғы жайылым регінде жылына үш-төрт ай ғана пайдалаиьт жүрміз. Қо- гавдық малдын көпшілігін боска алысқа айдай бермей, сонда оряаластырғаи тиімді болар еді. Бұл жұмыс жолдар, суаттар, иалдэрігерлік мекемелері меи мал кораларын салуға, таулык шалғындыктардың біразын зерттеп, жаксартура және жыртуға, свйтіп сол жерде кажетті мөлшерде мал азығы мен жемшөп вндіріп, дайьіндауға біраз каржы жұмсауды керек етеді. Біздіқ республикада бұл проблеманы өз бетімен шешетін ғылми күш- тержәке оған деген жеткілікті каржы жок. Сондықтан біз ССРОАуылшаруашылық мннистрлігінен осы мэселені карауды сураймыз. Біздін республиканын ауыл шаруашылығын өркендету болашағы Баксаи өзенін пайдалану мәселесіне тығыз байла- нысты болып отыр. Біздік республиканык аудандарынын уштея бірін жэне Ставрополь өлкесінін бірнеше аудандарын сулавдыратын ірі өэендердің бірі көп ұзамай халыктың тек турмыс кажетіне ғана емес, тіпті мал ж әне егін суаруға да Щ т жарамай калайын деп отыр, біз бұған еиді көнгіміз кел- мейді. ССРО Түсті металлургия министрлігінен Баксанды өзі- Шдықтарымек ластайтын кәсіпорньінда су тазарту кұ- РМыстарын салуды сұрағанымызға бірнеше жыл болды. Бірақ осындай зандьг талап аяксыз калдырылып келеді. Сон- йктан біз ССРО Түсті металлургия министрлігіне осыны гағыда айтып, Ломако жолдастаи осы кэсіпорьшда су тазарту ЧрадыстЗрын салуды тез колға алуды сұрауға мэжбүр болып \"тырмыз. Осы кезге дейін бізге: мұндай жуыиды суларды лншды ертінділерден тазарту мәселесі тіпті теориялык жағы- ,,анДа шешілмеген мәселе деп келді. Өзендер мен су коймала- РЫн қорғау жөнінде осы сессияда айтылған соншалык наным- ;,ысөздсрдец кейін, бұл манызды мәселенін ғылми және прак- 'икалықшешімі көи узамай табылатындьгғыка біз енді сенеміз. Екінші мэселе— біздің республикамыздык астанасы Наль- каласынын шаруашылығын өркендетудін ең шұғыл міндет- ,гРіжөнінде. Оккупақт жау кыйраткан Нальчик каласы соғыс- т“н кейінгі жылдарда толык қалпына келтіріліп, едоуір кеиейтілді деуге болады. Бірак соғыстан кейінгі жылдарда °\"ыц қажеті де өсіп, үлғайып келеді. Нальчик — тек экімшілік \"Рталық қана емес, сонымен қатар біздін респубдикамыздыи 263

өиеркэсіп және мәдеииет орталығы. Онык курорт, совет аль­ пинизм! орталыктарыныц бірі ретіндегі манызы республика лык көлемнен көп асып туседі- Осыған байланысты оныксэн алуан мұктаждары бар, алайда РСФСР Министрлер Совеч бұган жөнді көніл бөлмей келеді. Нальчик көптеи бері-ак халкы өте көбейген өнеркәсіпт: кала болып келеді, бірақ онда осы кезге дейін канализа­ ция және кэзіргі заманғы су проводы жок. Ескі Нальчик сло- бодасыиан мура болып калган турлук жэне балшык уйлер кұлап жатыр, олардык орнына үй салу керек. Бірак калада турғын үйдер кұрылысы тым нашар жүргізіліп келеді. Респуб- • лнканыц Министрлер Советінін, фельдшерлік-акушерлік мек- тсптіц, бұрынғы Пионерлер сарайьшык, автоматтык телефон станципсыкың үйлері әлі күнге дейін калпыиа келтірілген жок- Қалалык аурухана мен поликлиника салу мэселесініа шешілуі жылдан жылга кейінге калдырылып келеді. ССРО Денсаулык сактау министрлігі де Нальчик каласкиа жөнді көніл аудармай отыр. Бай арасан көздері, ем боларлык балшыктар, таза әуе райы және тамаша жаратылыс кағдайы Нальчикті Қисловодскіден ешбір кем туспейтін бүкілодактык маиызы бар курортка айналдыруға мүмкіидік береді. ССРО Дексаулық сактау министрлігі біздін өтініштерімізге кулак салып, мұның камын ойлар деп кутеміз, өйткені Кисловодск жонс Солтустік Кавказдыц баска да бірқатар белгілі курорт- тары лық тольш болған. Біздіц республикамыз үшін Нальчик каласынын экімшілік, шаруашылык және мадени орталык ретінде онан әрі өркенлеуі- нін айрыкша макызы бар екендігін еске ала отырып, біз Совет Укметінен каланы дамыту туралы мәселені карап, бұл істе бізге бслсене көмек көрсетуді ССРО-нын тиісті министрліктері мен РСФСР Министрлер Советіне тапсыруды сүраймыз. Депутат жолдастар! ССРО-ныи 1954 жылға арналғак Меи- лсксттік бюджетініц жобасын, Бюджет комиссиясыныя түзету- лерімсн жоие депутаттардын пікірлерімен коса, Жоғаргы Со- неттщ бграуыздан макұллап, кабылдайтындығыида кумэн жок- Совет Одағыныц барлык екбекшілері жаңа бюджеггі біздіи соішалнстік Отанымыздың экономикалық куатынын үдайы осуніщ айғағы деп, ССРО халыктарының туыскандык досты- гьшын мызғымастығынын, барлық совет адамдарынык мораль- дік-саяси бірлігінін белгісі леп кяйыллаЯлы 'удмраіыны аидан аикыи. Ыібек жаоысынла. Жака бюджет курсстс Кабарда ЛССР-\"ныіГёҮбекш аброіі.мси орындап шығады. (Қ ол 264

Председатель. Депутат Туряницаға сөз беріледі. И. И. ТуряНица ( У ж г о р о д с а й л а у о к р у г і, У к р а - *н ССР-ы). Депутат жолдастар! ССРО Жоғарғы Советінің карауына ССР Одағыныц Миннстрлер Советінін усынып отыр- т ССРО-нык 1954 жылга арналған Мемлекеттік бюд­ жетник жобасы біздік социалнстік экономиками ұдайы өрле- п'ді. Совет Одағы енбекшілерінік әл-аукат күйін жаксартуды көздейтін дана саясатты Совет Одағьі Коммунистік партнясы- вкд Орталық Комитеті мен Совет Үкметі дәйекті турде және удайыжүзеге асырып келе жатканын дәлелдейді. Коммунист!к партия мен Совет Үкметі өзінік басты мін- яеті—совет халкынын үздіксіз өсіп келе жаткан материалдық жме мәдени тілектерін барынща канағаттаидыруды камтама- снз ету деп біледі. Партия мен Үкметтің бүкіл экономикалық саясаты осы міндетті орындауға бағындырылған. Совет халкыныд игілігі жөніндегі камкорлык Мемлекеттік бюджеттін барлық статьяларыиың аркауы болып отыр. Халык. шаруашылығын өркендетуге, алеуметтік-мәдени шараларға, иіық ағарту жұмысына, денсаулык сақтауға, әлеуметтік кам- шздандыруға, хауіисіздендіруге жалпы алғанда бүкіл бюджет шығындарының үштен екісіндейі жұмсалмак. ССРО-ныц 1954 жылға арналған Мемлекеттік бюджеті біздің сүйікті сопиалистік Отанымыздын халыктарының бақытты, куанышты өмірін камтамасыз ету үшін, біздін мем- лекетіміздің куатын нығайта беру үшін Коммунистік партия- вид Орталық Комитеті мен Совет Үкметініқ барльік. шаранм кодданып отырғандьіғын тағы да айкын дәлелдейді. Партия мен Үкметтін данышпандык саясаты мен удайы яамвдрлық жасауы аркасында Закарпатье облысында социа- «СГІКөнеркәсіп ойдағыдай өркендеп келеді, ауыл шаруашылы- ВД жаппай коллективтендіру ісі аякталды, мэдени кұрылыс *№сы кенінен өріс алуда. Халықтык материалдык ж әие чаденн түрмыс дзрежесінің үздіксіз өсуі тек совет кұрылысы ^’сында ғана қамтамасыз етілетіндігіне еркін емір сүру жыл- Дарында біздің облыстың енбекшілеріиік көздері жетті. 1946 жш дан 1953 жылға дейінгі кезде облыс енеркәсібінін ясгГзгі корлары екі жарым есе көбейді, ал жалпы өнім шығару ” есе өсті. Жүмысшылардык саны үш еседей өсті. Егер Совет «вметі орнатылғанға дейіи Закарпатьенік әйелдері өндірістік. вдвамдық және мемлекеттік жұмыска қатыспады деуге бола- 1ННеді, ал кәзір олар Закарпатье облысынык эртүрлі кәсіп- \"Рындары мен мекемелеріндегі барлық жүмысшылар мен ^ызметшілердің 40 проценті болып отыр. Өнеркэсіптің жаца салалары — бозғылт көмір, кағаз-кар- т°н, трикотаж, тігін, аяккиім өнеркәсіптері — жанадан күрыл- Теребля-Рикская су-электр станциясы және баска да кәсіп- °Рындар салынып жатыр. Алдыңғы қатарлы совет техникасы 265

негізінде ағаш, агаш ұксату, мебель өнеркәсібі, сол сыдаы кұрьілыс материалдары өнеркәсібі қайта кұрылды. 1953 жыды, 1940 жылғымен салыстырғанда, бозғылт көмір өндіру 15 есе- дей, трикотаж өндіру— 16 есе, аяқкиім— 12 есе, кірпіш 11 есе, сапал — 3 ,3 есе және мебель — 6 есе көбейді. Облыстын енеркәсібі өткен жылы өзінік дамуында жана табыстарға жетті. Жалпы өнім шығару жөніндегі өндірістік жоспар 107 процент орындалды. 1952 жылғыға Караганда мемлскетке өнім 13,2 процент артық берілді. Еңбек өнімдйгі 16,7 процент өсті, өзіндік құн 4,3 процент арзандады, бүйьм- дардын ассортимент! кенейіп, сагіасы жаксарды. Бюджет жөніндегі міндеттемені облыстың өнеркзсібі 1953 жылы 104,3 процент етіп орындады. Сонымен қатар бізде кемшіліктердік әлі де кеп екендігіи атап өту кажет. Мебельдревпром тресі мен кұрылыс мате­ риалдары өнеркәсіп орындары жұмысты канағаттангысыз іс- теп келеді. Олар таяу уакыттыц ішінде өнімнін сапасыи жак- сартып, ассортиментін кеңейтуге тиіс. Соңғы алты жылдын ішінде облыстыц ауыл шаруашшыга негізінен өзгеріп кетті. Дәнді, дән-жемдік техникалыкдакылдар егістерініц көлемі көп ұлғайтылды. 1953 жылы ауылшаруашы- лық жұмыстарыныц 62 проценттен астамы механикаланды- рылды. Бау және ж узім шаруашылыктарын өркендетуде едәуір табыстарға жеттік. Сонғы төрт жылдың ішіиде жүзімдіктердік, баулардын, жане жидектердіқ егістік катемі 8.327 гектар 1953 жылы облыстың колхоздары дәнді егістерден, темек- Дсн, жемістерден ж эне жузімнен жақсьі өнім алды. Колхоздар мен совхоздар елімізге 300 мың центнердей жеміс пен жүзім және 6,5 миллион литрден астам жоғары сапалы шарап мате- рналдарын берді. Тек темекі, жеміс ж әпе шарап материалдары ушіи ғана колхоздар өткен жылы 100 миллион сомга дейін Жсрді жаксы өңдеу нәтижесінде колхоздардын егіндік жердің орбір гектарына келетін табысы көбейді. Егер 1952 жы­ лы огіндік жердіц әрбір гектарыка келетін табыс 732 сом бол- ган болса, 1953 жылы ол 951 сомға жетті, ал жеке колхоадар- да гектар басына кслетін табыс колхоздардың орта табысынэн үш-бсс ссе асып түсті. Осыііыц бэрі сңбеккүнге ақыны едәуір көп төлеуге мүмкін- ЛІК берді. Мәселен, Ужгород ауданындагы Горький этьшдагы колхозда колхозшы Боднардыц үщ адамнан күралатын семья- г'ойо Жы'пы 119 дентіІСР астық, 2 0 центнер картой жэ«е 0.262 сом акта алды. Колхоздардын бөлінбейтін корлары тек бф жылдыц інііндс ғана 105 миллион сом өсті. Миллионер колхоздардың саны көбейіп келеді. Кәзірдін өзінде бізде он миллионер колхоз бар. 266

Совет Одағы К ом м унист партиясынын Орталық Комите- тівіксентябрь жэне февраль-март Пленумдарыныц карарла- рынжэне ауыл шаруашылыгын шұғыл өркендетуді, еқбекші- лердід ат-аукат күйін жақсартуды кездейтін Партия мен Үк- яетгік содан кейінгі карарларын орындай отырып, біз ауыл шаруашылығы саласында жаңа табыстарға жеттік. Есептегі бір сыйырдансауылатьш сүт, былтырғы жьглмен салыстырғанда, көбейіпкеледі, көктемгі сгіс жүмыстары анағұрлым ойдағыдай етуде. Облыстык снбекшілері көлемі 36 мыц гектардан асатын Сагпаджерлерді игеру жөнінде зор жумыс істеуге тиіс. Бул жсрлерді игеру, біздіц есебіміз бойынша, біржарым миллион пұттай косымша астық беруі тиіс. Закарпатьенік өнеркәсібі, ауыл шаруашылығы мен мәде- яиеті үздіксіз өсіп келе жатқандығына облыстың бюджетінін есуі айқын дәлел бола алады. Өткен жылы облыстың бюджет мржылары, 1946 жылғыға карағаида, 6 7 процент артық бол- ян. ал агарту, денсаулық сақтау ж әне әлеуметтік камсыздан- Дыру жұмысына арналған қаржылар жөнінде 1946 жылғы бюджеттсн екі еседен аса артып тусті. Тек 1953 жылдын өзінде гана алеуметтік-мәдени шараларға бюджет бойынша ширен миллиард сомнан астам каржы жумсалды. Совет өкметі облыстыц еқбекшілеріне тур! улттык, мазму- аысоциалист мәдениетті өркендету үшін кен мүмкіншілік 'угызды. Отанға шексіз берілу рухында, пролетарлык. интер­ национализм жэне Совет Одағы халыктарының ұлы достығы рухында Партия тәрбиелеген жұмысшылардың. шаруалар мен \"нтилигенциянын тамаша советтік кадрлары өсіп келеді. Еркін өмір сүру жылдарында облыстағы ортадәрежелі оку “Рындарыньщ саны 14 еседен астам көбейді. Ужгород универ- снтетінде және муғалімдер институтында быйылғы жылы 1.456 студент окыйды, облыста 14 арнаулы орта оку орны жу- істейді. Закарпатьенін жүздеген жігіттері мен кыздары ьяіміздік әртүрлі калаларынын, жоғары оку орыкдарында “Кыйды. Мэселен, быйьілғы жылы Мукачево ауданынын. Вели кяеЛучки деген селосыныц бір өзінен ғана 100-ден астам кыз- даРмен жігіттер біздін ұлы с о ц и а л и ст Отанымыздын жоғары °ку орьшдарында окып жүр. 1946 жылдан бастап осы Уакытқа дейін 8.703 адам орта білім алды, техникумдарда *оне баска арнаулы оку орындарында өнеркәсіп пен ауыл ша- РУашылығыүшін 4.567 маман дайындалды, жоғары оку орын- лаРын 940 адам бітіріп шьіқты. Вукараға коммунистік тәрбие берудік аса куатты куралы \"Мып табылатын баспасөз бен мәдениет мекемелеріиіқ өсуі “ІЗДІЦоблысымызда мәдениеттің артуына айқык далел. Ха- Дьіқгың қалың бұкарасынын арасына мәдениеттіи кяншалык ,сРең тарағанын мына цифрлардан көруге болады: егер 1946 *ылы халык арасында 56.200 дана жергілікті, республикалык 267

