Төртінші сайланған Қазақ ССРО жоғарғы Советінің мәшілістері 1-сессия

О Д АҚ СОВЕТІ Төртінші мәжліс (1954 жылгы 24 апрельде) Одак Советінін Председателі А. П. Волков жолдас жэне- Одақ Советі Председателінің орынбасарлары Н. Т. Кальченко, А. А. Лебедев, В. П. Мжаванадзе, 3 . С. Омарова жолдастар Президиумга келгенде, ал Г. М. Маленков, Н. С. Хрущев, К. Е. Ворошилов, Л. М. Каганович, М. 3 . Сабуров, М. Г. Первухин, А . И. Кириченко, М. А . Суслов, Н. Н. Шаталин жолдастар ложаларға келгенде, депутаттар мен конактар оларды узакқа созылған кол шапалактаумен карсы алады. Бэрі де орындарынан турады. Председательдік етуші — Одақ Советінің Председателі де­ путат А. П. Волков. Председатель. Депутат жолдастар! Одақ Советініқ мэжлісі ашық деп жариялаймын. ССРО-нық 1954 жылға арналган Мемлекеттік бюджеті туралы баяндама бойынша жарыссөздің Жалғасына кірісеміз. Депутат Снечкуске сөз беріледі. А. Ю. Снечкус ( П а н е в е ж и с с а й л а у о к р у г і , Л и т ­ ва ССР-ы). Д епутат жолдастар! ССРО-нын, 1954 жьілға ар- налған Мемлекетгік бюджетінін ж обасы біздік елімізде ком­ мунизм орнату күресінде совет халқыиың колы жеткен жана гамаша жеқістерін айқын бебнелейді. Совет Одағының Ком­ муниста партиясы ұзак жылдарға жасаған және б іздің ұлы Отанымыздын барлық халықтарыныц өмірлік мудделеріне сай келетін саясатты Совет үкметінің дәйекті турде жүргізіп кел- гені жэне ж үр гізіп отырғандығы аркасында ғана осы женіс- терге қол ж еткенін совет адамдары жаксы біледі. Қоммунистер мен партияда жоқтардык мызғымас блогы- НЫКкандидаттары үшін бірауыздан дауыс берумен совет хал- 35 Г

кы біздің Партиямыздын саясатын толык макүлдайтыидығын тағы білдірді, өзінің бірлігін ж эне Партия мен Совет Үкметі- нін төцірегіне топтасқандығын, біздін Отанымыздын халык шаруашылыры мсн мәдениетіи онан әрі өркендету, біздіқ Со­ вет мемлекетінін күш-куатын онан әрі нығайта беру жолында куресуге өздерінің берік бел байлағаидығын тағы да көрсеггі. Совет Одағыныи барлық' халыктарымен бірге Советтік Литванык енбекшілері Совет Одағынық Коммунист Партия- сы Орталық Комитетініқ төңірегіне, туыскан Совет Үкметіиш төңірегіне бұрынғыдак да тығыз топтасуда. Советтік Литваиың гитлершіл баскыншылардан азат етіл- геқдігіне быйылғы жылы 10 жыл толады. Бұл мерзім квп емес, бірақ осы дәуір ішінде литва халкыныц өмірінде кандай зор взгерістер болды десекізші! Михаил Иванович Калинин; ніч тамаша сыпаттағанындай: Европанық каранғы тукпірі болған Литва алдыкғы катарлы экономикам мен мәдеииеи бар индустриялы-колхозды республикаға айналды. Жұмысшы табы мен еңбекші шаруаларды қанап келген капиталистер, помещиктер, кулактар, өсімкорлар мәкгі кайтып келмеске кетті. Советтік дам у жолына тускен литва халкы Совет Одағы халыктарыньщ туысқандык семьясында өзінік бакытыиа ие болды, шаруашылық және мәдениет кұрылысыпда ірі табыс- тарға жетті. Литва халқының үлкен жетістігі — колхоз күрылысыиыи онан әрі иығайтылғаны болы-п табылады. Ауыл шаруашылы- ғын онан әрі өркендету жөніндегі Партия мен Үкметтін тар*и каулыларын ж үзеге асыра отырып, республикакык енбекшіле- рі кәзірдін өзінде кейбір нәтижелі табыстарға жетті. 1953 жи­ лы күздік егіс, өткен жылдарға қарағанда, неғүрлым колайлы мерзімде егілді, егіс жақсы көктеп кыстан аман шыкты. 19и жылға карағанда зябь екі жарым есе артык жыртылды- Машина-трактор станциялары трактор жумыстарынын жоспа- рын 102 процент орындады. Кадрлар жақсы іріктеліп алынған жэне олармен жұмыс жолға қойылған жерде, колхозшыларди матерналдық жағынан ынталаидыру принципі дурыс жүзеге асырылғанжерде, колхоздардыц көп салалы коғамдык шару* шылығы ойдағыдай өркендейтіидігін, егін жаксы өсірілетінді- гін, мал саны көбейетіндігін, оның өнімділігі артатындығын және колхозшылардың әл-ауқат дәрежесі жақсаратындыгыи тэжрибе көрсетіп отыр. 1953 шаруашылык жылыныц алғашкы корытындыларына Караганда, колхоздардыц бөлінбейтіи қорлары 16 процент, эр гектардан алынатын акшалай табыстары 28 процент осп 1953 жылы колхоздарда 86 мыц бас малға жане 103 мын бас куска арналған коралар, бұзау, шошқа коралары жэне мал- шаруашылығындық орындар салынды. Алдынғы қатарлы ко* хоздар мал шаруашылығынын өнімділігін арттыруда кейбір табыстарға жетті. Мысалы, Прекуле ауданынын Сталии 352

агындагы калхозында егістік, шалғындық және жайылымдык, жердіц әрбір 100 гектарыиа 20 сыйыр малы бар. 1953 жылы эрбір сыйырдан сауылған сүт орта есеппен 2380 килограмм болды. Егістік, шалгындық жене жайылымдық жердіқ әрбір 100 гектарына 186 центнер сүт жэне 23 центнер ет алынды. Д от- нува ауданыныц «Аушра» колхозы әрбір 100 гектар егістік жер басына 20 центнер шошқа етін ж ән е әрбір сыйырдан орта есеппен 1800 килограмм сүт алды. 1953 жылы республиканын совхоздары әрбір есептегі сыйырдан 3400 килограмга дейін ^үт Алайда бізде мал шаруашылыгын өркендетуде көп кемшілік- тер бар, малдыц санын, сқ алдымен сыйырлардың санын көбей- тужөніндегі, мал шаруашылығының өнімділігін арттыру жөнін- дегі жоспарлы тапсырмаларды орындау үшін біздіц көп күш жумсауымыз қажет. Бүкіл ауылшаруашылық өндірісінін негізі — астық шаруа- шылыгы. Б із астықты неғүрлым көп өндірсек согұрлым нан ра­ на көп болып қоймай, сонымен бірге, ет те, сүт те, мал шаруа- шылығының басқа өнімдері де көп болады. Оның бсржағында республиканық көптеген колхоздарында дәнді дакылдардык шығьшдылығы әлі д е жеткіліксіз, мол өнім алу үшін бізде мүм- кіншіліктердіқ бәрі бар. Бізде бай техника, жаксы кадрлар, та- маша тәжрибеге ие болған алдыңғы қатарлы колхоздар бар. Амал не, бұл мүмкіншіліктер әлі д е нашар пайдаланылуда. СОКП Орталық Комитетініқ сентябрь ж әне февраль-март Пле- нумдары, сол сыяқты МТС, совхоз кызметкерлері мен ауыл Шаруашылығы алдыңғы қатарлыларынын Кремльде өткізілген кенестері біздерге кемшіліктерді аш уға көмектесті, егін шығым- дылығын арттырудыц, малдыц санын көбейтіп, онын өнімділігін бурынгыдан да арттыра берудің ж аңа мүмкіндіктерін ашып берді. Колхозшылар, МТС және совхоз жұмысшылары кемістік- іерді катты сынауда, шаруашылыкты жүргізудіц артта калған здістеріне қарсы, тоғышарлыкқа, кертартпалыкка батыл қарсы шығуда. Деревня еқбекшілері быйылғы жылы, өткен жылға ка- раранда, өиімді анағұрлым көп алу үшін барлық шараларды Колдануда. Егіс жұмыстарына неғұрлым ұкьттылыдпен әзірле- ну және колхозшылардыц, сол сыяқты МТС пен совхоз жұмыс- шыларының егісті агротехникалык колайлы мерзімде өткізуге үмтылуы бұл міндетті біздін орындап шығатындығымызға сенім іуғызады. Партия мен Үкмет алға койған міндетті — ауыл шаруашы­ лыгын кыска мерзім ішінде шұғыл еркендету міндетін — б із ен алдымен машина-трактор станцияларыи жоғары ж әнс орта арнаулы білім і бар басшы кадрлармен онан әрі нығайта беру Жолымен орындаймыз. Бұл істе бізге Ленинград партия ұйымы үлкен көмек көрсетті. Колхоздарды басшы кадрлармен нығайту Жөніндегі жұмыс үздіксіз жургізілуде. Аудандық ұйымдардын басшылыгы едәуір нығайтылды. 353