және орталық газеттер мен журналлар таралған болса, кэзір 216 мыңнан астам дана таралып отыр. Облыста 589 клуб, 940 кітапхана бар, бүлардағы кітаптар- дың саны кәзір үш мнллионға жетеді; 209 киноустановка, 50 радиоторабы, 14 мәдениет үйі, екі драма театры, облыспа филармония ж эне Совет Одағына әбден зйгілі болған Закар­ патье халык хоры істейді. Денсаулык сақтау мекемелерінің саны естіп білмегенкв- лемде кенейді. Егер 1946 жылы бізде 5 аурухана болған бмса, кэзір 95 аурухана бар, олардын ішінде 66 аурухана селом жерлерде. Балалар мекемелерінін саны едәуір өсті. 1946 жыа- ғымен салыстырғанда кәзір түракты жұмыс істейтін балалар яслилерініц саны 14 еседен астам көбейді, 218 балалар байпа­ сы жұмыс істейді, бұларда сегіз мынға дейін балалар тәрбие- ленуде. Халық тұтынатын товарлардыц бағасы ұдайы арзандатв- луы, ауылшаруашылық азык-түліктерін дайыіщау жэне са- тып алу бағасы артуы жүмысшылар меи кызметшілердін нах- ты жалақысыныц едәуір өсуін, колхозшылардьщ табысгары есуін камтамасыз етті. Мұныц өзі халыктын товар сатып алу қабілетін арттыру үшін қолайлы жағдай туғызды. Обдыстш қалалары мен селоларында жеке түрғын үй салу ісі кеііінсн өріс алды. Облыстык енбекшілері 19.167 жеке үй салып ал№ олардын тұрғын алаңы бір миллион шаршы метрге жетеді. Му- нын өзі екбекшілердің материалдык түрмыс дәрежесінін ул8‘ йы жаксаруынын айкын дэлелі болып табылады, олар Закар­ патье Советтік Социалист!» Республикалар Одағынып ажыра- тылгысыз бөлегі болып табылатын өзінін Отаны—Совепж Украииамек канта косылғанға дейін ғасырлар бойы қайыршн- лык. турмыста өмір сүріп келген еді. ССРО-ның 1953 жылғы Мемлекеттік бюджеті халык ша; руашылыгының, мэдениет пен ғылымның онан эрі ерлеуі жагдайында орындалды, бұл өрлеуге совет халкы Коммуяяс- тік партияиыц Орталык Комитетінің және Совет Үкметінін дана басшылығы аркасында жетті. Партия мен Үкмет, 'қоғам дамуының ғылми теориясы бо- лып табылатыи марксизм-ленинизм теорнясына сүйене оты- ксле Г ВСТ халқын коммУнизмге карай сеніммен алға бастап жолдастар! ССРО Жоғарғы Советінік кәзіргі сес- '-<>вет '-'Дағыныц барлық халықтары атакты тарнхи І>аИНаИЫН Росеияга кайта косылуынын үш*Ү3 о т ^ Пг, 7 МерекелеуГС дайындалып жаткан кезде етіл кі л халыктык мейрамға дайындала отырып, За- ™ •“ и еибекшілері өздерінін алдына біздш ІЪ п Ү»! ! - )Н партиянын Орталық Комитет! мен Совет 1 вздерЫшиһщ” лбапКрп°л\"ы.Ь'қПк°үТщЫ-ржг:агнер-'і\"нчждеұтмтесрадйідыой.дағыдай орындау-

Социалистік кұрылыс жолына Украинанын батыстағы бас­ ка облыстарынан сонырак тускен Закарпатье ерекше тез да- мыпкеледі, өйткені облыстыц енбекшілері өзінік жұмысында советхалкынық аса зор тәжрибесіне, оның жан-жақты колда- уыиа суйенеді. Партия мен Үкметтін күнбе-күнгі камкорлығы, Созеттер елінің барлык халыктарынык, ен алдымен біздің туысқан ағамыз ж әне шыи, адал досымыз болып табылатын улыорыс халқынық ұдайы көмек көрсетуі, — Закарпатье об- лысыеабекшілерінін табыстарға жетуінін, негізі. Біздін қарауьімызға салынып отырған ССРО-ныц 1954 жылга арналған Мемлекеттік бюджетініц жобасы, Ұлттар Со­ вет! Бюджет комиссиясынын түзетулерімен, бекітілсін деп де- путаттардың енгізген ұсыныстарын мен түгел және толық қол- лаймын. {Қ ол ш а п а л а қ т а у ) . Председатель. Депутат Васильевке сө з беріледі. Р. Г. Васильев ( У с т ь-М а я с а й л а у о к р у г і, Я к у т АССР-ы). Депутат жолдастар! СС Р Одағынын Мемлекеттік бюджеті әркашанда біздін Отанымызды коммунизм қүрылы- янда жецістен жеціске бастап келе ж аткан Коммунисты пар- тйянык нағыз халыктык саясатын бейнелеп келді. Советтік бюджет әрқашанда еліміздін барлык ірілі-үсакты халыктары- иыцтүп мүдделеріне сай больш отырды. Советтік халыктык бюджеті ауыл шаруашылығын шұғыл еркендету жөніидегі ж ә- \"е ВДық түтынатын товарлар өндіруді шұғыл арттыру жөнін- легі аса зор міндеттерді ойдағыдай орындаудык ұлы ісіне жак- сыкызмет етеді. Депутат жолдастар! Якут Автономиялык Советтік Социа- листік Республикасынын бюджеті д е жылдан жылға өсіп ке- •'■еді. Республиканыи 1953 жылғы бюджетінің шығыс жағы- жалпы сомасы, соғыска дейінгі 1940 жылғымен салыс- Іырғанда, 2,3 е се артты, соғыстан кейінгі 1946 жылғымен са- лыстырғанда, 1,7 есе артты. Сонымен қатар бюджеттін кіріс ®ая'гі жөнінде белгіленгеи жобалар жыл сайын асыра орын- далуда. Якут республикасы бюджетінін төрттен үш бөлігі республи- ваның халық ағарту, денсаулык сақтау істерін, мәденнетін, вылымы мен искусствосын өркендетуге жұмсалады. Республиканын халық шаруашылығына жұмсалатын кур- дмі қаржы жыл сайын өсіп келеді. Жсргілікті орындардыц харауындағы өнеркәсіпті дамытуға арналган каржы 1953 жы- *ы1950 жылдағыдан 14 проценттен астам артты. Тау-кен, баюда, ағаш, кеме жасау, балык аул ау сыякты, өнеркэсіп са- лаларынын кәсіпорындары, өзен транспорты, нақ сол сыякты «ащина-трактор станциялары ж әне ір і ғылми мскемелер ІССРО Ғылым академиясынык филиалы мен Медицина ғы- ■’ымдары академиясының туберкулез институтынык филиалы 269

және басқалары) одактык бюджеттен қаржыландырылып стырылады. Коммунистік партиянық лениндік-сталиндік ұлт саясатышм емірге бейімділігі мен ұлы күші осы айтылғандардын баршя айкын көрінеді. Партия мен Үкметтің қажырлы камкорлығы- нык аркасында б іздін республикамыз өмірінік әрбір жаңа жы- лы сайын гүлденіп келеді. Үнемі ашыгып, ауруға шалдыккан өлке болып саналған, царизмнін бұрынғы отары жәие фео дал-тойондардын ата меншігі болып келген Якутия Совет өкметі жылдарында индустриялы-колхозды социалист рес- публикаға айналды. Якутияныц халық шаруашылығы, түрт улттык, мазмуны с о ц и а л и ст мәдениеті шұғыл өркендеп келе- ді. ССРО Жоғарғы Советінің 1950 жылғы сайлауынан кейінгі еткен кезекде одактық және жергілікті өнеркэсіп сдзуір «сгі. Жергілікті жоне отын өнеркзсібі министрлігі бойынша өнеркэ- сіп өндірісініц көлемі 54 процент артып отыр. Колхоздардын коғамдық шаруашылығы үнемі нығайып келеді. Машина-трак­ тор станцияларының осы кезеннің іш інде орындаған жұмыс- тарыныц көлемі 35 процент өсті. Мынаны ерекше атап өту каж ет. Советтік Якутияныц ен- бекшілері 1953 жылы мемлекетке ж оспардан тыс 14 мнллиои- һэн астам сомнық жоғары сапалы ац терілерін өткізді. Амери­ кан және жапон империалистерініц, Якутияға акгвардияшыл жалдамшыларды қаптатып жіберіп, солардыц квмегімен біздіа халқымызды талан-таражға салған, аң терілерін жене баска да ел байлықтарын тегін бағамен талап әкететін заманы бая- ғыда өтті. Ол дәурен енді оларға ешқашан да кайта оралмай- ды. Үлы орыс халкыныц бастауымеп коммунизмге карай алға басып келе жатқан совет халыктарының азат және достык семьясында өзінін д е болып отырғанын якут халкы шексіз ба- кыт деп санайды ж эне оны мактан етеді. (К о л ш апалак- т а у ) . Мундай достық семьядағы совет халыктары женілмей- Д|- №-°.л т а п а л а қ т а у ) . Ь іздің республикамызда ац терілері, алтын және баска да тусті мсталдар өндіріледі, булар — б іздің советтік державамыз- лыц экокомикасыи будан былай да өркендету ісіне, социаляс- тік Отэнымыздың қуатын нығайту ісіне якут халкынын косқан үлесі болып табылады. Депутат жолдастар! Якуттыц колхозшы шаруаларынын не- ғізгі шаруашылығы — мал шаруашылығы мен егіншілік. Якуг хялкыСОҚП Орталық Комитетініц сентябрь және февраль- март Пленумдарынык тарихи карарларын орасан зор жігермен карсы алды. Республиканың ауыл шаруашылығынык бірсыпы- ра салаларыкда артта калушылыкты ж ою үшін, оны бұдан бы­ лин да жоғары өрлету үшін колайлы жағдайлар жасалып отыр. Республиканын. машнна-трактор станциялары мсн кол- хоздарын басшы кызметкерлермеіғ, мамандармен нығайтуға шаралар қолданылуда. Индустриалы Свердлов облысы бізге 270

машина-трактор станцияларында жұмыс істеу үшін 77 инже­ нер мен техник жіберді. Якутнянын колхозшылары мен машина-трактор станцияла- рьншн кызметкерлері ауылшаруашылык дакылдарыныц өнімін арттыруды, мал басын және онын өнімділігін арттыруды, жыр- пштын жердегі ормандарды түбірімен отау, тыцавган жерді жане перелогтарды игеру есебінен астык, дэн-жем дакылда- рыегісінің, картоп пен овощтыц егіс көлемдерін арттыруды бмсенділікпен қолға алып отыр. Таяудагы екі-үш жылдыц ішінде республикамыз астык өні- хііі үш-төрт есе арттыруға, республика астанасынын ж әне ірі екеркэсіп орталықтары халқыныи картоп жөніндегі қажетін ксгізінсн канағаттандыруға тиіс. Осы уакыттың ішінде біз эр- біресептегі сыйырдан алынатын сүтті екі есе арттыруға тиіспіз. Бүл иаңызды міндеттерді шешу үшін егін шаруашылығы мен Ш шаруашылығындағы екбекті көп керек ететін жұмыстар- зьі механикаландыруды арттыруымыз кажет. Бұл істе бізге үлхенкөмек керск. Біздетұтас алғанда ауыл шаруашылырына және онық :шінде машина-трактор станцияларыньщ жұмысына басшылык «УДе слеулі кемшіліктер бар екенін мойындауымыз ксрек. Біз «іміздіц ішкі ресурстарымыз бен мүмкіндіктерімізді әлі де \"ИМ жоткілікті пайдалана алмай келдік. Ллайда осы кемші- ліктерді жоюға, партия, совет және ауылшаруашылык органда- рыиыцжүмысын жаксартуға қажетті шаралар істеліп жатыр. Сонымен қатар республиканын машииа-трактор станішяла- РЧнец жаңа техникамен қаруландыру ісін күшейту, оларды запас белшектермен камтамасыз ету ісін жаксарту кажет, ал «йде запас бвлшектерді самолетпен әкелуге тура келіп жүр, его кымбатқа түседі. Козіргі ауылшаруашылык машиналарын негүрлым тиімді мйалануды кыйындатып отырған біздін республикамыздын аракше жағдайларын еске ала отырып (тайгалық үлкен өнір- ',еР. катхоздарда жаксартылған жолдардыц жоктығы), біз \"лшіна-трактор станцияларымызды кажетті жол техникасы- “*н каруландырған орынды болар еді деп санаймыз. Біз ССРО Ауылшаруашылык министрлігі мен РСФСР Министр- ■'еРСоветінсн осы мәселелерді шешу жөнінде кемек сүраймыз. Біз үшін өте-мөте макызды нәрсе — МТС-тер мен колхоз- ;1аРДЫжанармаймен деркезінде камтамасыз ету ісі. Жанар- “айбізге алыстан тасылып әкелінеді. Жанармайды деркезінде 1асУДыүйымдастыруда біз басымыздан кыйындыктар өткізіп келдік. ОСРО Үкметінія кабылдаған карары бойынша Нюрба Чнай базасынык кұрылысы мен Якут мұнай базасыныа каи- 1а Күрьілысы ендігі бітуге тиіс болғанына карамастан, осы үл- «« Жэнс маңызды жұмысты ССРО Мұнай янеркәсіп мииистр- л:гі элі күиге дейін орындамай келді. ССР Одагы Министр- 'еР Советінен біз осы іске катысуды өтінсміз жэне біздін рес- 271