Партиянык деревняға жіберген адамдары өздеріне тапсы- рылган істі жігермен кодға алуда. Машина-трактор станцияларында, колхоздар мен совхоздар- да екбек тәртібі күшейтіліп, ұйымшылдык, өндірістік ыәденвет дәрежесі артуда. Социалист жарыс барған сайыи кен кулаш жаюда. К ом м унист партийный басшылығымен, Совет Үкмелнш көмегімен литва халкы өнеркәсіпті өркендетуде де белгілі табыстарка жетті. Батыстын каниталистері Литва өнеркәсібішн артга қалуын тіледі, өйткені бұл артта калушылык мардыд Литваны саяси ж әне экономикалық жағынан құлдыкка тусіруів камтамасыз етксн сді. Өздсрінін империалиста кожайындары- на жағыну мақсатымен буржуазияшыл-ұлтшылдар Лптвада өнеркәсіпті тіпті өркендетуге болмайды деп дәлелдеді. Совегпк шындық бұл жалған мылжынды жокқа шыгарды. Бізде өнер- кәсіп ойдағыдай өркендетіліп келеді. Машина ж асау, труба жасау, станоктар жасау, электр на- шиналарын ж асау өиеркәсібінік өнімдері — ал буржуазия гу- сында Литвәда өнеркәсіптің осы салалары болмаған-ды,— сонғы жылдар іш інде екі-екі жарым есе өсті. 1953 жылы электр куатын өндіру 1952 жылға карағанда 2 0 процент, ал, 1950жыл- мен салыстырғанда, 71 процент артты. 1953 жылы республика- ның өнеркәсібі жылдык жоспарды 105 процент орындады, өшк 1952 жылға қарағаида 24 процент өсті. Сонғы бір жарым-екі жыл ішінде біркатар жааа өнеркэсш орындары салынды, бұрынғы жеңіл, тамак, жергілікті жэне кооперативтік өнеркосіп орындары едэуір ұлғайтьілды. Муныи өзі халык түтынатын товарлар өндіруді арттыруга мумкіндж берді. Алайда айта кету керек, біз өнеркәсіпті онан әрі өркендегуге колда бар мумкіншіліктерді элі д е жеткіліксіз пайдаланып келеміз. Селонық тілектерін қамтамасыз етуге тиісті өнсркэсш салаларын өркендетуге ерекше назар аудару керек. Мыса- лы, шаруашылык. кұрылыстарыныц тез өсуімен байлаиысты, сол сыикты колхоз поселкелерін салуға байланысты, колхоз- шылар енді хуторларда тұрғысы келмейді, кұрылыс материал- дарьша тілек күн санап артып келеді. Алайда бұл материал- дарды өндіру бізде тым артта қалып отыр. Жака өнеркэсш орындарын салуда бізге Мемлекеттік жоспарлау комитеті жзие одақтық министрліктер көбірек көмектессе, тәуір болар еді. Республиканыц ауыл шаруашылығы үшін суперфосфат за- водыныц үлкен мацызы бар, мүны салу партиянык XIX сьезінін бесінші бссжылдық жоспар жөніндегі директиваларында белп- ленген. ССРО Химия өиеркәсіп министрлігі осы кұрылысты салуға әлі күш е дейін кіріскен ж оқ ж әне оны 1955 жылы ғана бастауға ұйғарып отыр. Литвада автотрактор запас бөлшекте- рін жасайтын завод салу орынды болар еді. Мундай завод Литваныц ғана емес, сонымен бірге ССРО-нык баска батыс 354

аудандарының д а запас бөлшектер жөніндегі кажетін қана- іаттандырар еді. Республика халық шаруашылығыныц электр куаты жөнін- дегі қажетініқ тез өсуі электр куаты өндірісін онан әрі ұлғайту- дыталап етеді. Партийный XIX съезінін бесінші бесжылдық жоспар жөніндегі директиваларында Неман өзеиінде Каунас су-электр станциясын салу белгіленген, онын жобалық тапсыр- масынССРО Министрлер Советі үстіміздегі жылдыц февраль айында бекітті. Б із ССРО Электр станциялары министрлігінен жумыстын басталуын тездетуді, сөйтіп 1955 жылы кұрылыска хен көдемде кірісуге жағдай жасауды сүраймыз. Коммунистік партия мен Совет Үкметініц букіл қызметінін жоғары заны халық игілігі туралы үздіксіз камкорлық ж асау бмып табылады. Бүл біздің республикамыздьщ мысалынан да гйқын көрінеді. Бағаныц кемітілуі нәтижесінде, бүкіл елімізде- гі сыяқты, біздің республикамызда жүмысшылар мен кызмет- шілердіқ нақты табыстары артты, шаруалардык табыстары едэуір көбейді. 1953 жылы Литва ОСР-ныд халкы мемлекеттік жэне кооперативтік сауда аркылы өнеркәсіп және азык-түлік товарларын, 1952 жылға карағанда, 319 миллион сом артык адды. Оку-ағарту ж әне әлеуметтік-мәдени шараларға бюдж ет шы- таидарының көбейтілуі мектептерді, емдеу мекемелерін, сана- торийлерді, демалыс үйлерін, пионер лагерьлерін едәуір көбей- туге мүмкіндік берді. Литва енбекшілері мәдениетті өркендетуде үлкен жетістік- терге жетті. Литва әдебиеті мен искусствосының жакында Мос- квада өткізілген онкүндігі осы жетістіктердің айқын ыспат- тамасы болды. Литва ССР-ның әдебиет және искусство кызмет- керлері Оганымыздын астанасына Литванык түдғьіш советтік «Марите» операсын, Литвакыц тұңғыш советтік «Теніз жаға- сында» балетін алып келді, бұларды совет жұртшылығы жылы жузбен карсы алды, сонымен бірге әдебиет пен бейнелеу искус- ствосынык бірқатар шығармалары әкелінді. Онкүндікке про­ фессионал шеберлер ғана емес, солармен бірге Совет өкметі жылдарында біздіц фабрикаларымызда, колхоздарымызда, оку орындарымызда кең тараған көркем өнерпаздардьщ көптеген коллективтері д е табыспен катысты. Мұнық өзі литва халқын кмпериалистік жырткыштардык қанауынаи кұткарған, рес­ публика экономикам и мықтап өркендетуді жэне енбекшілердіқ эл-ауқатын арттыруды камтамасыз еткен советтік кұрылыс жағдайында ғана литва мәдениетінін гулденуіне барлық жағ- дай жасалғандығын тағы да айқын көрсетеді. Онкүндік творче- стволық есеп болып кана қойған ж оқ, мұнымен катар ол ха- льіқтар достығынық, литва халкына орыс халқынық көрсеткен туыскандык кө.мегінін айкын бейнесі болды. Батыстын империалистері Литваға ордайым онай ж ем деп карап, оиы тонаумен болды. Батыста арзан тоқ майға, зығыр- 2з. 355

га, астыкка, каздарға әуес пайдакүиемдер аз болған жоқ, бірак Батыстық империалистері литва халкына, оныц мәдениеті мен творчествосына әркашан жек көрушілікпен карады. Батысган агрессияшыл топтары және олардың сыбайластары литва эде- биеті мен искусствосынын онкүндігі күндері литва совет мэде- ииетініц өркендеуіндегі жетістіктердін өнін айналдырып көрсе- іуге тырысты; біздін совет шындыгынын күштілігі сошла, кас­ кунем жалақорлықтын авторлары литва халқынык сөзсіз табыс- тары алдында жумған ауыздарыи ашпауға мәжбур болды. Мүмкін, бұл сыяқты, үлы табыстарымыздыа қорытындысыи шығарып отырған мәртебелі орында, бұл каскүнем жалақорлар туралы айшай-ак койсак та болар еді. Алайда мен американ ьонгрессмендері мен олардын сойылын соғушы литвалык бур- жуазияшыл-ұлтшыл азғындардан құралған кайдағы бір комис- сиялардык ж асап отырған арандатушылыктарын, бопсалауыи тағы да маскаралау үшін осы мінбені пайдаданғым келеді- Біз- дің совет адамдарын ешқандай арандатушылык, пен бопсалау қоркыта алмайды, совет адамдары текіз аржағындағы жалма- уыздардын жайын біледі. Совет Одағының барлык. халыктары- мен бірге өзіне еркін жане бақытты түрмыс к.урудағы лнтва халқынын бетін ешкім, ешнәрсе қайтара алмайды. (ДУ кол ш апалақтау). Міне сондықтан да литва искусствосынық Москвадағы ов- күндігіне катысушыларды жьиы ж үзбен кабылдаушылык шЫН жүректен алғыс айту сезімін тудырғаны түсінікті. Бұл сезім тек онкүндікке катысушыларды ғана емес, сонымен бірге Совеггік Литваныц барлық енбекшілерінде д е болды, өйткені олар бүдан үлы орыс халды бастап отырған Совет Одағындағы халыктар- дын достығы идеясынық салтанат кұруынын тағы бір айкыв бейнесін көрді. Халыктардын мәдениегіне осылайща карау тек біздің елімізде ғана болатынын Литванын еибекшілері түсі- неді, өйткені тек біздід елде ғана әрбір халықтын мәдениеті жоғары бағаланады, әрбір мәдениет дүние жүзіндегі ек озат совет мэдениетінін бір бөлегі болып табылады, Партия енбек- шілсрді өзара құрметтесу және достасу рухында тәрбяеленді- Халыктар достығы — біздін еліміздіц халықтарынык үлы жецісі, көи ұлтты біздің мемдекетіміздің негіздерінін негізі, Совет Одағының барлык халыктарынын гүлденуі мен бакыты- Быйылкы жылы біздін букіл еліміз даңқты тарихидатаны Украинанын Россиямен кайта косылуының 300 жылдығыи ме- рекелеп өтеді. Совет Одағынын барлык халықтарына олардык үл ы орыс халкымеи достығынык зор маңызы бар екенін, біздік сліміздін барлық халықтарынык женілмес күшін, тығыз ынты- мағын бұл окыйға тағы да айқын көрсетеді. Біздіц еліміздің халыктарынык туысқандык досгығы жеиіл- мес күш. Сондықтан да халык жаулары — империалистер жэне эртүрлі опасыздар, саткындар — бүл достыкты әлсіретуге даме- 356

лмгеді. Бірақ Совет Одағынын халыктары арасында өшпенділік туғызуды көздеген американ империалистері мен олардыц ма- лайларыныцдәрменсіз эрекеттері әркашан да күйреп келді, күй- рейді де. Дуниеде біздік Отанымыздың халықтарынык мызғы- мас достығын шайкалтатын ешбір күш жок. Совет Одағынын барлық халықтары империалистердің ж әне олардын малайла- рынык қаидай да болса тіміскіленуіне кыйрата соккы беруге белдерін бекем байлаған. Совет Одағының барлык халыктары іалықаралық катнастардағы шиеленісті бәсендетуге, бейбітші- лікті нығайтуға бағытталған біздіц Партия менСовет Үкметінін сырткысаясатын кызу колдап отырады. Совет Одағының бсй- бітшілік суйгіш сыртқы саясаты барлық елдердік енбекшілері- ніц өмірлік мүдделеріне сай келетінін еліміздің халыктары біледі. Бюджеттін жобасында ССРО халыктарынын. бакыты мен бүкіл дүние жүзіндегі бейбітшіліктін тірегі болып табыла- тын Отанымьіздың корғаныс каблетін камтамасыз етуге не қажеттің барлығы көзделгендігіне б іздіц бэріміз қуанамыз. Депутат жолдастар! Литва халкы өзінің Отанын, Комму- кистік партиянык Орталык Комитеті мен Совет Үкметініц басшылығы аркасында колы жеткен табыстарын занды мақтан етеді. Бүкіл совет әдамдары сыяқты, Литва енбекшілеріне де тоқмейілсушілік сезімі жат нәрсе. Б із өзіміздін жұмысымызда алі де көптеген елеулі кемшіліктер бар екенін жаксы білеміз, біз ол кемшіліктерді жасырмаймыз, оиы батыл және қорықпай сынға аламыз. Біздіқ жүмысымыздағы ек үлкен кемшілік — біз өзіміздін жүмыс әдісімізді әлі д е баяу қайта курудамыз. Партия алға койған міндеттерді шешуде бізде алі де болса кажетті нақтылық, оперативтілік жетіспейді. Біз осы кемшілік- терді неғұрлым тез түзету үшін барлық күшімізді жұмсаймыз. Советтік Лигванын екбекшілері Отанның игілігі үшін, елі- мізде коммунизмніц женісі үшін будан былай да кажырлылық- пен екбек ете береді. Депутат жолдастар! Жоғарғы Советтік қарауына ж оне бекі- туіне ұсынылған ССРО-ның Мемлекеттік бюджеті біздің социа­ листа Отанымыздың барлык халыктарыныц мүдделеріне сай келеді. Онда барлык совет республикаларыи өркендету туралы Партия мен Үкметтің камқорлығы айкын бейнеленген. Бюджет- Тіц ойдағыдай орындалуы біздін Отанымыздын куш-қуатын ннғайтуға, совет халкынық материалдык әл-аукаты мен мәде- ниетін үздіксіз арттыруға көмектеседі, коммунизм қурылысыида біздід онан әрі табысқа жетуімізге көмектеседі. (К о л ш а п а - •іа к т а у ). Председатель. Депутат Байбаковқа сөз беріледі. Н. К. Байбаков. ( К и р о в а б а д с а й л а у о к р у г і, А з е р б а й ж а н С С Р-ы). Депутат жолдастар! Совет Одағы- иың енбекшілері Коммунистік партия мен Совет Үкметінін басшылығы аркасында өткен жылы экономиканы ж әне мэде- 357

ииетті жанадан мықтап өркендетті. Біздіқ Отаиымыздын бар- лык еқбекшілерімен бірге Совет Одағынын мұнайшылары да жаңа табыстарға жетті. Мұнай өнеркәсібінін кызметкерлері Партия мен Үкметтін қарарларын ж ү зеге асыра отырып, 1953 жылдыд тапсырмала- рын орындап шыкты. ССРО Мунай өнеркәсіп министрлігі жал- пы өнім шығару жөніндегі жоспарды 101 процент орындады, енім шығару, 1952 жылмен салыстырғанда, 11,3 процент арпы. Мұнай шығару жоспары 101 процент, газ шығару жоспары 100,3 процент ж әне мөлдір мұнай өнімдерін шығару жоспары- 101,6 процент орындалды. Ілгері жылмен салыстырғанда, мұиаи шығару 11,6 процент, ал мөлдір мұнай өнімдерін вндіру 13,9 процент артты. Онын бержағында жалпы мұнай шығарудагы шығыс аудандардық үлес салмағы 1945 жылғы 26 процентгш орнына 1953 жылы 51 процент болды. Татарстанда, Башкуртстанда, Куйбышев жзне Сталинград облыстарында, Азербайжанның теніздегі мүнайлы жерлершде мұнай шығару ойдағыдай өркендетіліп отырды. 1953 жылы барлау жұмыстарынын нэтижесінде Татарстаннын аудандарын- да, Куйбышев, Сталинград, Грозный калаларынын манында және Башкуртстанда жана ірі мұнайлы жерлер ашылды. ССРО Мұнай енеркәсіп министрлігі 1953 жылы енбек внімділігін арт- тыру жэне өнімнін өзіндік кұньш кеміту жөніндегі тапсырмавы, сол сыякты Мемлекеттік бюджет алдындағы міндеттемелерді орындады. Онык ішінде 9 миллиард сом айналым салығы же- ніндегі жоспар 9 0 миллион сом артығымен орындалды. Мұиаи енеркэсібінің кәсіпорындары мен ұйымдарыиын алғаи пайдасы 1.181 миллион сом болды. Бірақ С СРО Мұнай өнеркәсіп ми- нистрлігі жоспарда белгіленген құрылыс, бұрғылау, барлау жэ­ не геологиялық барлау жұмыстарынық кұны қымбаттауыка жол берілгендіктеи кор жыйнау жөніндегі белгіленғен тапсыр- маны орыидамады. Мұнай өнеркәсібін техника жағыиаи онан әрі кайта жабдык- тау саласында көзге корінерліктей ілгері баскандық бар. Кен- ді пайдаланудын. тиімді әдістерін енгізу, екінші рет кайталау одісін жэне мүнай кабаттарында қысымдм калпында үстау эдіс- терін колдану техникалық ірі шаралар болып табылады. Ж°ға' рыда көрсетілген шараларды жүзеге асыру 1953 жылы косым; ша 6 миллион тонна мұнай шығаруға мумкіндік берді. Мұнаи шығаратын кәсіпшіліктер скважиналардан мұнай шығаратыи отандық бірінші класты механизмдермен жабдыкталған. Бұрғылау саласьшда бұрғылаудық прогрестік турбиналык тәсілі одан эрі енгізілді, мұнын үлес салмағы 1952 жылғы 40 проценттің орныііа 1953 жылы 52 процент болды. Екінші Баку ауданында балшык езіндісі орнына забойларды сумей шаііып, скважиналарды бұрғылаудың жана технологиясы кец колданылды, мұнык өзі бүрғылаудың шапшандығын едэуір арттыруға, көп материалдык ресурстарды және курделі куры- 358