публикамыз үш ін мүндай кезск күттірмейтін мэселе оіідагадай шешіледі деп сенем із. . Партия мен Үкметтін қарарларымен жігерленген совета; Якутиянык енбекшілері ауыл шаруашылығын бұдан былаіі да өркендете беру міндеттерін ойдағыдай орындауға белді бекем байлаған, ., , Депутат ж олдастар! Республикада өнеркәсіптщ будан оы- лай да алга басу персиективаларына байланысты кейбір тілк- терімізді айту каж ет деп санаймыз. Таяудағы уакыттык ішінде республикада ірі өнеркәсшлк, коммуналдык, турғын үй-тұрмыстык қүрылыстзр және бас­ ка да объектілердін кұрылыстары кең көлемде өрістетілуге тиіс. Таяудағы үш-төрт жылдыц іш інде жылына 200 миллиов- дай сомнык кұрылыс жүмыстары ж узеге асырылуы кере». Сондыктан РСФСР-дын Тұрғын үй-азаматтык күрылыс минис- трлігінін біздегі бар кұрылыс ұйымдарын нығайтумен катар, кәзірдіц өзінде С С РО Қурылыс министрлігі систсмасында ку- рылыс тресін ұйымдастыруды колға алу кажет. Біз ССРО ку­ рил ыс министр! Ды гай жолдастан осы ұсынысты қолдауды су- раймыз. Сол сыяқты Якутияда ағаш өнеркәсібін онан әрі даньпу жөніндегі мэселені д е шешу кажет. Республикада іс ағашын кажет сту күшейіп отыр. Жергілікті шаруашылык тарапынан, ССРО Теніз ж әне өзен флоты министрлігі мен ССРО Түсті ме­ таллургия мннистрлігі кәсіпорьшдарының тарапынан іс ағашч-,. на дсген тілек артып отыр. Алайда колда бар орман өиірлеріі нашар пайдаланылып келелі. Маған ССРО агаш жэне кағаз өнеркәсіп министрі Орлов жолдастыц позиииясы мүлде түсінік- сіз, ол Лена өзені бассейнінде ағаш өндіруді үлғайту жөнінде нотижелі шаралар істемей келеді ж эн е мұнысымен елдін халык шаруашылығы үшін үлкен манызы бар бүл манызды пробле­ мам* шешу ісін ж ете бағаламай отыр. Біздіц республикамызда жоғары сапалы тұздыи орасан көа запасы бар. Тек бір ғана Олекминск тұ з кенінің өзі-ак бүкіл Қыйыр Шығысты тұзбен камтамасыз ете алар сді. Мүнымеи мемлекет Шығыска карай тұзды тиімсіз тасымалдауды жойып. Лсна өзен флотын анағурлым өнімді пайдаланған болар № Олекминскіде түз шығаратын комбинат салу жөніндегі мэсе- лені ойдагыдай шешетін мезгіл жетті. Депутат жолдастар! ССРО-ның барлык халыктарымен бір- ге якут халкы да Украинаның Роееияға кайта косылуыный оОі) жылдыгын этап өтудс, бұл мерекені біздін сүйікті Отакы- мыздык ИПЛ1Г1 жолыидағы ецбектегі ж а ң а табыстарымен кар- Якуттер баяғыдан бері- ақ Россия мен Украинанык алдын- ғы катарлы адамдарымен достыкта болы п келді. Революиия- шыл акын Леся Украинка рын жазды. якуттерге арнап өзініқ шығармала- 272

Біздің орыс халкынаи алып отырған аса зор көмегімізбен кггар, Советтік Якугияға халык шаруашылығын өрге бастыру ісінде Советтік Украина да кеп реггерде көмектесті ж әне кө- мекгесіп келеді. Якут жазушылары мен әдебиетшілері өздерінің ана тілде- ріне Украина әдебиетінің революцияға дейінгі классиктерінін Лане кәзірп Украинанын советтік жазушыларыныц біркатар шығармаларыи аударды, осы жылдың апрель айында «Украи­ нажазушылары» деген жыйнак бастырып шығарды. Тен праволы совет халыктарынып. достыры эрі ұлы, әрі игі- лікті іс. Совет халыктарьшың достығы мен өзара туыскандык жэрдемі —Советтік қоғамнын моральдык-саяси бірлігі берік болуыныц және біздін. ұлы бейбітшілік сүйгіш державамыздык «ономикалык күш-қуатынын кажымай-талмай өсуіиік маңыз- дн шарттарыныц бірі. Барлык совет халыктарынык достығы алдағыуақытта да нығайып, дамый беретін болсын, өйткені достык— біздіқ женілмейтіндігіміздіа және үльі коммунис- іік кұрьмыстың табыска жетуінін кепілі. Депутат жолдастар! Біздің мынадай бірауызды пікірімізді білдіругс рұқсат етініздер: Коммунистік партия мен Совет Үк- кетінід дана басшылығы біздің еліміздің алдында тұрған аса № міңдеттерді ойдағыдай орындап шығуды камтамасыз егеді. Коммунист партиянык төнірегіне тығыз топтаскан совет 'мқы коммунизм жолымен сеніммен алға баса береді. ( К о л Председатель. 20 минутке узіліс жарияланады. (Ү зіл іс) Председатель. Депутат жолдастар! Мемлекетгік бюджет т)‘ралыбаяндаманы талқылай береміз. Депутат Абдуразақовқа сөэ беріледі. М. Абдуразаков ( Т а ш к е н т — К и р о в қ а л а л ы к с а й л а у о к р у г і . Ө з б е к С С Р -ы ). Депутат жолдастар! Коммунизмге карай сеніммен алға басып келе жаткан біздін ^уаттыСоветтік Отанымыз куннен күнге нығайып, гүлдене тү- суде. Біздід данқты Коммунистік партияның жанетуыскан Совет «кметінік дана басшылығы арқасында, ұлы орыс халкынын *эке біздіц еліміздіқ баска да халыктарынык белсенді көмегі- #ІНарқасында Советтік Өзбекстан екбекшілері де коммунистік курылыста ірі табыстарға жетті. Совет өкметі жылдарында өз ‘'Чірінде болған зор өзгерістерді өзбек халкы мактанышпен а'ап етеді. Бұрын мешеу және менреу өлке, патша екметінін тимеген отары болған Өзбекстан енді куатты индустриясы.

механикаландырылған ауыл шаруашылығы мен жоғари мзде- ииеті бар алдынғы қатарлы социалистік республикалардьщ бі- ріне айналды. Соңғы 30 жылдын ішінде республикада өнеркәсіп өнімік өядіру көлемі 50 есе дерлік өсті. Кәзір Өзбекстанда муиай и»: көяір шығарылады, батат балкытылады, жоғары сапалы >іа- шиналар жасальшады, халык тутыкатын товарлар едэуір ке- лемде өндіріледі. Өзбек халкынык ұлттык мактанышы болып табылатын макта өндірісі бірнеше есе ұлғайтылып отыр. Өзбекстаннык астаііасы Ташкент аса ірі индустриалы жз- не мәдениетті орталыкка айналды. 1953 жылы Ташкент кәсіп- орьшдары енімді, соғыска дейінгі 1940 жылғымеи салыстыр- ғанда, төрт есе дерлік артык шығарды. Бұл уакыттын ішінде калада маман жумысшылар саны екі есе дерлік өсті. Ташкенттің өнсркәсібінін кұрыдымы сонғы жылдарзык ішінде түбірінен өзгсрді. Калада шығарылатын өнімнін 40 прс- центтен астамы кәзір машина жасабтын өнеркәсіп орындары- нын үлесіне тиіп отыр. Көптеген кәсіпорындардың, ғылми-зерттеу инсгитутгарн- нын, конструктор бюроларынын коллективтері макта шаруа- шылығы жэне халык шаруашылығының баска да тарауларын бұдан былай да өркендету жолында жанқыярлықпен күресш кследі. Қаладағы 15 жогары оқу орындары мен 36 техникум жыл сайын әртүрлі мамандык. алған 7 мынкан астам жоғары білімді мамандар даярлап шығарады. Депутат жолдастар! Өзбекстан енбекшілері егіс даласыидз макта неғүрлым көп өсірідген сайын, біздін еліміз соғүрлым всем жане бай бола түсстінін, совет ада.мдары токыма затта- рын, есімдік майы мен халық тұтынатын баска да товарларди соғұрлым көбірек алатынын жақсы түсіне біледі. ССР Одағынын Министрлер Советі мен партиямыздын Ор- талық Комитетінік Өзбек ССР-нда 1954—1958 жылдардг мақта өндіруді онан әрі улғайту туралы каулысьш букіл өзбек халкы кызу үн косып карсы алды. Өзбекстан астанасының енбекшілері осы каулыны орын- дау жолында бслсенділікпен күресуді өзініц курмстгі және жауапты борышы санайды. Ташкенттің касіпорындары ауыл шаруашылығын шүғыл өрлету үшін кажетті өнеркасіп өнімде- ршщ манызды турлерін шығаруды барынша ұлғайтып отыр. мақта шаруашылыгын комплексті механикаландырудын аса маңызды проблемаларын іс жүзінде шешіп жатыр. Ташкент каласы колхозды деревняға макта жыйнайтын машиналар. зкскаваторлар, сеялкалар, егістік мактатазарткыштар, культи- г.аторлар, электр проводын, шарикоподшипниктер, радиоаппа­ ратура, епстерді химнялык жолмен баптау механизмдерін, за­ правка санмандары жоне өнеркәсігі өнімініц көптегсн баска да турлерін жіберіп жатыр. 274

Ауыл шаруашылығынын заказдарын ойдағыдай орындау жолындагы жарысты өрістете отырып, Ташкент өнсркәсібінің қызметкерлері кәзірдің взінде алгашкы табыстарға жетті. Еқбек өнімділігініц артуы мен технологияның жетілуі аркасыа- ла 1954 жылдың басынан бастап ауыл шаруашылығы үшін нщғарылран өнімнің мөлшері, өткен жылдыц осы мезгіліндегі- менсалыстырғанда 20 процент дерлік артық болды. СОКП Орталық Комитетініц сентябрь Пленумынын. карар- ларын орындай отырып, ауыл шаруашылығыныц екі мыцдай маманы деревняға жүріп кетті, олар мактаиыц ж әне баска да ауылшаруашылық дақылдарыныц шығымдылығын молайту жолында жаиқыярлықпен күресуде. Ташкент еңбекшілері халық түтынатын товарлар өндірісін арттыру ісіне д е едәуір үлес косып отыр. Соцғы жылдын іш інде «ұидай товарларды өндіру 13 проценттен астам өсті. Әсресе аяқкиім, ішкиімдік тоқыма, макта-мата, былғары товарларын, кондитер және макарон бұйымдарын шығару тез өсіп келеді. Ташкенттегі Сталин атындагы токыма комбинатының көп мыңдаған коллективі көпшілік тұтынатын товарлар шығаруды аргтыру жолында белсенділікпен екбек істеуде. Үстіміздегі йьиы комбинат 200 миллионнан астам сомның әртүрлі мата- 'арын шығарады. Қаланыц жеціл ж әне тамак өнеркәсіп орыи- Дарышығаратын бүйымдарының ассортиментін үнемі үлғай- туда, олардың сапасын арттыруда, ж аңа куаттарды катарға косуда. Калада сүт комбинаты, мебель ж әне жібек иіретін фабрн- иалар, тігін және трикотаж өнеркәсіп орындары салынып жа- ШР' Үй ішіндік электр тоңазытқыштар мен кір жуатын маши- ғалар шығаратын ірі завод салуға дайындык, жүргізіліп жа- Бірақ біздіц кол жеткен табыстарға токмейілсуге правомыз Біздін жұмысымызда әлі д е болса көптеген кемші- ■^ІктеР. пайдаланылмай жаткан көптеген мүмкіндіктер бар. каладағы кәсіпорындарда ецбек өнім ділігі өтксн жылы орта ВДппен алғанда 7,4 процент арта тұрса д а жеке заводтар мен ‘Мбрикаларда жабдыктардың босқа тұрып калуы, жүмыс уа- бмының ысырап болуы орын алуда. Өиеркэсіп өнімін шығару жоспары жалпы алғанда артык \"рыіідалғанымен де, қаланыц көптеген кәсіпорындарының тап- сыРМаларды игере алмай отырғандығы жэне белгіленген ас- С0Ртиментті бүзуы елеулі кемшілік болып табылады. 1953 жы- ЛЬ| Ташкенттің 48 заводы мен фабрикасы мемлекеттік жос- ЛаРды орындай алмады. Болып келген кемшіліитерді кыска мерзімнің ішінде жою- лы-ендірістің ішкі резервтерін толык. пайдалануды к-амтама- сьіз етуді, сөйтіп осы негізде үстіміздегі жылы елімізге өткен *ылдағымен салыстырғанда 700 миллион сомныц жоғары са- 18. 275

палы өнеркәсіптік өнімін артык беруді Ташкент енбекшілері өздерініц ек бірінші борышы деп біледі. Депутат жолдастар! Партия мен Үкмет курделі курылысцг, әсресе мәдениет-тұрмыс мекемелері мен тұрғын үйлер салу мәселелеріне, өте көп көкіл аударып келеді. Ташкент каласында сонғы жылдардың ішіиде күрдслі ку- рылыстың көлемі едәуір өсті. Алайда тұрғыи-үй күрылысы меи кала шаруашылыгы өнсркәсіптің кауырт өсуінен, сол сыякти жұмысшылар мсн кызметшілер санынын өсуінен кейін калып отыр. Біз тұррын үй кұрылысында, кала шаруашылырын Су­ дан былай да жаксарта беру ісінде Ташкент каласына кемек көрсетуді, каланын тұрғын үй корын жөндеу жүмыстары үшін қажетті кұрылыс материалдарын бөлуді Үкмсттеи су- рабмыз. Түрғын үй курьілысын дамытуға Ташкент каласында езде- рінің кәсіпорындары бар министрліктер, ен алдымен ССРО Машина жасау министрлігі, ССРО Электр станцнялары жэнс электр өнеркәсіп министрлігі, ССРО Транспорттык жэие ауыр машиналар ж асау министрлігі, ССРО Қатнас жолдары яи- нистрлігі жэне баска да бірсыпыра министрліктер, белсекді атсалысуға тиіс. ССРО Қөпшілік колды өнеркәсіп товарлары министрлігі. ССРО Азық-түлік товарлары өнеркәсіп министрлігі республ»- калык манызы бар косілорындардың жұмысшылары меи кыз- метшілері үшін үйлср салу ісіне зор көніл бөлулері тиіс. Біз ССРО Құрылыс министрлігіне кейбір талаптар конғы- мыз келеді. Министрліктін № 32 ірі кұрылыс тресі Ташкентгс көптен бері-ақ өмір суріп келеді. Трест күрылыс-монтаж Щ ' мыстарын жылдан жылға арттырып отыр. Үстіміздегі жылы. 1953 жылғымен салыстырғанда, трест жұмысты 40 процент ар­ тык істеуге тиіс. Бірақ өзініц өндірістік жоспарларын трест жылдан жылға орындамай келеді. Мұның себебі квбінесе мы- надан: кұрылыс көлсмі арттырылғанымен де іс жүзінде трес- тің өндірістік базасы елеулі түрде кеқейтілмей келді. Жүмыс- тыц көлемінен өндірістік базанын мүлде төзгісіз кейін калуы- на жол беріліп отыр. Осы күнге дейін бұл тресте күра«алы темір-бетон заводы, көбік-силикат бүйымдарыныц заводы сы- яқты кәсіпорындар жок, ал бұлар ағаштың жеткіліксіздігі өте- мөте орын алып отырған Орта Азияда барынша керек кэсіп- орыидар болып табылады. Сонда д а соныц өзінде ССРО К\\:' рылыс министрлігі жоспар бойыпша бөлініп отырған материал- дардын өзімсн тресті камтамасыз етпей келеді. 1953 жылы трест не бары ағашпен 6 0 - 7 0 процент, цементпск 69 процент, катанкамен 30 процент, шатырлык темірмен 40 процент капа камтамасыз етілді. Министрлік осы күнге дейін трест жүмы- сына тсрендеп көз жіберген емес. Министр Дыгай жолдас жг- нс оиың орынбасарлары Ташкентте бірде-бір рет болған емее. 276