лыска жумсалатын каржыны үнемдеуге мүмкіндік берді. Бүр- гылаубригадалары кэзір Уралмашзавод жасап шығаргаи бірін- ші класты күшті бурғылау станоктарымен жабдықталып отыр. Өгкен жылы мунай ұксататын өнеркәсіпте ұксатылатын шикізаттан мөлдір мунай өнімдерін сұрыптап алу онан орі арттырылды. Қөбінесе еліміздің шығыс аудандарында мұнай- ды ұқсату, шикізатты крекингілеу ж әне май өндіру жөнінде Жака куаттар іске қосылды. Мұнай өнеркэсіп объектілерінің кұрылысында завод жағда- яыпда металл резервуарларын жасау, сокынан оларды алан- дарда шапшац монтаждау, мұнай ұксату установкаларын мон- таждаудыц жана алдынғы катарлы әдістері, труба проводтарын салуды комплексті механикаландыру тағы сондайлар кеңінен енгізілді. Мұнайшылардық творчестволык белсенділігі едәуір артты. Өгкен жылдық ішінде рационализаторлар мен жацалык табу- шылардың саны көп өсті, ал енгізілген ұсыкыстардын саны 10 процент көбейіп, мұныц өзі 215 миллион сом үнем берді не- лесе 1952 жылмен салыстырғанда, 18 процент артык. Коммунистік партия мен Совет Үкметі мұнайшылардын мә- ленист-тұрмыс жағдайларын жаксарту жөнінде зор қамкорлык жасап келеді. Өткен жылы 1 миллион шаршы метрден аса түрғын үй, жалпы білім беретін 40 мектеп, 45 балалар бак- шасы, 37 аурухана мен поликлиника салынды, балалар ясли- лері, мәдениет үйлері, кинотеатрлар және клубтар жақадан салынды. Партия мен Үкмет мұнай өнеркәсібін өркендету үшін бар- лык жағдайды жасап отыр. Бірак б із осы жағдайларды әлі де болса толык пайдаланбай келеміз. Біздік жүмысымызда мұнай енеркәсібін неғұрлым тез, онан әрі өркендетуге бөгет жасайтын кемшіліктер әлі д е болса көп. Мұнай кабаттарында кысымды біркалыпты ұстау әдісін жәие мүнай шығарудын екінші кайталау әдісін неғұрлым кеқ қолдану мұнай шырарудық едәуір резерві болып табылады, мүның өзі күрделі қаржыны едәуір үнемдеп, мұнай шығаруды арттыруды қамтамасыз етеді. Туймазы мүнай кәсіпшіліктерін- де кана сумен ығыстырып мұнай шығару әдісін енгізу сокғы төрт жылдын ішінде косымша 11 миллион тоннадан аса мунай а.іуға және 2 миллиард сомға жуық үнем жасауға мүмкіндік бергенін айтсак, соныц өзі жеткілікті. Бірақ біркатар мүнай аудандарында осы алдыцғы катарлы здістер, эсресе Азнефть, Краснодарнефть, Туркменнефть бір- лестіктерінде, осы күиге дейін жеткіліксіз енгізілуде. Сумен ығыстыру объектілерініқ курылысы белгілеиген мерзімдерден артта калып отыр. Мунай кабаттарында қысымды біркалыпты устау және екінші рет өндіру әдісін кең қолдану мұнай шығаруды едәуір артіыруды, жерден мунайды неғұрлым көп алуды, мунай шы- 359

ғару техникасының дәрежесін арттыруды жэне мұнайшшар- дын ецбек өнімділігін арттыруды қамтамасыз етуғе мүмкшдік береді. Кэсіпшіліктерде скважиналардын эксплуотациялык коры жсткілікті пайдаланылмайды. 1953 жылы скважиналардын 15 процентіне дейіні турлі себептермен өнім бермеді. Өткеіі жылы жөндеу жұмысын ұйымдастырудағы кемшіліктер салда- рынан тоқтап турған скважиналарды іске косу жоспары 84,7 процент орындалды. Министрлік тоқтап калған скважвиа- лардык қорыя кемітуге шаралар колданып жатыр, мунық взі әсресе мунайлы ескі аудандарда мұнай шығарудык арттыры- луын камтамасыз етуге тиіс. Газ өнеркәсібін өркендетудіқ каркыны алі де болса жеткі- ліксіз. Едәуір кэсіпшіліктсрде, эсресе Татарстаида, Башкурк- танда, Куйбышевте, Краснодарда ж әне Түркменстанда, мүнагг шығаруды герметизаииялау, газды ұстап калу жэне газолин заводтарын салу жұмыстары артта қалып келеді. Қалалар мен өнеркәсіп орталықтарын газдандыру Үш;|' магистральдык, газ проводтарын салудың көлемі де жеткшк; сіз. Кұнды өнім дер алу ушін газды химиялык жолмен вндеуді ұйымдастыру ісі д е нашар болып отыр. Скважиналарды бұрғылау жоспары орыкдалмағандыктак мұнай және газ шығаруды арттырудын мүмкіншіліктері, жана мұнай кендерін барлау каркыны төмен болып отыр. 1953 жылы скважиналарды проходкалау жоспары 96,3 процент орындал­ ды, барлап бұрғылаудын шапшақдыгы жөніндегі тапсырма орындалмады. Бүрғылау корытындыларының канағаттанғысыз болуы бұрғылау орындарыныц бүрғылау жұмысына нашар әзірлен- гендігінен және едәуір аварияга ұшырауынан көптоктап түруы- на байланысты. Бұргылау жұмысында 1953 жылы өнімсіз еткі- зілген уақыт 34,2 процент болды. Ал министрлікте бұрғылаудың сапа керсеткіштеріп жак- сарту және енбек өиімділігін арттыру үшін көп резервтер бар- Алдыцғы қатарлы бұрғылау бригадалары мен бүрғылау кон- торалары 1953 жылы бұрғылауды шапшандатуды едэуір ар1' тыруға және өнімсіз өткізілетін уақытты кемітуге жетті. Мыса- лы, Азнефть бірлестігінік Бузовны бұрғылау конторы эксплу- атациялық бұрғылау шапшандығын 2.386 метрден, бір аіі ішінде жұмыс істеген станоктарға есептегенде, 2.653 мегрге дсйін арттырып, өнімсіз уақытта 11 процентке түсірді. ал ми- г.истрлік бойынша тұтас алганда енімсіз уакыт 34,2 процент болып еді. Краснодарнефть кәсіпшілігінде Токмаков жмдас- іы ц брнгадасы бір ай ішінде станок басына есептегенде терек- дігі орташа скважиналарды бұрғылау шапшаидығын 6.852 метрге жеткізді, бұл ауданда орташа шапшандык 1.421 метр еді. Бакуде Фаткулиев жолдастын бригадасы терец скважина-