Біз мыканы кажет деп санаймыз: министрлік № 32 трест үшін цуаттыендірістік база жасау мәселелерін шешуі керек, Таш­ кента 1954 жылдан бастап кұрамалы темір-бетон және көбік сиикат бұйымдарының заводтарын салуды камтамасыз етуі Біз Ташкентте санитарлык-техникалық жұмыстардық тре- сін, Горстройпросктінің Жобалау институты мен Өнеркәсіп кұ- рылысыкын орталык ғылми-зертгеу институтының филиалда- рын салуды үйымдастыру туралы мәселені қарап, шешуді сұ- раймыз. Біздік ССРО Құрылыс материалдары өнсркосіп министрлі- гіне, Юдин жолдасқа да, коятын елеулі талаптарымыз бар. Букіл Өзбекстандағы сыякты, Ташкентте де, қолда бар кұры- лыс материалдарынық базасы мен кәзіргі курылысшылардын здына койылып отырған жауапты міндеттердін, арасында сәй- кессіздік туып отыр. Өзбекстанда кұрылыс материалдары өнеркэсібі негізінен кірпіш өндірумен ғана шұғылданады, ал соныңөзінде кірпіш жөніндегі талап та толык канағаттанды- рьимайды.' Біздід республикамызда жана құрылыс материалдарын шы- гаратынкәсіпорындар жок, бұларсыз кұрылыстың индустрия- лықэдістерін шындап енгізуте болмайды; кұрамалы темір-бе- гои, құрғақ гипс штукатура және саиитарлык-техникалық бұ- “амдар жасау заводтарын жобалау ісі өте шабан жүзеге асы- рылып келеді. Мұның өзі күрделі кұрылыстык каркынын ВДіртіп отыр, көп ретте Москваның, Ленинградтык жэне Совет Одағыкын баска да қалаларынын үлгісі бойынша кұрылыстык иидустриялы әдістерін кеңінен енгізуге мүмкіндік бермей отыр. ССРО Құрылыс материалдары өнеркәсіп министрлігі сейс- “ікалық аудандардағы кұрылыстын талаптарын канағаттан- Дыру үшін өндеу керамикасын шығаратын косіпорындар салу- тиісті көніл бөлмей келді. Юдин жолдас қажетті шара лаР қолданады деп және бізге партиянын XIX съезінің дирек- ™Еаларына сәйкес кұрылыс материалдары өндірісін ұйымдас- шРУДа көмектеседі деп сенеміз. Депутат жолдастар! ССРО Жоғарғы Советініи қарауына Усыныдып отырған біздік көп үлтты куатты Совет мемлекеті- йі|<бюджеті патриоттык куаныш пен мактаныш сезімін туды- Р?ды. Бюджеттік аса зор цифрларының өзі-ак бәрін баян ете- Ді- Бұлар біздіқ сүйікті социалистік Отанымыздык экономика- 3* Ме« мәдениетінің бұдан былай д а гүлдене беруінін, Совет иДагы халыктарынын материалдык. әл-аукатынын дәреж есін ҮДДіксіз арттырудың айғағы болады. Б іздін социалистік Ота- Дьгмыз бүкіл дүние жүзіндегі бейбітшіліктік игілігі үш ін, жер “Дрыныд карапайым жоне адал адамдарыныц куанышы үшін, *ДКа соғысты түтандырушыларға катер үш ін өскенүстіне өсш. \"«ғая береді. 277

Мен 1954 жылға арналған Мемлекеттік бюджеггін жоба- сын Бюджет комиссиясының тузетулерімен коса бекіту туралы депутаггар енгізген ұсынысты тугелдей колдаймын. Совет мемлекетінік куші мен қуатының кайнар кезі —ха лыктардыц қасиетті, ұлы және мызғымас достығы- өмір су- ріп, нығая берсін! . Біздіқ данышпан Коммунистік партиянын, біздт туыскаи Совет Үшетікің данкы арта берсін! ( Қ о л ш а п ал актау). Председатель. Депутат Лецнске сөз беріледі. В. П. Лецис ( Л е н и н с а й л а у о к р у г і, Латви» С С Р-ы). Депутат жолдастар! ССРО Жоғарғы Советішн № рауына усыиылып отырған 1954 жылға арналған Мемлекетта бюджет Совет Одағы Коммунистік партиясыныц социалиста өнеркэсіп пен ауыл шаруашылығын барынша дамыта берук, колхоз күрылысык будан былай да өркендетіп, гүлдендіре ое- руге, барлық совет адамдарынын материалдык жэне мэдсниеі- тұрмыс дәрежесін уздіксіз өсіре беруге бағытталған саясатни бейнелейді. ССРО-нык 1954 жылға арналған Мемлекеттік бюджетінін цифрлары, сол сыяқты 1953 жылға арналғак бюджетгік орын- далуы жөніндегі мәліметтер, біздіқ социалястік Оташмыздын экономикасының аса күшті өркендеп отырғанын айкыи жэвс коміл бейнелейді. Бұлардан совет адамдарыныи игілігі мен бакыты жайындағм Коммунист партия мен Совет Үкметшт аса зор камкорлығы көрінеді. Біздін еліміздін, халык шаруашылығының дамуындағы іа- быстарға жүмысшы табы мен колхозшы шаруалардык берік одағы, социалистік Отанымыздың халыктарыкын нығая түсіп отырған достығы негізінде, советтік қоғамныц моральдік-саяси бірлігінік барған сайын баянды бала беруі және Совет Одағы- ның Коммунистік партиясы корытып жасаған саясаттыц дэйек- тілікнен жүзеге асырылуы аркасында кол жетті. 1954 жылдыц 14 мартында, ССРО Жоғарғы Советінік сай- лауы күні, совет адамдары коммунистер мен партияда жоктар блогынын кандидаттарына бірауыздан дауыс берді, сөйтіп адар социалистік индустрияны жақадан өркендету жэне ауыл шаруашылығын аса күшті дамыту жолында, мэдеииетті бүдак былай да гүлдендіру және еңбекшілердің әл-ауқат күйін үздіК; сіз ерлете беру жолында, бүкіл дүние жүзінде бойбітшілікті нығайту жодыида белсене күресуге өздерініи барынша ұмты- лып отырғандығын білдірді. Экономика мен мәдениетті дамытуда латыш халкы да елеу- лс табыстарға жетті. Туыскан халықтардан, ен алдымеи үлы орыс халкынан, алған баға жетпес, зор көмектін аркасыида соғыстан кейінгі жылдарда Латвия Советтік Социалистік Р«- пуб;іикасы индустриялану ісінде орасан алға басты, ауыл ша- 278

руашылығын соцпалистік жолмен кайта құру ісін ж үзеге асырды. Республикада өнеркәсіп өндірісінің көлемі 1940 жылғымеи салыстырғанда 1953 жылы 4,8 есе артты. Машина жасау, ас- пап жасау, кеме жасау өнеркәсібі республика өнеркосібінің жегекші салалары болып алды. Ж аңадан құрылған 120 маши­ на-трактор және машина-мелиорация станциясы ауыл шаруа- шылыгыныц озат техникасымен жабдықталды. Латвия ССР-ның колхоздары мен совхоздары СОКП Ор- талык Комитетінің сентябрь және февраль-марг Пленумдары- иыикаулыларын орындай отырып, республиканыц социалистік зуыл шаруашылығын бұдан былай да дамыта берудік берік негізін қалауда, атап айтканда 1954 жылы егіннен жоғары мім алудың негіздерін жасауда. Өнеркэсіп өндірісінің көлёмі жыл сайын артуда, республи­ када ауыл шаруашылырыныц барлык салаларының дам у кар- қыиыкушейе тусуде, турі улгтык, мазмұны социалистік мәде- няет барған сайын айкын гүлденуде. Латвия ССР-нын астанасы Рига каласынын екбекшілері Вда шаруашылыгының калпыиа келтіріп, одан әрі дамыту ісін- де соғыстан кейінгі жылдарда үлкен табыстарға жетті. Лат- вияның аса ірі шаруашылык, мәдени ж әне әкімшілік орталығы бола отырып, бұл кала соғыстан кейінгі жылдарда қызу кар- кьгамен өркендеді. Б ұл жылдардың іш інде кала халкы да едэ- 5'Фвсті. Республиканын бүкіл өнеркәсіп өнімінін 70 процентіне ийін шығаратын Рига өнеркәсібі 1953 жылы 1950 жылғы да ­ рителей біржарым есе асып тусті ж әне жоспардан тыс 216 миллион сомнык өнімін берді. Қалалык су проводын, газ шаруашылығын, кала транспор­ т е жэне коммуналдық шаруашылыктыц баска да турлерін калпына келтіріп, кенейту жөнінде зор жүмыстар жүргізілді. Заданы көркейту ж әне көгалдандыру жөнінде соғыстан кейін- Г| жылдарда үлкен жұмыстар істелді. Қаланын көптеген көше- кайта жасалды, асфальттелді. Даугава өзеніңде автомо­ дель, квлік өтетін көпір салынып жатыр. Электрлендірілген **ір жол Латвия астанасын Рига текізі жағалауындағьі ку- Рертгы ауданмен жалғастырады. Қаланыц емдеу мекемелері- І\"Нжүйесі кенейтілді, енбекшілерге дәрігерлік кызмет көрсету Жаксартылды. Қалада бес мектеп үйі салынды ж әне тагы үш мектеп уйі салынып жатыр, Ригадағы алғашкы көп Иажды уй болып табылатын республикалық Колхозшы үйіиін •Ргесі көтерілуде, онык лекциялык, көрмелік кец залдары, ла- мраториялары мен конак үйі болады. Совет Одағы Коммунис- 1,к партиясынын XIX съезінік бесжылдык жоспар жөніндегі ’,ирективадарына сәйкес Рига жылылык-электр станциясынык Чрылысы жүзеге асырылып жатыр. Кол жегкен табыстарға карамастан, бізде кала шаруашы- льірында зді д е болса бірсыпыра шешілмеген мэселелер мен 279

кемістіктер бар. Бұлар республика астанасы енбекшілерішк тұрғын үй-тұрмыс жағдайларын, мәдени жағдайларын жак- сартуға бөгет келтіріп отыр. Қалада өзінің ауруханасы жок аудакдар бар; су проводы халыкты ішерлік сумей тшіык каи- тамасыз етпейді, оныц еи басты себебі өнеркэсіп судың уш бе- легіндейін техникалық мудделерге алып қояды, ал калалыксу проводыи кайта жасау жұмыстары шабан қаркынмен жүргізі- ліп келеді. Халыкты газбен камтамасыз етуде де кыйьвдык туып отыр; трамвай шаруашылығы және басқа да біряеше салалар республика астанасыида тұратын жұрттың ескелш кажегтерін кәзірдіц өзінде толык канағаттандьіра алмай отыр. Қалалык, республипалык органдар кала шаруашылығындага бірсыпыра ірі кемшіліктерді жою жолында жұмыс істеп жа- тыр. Біз кала шаруашылығындағы қыйыншылыктар мен ке- містік жактарды жою ісінде одактык ұйымдар республикам кажетті көмек көрсетеді деп сенеміз. Қаланык ж әне онын өнеркәсібініц жалпы қаулап өсу тұр- ғысынан алғанда, кала шаруашылығының дамуындағы иашар нәрсенік бірі — турғын үй кұрылысы болып табылады. Соғыс- тан кейінгі жылдарда каланын тұрғын-үй корын калпына кел- тіріп, кенейту жөнінде кейбір жумыстар істелді. Алайда ек- бекшілердін тұрғын уй жвніндегі талабы толык канағаттанды- рылмай келеді. Соғысқа дейінгі 1940 жылғымен салыстырган- да Советтік Латвия астанасынык халкы едэуір артты, ал тур- ғын үй көлемі соғыска дейінгі 1940 жылғыдаи тек 15 мык шаршы метр ғана кецейтілді. Осыған байланысты турғын уй калемі жөніндегі жағдай барған сайын қыйындап отыр. Колда бар балалар бақшалары мен яслилері қамтылуға тиісті бар- лык балаларды бірдей орналастыра алмайды. Осынынбэрі көғ.- теген өнеркэсіп, транспорт кәсіпорындарынык және кұрылыс ұйымдарынык жұмысына елеулі бөгет болып отыр. Солай бола тұрса да, бірсьіпыра басшылар, ен алдымен одактық және одақтық-республикәлык министрліктер мен ве- домстволардьщ басшылары, Ригада тұрғын уй көлемінін кай- дағы бір резерві бар деген, турғын уйлерді жане балалар ме- кемелерін қосарлап салмай-ак, кәсіпорындар салуға болатын мүмкікдіктер бар деген мүлде теріс тусінікте болып жур. Ек- оекшілерді тұрғыи үймен камтамасыз ету мәселесіне бүл сы- яқты теріс көзқарас мыиаған әкеліп соқты: калада турғын уй күрылысыныц жоспарлары жылдан жылға орындалмай ке- леді жоне мемлекеттің бөлген каржылары толық пайдалаиыл- маиды. Тек сонғы уш жыл ішінде ғана Риганын кәсіпорындары түрғын уи құрылысына 24 миллион сомды, яғни осы максат- тарға бөліиген барлық каржының төрттен бірін дерлік, пайда- лаибады. Осынын нәтижесінде тек одактық және одактык-рес- пуоликалык орындардыц қарауындағы кәсіпорындар бойынша гана кала осы айтылған мерзім ішінде 27 мын шаршы метр турғын үйді кем алды. н 280

ССРО Жорарғы Советінің бесінші сессиясында сейлеген свзінде Г. М. Маленков жолдас тұрғын ү й құрылысының әлі де болса нашар ж үзеге асырылып отырғанын, тұрғын үй кұрылы- сынык жоспарлары толық орындалмайтынын, мемлскеттік осы максаттарға бөлгсн қаржылары толық пайдаланылмайтынды- ғын карсетті. «Б ізде, — деді Маленков ж олдас, — әлі де болса турғын үй жөнінде камкорлык істемейтін шаруашылык кызметкерлері аз емес». ССРО Жоғарғы Советініц осы сессиясында біз өздерінін кэсіпорындары Рига каласында тұрғын үй күрылысын мүлде мнағатганғысыз ж үзеге асмрып келе жаткаи кейбір одактык *эне одақтық-республикалык министрліктердік басшылары- ныи алдына елеулі талаптар коюды орынды деп санаймыз. Мэселен, ССРО Көпшілік тұтынатын өнеркәсіп товарлары ми- нисгрлігінің бірнеше он мындаған жұмысшылар, кызметшілер, тженер-техник кызметкерлер жұмыс істейтін 46 кәсіпорны 1945 жылдан бері, яғни іс жузінде 10 ж ыл ішінде, калада бар оолғаны жалпы көлемі 5 мың шаршыметрдей көпкабатты үш үйжэне екі қабатты төрт үй ғана салды. Бұл министрліктін кә- сіпорындары бойынша тұргын үй салуға үстіміздегі'жылы бө- лінген қаржы д а тым аз, бүл каржыға тек 2,9 мың шаршы кетрлік тұрғын үй іске косылуы ғана көзделіп отыр. С СРО Тещз және өзен флоты министрлігінік Ригадағы үш кәсіпорны ғана 1951—1953 жылдардыц ішінде 7 мың шаршы метрден ас- гаи түрғын үйлерді пайдалануға бермеді. ССРО Электр станциялары ж эне электр өнеркәсіп министр- лггінің кұрамына кіретін республикадағы аса ірі ВЭФ, электр иаішшаларын ж асау, электр шамы, турбомехаиика заводтары жзне Рига СЭС-і соғыстан кейінгі барлы к жылдар бойына нс 5ары7 мың шаршы метрлік көпкабатты үш қана үй ж ә н е б ір - неше шағын қабатты үйлер салды. Бұл кәсіпорындар бойын- Шаүсііміздегі жылы да тұррын үйлер салуға бөлінген каржы- •гар мүлде аз болып отыр. . ССРОТранспорттық және ауыр машиналар жасау министрлі- гскін, ССРО Азык-түлік товарлары өнеркәсіп мииистрлігінік, ССРО Ағаш ж әне кағаз өнеркәсіп министрлігінін Ригадағы '»әсіпорындарында тұрғын үй салу ісі бір аз жаксырак, ұйым- яастырылған. , Мынаны ерекше атап өту керек: тұрғын үй кұрылысына бө- лініп келген қаржының жеткіліксіз болуымен катар, тұрғын үй салУ жоспары қанағаттанғысыз орындалып келуінік негізгі габептерінід бірі — тиісті министрліктердік өз кұрылыс үйым- 4арын каруландырып, нығайтуға көніл бөлмейтіндігі болып ^ р . ССРО Қөпшілік тұтынатын өнеркәсіп товарлары минис- тМігініи, ССРО Азык-түлік товарлары өиеркэсіп министрлігі- »Ж, ССРО Текіз ж эне өзен флоты министрлігінік Ригада- ғы Күрылыс ұйымдары сан жагынан м үлде аз және кұрыльіс- ІЫК, соныц ішінде тұрғын үй кұрылысынын, өскелең көлеміне