ларды' бүрғылағанда бір ай ішінде жұмыс істеген станокке есептегенде шапшандыкты 5.432 метрге жеткізді, ал орташа шапшандық 876 метр еді, Татарстанда Гайфуллин жолдастың бригадасы катты породаларды бұрғылағанда бір ай ішінде істеген станокке есептегенде шапшандыкты 2.261 метрге жегкізді, бұл ауданда орташа шапшандық 530 метр болып еді. Бірсыпыра мұнай аудандарында бұрғылау жабдықтары қаиағатганғысыз пайдаланылады, Үкмет бұл жөнінде ССРО Мунай енеркәсіп министрлігіне атап көрсетті. Мұнын өзі мұнай өнеркэсібініқ бірқатар басшы кызметкерлері бұрғылау жаб- дыцтарын лайдалануға жэне жөндеуді ұйымдастыруға дурыс қарамағандығынан болып отыр. Министрлік бүрғылау ж аб- дыктарын жөндеуді ұйымдастыруды және оны пайдалануды жақсарту жөиінде қажетті шаралар колданды. Мунай үқсататын өиеркәсіпте ұксатылатын шикізаттан мөл- лір мұнай өнімдерін сұрыптап алудың терендігін арттыру үшін рсзервтер әлі де жеткіліксіз пайдаланылуда. Біркатар завод- тарда мүнайды ұксату жөнінде ж аңа установкалар баяу игері- •ііп, аварияларға жол беріліп келеді. Өткен жылы, сол сыяқты устіміздегі жылы да, мүнай өнімдерін өндіру жоспарын орын- дау әсресе кысқы мезгілде біркалыпты жүргізілмеді, бұған себеп, мүнай кұятын орындар жеткіліксіз болғандықтан тұты- нушылардық корды толык алмауынан және ССРО Қатнас Жолдары министрлігініқ мұнай өндейтін заводтардан енімді деркезінде тасып отырмауынан болды. Министрліктер өздері- аің кэсіпорындарда мүнай күятын шаруаиіылықты ұлғайтуға шара қолдаиулары кажет, ал ССРО Қатнас жолдары минис- трлігі қыс мерзімінде мұнай енімдерін тасымалдау жоспарла- рының орындалмай калуына жол бермеуге тиіс. Майлар өндіру ісі канағаттанғысыз болып отыр. 1953 жылы жағармай жөніндегі жоспар 95,3 процент кана орыкдалды. Май өндіруді арттыру мөлдір мұнай өнімдерін өндірудіц өсуі- ііен артта калып отыр. Министрлік бұл артта калушылықты жоюға шара қолдануда. Министрліктін аса макызды міндеті дизельдік отын өнді- РУДІ мейлінше арттыру болып табылады, онық ресурстарьг кэзіргі уакытта өсіп отырған дизель тракторларынын паркін МІ толық мөлшерде камтамасыз етіп отырған жоқ. Ауыл шаруашылығын өркендету, тық және тьщайған жер- Дерді игеру жөніндегі зор міндеттерге байланысты министрлік дизельдік отынды өндіруді арттыру жөніиде және автотрактор майын өндіруді арттыру жөнінде, осы мұнай өнімдерімен ауыл “ аруашылығын үздіксіз жабдықтауды камтамасыз ету жөнін- Дс біркатар шараларды жүзеге асырып отыр. Министрлік кэзіргі уакытта көктемгі ауылшаруашылық жұмыстарын жағар жане жанар материалдармен үздіксіз камтамасыз етуге барлық кҮШін жұмылдырып отыр. Елім іздік барлык аудандарына, ауылшаруашылык министрліктері үш ін бөлінген қорларға сәй- 361

кес, жанар және жағармай тасып жеткізілді. КәзіргІ міндет- Главнефтесбыттық территориально баскармаларынык, облыс- тык аткару комитеттері мен өлкелік аткару комитетгеріяи мұнай базаларына және машина-трактор станцияларына жа- иармайды жоне майды дурыс бөліп беруіиде, тракторлардан токтап туруына жол бермеуде болып отыр. Сонымен қатар министрлік тыц және тынайған жерлер иге- рілетін Қазакстан мен Алтай өлкесінің аудандарында жака мұнай базаларын салу және кәзіргі бар мұнай базаларш ұлғайту жөнінде шаралар колданды. 1953 жылы мунай өнеркэсібінде құрылыс жумыстарывын кагіемі 10,3 процент өсті. Бірак өткен жылы кұрылыс-монтаж жумысынык жоспары 91,1 процент кана орындалды. Іске косылатын объектілерде ресурстар жеткіліксіз шоғырлашш- рылғандыктан өнеркәсіп объектілерін іске косу жоспары едэуір орындалмай калды және аякталмаған күрылыстын келеш артты. Сонымен катар енбек өнімділігін арттыру жэне курЫ' лыстыц кұнын кеміту тапсырмасы да орындалмады. Бұл кұры- лыс жұмыстарын канағаттанғысыз үйымдастырғаидыктан, ме- ханизмдерді нашар пайдаланғандықтан және жумысшы күші\" ніц тураксыздығы көптігінен болды. ССРО финанс министр! Зверев жолдас жабдыктарды* нормативтен тыс запастарын арттырғаны үшін ССРО Муна» внеркәсіп министрлігін дурыс сыиады. ССРО Мунай өнеркэсш миннстрлігі курылыс уйымдарын, эсресе мунай ұксататын за- водтарды салатын, улғайтатын және кайта салатын қурылыс уйымдарын, одан әрі нығайтуға шаралар колданып отыр. Монтаждау үшін заказ берудіц және жабдыктар алудын ж°с' пары қайта каралды, жабдыктардың корын пайдалану жешяде шаралар жасалып, жүзеге асырылуда. Сонымен катар мынаиы этап көрсету керек: ССРО Финанс министрлігі мунай өнеркэсш кұрылыстарында жабдықтар запасыныц нормасын белплеу жөніидегі Үкметтің тапсырмасын орындауды узакка созып, бул мәселені шешпей келеді. Мунай заводы жабдыктарын жасау. комплектілеу және монтаждау шартгарына сәйкес, жабдык- тардыц нормативтік запасыныц болмауы жана кұрылыс ораа- дарында шаруашылык кызметін одан әрі тәртіпке салуға оөгет жасап келеді. Бұл мәселені шешу ССРО Мунай өнеркәсіп нистрлігі үшін ғана манызды емес. Сондыктан ССРО Фин^к^ министрлігі мен ССРО Мемлекеттік жоспарлау комитеті оул мәселені неғурлым тез шешуі өте қажет. 1953 жылы министрлік жалпы алғанда жалпы өнім шығару. еңбек өнімділігін арттыру және өнімнін өзіндік кұньін кеміту жоспарын орындағанымеи, мунай өнеркәсібінік бірсыпыра кэсіпорындары белгілеген тапсырмаларды орындаған жок. мунын өзі біздің жумысымыздың экономнкалык нәтижелерш жаксарту үшін резервтердіц жеткіліксіз паіідаланылғандығык көрсетеді. Осы кунге дейін технологиялык процестерді корытып, 362

жегілдіру саласында жақашыл мұнаіішылардын тәжрибелері, ғылым мен техниканыц табыстары жеткіліксіз таратылып Коммуннстік партняныц XIX съезініц карарларында ауыл шаруашылығын шұғыл өркендету шаралары туралы Партия меи Үкметтіц соңғы кезде кабылдакан каулыларында мүнаіі внеркәсібі алдына коііылған міндеттер ерекше зор ж эне жа- уапты. Бұл міндеттер біздерден, мұнаіішылардан, мунайлы жэне газды жерлерді барлау жоне игеру жұмыстарын барынша кушейтуді, мұнай ұксататын заводтар, магистральдык труба проводтар және мұнаіі құятын орындар кұрылысын тездетуді, мунай өнсркосібінік бардык. салаларын техника жағынан қайта Каруландыруды талап етеді. Осы зор міндеттерді орындау үшін ек алдымен кемшіліктерді жойып, мүнай өнеркәсібіндегі көп резервтсрді толық пайдалану керек. Депутат жолдастар! ССРО Жоғарғы Советінің бекітуіне усынылған 1954 жылға арналған Мемлекеттік бюджет Совет Одары халык шаруашыльгғынық барлық салаларын одан әрі еркендетуді, біздік Отанымыздық экономикалық күш-куатын кушейтуді, совет адамдарының материалдық ж әне мәдениет- турмыс дәрежесін арттыруды көздейді. Мен 1954 жылға арнал- ган Мемлекеттік бюджетті. Бюджет комиссиясынык түзетуле- рімен, бекіту туралы ұсынысты костаймын. Бүкіл совет халқымен бірге мүнай өнеркэсібінік кызметкер- лері 1954 жылдын халық шаруашылық жоспарын сөзсіз орын- дауды қамтамасыз етуге және алдағы жылы мүнай шығаруды онан сайын едәуір арттыру үшін барлық жағдайлар әзірлеуге взініц барлық күшін жүмылдырады. ( Қ о л ш а п а л а к т а у ) . Председатель. Депутат Хахаловка сөз беріледі. А. У. Хахалов (У л а н-У д э с е л о л ы к с а й л а у о к р у - гі, Б у р я т-М о н ғ о л А С С Р -ы ). Депутат жолдастар! ССРО Жоғарғы Советінін карауына Үкмет үсынған 1954 жылға ар- налған Мемлекеттік бюджеттік жобасы — Коммунистік пар- тияның басшылығымен біздіқ елімізде кол жеткен зор табыс- тардын айкын айғағы. ССРО-нын Мемлекеттік бюджеті Пар­ тия мен Үкметтің саясатын — бейбіт шаруашылық және мәдениет кұрылысыкыц саясатын — бейнелейді жэне совет халқынын өмірлік мүдделеріне сай келеді. Мемлекеттік бюд- Жеттін жобасында біздін партиянык XIX съезініц директива- ларыиа, партияның Орталык, Комитетінік сентябрь жэне фев­ раль-март Пленумдарынык карарларына сәйкес жүргізіліп отырған аса манызды шаралардык бәрін каржыландыру көз- деледі, мұнын өзі ауыр өнеркәсіпті онан әрі өркендетуді, сонын негізінде ауыл шаруашылығьш мыктап өркендетуді, көпшілік тұтьшатын товарлар өндірісін арттыруды, біздік еліміздің ен- бекшілерінік түрмыс дәрежесін үздіксіз арттырып, материал- дық әл-аукатын жаксартуды камтамасыз етеді. 363