олардык ересі жетпей отыр. Тіпті ССРО Кұрылыс мннистрлігі- нің сегіз қүрылыс-монтаж және кұрылыс баскармасы өздеріно керекті тұрғыи уйлер құрылысыи да жолға қоя алмай отырған- дығына таиымыз бар. Мен атап өткен министрліктер мен ведомстволардык көя- шілігіне катнасы бар екінші мәселе — балалар мекемелерін салу мәселесі болыи табылады. Ригадағы балалар бақшалари мен балалар яслилерінің кәзіргі сеті өидірісте жүмыс істейіін аиа-әйелдердіц санына сәйкес келмейді. 77 балалар бакшасы- наи жэне 30 яслиден тек 18 балалар бакшасы мен 3 ясли гаи өиеркәсіп орындарынын жанынан салынған. Жұмыстағылардыц көбі әйелдер болып табылатыи респуб- ликадағы ВЭФ дейгін ек ірі электротехника заводында бала­ лар яслиі мулде ж ок, ал заводтын бір ғана балалар бакшасы- на бар болғаны 130 бала ғана орналаса алады. Нак сол сыяк- ты, көптегОн айелдер жүмыс істейтін тоқыма және жеяіл внер; кәсіп орындарында да небәрі терт балалар бақшасы мен ни ясли ғана бар. Булар 416 балаға ғана арналған. Ригада балалар мскемелерінін күрылысы мүлде каиағат- танғысыз жүргізілуде. Мэселен, «Засулаука мануфактура». «Большевичка» комбинаттарында 1951 жылы салына бастағаи балалар яслилерінік екі кабат уйлері үш жылдан бері дерлік бітгіей келеді. Жүмысшылардын каж етіне кейбір кэсіпорьм басшьіларынын жөнді көкіл конмайтындығын көрсететін осы тәрізді тағы да бірнеше мысалдар келтіруге болар еді. Ьірак Рига каласындағы тұрғын үй және мәдениет тұрмыс күрылыеы- ньщ жағдайына тиісті баға беру үшін осы айтылғандардын взі де жеткілікті. Түрғын үйлер мен балалар мекемелері курылысыиыа мүн- дай жағдайы үшін үлкен кінә, әрине, жергілікті Советтер- дің де мойнына жуктеледі. Біз кұрылыстыц барысыиа злі Д« нашар бақьілау ж асап отырмыз, бұл мэселеде күрылысшылар мен кәсіпорындарға жеткілікті көмектеспей отырмыз. Қалалык Советтін аткару комитет! жоғарғы партия және совет оргаида- рыннц, сол сыяқты министрліктер мен ведомстволардык алдына тұрғын үй және мэдениет тұрмыс кұрылысынын мэселелерін әркашан табанды түрде және деркезінде қойып отырмайды. Бұл женіндегі өзіміздін кемшіліктерімізді сын көзбеи ка- рап талдау негізіиде біз каладағы кұрылыс ісінжаксарту үшін кажстті шаралар қолданамыз. Сонымен қатар Рига енбекші- лсрініц тұрғын үй-тұрмыс жағдайларын өте тез жаксарту мак- сатымен біз осы калада өздерінік кәсіпорындары бар одактык және одақтык-республикалық министрліктерден тұрғыи үй жа- не мәдени-түрмыс құрылысыныц жоспарларын кайта карауды, оларды едэуір кенейтуді, өздерінік қүрылыс ұйымдарын нығай- туды жэне салынып жатқан объектілерді халык шаруашылык жоспарында белгіленғен мерзімде сөзсіз пайдалануға беруді камтамасыз етуін сүраймыз. 282

Біз Одактык. Үкметтен Ригада жсргілікті Совеггер тарапы- иаяжыл сайын кемінде көп этажды екі үй салып отыруға 1955 жылдан басгап қаржы бөлініп отыруын карастыру жө- инде ССРО Мемлекеттік жссиарлау комитетіне нұсқау беру- ді сураймыз. Депутат жолдастар! ССРО Жогарғы Соиетііііц қарап бекі- туіне усынылып отырған Мемлекеттік бюджсттің әрбір ци- фрыкда совет адамы жайындағы, онык үздіксіз өсіп отырған «атериалдық және мәдени керектерін канағаттандыру жайын- даты, біздін соииалистік ұлы Отанымызды бұдан былай д а ны- гаііта беру жайындағы Партия мен Үкметтіц ұлы камкорлығы &ЙНИІСНГСН. 1954 жылға арналған Мемлекеттік бюджеттін ойдағыдай орындалуы Совет Одағыныц экономикасын бұдан была» да шгайта беруге, совет халкыныц материалдык әл-аукаты мен іэдениег дәрежесін бұдан былай д а арттыра беруге жакадан косылған ірі үлес болып табылады, коммунизм қурылысында лака табыстарға жетуге мүмкіндік береді. Мен 1954 жылға арналған Мемлекеттік бюджет. Бюдж ет ВДиссиясының енгізген тузетулерімен, бекітілсін деп осында свйлсген депутаттардың усыныстарын костаймын. Советтік Латвия астанасы Риганын енбекшілері барлык со- аег халкымен бірге халык шаруашылык жоспарын ж әне 1954 Аілліа арналған Мемлекеттік бюджетті ойдагыдай орындау ушін күш-жігерін аямайды және не кажсттік бәрін істейді, өз- ■іерінің жанкыярлық енбегімен біздін соииалистік ұлы Отаны- «Ыздың куш-куатын бұдан былай д а нығайта береді. ( Қ о л “'а п а л а к т а у ). Председатель. Депутат Алсксандровка сөз беріледі. С Ф. Александров ( С а м а р к а н д к а л а л ы к с а й д а у °.КРУГІ, Ө з б е к С С Р-ы). Депутат жолдастар! Біздін елі- йздегі коммунистік коғам құрыльісы социалнстік өнеркэсіптін, 'Ранспорт пен ауыл шаруашылығынык дамуынын барған са- Г;ын жоғарьі дәреж еде болуын талап етеді. Советтік мәдениетті даяьіту ісінде д е жана, анағұрлым жоғары дәрежеге жетуіміз Қерек болады. Коммунистік кұрылыстын міндеттеріне сәйкес, міміздід мемлскеттік бюджетінде біздің халкымыздын мәде- 1111 кажеттеріне едәуір каражат бөлініп отыр. ССРО-нын Ііоджеті Коммунистік партия мен Совет Үкметі алға койған міндетті — еңбекшілердін үздіксіз өсіп отьірған материалдык ®зғіе мадени тілектерін неғұрлым мол және неғұрлым толык канағатгандыру міндетін — көрсетеді. Социалистік мәдениеттін дамуынын түбірлі белгілерінін ®ірі— жүмысшылар мен колхозшылардыц нагыз калың бүка- Рзсынык мәдениетке белсене араласып отырғандығы, модениет кҮрылысына букіл халыктың атсалысып отырғандығы. Социа­ лизм түсында әлдекандай бір топ адамдардын емес, коғамнык 283

жеке бір жігініқ емес, бүкіл халықтық алға қарай жедел ілгері басуы болып отырады. Буки халыктың алға қарай муншалык куатш ілгері басуын бірде-бір коғамдык кұрылыс білген смес- Бұл шынында да ұлы козғалыс. Н ак осынын, өзі мэдениет кыз- .меткерлерінің бәріне аса зор жауапкершілік жүктейді. Орасан зор көлемдегі мәдени құрылыс тек социалистік мемлекетгіп ғана колынан келеді. Ал біздін мемлекетіміз бул міндеггі ой- дағыдай жүзеге асырып отыр. Совет мемлекетініц мәдениетті дамыту жөніндегі жумысы қандайлық орасан зор көлемге жеткендігін Совет Одағыиын бюджеті айқын көрсетеді. Мемлекеттің мадениетті, ағарту ісіи дамытуға жұмсайтын қаражаты жыл сабын үдемелей өсіпотыр. Сонымеи қатар капиталист дүниеніқ негізгі елдерінде ағаріу ісі мен мәдениетке жұмсалатын онсыз да мардымсыз кара- жаттык өзі үнемі азайып барады. Жакында АҚШ-тағы Колум­ бия университетінін баспасөз бөлімі Эли Гинзберг пен Дуглас У. Брейдін «Білімсіздер» деген кітабын басып шығарды, бул кітапта Америка халкының барлык топтары арасында д а алып отырған сауатсыздықтыц, надандыктыд жэне мэдсннеі- сіздіктін өсуі фактілер мен цифрлар аркылы көрсетілген. Ав- торлар мынадай қортындыға келеді: «жетілуге бірнеше онда- ған жылдар бойы миллиоидағаи американдардан гөрі шошка- нык, тауықтық немесе асқабақтың мүмкіндігі көбірек болды» дейді. Совет мемлекеті өзінің букіл кызметін халыктыи материал- дық әл-аукаты мен мәдениетін арттыру жөнінде камкор.іык жасау ісіне бағындырып отырады. Мұны мадениеггін кан тарауыныц болса да мысалыиан көруге болады. Мәселен, халык буқарасыныц өмірі мен ой-тілегін бсйнелейтін ғылми, саясп жәие керкем әдебиет кәзіргі замандағы алдыкғы катарлы мәдеииеттін негізін қалайтын тубірлі элементтердін бірі болып табылатындығы жұртқа мәлім. Осыны еске.ала отырып, Совет мемлекеті енбекшілердік барлық топтарынын тілектеріи бар; ған сайыи еселеп қанағаттандыра аларлыктай етіп, эдебиетп мейлінше кец түрде басып шығару ісін үйымдастырьга отыр. Партия мен Үкметтін күш салуыныц аркасыида Совет Одағы халық букарасы арасында кітаптын кең таратылуы жө- нінен дүние жузіндегі бірінші елге айналды. Кітап шығару қаркьшы жөнінен біздің елімізге тендесе алатын ешкім * 01'- Егер 1940 жылы Совет Одағында 450 миллион данадан аз-ак асатын кітап шығарылған болса, 1953 жылы 1 миллиард данаға жуык кітап шығарылды. Сонғы төрт жылдын ішіндс елімізде кітап магазиндері мен киоскілерінін саны 3 мыкиаи астам болып арттырылды. Біздің халкымыз кітапты сүйеді. окыиды. Совет Одағында халықтың көпшілігі кітапка кумар- „ » » кітаітгар кайдағы бір топ адамдардың кітапхакаларьшда. , ^ !„г! фтЯры\"да уйІЛІП жаткаи жоқ. Кәзірдік өзіиде-ак кодімп миллиондаған жүмысшылардыц пәтерлерінен, миллион-

дзған кадхозшылардык үйлерінен көркем одебиет пен арнаулы кітаптардың шағын кітапханаларыи көруіміз үйреншікті нәрсе. Мұны атап өтудіқ маңызды болатын тағы бір себебі: бур- куазиялық елдерде кітапты сатып алуға мүмкіндігі барлар ең алдымен қоғамның дэулетті бөлегі болып табылады. Жақында Американык «Вайкинг Пресс» баспа компаниясының предсе- дагелі Харольд Гинцбург кітап шьіғарушылар мен университет профессорларының ксшференциясында оқыған баяндамасында Америкада шығарылатын барлық' кітаптардыц 70 проценттен асгамын халыктың тек 10 процент! ғана алатындығын, ал ха- лықтын қалған 90 процентіне, енбекшілерге, шығарылатмн одебиеттіқ 20 проценттен аз-ақ астамы келетіндігін, оныц бер- жағында ец алдымен бүл әдебиет детективтік әдебиет ж әне енбекшілердіц санасын бұзатын баска сондай әдебиет екенді- гін мойындады. Басылып шығу көлемі жағынан ж эн е өзініц ғылымдык, идеялық мазмуны жағынан совет кітабы буржуазиялық елдер­ де шығарылатын әдебиеттен өлшеусіз жоғары дәреж еде тұр. Сонымен катар мынаны айту керек: басып шығарылатьін әде- биеттін тақырыбы жағынан да, онын. саны жагынан д а біздін елімізде кітап шығару ісініц дәреж есі әлі де болса біздік хал- кымыздың әралуан тілектерін канағаттаидырмай отыр. Б іздіи кітап өнімінде білім мен мәдениеттін барлык салалары бірдей долык орын алып отырған жок. Халыктың мәдени тілектерінін каулап өсуімен байланысты, кітап тираждарыныц көптігіне дарамастан, бізде жаратылыс тану жөиінен де, қоғамдык ғылымдар жөнінен де, керекті кітапты сатып алу оцайға түсе ВДймайды, көркем әдебиет және ғылми-квпшілік әдебиетініи чіығармаларын д а тауып алу оцай емес. Елімізде кітап шы- Ғ8РУісініц кецеюі бірсыпыра ретте баспаханалар мен кағәздын жеткіліксіздігінен, сол сыякты кітап шығару ісінін өзін ұйым- дастырудағы кемістіктерден бөгеліп отыр. Кітаптарды тарату ісінде самотектікті де жиі байкауға бмады, окушы кітап халыктың барлык топтарына зрка- дан да бірдей жеткізіле бермейді. Әсресе өнеркәсіптін, ауыл шаруашылығыныц, жұмысшылардын, колхозшылардын озат тажрибесі кек түсіндірілетін ауылшаруашылық әдебиетін, 'ы.іхіи-техникалык кітантарды тарату ісі нашар жүргізіліп отыр. Деревняда кітап тарату ісі мүлде канағатганғысыз жолға Койылған. Бұл мацызлы істе кажетті өзгеріс туғызу үшін, таяу жыл- Дардық ішінде көркем әдебиет, балалар әдебиетін, ауылшаруа- 'ііылык жэне ғылми әдебиет шығаруды, сол сыякты жазылып мдырылатын кітаптар тиражын ек кем дегенде екі есе арттыру “«‘Рек болады. Б іздің жастарымыздын, оку орындарының ка- жеттерін толык қанағаттандыратындай көлемде жоғары жәнг °рта мектепгер үш ін окулыктар шығару ісін уйымдастыру кеРек, еліміздегі бүкіл кітап шығару ісін бұдан былай д а орта- 285

лыктандыра беру жәие түбірінен жақсарта беру жөнінде тиісті шараларды ж узеге асыру керек. Кағаз жасап шығаруды едәуір арттырмайынша жэне пола- графиялық базаны едәуір кенейгпейінше кітап шыеару ісік еркендету мумкін емес. Сондықтан кағаз жасау ісін шуші арттыруға жетуіміз кажет, Москвада, Калинин қаласында, Ярославльде, Саратовта, Челәбіде, Минскіде, Ростовта, Там- бовта, Новгородта және кейбір баска қалаларда куатты полн- графиялық комбинаттар курылысын тезірск аяктап, жақала- рын салу ушін кітап шығару ісіне бөлінетін каражатгы арттыру ксрек. . Қалаларда кітап саудасын жаксартумен катар 1954—Тда;, жылдарда еліміздік барлык аудан орталыктарында кітап из газиндерін ашу керек, селолық жерлерде кітап саудасын шуғыл кекейту кажет. Ал мунык бәрі мәдениеттің осы саласына жүм- салатык күрделі каржыны бірсыпыра кайта қарауды талап етеді. Искусствонын ен куатты және халыктық калын бүкарасы арасында ен көіі тараған турі бізде шын мзнінде кино боль»; саналады. Совет киносынык бай тарихы бар. Өткеи уакытгз совет кинематографиясының кызметкерлері халыкка сүйікті болған және жұртшылығымыздан жоғары баға алған біркатар жаксы картиналар жасады. Хальіқаралык кикофестивальдарда совет фильмдері жоғары баға, таңдаулы жүлделер алып жүр- Бұл түсінікті де, өйткекі совет қоғамынын озат кезкарзсьш көркем формада бейнелейтін советтік кино, адамға кас амери- кан кинематографиясына және жалпы алғанда реакцяяшш буржуазиялык кинематографияға бүтіндей карама-карсы. Американ жазушысы Джон Говард Лоусон «Идеялар күре- сінде кииоішк ролі» деген кітабында американ киносы дүняе жүзі елдерінің квпшілігі үшін Америка жайындағы ннформа- иияныд негізгі көзі болып табылады, сөйтіп американ фильм- деріне қарағанда АҚШ «кісі аатірушілердік, гангстерлердік- жатыпішерлердің, паразиттердіц, маскунемдердік, кыдырмз саудагерлердік, жезөкшелер мен бұзықтардык елі» болып табылады деген қортынды шығаруға болады дейді. Американ кинематографиясына сипатты нәрсе «Жынға тию» деген фильм болып табылады, бул фильмде басты герой өзініц сегіз досын олтіреді. Бул фильм жырткыштар заңын мадактайды, сөйтіл оны барлык американдар үшіи өмір салты ретінде алга тар- тады. Баска бір «Шығыстагы шатырлау» деген фильмде тура иудиторняға ок атқан кісіөлтіргіш көрсетіледі. Бул жсрде жанды нысана зритель көпшілігі болып отыр, осы жолмеи зри- тельді моральдык жағынан азғындатуға тырысады. Тек бір ж ылдын ішінде Америкада 3 мың кинотеатрдык жабылғаи- дыгы, ал кинотеатрға келушілердіқ саны жыл сайын миллион- даған адамнак қысқарып отыратьшдьіғы таңданарлык нэрсе 286

Советтік киноның артыкшылығын жалпы журттын бәрі мойындайды. Ал, сонымен катар, б іздін киномыз халықтын мэдеии тілектерінен елеулі түрде артта қалып келеді. Б іздің шқымыздыц алдында кинематография қызмегкерлері үлкен «ірышты екенін тура айту керек. 1953 жыл ішінде еліміздін барлык кнностудиялары толык метражды 20 көркем суретті фильм және 12 спектакль-фильм ғана шығарды. Соғыстан ке- йінгі будан бұрынғы өткен жылдардың ішінде көркем еуретті кинокартиналар шыгару бұдан да а з болды. Бірсыпмра кино- фиьмдердің идеялық-көркемдік дәреж есі төмен, халкымыздык вдени тілектерін канағаттандырмайды. Экранға шығарылған бірсыпыра фильмдердін, негізгі кемшілігі сол, булар карапайым совет адамдарынык накты өмірін олардың барлык зәру қажет- іерімен, мүдделерімен, тілектерімен коса суреттей алмайды, МІРДІ қайціылықтарымен коса, өрлей дамуы барысында кор­ сете алмайды. Біз 1954 жылдык өзінде кинематографиядағы іс жағдайын ыеулі турде ондау үшін және толық метражды көркем суреггі фильмдерді шығару ісін едәуір арттыру үшін барлык шара- •тарды қолдануымыз керек. Шығаруға үйғарылып отырған б:рсыпыра фильмдер жұмысшы табының, колхозшы шаруалар- лың, интеллигенцияның, совет әйелдеріиің, біздіқ жастарымыз- йын вмірін суреттеуге арналатын болады. Кинокомедиялар. слорттык, музыкалық және кызыкты окыйғалы фильмдер, сол сыяқты тарихи такырыптарға арналған бірнеше картиналар шьіғарылатын болады. Ауыл шаруашылығы такырыптарына арналғаи кинофнльмдергс елеулі орын беріледі: ауыл шаруа- шылыгымэсслелері жөнінде өткен жылы шығарылған 5 5 кино- иртинаның орнына 1954 жылы 80-нен астам фильм шығары- ■іатьт болады. Таяудагы жылдардык ішінде, Москваның жана киностудия- еыныңқұрылысы, біркатар одактас республикалардағы студия- лаРДын кұрылысы мен кайта кұрылысы аякталғаннан кейіи то- •тықметражды көркем суретті кинофильмдерді жылыиа 7 0 —80- ^Дейін шығаруға болады. Фильмдердіц идеялык мазмұны мен квркемдік салаларын арттыруға елеулі көніл бөлінетін болады. Кинематография кызметкерлері совет зрителіне аптасында кеміцде бір-екі рет жана кинокартина көруге мүмкіндік бере- тшдей дэрежеге жетуге тиіс. Бірак мәселе тек жақсы, алуан түрлі көркем суретті және документті фильмдерді едәуір көп Шығаруда гана емес. Міндет тағы д а мынада: осы кинофильм- ®Р4і еліміздің барлык халкы көре алатындай ету керек. *954 жылдын өзінде еліміздік кинолануын дамыту ісінде алғя •сарай кадам басу кажет. Бұл үшін үстіміздегі жылы ж анадан екі мыцнан астам киноустановкаларды іске косу керек, соныц ‘-шінде жуз шамалы киноустановканы калаларда, 1.900-дем астам киноустановканы селолык ж ерлерде іске косу керек. 287

Совет халқының мәдени өмірінде радионыа алатын маңызы аса зор. Бүкіл халқымыз күн сайын радиохабарларды тықдап отырады. Елім іздін ішкі және халыкаралык жағдайы жөнівдегі негізгі информацияны, саяси, мәдени және ғылми өмір салала- рындағы жаңалықтарды халық ең алдымен радио хабарлары мен кувделікті газеттерден алады. Өзініц көпшіліктігі жөніиев, өзінің оперативтігі жөнінен, затында, радио ғылми жзне саяси информациялардыц ец күшті кұралдарынық бірі болып табы- лады. Американ радиохабары мен телевидениесіне тэн баіык отырган милитаристік насихат пен адамға кастык рухы совет- тік радиохабарға мүлде жат нәрсе. Жакында американ баспасөзінде бір кызыкты хабар басыл- ды. Телесуреттіқ бір ерікксн зрителі тек бір аитаныд ішінде ғана телевизор экранынан бірнеше коркытып алуды —өзіа ез( елтірушілікті, бірнеше өрт салуды, балаларды ұрлап кетуді, тонауларды ж әне тоқсаннан астам кісі өлтіргенді есептеп шык- кан. Бұл зритель бір ғана нәрсеге өкініш білдірген: <хл азғык- дык және моральдык тозғындау тақырыптарына берілген хабарлардын бәрін санап шыға алмаған, өйткені телевизор хабарларының барлық программалары түгелдей дсрлік осыи- дайлармен толтырылған. Совеггік радиохабардыц мазмұны адамда ең таңдаулы игі; лікті касиеггерді тәрбиелеп, дамыту міндеттерінен, оғаи кәзірп заманнык ғылымы мен мәдениетінід табыстарын жеткізу, они жұмысшылар мен колхозшылардын озат енбек улгілерімен таныстыру міндеттерінен туады. Біздің радиохабарымыз өзінін мазмұны жағынан ғана емес, сонымек катар өзінін техникалық карулануы жағынан да ек алдыкғы катарлы, ең жетілген радиохабар болуына жетуіміз керек. Үстіміздегі жылдын аяғында біздіц елімізде 20 миллионная астам радиоқабылдағыштар мен трансляция орындары болады- Деревнянын радиолануы өседі. 1954 жылдық ішічде, радио- кабылдағыштарды есептемегенде, селода трансляциялык рад»° іочкаларыныц саны 1.900 мың арттырылады. Алайда біздіц радиохабарымыздын сапасын, мазмунын жене радиоландыру ісінін жағдайын, эсресе деревняда. тмык канағаттанарлық деп атауға болмайды. Біздін радиохабары­ мыздын программалары көп регге бір сарынды жэне көнілсіз болып келоді. Радио тыцдаушылардың радиохабары програн- масын, өздерінщ тілектеріне, кажеттеріне карай, таңдап алуы- иа элі де оолса мүмкіншілік аз. Біздіц радиостанциялзрымыз- дын естілу жағы еліміздік барлык аудандарында бІрдей жеі- К.ЛЖТ. жаксы емес. Село халқынынбірсыпырасынык радио мүмкінл'п жок’ өйткені біркатар колхоздарда ІЗП ■ ■ аппаратура жоқ. Көптеген селолык торап- ар үлкен үзілістермен жұмыс істейді, дыбыс кабылдауы на-

шар. Сол сыякты біздін телевизор хабарларымыздық ирограм- малары да ж ақсара түссін дегед тілек бар. Ендігі міндет мынада: біріншіден, радиохабарлардык маз- мұш халықтың барлық топтарын барынша толық канағаттан- дыратындай етіп, эфирде бір кездің іш інде берілетін програм- малардың санын арттыру керек. А л бұл үшін радиола жұмыс істеуге Совет Одағынык мәдениет, гылым, саяси информация салаларындағы тандаулы күштерін кеңінен тарту керек. Екін- шіден, селоны радиоландыру жұмысын анағұрлым шапшаң каркынмен дамыту кажет. Таяудағы жылдардық өзінде біз *Р®іР селода өзініқ радиоторабы, ал әрбір колхозшы үйінде взінің трансляциялык точкасы боларлыктай етуіміз керек. Бұл міндеттерді орындау үшін селолык радиотораптар құ- рылысына бөлінетін каражатты арттыру, репродукторлар мен баска да радиоматериалдарды шығаруды көбейту, деревняда радиотоварларды сатуды жақсарту, колхоздардык радиоторап­ тар салып, іске косуына көмектесу керек болады. Біздің театрымыз жөнінде бірнеш е сө з айтуды кажет деп санаймын. Елімізде 880 театр, концерт ұйымдары мен цирктер бар, бүлар ССРО Мәдениет министрлігіне карайды. 1953 жылы театрларда, концерттерде және цирктерде 171 миллион зритель бОДДЫ. Содғы жылдардың ішінде (1950— 1953) еліміздін театр- лары Брянскіде, Чкалов қаласында, Калинин каласында, Сталинградта, Улан-Удзде, Таллинде, Минскіде, Батумиде •-.эне басқа калаларда бірнеше ж ана, жаксы жабдыкталған үйлер алды. БІркатар калаларда театр үйлері калпына келті- РЩі, кайтадан жабдыкталды. Театр коллективтерініц көпші- лігіңде жүмыс жоғары идеялык-көркемдік дәрежеде екендігін айту керек. А лайда мұнда да екбекшілердіц талаптары, олар- дыч жедел өсіп отырған мәдени тілектері еліиіздегі кәзіргі кездегі театр искусствосынык дәреж есі мен калпынан озып кетіп отыр. Бірсыпыра театр коллективтерінің жұмысындағы, одан да гврі кинематография саласындағы, ірі кемістік — көптеген пьесалар мен фильмдердің тек ж еке тарихи адамдардын кызметтерін көрсетуге тірелгені болды. Мұндай пьесалар көп ретте репертуардың үштен бірінеи астамы болып жүрді, сонык салдарынан халык бұкарасыныц — коғамнын бүкіл материал­ а х және рухани байлығын нағыз жасаушылардың — өмірін суреттеу былай калып отырды. Драматургиям «тартыссыз теория» деген теріс теория үстемдік алып келді. Театр поста- новкалары мен фильмдерде өмірдін кайшыльікты ж әне кат- кабат шындығы бейнеленбей, суреттелмей келді. Окыйі алар көбінесе не өмірді боямалау арқылы суреттелді, не совет адам- Дарынын образдары төмеядетілді, олардык жекелеген олсіз- діктері мен кемшіліктері принципке айналдырыльтп асыра суреттелді. Осының екеуі де советтік қоғамныц өмірін бүрма-

лап суреттегендік болып табылады. Мұнын өзі зрительдерге де, искусствоға д а зыян келтіргендігінде күмән жок. Біз мынаған жетуге тиістіміз: театр сахнасында совет коға- мынын дамуы, халыктын — жұмысшылардын, колхозшшар- дын, интеллигенцияныд— сан-салалы өмірі барған сайыи ве- ғурлым толык, терен, шындық ж әне акикат калпында, біззін . халкымыздын алдында ашылып отырған кед перспективалар рухында суретгелінуі керек. Советгік мәдениеттің қайраткерлері совет адамдарынш жоғары, ізгі касиеттерін, олардың Отанға шексіз берілгендігів, кыйындыкты ж ене алатындығын ж әие коммунистік кұрыдыс- тыд ісін алға бастыра алатындығын, олардыд өмір куавышы мен шат көніл күйін, олардын жоғары идеялылығы мен мэде- ниеттілігід бүкіл ұлы сәулетімен биік дәрежеге потере көрсегу- лері керек. Совет адамыныд жоғары патрнотизмін іүсіну үшін бір ғана фактіге — тын және тынайған жерлердегі жүмыска баруға шақырған үндеуге елімізде каншама адамдар кызу жауап бергендігінің фактісіне — ой жіберіп көрудід өзі ғана жеткілікті. Б ізде жоғары идеялы, жоғары дәрежелі совепік көркем опералар, драмалық постановкалар, сатиралык коме- диялар мен музыкалы спектакльдер болуы керек. Біз театрлар мен киностудиялардыц творчестволық жұмысына біздін тази- ша, талантты жастарымызды кекінен тартуымыз керек. Социалистік мәдениеттік мадызды ошағы — кітапханалар, клубтар, музейлер болып табылады. Тап Совет Одағындағы сыяқты мұндай модели мекемелердіқ кед қанат жайған бірде бір елі жоқ. Алайда, мұнда да біздід халкымыздын тілектері осы мекемелердіқ жұмыстарының дәрежесі мен мазмуньжан алдеқайда озып кетіп отыр. Партия мен Үкмет ауыл шаруашылығын өркендету жөнін- де ед шешуші шараларды қолданды, бірак село халкынын арасында, әсресе тыд және тыдайған жерлерді игеретін аудан- дарда мәдениет жұмысы әлі де болса нашар койылып отыр. Радионы үнемі тыддауға, жада кітапты деркезінде сатып алуға, жака кинофильмді көруге, концерттер мен слектакль- дерге барып отыруға колхозшылардын, МТС жэне совхоз қызметкерлерінін бэрініц бірдей мүмкіндігі жок. Селодағы мәдени-агарту жұмысында болып отырған жол беруге болмай- тьщ мүндай ірі кемшілікті біз жоя аламыз және жоюға тиісті- міз де. Деревнядағы мэдени ағарту жұмысын осы жылдык нзіндс жақсарту үпіін кәзір шаралар колдаиылып жатыр. Мз- дениет министрлігі республикалық жоне облыстык. ұйымдардан жерплікті мәдениет мекемелерінің алдында тұрған жана, зор мшдеттерді орындау ісінде нағыз жанды, тікелен көмек беріп. жордем етуді сұрайды. Халык мэдениетінід дамуы, бірақ, осы күралдардыд бәрінін көмегшен ғана жузеге аспайды. М әдениет халык түрмысына совет адамыныд айналасындағы барлык. нәрселер авкылы келіп 290