ССРО-нык 1954 жылға ариалған Мемлекеттік бюджетшік жобасын Жоғарғы Совет бекітетініне жэне бүкіл совет халкы оны толық макұлдайтынына кумән жок- Депутат жолдастар! Біздін еліміздіи экономикасы мен мэзе- ниетін өркендегуде кол жеткен табыстар орасан зор. Ал таиу- дағы жылдардың ішінде өнеркәсіптін, транспортгын, ауыл шаруашылығынын, социалистік мәдениеттің барлык салаларын одан әрі өркендету, совет адамдарынык материалдык жэне мэдениеттік турмыс дәрежесін арттыру жөнінде Партия мен Үкметтің алға қойған міндеттері бұдан да ұлы және зор бохыз отыр. Совет мемлекетінік куш-куаты нығаюы, онын халык- аралык беделінін артуы — К ом м унист партия меи Совет Үкметі саясатыныц дұрыстығынын, жұмысшы табы мен код- хозшы шаруалардың одағын барынша нығайта беруге, совет халқынын моральдық-саяси бірлігін, улы Советтік Отанымыз- дыц халықтарының көп ұлтты семьясынык мызғымас досгытыя барынша нығайта беруге бағытталған саясатынык, нота- Совет халқы Партия мен Үкмет алға койған міндегтсрді аброймен орындайды, көздеген максатқа жету жолында каи- дай кыйыншылықты болса да өзіне тэн табаядылык жэне жігермен жеқеді. Совет халкы өзініц Коммунист паргиясын және өзініц туыскан Совет Үкметін шексіз суйеді жәие оларднк саясатын толық куаттайды. Ол Партия мен Үкметтіц шакыруы бойынша алға қойылған міндеттердің кандайын бояса да, ол міндеттер каншама қыйын болғанына карамастан, орыидаут* Сан миллион гектар тык ж әне тынайған жерлерді ягеру жолындағы букіл халыктық курес осыны айкын ыспатгайтыя бір мысал болып табылады. Партия тың жэне тынайған жер; лерді кетеру туралы мәселе койғаньгаа небэрі біржарым—екі ай ғана өтті. Йартиянык данышпандык сөзі халықтык иатыз қалык бұкарасын жігерлендіріп, жұмылдырды. ЖоғарғыСовст- тің сессиясына Москваға келе жатқанымызда біз кәзір буки еліміздід назары аударылып отырған өлкелер мен облыстар аркылы өттік, соғыс күндерінде біздін армнямыз жауға кар® шешуші ұрыстар жүргізіп жатқан жерлерге кандай зор назар аударылған болса, бұл жерлерге кэзір дәл осындай назар аударылып отыр. Біз тын жэне тынайған жерлерге іпешуші шабуыл жасау ушін адам резервтері мен техниканын жеткізі- ліп жатканын, күштер топталып жатқанын көрдік. Жол үстіндо бізге жаца жерлерді игеруге бара жатқан жас совет адамдз- рыныц эшелондары кездесті. Омбы, Новосибирьск жэне баска облыстардын темір жол станцняларында куатгы ауылшару3' шылык техникасы түсіріліп жатты. Сол сыякты біз ұш.ы' кыйыры жоқ ауылшаруашылық жүктерінід таскыиын — көмір. металл, ағаш, құрылыс материалдары, станоктар, машиналар, халық тутынатын товарлар тасқынын — кездестірдік. Буки 364

Ұлы Сибирь магистралікде біздік ұлы Советтік Отанымыздын кайнаған творчестволық өмірі сезілді. Депутат жолдастар! Бурят-Монгол Автономиялық Советтік Социалист Республнкасы — алыстагы, шет аймактағы, рес­ публика. Алайда езінің бүкіл өмір сүруі боііына ол Коммуние- тік партия мен Совет Үкметінін окелік камкорлығын жәие үздіксіз көмсгін сезіп келеді. Республиканыц снбекшілері өзде- рініц шаруашылык жоне модешіет қурылысыкда сліміздін барлық халыктарынык, ең алдымен ұлы орыс халкының, нағыз кең колдауы мен кемсгік паішаланып отырды. Осындай көмек жэне колдау болмаііынша экономика мен модешіетті вркен- детуге, бұрынғы заманда патша самодержависсінін отаршыл саясаты, жсргілікті феодалдар мен кулактардыц катан канау, кысым жасау саясаты нәтижесінде правосыздык ж әне кайыр- иылық халінде болтан бурят халкьш ілгері бастыруға болмаіі- тын еді. Сондықтан бурят халкы Коммунистік партия мен Совет Үкметінік дана ұлт саясатынын нзтижесінде шыңдалған халықтардын мызғымас достығын дүниеде барлық нарседсн кьшбат санайды. Партия мен Үкметтіқ біздін республнкамызға, оның эконо- микасы мен мәдениетін өркендетуғе үнемі көмек көрсетіп, камкорлық жасауы Бурят-Монғол республикасын өркендегсн социалистік өнеркэсібі, ірі механикаландырылған ауыл шаруа- шылығы, түрі ұлттык, мазмұны социалистік гүлденіп келе жат- кан мәдениеті бар республикаға айналдырды. Бурят-Монғо- лпяда болған түбірлі өзгерістердін айкын айғағы — респуб­ ликанын астанасы — Улан-Удэ қаласы. Бұрын ешқандай өнеркәсібі, оку орындары және мәдени-ағарту мекемелері бол- маған шағын ғана уездік калашыктан ол өркендеген социалис- тік өнеркәсібі, көптеген мәдени мекемелері, жоғары оку орын­ дары, техникумдары, кітапханалары, театрлары, тағы баска- лары бар ірі калаға айналды. Депутат жолдастар! Бурят-Монғолиянын ецбекшілері пар- тиянын XIX съезінік тарихи карарларын орындай отырып, вкеркәсіпті онан әрі өркендету жолында кажырлы ецбек етіп келеді, ауыл шаруашылығын өркендетудің және біздік жағдан- Дағы оның шешуші саласы болып табылатын мал шаруашы- лығын өркендетудік міндеттерін шешуде. Республиканын өнер- кәсібі өткен жылы және осы жылдыц бірінші токсанында Жоспарды асыра орындады. Өткен жылы ауылшаруашылык жұмыстары жаксы және ұйымдаскан түрде өткізілді, мал кыстату ойдағыдан аякталып келеді. Үстіміздегі жылдыц көк- хемгі егіс жұмыстары өрістетілуде. Республиканын совхоздары мен колхоздары сонғы жылдардын ішінде коғамдык мал санын едәуір арггырды. Сонымен катар мынаны айта кету керек: республиканын саяси және мәдени кұрылысында, әсресе ауыл шаруашылығын ®ркендетуде, әлі д е болса ірі кемшіліктер бар. Өнеркәсіптегі 365