кіреді. Міне сондыктан да біздіц халкымыздыц тұрмыска ж әнс үй жағдайына керекті әдемі, көркем өнделген заттар, буйым- дар жөніндегі барған сайын өсіп отырған тілектерін канағат- тандыруға тиісті шаралар қолдану кажет, бул үшін біздік тандауды суретшілерімізді өнеркәсіп жұмысына неғұрлым бел- сеиді түрде тартуымыз керек бодады. Біздік коғамдық үйлеріміз, қалаларымыздыц көшелері, бақшалар мен парктер реалистік бейнелеу искусствосынык таңдаулы енерлерімен осемдслуге тиіс. Ал біздің қоғамдык үйлерден, парктер мен көшелерден әлі д е болса нашар, тіпті көріксіз картиналар, скульптуралар, барельефтер аз кездес- пейді, бүларды нағыз искусство өнерлерімен ауыстыратын уа- шт элдеқашан жеткен. Елімізде мәдениет жұмысын ұйымдастырудағы көптеген кемістіктер мен кемшіліктер мынадан туып отыр: мәдениет мэселслерін баскаратын мекемелер мен ұйымдарда осы күнге дейін іске ж әне мәдениет кызметкерлеріне әкімшілік көзқарас басым болып отыр; мұнық өзі көбіне басшылыктыц бюрократ- тык формаларымен барып ұласады. Қоғам өмірінде бюрокра- тнзмге барынша ж ат мәдениет пен ғылым саласындай сала жок. Төрешілдік, бюрократизм кандай да болсын мәдени бастама- ны, творчестволық кызметкерлердін инициативасын туып келе Жатқан кезінен-ақ құртуы мүмкін, мәдени кұрылыс ісіне елеулі зыян келтіруі мүмкін. Міне сондықтан д а кинематография мен театр саласында, музыка, бейнелеу искусствосы, радиоландыру мен баспа ісі саласында творчестволык кызметкерлердік бел- сенділігін әлі де анағұрлым көтеру кажет. Депутат жолдастар! Совет елі кәзіргі дүниежүзілік дамуға басты ықпалды өзіиік шаруашылық табыстары аркылы ж а- еайды деп ұлы Ленин айтқан болатын. Біздіц заманымызда мынаны да айтуға болады: Совет Одағы шет елдегі көп мил- лиондаган еқбекшілердін рухани өміріне өзінік алдыкғы ка- тарлы жоғары идеалы, көркем, нәрлі социалистік мәдениеті- иен де қуатты, барған сайын өрлей түсетін ықпал көрсетіп отыр. Тек алдынғы қатарлы жоғары мэдениеттін елі ғана совет тылымынын, кинематографиясынык, театрынын, музыкасы мен биінің, сурет өнері мен скульптурасынын аскан үлы жетіс- тіктерін айнымас табыспен көрсету үш ін ез өкілдерін ондаған елдерге жібере алады. Сонғы үш жылдан астам уакыт ішінде еовет мәдениетінік өкілдері өздерінін искусствосын халықтык Демократия елдерінін, бэріне, сондай-ак капиталистік елдердін көпшілігіне д е көрсетті. Олар Қытайда ж әне Герман Демокра- тиялық Республикасында, Польша мен Чехословакияда, Венг­ рия мен Румынияда, Болгария мен Албанияда, Корей Халык- Демократиялык Республикасы мен Монгол Халык Республика- еында, Англия мен Курама Штаттарда, Францияда, Италияда, Голландияда, Бельгияда, Швейцарияда жэне баска да көпте- 291

ген елдерде болды. Осы аз уакыттын ішінде совет мәдениетінік 4.350 қайраткері шет елдерге барып кайтты, олар 25 елде болды. Депутат жолдастар! Кэзір советтік мәдениет кызметкер.іе- ріиік алдында тұрган міндеттер — аса ұлы жане курметгі міа- деттер. Біздіқ социалистік Отанымызды будан былай да гүл- дсндіре берудің Партия мен Үкмет жасап берген аскан уга нрограммасы совет мәдениетінін кайраткерлеріне дем оерыі. Біздін улы, тамаша елімізде коммунизмнін толык салтангт қуруы жолындағы күресте мәдениет кызмсткерлерініц зор ар- миясы да алдыцғы катарда болады деп, депутат жаддастар, сіздерді сендіруге рұқсат етіціздер. (Қ о л ш а пал ақта)’|. Председатель. Депутат Мартыновқа сөз беріледі. Г.А. Мартынов (В у р на р ы с а й л а у о кр у г і( Чуваш А С С Р -ы ). Депутат жолдастар! ССРО Жоғарғьі Советик карауына Үкмет ұсынып отырған ОСРО-нық 1954 жылға эр- налған Мемлекеттік бюджеті еліміздің барлык. халықтарыяш кегізгі мудделеріне сай келеді. Бұнык өзі халык шаруашылы- ғыиың барлық салаларынын өсе беретінін көрсетеді, ауырекср- кәсіптін дамуын. Партия мен Үкметтін ауыл шаруашылығш шұғыл өркендету жөнінде, еліміздіи енбекшілерінін материал- дык жане мәдениет-турмыс дәрежесін оиан әрі жаксарту же- нінде белгілеген шараларын жүзеге асыруды қаржымен камта- масыз етеді. Бұнын өзі Отанымыздыц корғаныс кабілетін «>• ғайта беруді қамтамасыз етеді. 1954 жылға арналған бюджет Партия мен Үкметтіи халык мұктажына аталык камкорлык жасайтындығыныи айкын далелі. Бюджетте Совет Одағыиык улт республикаларынык шаруашылыгы мен мәдениетін өркен- дете беруге қажетті каржылар арналған. Чувашия бүрынғы артта қалған елден, Коммупистік пари* мен Совет Үкметінін басшылығы арқасында, өркендеген енер- косібі, механикаландырылған социалистік ауыл шаруашылығы. түрі ұлттық, мазмұны социалистік мәдениеті бар респубяикаға Социалист өнеркәсіп біздіц ауыл шаруашьмығымыэды мандай алды техникамен жабдықтап отырады. Чуваш АССР- пыц ауыл шаруашылығындағы машина-трактор паркы, ком- бяйидар мен автотранспорт паркы 1940 жылдан екі еседен аса ұлғайды. Коммунист партияныц басшылығымен біздіи елде ауЫ;’ шаруашылыгын, еқ алдымеи бүкіл ауылшаруашылык өндір1\" сінін негізі болып табылатын астық шаруашьілығын, шуғыл өркендету ісі жүзеғе асырылып жатыр. Таяудағы екі-үш жылдың ішінде біздін елдін халкыиь» азык-түлік жөніндегі өсіп отырған тілектерін молыиан каиа ғаттандыру жэне жеңіл еиеркәсіп пен тамақ өнеркәсібін шнк'- затпен камтамасыз ету жөнінде СОКП Орталык Комитетами 292

сентябрь жэне февраль-март Пленумдары алға қойған міндетгі совет адамдары бүкіл халыктык аса манызды іс деп карсы алды. Чувашияньщ еңбекшілері Партия мен Үкметтік ауыл ша- руашылығын өркендете беру ж өніндегі шараларын мейлінше канағаттанып карсы алып, оларды кажьірлылықпен ж үзеге асыруда. Олар мемлекеттік қаржыны а з жұмсай отырып, өнер- кәсіп өнімін көп шығаруға, ауылшаруашылык дакылдарының шығымдылырын арттыруга, мал шаруашылығынын өнімін хөбейтуге барлық күш-жігерін салып жатыр. Біздің республиканьщ колхозшылары мен ауыл шаруашы- лығыньщ механизаторлары өнімі а з көпжылдык шөптер алып жатқан жерлерді жырту есебінен 1954 жылы дәнді дакылдар егісініқ, көбінесе дән-жем дакылдары егісінін көлемін мемле- кеттік жоспардағыдан тыс ұлғайтуға ұйғарды. Техникалык, жемшөптік дакылдардыц, картон пен овощтын егіс көлемі едәуір кеңейтілмек. Мал азығынық базасын нығайту мақсаты- мен жемшөптік картой егісі ұлғайтылады. Быйыл тұқғыш реТ едэуір жерде сүрлеуге арналған ж үгері шаршылап-үялап отыр- гызу әдісімен егіледі. Жемшөптік жеміс-тамырлар өндіру ұлғайтылады. Кәзіргі уақытта республикада колхозиіылардың, механиза- торлардың ж әне ауылшаруашылық мамандарыныц көктемгі егісті қысқа мерзімде және сапалы етіп өткізу жолындағы ауылшаруашылық дақылдарынан мол өнім алу жолындағы, мал басын көбейте, оның өиімділігін арттыра беру жолындағы социалисте жарысы кеңінен өріс алды. Біздін республиканын колхоздары мен МТС-тері көктемгі егіске былтырғыдан жаксы дайындалды. Тракторлар мен баска машиналар уакытында жөнделіп болды. Колхоздар түкымдармен толык камтамасыз етілді. Жергілікті ж әне минералдык тыңайткыштар былтырғы- Дан көп дайындалды. Советтік Чувашиянык еқбекшілері 1954 жылы барлык ауылшаруашылық дақылдарыкан мол өнім алу үшін күш-жігерін сарка жұмсайды. Партия мен Үкметтіц карарларына сәйкес республиканың машина-трактор сганциялары мен колхоздарын басшы кадр- лармен, мамандармен нығайту ж өнінде едәуір жұмыс жүргі- зілді. Машина-трактор станцияларын маман ннженер-техник кызметкерлермен нығайтуда біздік республикага Горький ка- ласыныц партия ұйымдары, өнеркасіп орыидарыньщ коллек- іивтері көп көмек көрсетті. Горький облысынын өнеркәсібінен біздің ауыл шаруашылығымызда жүмыс істеуге инженерлер мен техниктердін үлкен бір тобы келді. Чуваш халкы мұны шаруашылық және мәдениет күрылысы жөнінде үлы орыс хал- ВДның чуваш халкына үнемі көрсетіп тұратын туысқандык көмегі деп біледі. Горькийдіц өнеркәсіп орындары коллектив- тендіру кезіндегі сыякты, кәзір д е ауыл шаруашылығын дамы- 293

тудын манызды мәселелерін шешуде Чуваш республиками көмек көрсетіп келеді. Баска республикалардыц, өлкелер мен облыстардык жае патриоттарынын үлгісі бойынша Чувашиянын ауыл шаруашы- лыгының механизаторлары К о м м у н и с т партиянын шаквдыв шын жүректен карсы алды. Тракторшылардын, трактор брига- далары бригадирлерінін үлкен бір тобы Чувашнядан Алтай мен Қазақстанға Жака жерлерді игеруге кетті. Депутат жолдастар! Қоғамдык ауылшаруашылық өндіркш дамытып, нығайтура колхоздар мен колхозшылардык эконо- мнкалық ынталылығын артгыру жөнінде Партия мен Үкметі- міздін жүргізіп отырған шаралары кәзірдін өзінде-ақ алғашю нотижелерін берді. Мұны колхоздар мен колхозшылардыа ак- шалай және заттай табыстарынын көбейіп келе жатқанднш- нан көруге болады. Чуваш республикасыньщ колхоздарыяда акшалай табыстар 1953 жылы 2 0 проценттей көбсйді, оныа ішінде мал шаруашылығынан түсетін табыстар— 78 процент- тен аса, техникалык дакылдардан түсетін табыстар —73 про­ цент көбейді. Қоғамдық шаруашылыктан түскен табыстар- дың өсуіне байланысты, колхозшылардын 1953 жылы тап- қан енбеккүндеріне, акша 1952 жылғыга карағаида 77 процент көп, астык біржарым есе көп берілді. Вурнары ауданыинн Сталин атындағы, Яльчики ауданынық Ворошилов атыи- дағы, Моргауши ауданының Сталин атындағы, Алатырь ауда- нындағы «Победа» колхозы жоне баска да біркатар алдыяғы қатарлы колхоздар сыякты ауылшаруашылык артельдершш қоғамдык шаруашылыктан түскен табыстары тек 1953 жылдын өзінде ғана екі еседен аса көбейді. Алайда біз республнкада ауыл шаруашылығынын барлык салаларын мунан да тез өркендету үшін колда бар резервтерді толык пайдаланбай отырғанымызды мойындауымыз керек. Республикада егіншілік мәдениеті ауылшаруашылык өндір®' пін механикалану дәрежесіне сай келмейді. Көптеген ком®' дарда дәнді, техникалык жемшөптік дакылдардың, картоп пей овощтык өнімі төмен. Мал шаруашылығы — артта калған ша; руашылық болып отыр. Мал азығы базасын нығайту мэселесі әлі шешілген жок. Республиканык партия, совет ж әне ауылшаруашылык ор- Гайдары кәзір ауыл шаруашылығына басшылык егудегі кем- шіліктерді тез жоюға гаара колданып жатыр. Мен машина-трактор сганцияларын салудык кейбір мэселе- лерше токтап өтуді қажет деп санаймын. Машина-трактор станцияларын салуды бір орталыктан ғана жоспарлауға № мадан тыс салынып кетудің өзі мынаған соғып жур: ССРО Ауылшаруашылык министрлігі мен РСФСР Ауылшаруашылык министрлігі облыстар мен республикаларда курылыс объекті- лерін белгілегенде, МТС-тердіц шыи тілектері мен накты мук- таждарын толык ескермейді. Сондыктан 1954 жылға арналыв

кабьілданған жоспарларда, бірқатар жағдайда машина-трак­ тор станцияларынын өндіріс жұмысын біркалыпты ж үзеге асыруы үшін шын кажет болып отырған объектілерін салуды белгілемейді. Мысалы, біздіқ республика бойынша машина- трактор станциялары өте мүктаж болып отырған жатакхана, монша салу ескерілмеген, ал енді осы жылдың жоспарына МТС-ке алғашкы кезде кажет бол май отырған объектілері ен- гізілген. Облыстар мен республикалардың бүл мәселедегі правола- рын кснейту кажет. Әрбір машина-трактор станциясына ен алдымен кандай кұрылыстар мен үй-жайлар қажет болыгг отырғақдығын жергілікті орында анағұрлым жаксм байкауға болатындығы сөзсіз. Кәзіргі уакытта Гипросельхоз бүкіл Совет Одағына МТС масгерскойларынын біркелкі типті жобаларыи жіберіп жатыр, ал жергілікті ауа райына және баска жағдайларға қарай, бүл жобаларға ешқандай езгерту енгізуге біздің правомыз жок. Мүиың өзі дұрыс емес деп білеміз. Жергілікті жобалау ұйым- дарынын жергілікті жағдайлар тілейтін өзгерістер енгізіп отыруына право беру керек. Гипросельхоз күрделі ж өндеу жүр- гізетін мастерскойлардың энергетикалык базасынык ж оба до- кументациясын жасауды тездетуі керск. Казір жергілікті жер- лерде мастерскойларды, олардың электр қуатымеи қалай ж аб- яықталатынын білместен-ақ, салып ж ү р . ССРО Дуылшаруашы- лық минастрлігі мен Гипросельхоз М ТС мастерскойларын бу күшімен жүретін установкалармен жабдыктаудыц каншалык- ты тиімді екендігі туралы мәселені тез шешулері керек. Өйткені ормансыз ж әне алыс түкпірдегі аудандар бүл установкаларды отынмен жабдықтауда үлкен қыйыншылыктарға кездеседі. МТС-тердің энергетикалык базасын үйымдастырғанда сұйык отынды пайдалану аркылы ұйымдастыру тиімді болмас па екен, соны ойластыру керек. Үкмет машина-трактор станцияларын салура орасан зор каржы бөліп отыр. Біздіқ республика бойыиша машина-трак­ тор станцияларындағы 1954 жылғы күрделі кұрылысты кар- жыландырудың мөлшері өткен жылғы каржыландыру жоспа- рынан жеті еседен аса көп екенін айтсак та жеткілікті. Өткен бес жылдык ішінде біздін республика бойынша күрделі жөн- лсу жүргізетін тек алты мастерской ғана салынған болса, 1954 жылдық өзінде ғана тоғыз мастерской салу белгіленіп отыр, мүның өзінде олардын көлемі осы кезге дейін салынып келген мастерскойлардан екі есе асып түседі. Толып жаткан гараждар, қоймалар, лапастар ж әне баска кажетті кұрылыстар са.ту белгіленіп отыр. Кұрылыстын мүндай зор объектілерін салу МТС-тердін бір өзіне өте кыйын соғады. Сөйте түрса да. Чуваш республикасында куатты кұрылыс ұйымдары бар одак- тықөнеркәсіп министрліктері — ССРО Катнас жолдары минис- трлігі, ССРО Квпшілік колды өнеркэсіп товарлары министр- 295

лігі, ССРО Ағаш және қағаз өнеркәсіп министрлігі, ССРО Электр станциялары және электр өнеркәсіп министрлігі —рес- публикаға машина-трактор станцияларын салуға көмеиес- пейді. Осы себептен күрделі жөндеу жүргізетін тоғыз мастере- коГідьщ жетеуін колыкда жеткілікті жабдығы да, транспорты да, мамандары д а жок МТС-тердін өз күшімен шаруашылык әдіспен салу жобаланып отыр. Мен ССРО Мемлекегтік жос- парлау комитегінен жэне Одақтық Үкметтен машина-трактор станішяларын салуға көмек көрсетуге бүл министрліктерді міндеттеуді сүраймын. Мүнын, өзі біздің республнканьш ауш шаруашылығына керсетілген елеулі көмек болады. Айта кету керек, ССРО Ауылшаруашылық министрлігі де, РСФСР Ауылшаруашылық министрлігі де бұл істе реепублн- каға көмекті аз көрсетіп келеді. Республикада бірынғай ауы.і- шаруашылык кұрылысымсн ғана айналысатын ұйым жок- Бв соңғы жылдардың ішінде республиканык Ауылшаруашнлнк министрлігі жанынан кұрылыс-монтаж конторын ұйымдастыру туралы талай рет мәселе көтердік. Бұл макызды маселе ад күнге дейін шешілген жоқ. Біз Бенедиктов жолдастан біздін өтінішімізді қанағаттандыруды сұраймыз. Соңғы жылдары колхоздарда автомашина парны коп ұлғайды. Алайда колхоздардын автопаркын запас белшектер- мен жабдыктау ж әне жөндеу жүмысы әлі күнге жолға койыл- ган жок. Машиналарды калпына келтіру колхоздарға өте кажет болып отыр. Бул мәселені тстігіне жете талкылап, таяу- дағы уакыгга әбден шешуді ССРО Мемлекеттік жоспарлау комитетіне тапсыру кажет. Чуваш республикасының колхоздары әртүрлі техникалык дакылдар — кендір, зығыр, махорка, құлмак — егеді. Терри- ториясы онша үлкен болмайтын Чуваш АССР-ы Совет Ода- ғында дайындалатын барлык кұлмактың бестен біріиен аста- мын тапсыратынын айтсак, сонық өзі-ак жеткілікті. Сокғн уакытта көптеген колхоздарда шпалерлер жасауға керекті қадалар мен сымнык жетіспеуінен кұлмақ егісі төмеидей бас- тады. Осынын салдарынан мемлекет кұнды шикізатты көп кем алып, ал колхоздар коғамдык шаруашылықта шығынға үшырап жүр. ССРО азық-түлік товарлары өнеркәсіп министрі Зотов жолдастын бұған назар аударып, кұлмақ егуші колхоз- дарды шпалерлер жасауға қажетті материалдармен камтама- сыз етуге шара қолдануы қажет. Техникалык дақылдар өндіру жүмысы топыракка квп тынайтқыш сініруді керек етеді. Әсресе кұлмак, махорка жэне кендір егетін колхоздар тынайтқыштарға өте мұхтаж. ^ а й ­ да республика минералдық тыңайткыштарды аз алады- Мен ССРО Ауылшаруашылык министрлігі мен РСФСР Ауыл- шаруашьиык министрлігінен Чуваш республикасынык колхоз­ дары үшін 1954 жылға арналған минерал тыңайткыштардык корын 40 мыц тоинаға дейін көбейтуді сұраймын. 296

Ресііубликадағы негізгі техникалық дакыл — кендір. Онын взі көп еибек тілейтін дакыл. Алайда колхоздарда кендір өн- діру жумысы мүлде механикаландырылмаған. Осы маңызды техникалык егісті егуді механикаландыруға кажетті машина- лармен машяна-трактор станцияларык жабдыктауға ССРО Ауылшаруашылык министрлігі мен ССРО Машина ж асау министрліғі шара колданулары керек. СОКП Орталық Комитетініц сентябрь Пленумының қарар- лары бойыиша таяудағы жылдарда кендір өнімінің 8 0 процен- тіне дейіні заводтық әдіспен өнделуге тиіс. Солай бола тұрса да, Чуваш АССР-нда кәзіргі уакытта небәрі бір ғана кендір заводы салынып жатыр. Оның өзі республиканын керегін етей алмайды. Б із ССРО Көпшілік қолды өнеркәсіп товарлары министрлігінен Чуваш республикасында таяу екі-үш жылдын ішінде жацадан үш кендір заводының салынуын белгілеуді сұраймыз. Депутат жолдастар! Мен ССРО-ның 1954 жылға арналған Мем.аекеттік бюджет!, Ұлттар Советінін Бюджет комиссиясы- чың енгізген косымшаларымен, бекітілсін деп сөйлеген жол- дастардың ұсыныстарын костаймьш. Чуващ республикасының енбекшілері 1954 жылға арналған халық шаруашылык жоспары мен бюджетті ойдағыдай орын- дауға, сөйтіп елімізде коммунизм орнатудык ұлы ісіне ө з үле- сін қосуға барлық күш-жігерін салады. ( К о л ш а п а л а қ - тау). Председатель. Депутат жолдастар! Осымен Ұлттар Советі- нің бүгінгі жұмысын аяктау үсынылады. Ұлттар Советінің ке- лесі мәжлісі ертең, 24 апрельде, күндізгі сағат 4-те болады. Улттар Советінін мәжлісі жабық деп жарияланады.

О Д АҚ СОВЕТ Үшінші М Ә Ж Л ІС (1954 жылғы 23 апрельде) Одақ Советінің Председателі А. П. Волков жолдас жэне оныц орынбасарлары Н. Т. Кальченко, А. А Лебедев, В. П. Мжаванадзе, 3 . С. Омарова жолдастар Президиума келгенде, ал Г. М. Маленков, В. М. Молотов, Н. С. Хрущев, К. Е. Ворошилов, Л . М. Каганович, М. 3 . Сабуров, М. Г. Пер­ вухин, А. И. Кириченко, М. А. Суслов, Н. Н. Шаталин жолдас­ тар ложаларға келгенде, депутаттар мен конақтар олард“ узақ кол шапалақтаумен қарсы алады. Бәрі де орындарыкан турады. Председательдік етуші — Одак Советінік Председате-ч депутат А. П. Волков. Председатель. Депутат жолдастар! Одак Советінік мәжлісі 1мын. ССРО Конституциясынын 50-статья- дзветінік Мандат комиссиясы депутаттар- черін тексерді. Одақ Совегі депутаттарынын і^ксеру туралы ибааяинпддааммаа жжаъсау үшін М- ан'да■т комиссиясынын Председателі депутат Мустафаевне сөз оері- И. Д . Мустафаев ( Х а ч м а с с а й л а у о к р у г І, Азер б а й ж а н С С Р-ы). Депутат жолдастар! Одак Советінін Маи дат комиссиясы ССРО Конституциясынын 50-статьясы неп зіндс, 1954 жылгы 14 мартта сайланган Одак Советі депутат тарынын полномочиелерін тексеріп шықты, сөйтіп өз жумысы иыц нәтижелерін баяндайды.

артык курды. Сайлау округтсрініц саііы елімізде халык саны- нын едэуір өсуіне байланысгы өсіп отыр. ССРО Жоғарғьі Советінін сайлауы халыктын орасан зор шрноттық өрлеуі жағдайында, зор саяси белсенділігі мен уйымшылдығы жағдайында өтті. Сайлау совет халқынын Кіоральдік-саяси бірлігі үиемі нығайып келе жатқанының, хал- кымызды коммунистік коғам орнату жолында сеніммен алға басгап келе жатқан К ом м ун и ст партия мсн Совет Үкметініц тецірегіне совет халқынын топтаса түскендігінін қуатты де- монстрациясы болды. Одақ Советінін депутаттарын сайлауға барлық сайлау охруггерівдегі барлык 120.750.816 сайлаушыдан 120.727.826 сайлаушы қатысты, бұл барлық сайлаушылардык 99,98 про- иенті. Коммунистер мен партияда жоктардык халықтық бло- гаиьщ кандидаттары үшін 120.479.249 адам , яғни дауыс беруге цатысқан сайлаушылардык 99,79 процеиті дауыс берді. С СРО Жоіарғы Советініқ 1950 жылғы сайлауымен салыстырғанда сайлаушылардык жалпы саны 9.634.443 адам көбейгенін атап «У керек. Округтік сайлау комиссияларынык депутаттыкка кандидат- гардытіркеу протоколдарын және дауы с беру протоколдарын, сонымен катар С С РО Жоғарғы Советінің сайлауы жөніндегі Орталық сайлау комиссиясына тапсырылған баска да мате- риалдарды карап шығып, Одақ Советінік Мандат комиссиясы 708 сайлау округінің бәрінде сайлаудык ССРО Конституция- сына жоне ССРО Жоғарғы Советінік сайлауы туралы Ережеге гмык сэйкес өткізілгенін анықтады. Тексеру нэтижесінде: Орталық сайлау комиссиясына да , сондай-ақ округтік сайлау комиссияларына д а ешбір сайлау округі бойынша сайлаудын дурыстығына күмән келтірегіндей шарымдар мен арыздар түс- псгені анықталды. Осыған сүйене огырып, Мандат комиссиясы Одак Советіне сайлаушылардык басым көпшілігі сайлаған 708 депутатгын бәрінің полномочиелерін дұрыс деп санайды. Депутат жолдастар! Одак Советі депутаттарынык кұра- аына 188 жүмысшы, 114 шаруа, советтік интеллигенциянык Мб өкілі — инженерлер, техниктер, партия және совет үйым- Дарыныц кызметкерлері, ғылым мен мәдениет кызметкерлері #зне басқалары — сайланды. Одақ Советі депутаттарынык іш інде тікелей өндірісте жұ- «ыс істейтін жұмысшылар, кәсіпорындардық директорлары, •ЧРылыстардык бастықтары, халык шаруашылығының ж еке салаларынык инженерлері және баска мамандары бар; 58кол - х°з председателі, 14 МТС жәнс совхоз директоры, 22 агроном мен зоотехник, 9 тракторшы мен комбайншы, 32 бригадир, Ферма менгерушілері, звено бастыктары жоне баска колхоз- Шылар бар. Одақ Советінін депутаттары іш інде өздерінік зерттеу- Лері.мен және ашқан жаңалыктарымен советтік ғылымды байы- 299

тып, халық шаруашылығын ойдағыдай өрксндетуге көмектс- сіп отырған аса көрнекті совет ғалымдары да бар; өздсрівд творчестволық ецбегімсн елімізде халық ағарту, денсаулык сақтау, мәдениет және искусство істерін күибе-күн жаксартып отырған талантты жазушылар, еңбек сіңірген мұғалімдер меи дәрігерлер, сонымен қатар искусство шеберлері бар. Одақ Советініқ депутаттары болып Ұлы Отан соғысы кезін- де және социалистік енбек майданында өздерінін данные шығарған еліміздің алдыңғы қатарлы адамдары сайлаиғзи. 33 депутат Совет Одағыныц Батыры, 42 депутат —Социалис­ ты Еябек Ері, 64 депутат Сталиндік сыйлыктын лауреаты ата- ғын алған, 642 депутат Совет Одағынын ордендерімен жзм медальдарымен наградталған. Одақ Советіне 170 әйел, сонық ішінде орта мектептін 18 оқытушысы, 15 дәрігер, 18 инженер, 7 МТС жэне совхоз директоры, 15 колхоз председателі, 13 агроном мен зоотехник, 7 комбайниш мен тракторшы, сол сыякты гылым, искусство, әдебиет қайраткерлері, партия, совет жәие кәсіподақ кыэнет керлері сайланды. Бұл мәліметтер Коммунисты партия мен Совет Үютетінш үнемі камкорлық етуінік арқасында біздік елімізде совет әйел- дері шаруашылык, мәдени, қоғамдык-саясн және мемлекетгік жұмысқа кенінен қатысу жолына түскенін көрсетеді. Коммунисты партия мен Совет Үкметі көп үлпы Совет мемлекетінін куш-қуатыныц кайнар булағы болып табылатын еліміздің халыктарынын достығын барынша нығайтып кел№- Қырык ұдттың өкілдері сайланған Одак, Советі депутаттары- ИЫК көп ұлтты қурамы. ССРО халыктары достығынын айкыи бейнесі болып табылады. Одақ Совет! депутаттарының кұрамын білімі жағынан сьій- паттайтын мәліметтер де айта каларлықтай. Одак Советіиш 708 депутатыныц ішінде 357 дегіутаттын жоғары білімі, 44 де- путаттык толық емес жоғары білімі, 113 депутаттьт орта оі- лші, 194 депутаттың орталау және бастауыш білімі бар. Одак Советі депутаттарының білімі туралы мәліметтер совет халки- нық мадениет дәрежесініц үнемі артып келе жатканыи бейне- лейді. Одак Советі депутаттарының ж ас қурамы мынадай: 23-тен 30 жаска дейін - 38 адам, 31-ден 40 жасқа дейін - 112 ада»- 7':ден 51 * аск-я д е й ін - 3 4 8 адам, 5І-ден 60 жаска дейін— 173 адам, 60 жастан жоғары — 37 адам. Одак Советі депутаттарыныц курамы туралы келтірілгеи маліметтер біздіқ соцналистік мемлекетімізді баскару өздерінш нәсілі мен ултына, жынысына, біліміие, әлеуметт» тсгше, дәулетіне және өткендегі қызметіне қарамастан, халык- тыц ең калын деген топтары катысып отырғанын көрсетеді- „ м Й Гат Ж0ЛДастаР! Совет Одағының Қарулы Күштері Ота иымыздық шекарасын жэне совет адамдарынын бейбіт енбеп»