сыякты, мұнда пайдаланылмай жаткан орасан мол мүмківші- ліктер мен резервтер бар. СОКП Орталық Комитетінін сентябрь жэне февраль-март Пленумдарынын қарарлары ауыл шаруашылығын өркендетуге зор перспективалар ашып берді. Осы данышпандык карар- ларды басшылыққа ала отырып, Бурят-Монголияныц ецбекш- лері Отанымыздык кызметіне жумылдыру үшін өздеріи резервтерін ашуда. Республикаиық еңбекшілері өздерінщ мүм- кіншіліктерін есептей отырып, таяудағы үш жылдын ішінде қойдың санын екі есе арттыру міндетін алға койды. Алдынғы катарлы колхоздар мен аудандардын тәжрибесі мен жуяыс практикасына қарағанда, республиканын бұл міндетті оидагьі- лай орындайтындығы көрініп отыр. Осы міндегті жүзеге асыру Бурят-Монголияның женіл өнеркәсіп ушін биязы және жарты- лай биязы жүиді көп беріп отыруына мүмкіндік тугызады. Республиканьщ колхоздары мен совхоздары Партия«« Үкметтің шақыруына жауап бере отырып, үстіміздегіі жыла. 120 мық гектар тың және тынайған жер игеруге, ал 1955жылы кемінде 150 мын гектар игеруге міндеттеме алды. Мүнык взі мемлекетке астык тапсыруды арттыруға, мал шаруашылығы- нық жемшөп базасын нығайтуға, малды жемшөппен толыв камтамасыз етуге мумкіндік береді, бұл қоғамдык мал шаруа- шылығын өркендетудін және оныц өнімділігіи арттырудыкаса маңызды шарты болып табылады. Республнканын, шагындыгын, онда небәрі 250 дей ауьмша- руашылық артелі бар екендігін еске алганда Бурят-Монғол ев- бекшілерінін міндеттемесі едәуір улкен. Ауыл шаруашылығыв еркендету міндетін жүзеге асыру үшін республика елеулі көмскке мұқтаж болып отыр. Амал қанша, РСФСР Аунл- шаруашылық министрлігі біздін муктажымызды кейде есепве алып отырмайды. Мен мынаны атап көрсетуім керек: бүл мпвис- трлік әлі де болса басшылыктың бір сарындылык ж»не ‘И ’' мальдік-бюрократтык одісінен арыла алмай келеді. Ол жеке облыстардын өзгешеліктерін, олардың мұқтажын есепке алыв отырмайды. Белгілі бір облыста ауыл шаруашылығын еркеи- дету міндеттері қалай шешіліп жатқандығыіі қадағалап отыр- майды, ауыл шаруашылыгы мәселелерін шешуге іс жүзпДО көмек көрсетпейді. Бурят-Монғолиянык тык және тынайған жерлерді жыртуы- ка көмек керек, бірак Россия Федерациясынын Ауылшаруашы- лық министрлігі бұл мәселені шешуден бастартты, ол барлык жана техника Алтайға, жаца жерлер игерілетін баска да Ф1 аудандарға жіберіліп жатыр деп сылтауратты. Тіпті басшы органдар бұл іске араласқаннан кейін де республиканы матс- риалдык-техкикалык жагынан камтамасыз ету мэселесі акы- рына дейін шешідмей отыр. Біз тык жерлерді жырту жөнінде және мол енім алу жөнін- дс өз міндеттемемізді орындауға қажетті шаралардын бэрі» 366

колданамыз. Бірак. РСФСР Ауылшаруашылық министрлігінің біздің мұктаждарымыз бен кажеттерімізге бұлай қарауына івзуге болмаііды. Біз Үкметтік бұған иазар аударуын сүрай- Республиканык кой шаруашылығын өркендету жөніндегі зор міндеттемесін орындау үш ін товарлы кой фермаларын сумей жабдыктауды ұйымдастыруда, баска біркатар мәселе- лерді, әсресе колхоздарды маман кадрлармен камтамасыз ету, зоотехннкалық-малдәрігерлік жағынан оларға қызмет көрсеті- ■\"•уіижаксарту мәселелерін шешуде, біраз көмек керек. Алайда бул істе біз кажетті көмек ала алмай отырмыз. Республиканьщ кодхоздарында жүмысшы күші едәуір жетіспейді. Бүл жағдай біздерді колхоздардагы көп еқбек тілейтін жүмыстарды, әсресе ма.і шаруашылығы саласындағы жүмыстарды механикалан- дыруды тез қаркынмен ж үргізуге міндеттейді. Реснубликаныд үйымдары колхоздар мен М ТС-терді электрлендіру, мал кора- ларының құрылысын кең түр де жүргізу, автоматтык суару, злектрмен сыііыр сауу, жемшөлті механика күшімен жеткізу, мал қораларын тазарту жұмысын үйымдастыруға жағдай жасау үшін қажетті шаралар колдануда. Бірақ РСФСР Ауыл- шаруашылық министрлігі реснубликамыздың ауыл шаруашы- лығын электрлендіруге нашар көмектесіп отыр, көп енбек тиейтін жұмыстарды мехаиикаландыру үшін колхоздар мен МТС-терді жабдыктармен өте жеткіліксіз камтамасыз етін келеді. Б із өзімізді кажет болған нәрсеніқ барімен бір жылдын ішінде жабдыктасын деп отырғанымыз жок. Бірақ бізге қажетті көмек берілуін талап етеміз. Сельхоэснаб, автотракторосбыт, сельэлектро ж әне тұтыну- шылар кооперациясы аркылы МТС-тер мен колхоздарды мате- риалдық-техникалык жағынан жабдыктаудың жолға койылуьг өте нашар. Ауыл шаруашылығыныц алдына Партия мен Үкмет койған міндеттерді жүзеге асыруға осы үйымдардык жүмысты қанағаттанғысыз істеуі белгілі дәреж еде кедергі болып отыр. Депутат жолдастар! Бурят-Монғол республикасында едәуір энергетикалык және шикізат ресурстары бар, бүлар еліміздін мұктажына пайдаланылуға тиіс. Амал канша, бұл ресурстар әлі өте нашар пайдаланылып келеді. Бұған белгілі дәрежеде ССРО Мемлекеттік жоспарлау комитеті кінәлі, ол ж еке облыс- тар мен республикалардын мүмкіншіліктерін жеткілікті зерттеп отырмайды, жаңа кәсіпорындар кұрылысын орналастырғанда енеркәсіл жағынан неғұрлым вркендеген облыстарға бағыт үстап келеді. Мәселен, Шығыс Сибирьде өнеркәсіп орындарын орналастыру ісі, дэл осындай. Барлык химиялық, металлур- гнялық, ағаш ұксататын ж әне баска кәсіпорындар Иркутск ка- ласында жоне Иркутск облысында орналастырылатьшын айт- сак, соның өзі жеткілікті. Б із Шығыс Сибирьдік экономикалық ауданынык бір бвлегі болып табылатын ж әне әртүрлі шикізат ресурстары бар Бурят-Монғолияға бүлай карау дұрыс емес 367

деп есептейміз. Бурят-Монғолияда құрылыс і өнеркәсібін, ағаш жэне кағаз өнеркэсібін, түсті м ны, химия өнеркэсібін, азық-тулік товарлары мев юшш» іұтынатын товарлар өнеркәсібін одан эрі еркеидету мэселеа шешудіқ кажеті әбден жетіп, шешуді күтіп отыр. Біз Үккеп^ осы мәселелерді карауды ССРО Мемлекеттік жоспарлау 8 » тетіне гапсыруды сұраіімыз. ССРО Министрлер Советі республикалық ұиымдардш№ ніші бойынша Бурят-Монғолия өнеркосібінін жеке саладара* өркендсту және Улан-Удэ каласын көрксйту жөніяде карарлар кабылдады. Бұл карарлар бірсыпыра одактас мииистрліктерді. сол сыякты РСФСР министрліктерін жана кәсіпорыидарди салынуын және кәзіргі бар кәсіпорындардык ұлғайтылуи камтамасыз етуге міндетгеііді. Алайда кейбір мидострлішр Үкметтің қарарын орындауға жауапсыз карап, бұл істе төзм кагазбастылыкқа жол беріп келсді. Мұнык Қатнас жодар. министрлігіне, ССРО Ағаш және қағаз өнеркэсіп министря- гіне, ОСРО Квпшілік колды өнеркәсіп товарлары министрдиж ССРО Азык-түлік товарлары ©неркәсіп мннистрлігше *»• Түсті металлургия министрлігіке қатысы бар. ССРО Жоғарғы Советінін депутаттары вздеріиік сөйлеп» свздерікде турғын уйлер, мәдениет-тұрмыс орындарыв, н®1' цикалык жэке баска мекемелердіи кұрылысын салу мәселесі көптегеи министрліктер баяу шешсді дсп орынды атап керсегт- Біздік Бещев жолдаска ерекше талабымыз бар, ол осы мэсм лерді шешудің орнына құр уәде берумен ғана тынып кею■ Қатнас жолдары министрлігінің ірі кәсіпорындарыныи оірі лып табылатын Улан-Удэ каласындағы паровоз-вагон зав- дында, сонымен катар темір жол торабынык кәсіігорьвдарнид тұрғын үй жағдайы өте нашар. Алайда осы кәсіпорындарды» жумысшылары ушін тұрғын үйлер өте аз салынады. Миияяр лік үш жыл бойы темір жолшылар ушін аурухана салуд ойластырып жур, бірак бұл кұрылыс осы кунге дейіи бастад ған жоқ. Паровоз-вагон заводы калашығын жэне Улан-»Д темір жол торабын көркейту мэселелері де шешілмсй келед- Айта кету керек, Улан-Удэ каласындағы паровоз-вагон за дында өндірістік куаттардын орасан зор резервтері бар, заводта машина жасайтын орташа заводтынжабдыктарыяэт келетін пайдаланылмай жаткан жабдыктар бар. Министр-’ осы резервтерді пайдалану туралы мәселені шешпейді- Агаш және қағаз өнеркәсіп, түсті металлургия, көмір еиер кәсіп, азык-тулік товарлары өнеркәсіп министрліктерінін К8СІ' орындарында балалар мекемелерініц және медициналык меке- мелердіц, клубтардың, мектептердің кұрылысы өте нашар- Біз министрлер Бещев, Орлов, Зотов, Ломано, Засядько жа?' дастардан осы істе бізге зор көмек көрсетуді сұраймыз. Ьізді алыста тұратындығымызды және жаксы турғын үймен, клун- тармен, мектептермен, ауруханалармен, демалыс үйлерімен,

санаторнйлермен камтамасыз етпейінше кадрларды турактан- дыру бізге кыйын екендігін еске алып көмек көрсетуді сұрай- Жоғарыда айтканьшдай, Улан-Удэ қаласы республиканың ірі шаруашылык, және мәдениет орталығы болып алды. Бірақ ол әлі жеткілікті көркейтілген жок. Улан-Удэнін қала шаруа- шылығын өркендету, оның өзін көркейту жайындагы Үкметтік карары нашар орындалып отыр. Россия Федерациясынын ми- иистрліктері кұрылыстын бірсыпыра объектілері туралы жоба- лау-техникалық документтерді жасауды төзгісіз ұзакка созып һеледі, республикалык. уйымдарға кала шаруашылығын өркен- детуге кажетті көмек көрсетпсйді. РСФСР Министрлер Советі осы мәселелерді тезінен карап, оларды шешу жеиінде бізге көмектесуге тиіс. Депутат жолдастар! Бурят-Монғолиянын енбекшілері Пар­ тия мен Үкмет алға қойған міндеттерді ойдағыдай орыидау үшін, республиканын шаруашылық ж әне мәдениет кұрлысында жана табыстарға жету ушін өзінін барлык куші мен жігерін жұмылдырады дсп еліміздің мемлекеттік өкмет билігінік жо- ғарғы органы болып табылатын Жоғарғы СовеггІ сендіруге рұксат етініздер. (Қ о л ш а п а л а қ т а у ) . Председатель. Депутат Кагановичке сөз беріледі. (К а г а- оны ұ з а қ кол ш а п а л а қ т а п к ар сы ал ады ). Л. М. Каганович (Т а ш к е н т—Л е ііи н с а й л а у о к р у ­ г у Ө з б е к С С Р -ы ). Депутат жолдастар! 1954 жылға арнал- ған Мемлекеттік бюджеттік жобасы біздін Совет мемлекеті мен социалистік шаруашылыктын анағұрлым мыктап өскен куатын бейнелейді. Соғыска дейінгі уакытпен салыстырғанда бюджеттіқ көлемі үш еседен аса, ал бесінші бссжылдыктьгң вткен уш жылы ішінде 35 процент артты. Бюджеттін осы ерекше артуы совет халкыкмц каһармаидык күресі мен енбе- гінін, Коммунистік партнянык, онын Орталык. Комитетініи және Совет Үкметінін дұрыс саясатынын нәтижосі болып табылады. <Лу қ о л ш а п а л а қ т а у ) . Кәзір мәжліс өткізіп отырған Жоғарғы Советке депутаттар сайлау Партия мен Совет Үкметінін саясатын — партиямыз бен мемлекетіміздін негізін калаушы улы Лениннін ж әне онын ісін алға апарушы улы Сталиннін ілімі меи өсиеттеріне негіз- делген саясатты — букіл халыктын макұлдап отырғандығыя көрсетті. ( Д у к о л ш а п а л а қ т а у ) . Бул саясат жұмысшылар мен шаруалардын 1917 жылғы октябрьде кұрылған Совет мемлекетінің куатын нығайтуға, социализм орнатуға ж әне социализмнен коммунизмге ойдағы- дай өтуді камтамасыз етуге әркашан да бағытталып келді және козіргі уакытта д а бағытталып отыр.

Артта қалған, аграрлы елді алдыцғы қатарлы нндуетр®- лы, колхозды державаға айналдырып, куатты ауыр индустрия құрып, неміс фашизміне карсы куресте Отанымыздык тэум- сіздігі мен абройын корғап калып, совет халкы соғыста кый- раған калалар мен селоларды, фабрикалар мен заводтарды, колхоздарды, МТС-терді, темір жол транспорты» өз партиен- нык басшылығымен бурын болып көрмеген жедел каркынмев, ен. кыска мерзімде қалпына келтіріп, біздін шаруашылыгы- мызды ілгері бастырды. ( Қ о л ш а п а л а к т а у ) . Біз қалпына келтіріп, өркендетіп отырған, бүкіл эконом- камыздын және мемлекетіміздің қорғаныс куатын үздіксіз нығайтудыц түп негізі болған жэне болып отырған ауыр индустрия негізінде кәзіргі уақытта Партия мен Укмет түтыну заттары өндірісін онан әрі өркендету, ауыл шаруашылығы» өрге бастыру және совет халқыныц эл-аукатын ^здіксіз артш- руды камтамасыз ету жөніндегі Коммунист партийные аи манызды міндеттерін шешуді кен көлемде өрістетіп, алға бас- тырып отыр. Бұл саясатты жүзеге асыру екі системам— социалистік және капиталист системалардын — тарихи улн жарысында біз барлық жағынан басым боламыз, ал сайьшкел- генде коммунизм жеціп шығады деген совет халкынын сешдаі бурынғыдан анағұрлым нығайта түседі. (Қ о л шапалак­ тау). Весінші бесжылдықтык төртінші жылы болып табылатын 1954 жылдық бесжылдық жоспарды жүзеге асыру үшів ше- шуші манызы болады, ал бесжылдық жоспар, партияяыа XIX съезі атап көрсеткеніндей, «социализмнен коммунизм* карай даму жолымен алға басуда ірі кадам жасағандык болады». 1954 жылғы халык шаруашыдык жоспарында квз- делген тапсырмалардын елеулі екендігі соншалык, бүл тапсыр- маларды жүзеге асыру бесінші бесжылдықты көпшілік тутына- тын товарлар өндіру жөнінде, товар айналымын арттырУ жвнінде мерзімінен бұрын — терт жылда — орындап шығум мүмкіндік береді. Советтік бюджет негізінен со ц и а л и ст халык шаруашылы- ғынын табыстары мен корларына сүйенеді. Бюджетті орыядау шешуші дәрежеде кәсіпорындардың рентабельді жұмыс істеуі- не байланысты. Бюджеттіц шығыс жағын орындаудын взі Де осыған байланысты. Бұл шығыстардын дені Партия меІ! Укметтің саясатын орындауға — ауыр индустрияны онан эрі өркендетуге, ауыл шаруашылығын және халык түтынатын зат- тар өнеркәсібін өрге бастыруға — бағытталып отыр. Бюджеттіқ орындалуы өздігінен камтамасыз егілме№ Шаруашылық есепті нығайту, материалдар мен акша кара- жаттарын жұмсауда үнемшілдік тәртібіи мейлінше К*1™ колдану, материалдық заттардың айналымын тездету, өнімнш жэне тасымалдың өзіндік қунын кеміту үшін пәрменд! күрк жүргізіп, акша арқылы белсенді бақылау үйымдастыру кереь- 370

Біздік шаруашылығымыздык көлемінде өнеркәсіп өнімінін взіндік кұнын тек 0,1 процент кемітудің өзі ғана 0,5 миллиард сомнан аса қаржы үнемдеп береді. Өнімнің, тасымалдыц және кұрылыстьщ өзіндік кұнын кеміту халық шаруашылығы жумысынык сапасын анағүрлым корытып бейнелейтін көрсеткіш болып табылады. Өзіндік кұн енбек өиімділігінің дәрежесіне ж әне жұмысшы кушін жұм- сауға байланысты, жабдықтарды пайдалану дәрежесіне байла- йысты, шикізатты, отынды ж әне баска материалдарды үнем- леугс, оларды пайдалану нормаларын сактауға байланысты, жэне айналыс шығындарына, әсресе транспорт шығындарына, байланысты. Осы манызды мәселелердің ішінде меніц бәрінен гері материалдарды және транспорттыц айналыс шығындарын үиемдеу мәселелеріне токтап өткім келеді. Мемлекеттік материалдык қорларды жұмсауда үнем жасау амалсыздан жүргізілетін шара емес. Үнемшілдік социалистік шаруашылықты жүргізу зацы ж эне онық принциптік жағынан терең мацызы бар. Үнемшілдік еқбектік нэтижелеріне комму- ннстік көзқарастан туады. Ецбекпен жасалған нәрсенік бәрі үқыптылықпен қарауды талап етеді. Ұқыптылық — коммунис- тік қасиет, ол коммунистік коғам толык орнатылған күнде де сақталады. Сондыктан Партия мен Үкмет халық дәулетініц бірде-бір тыйыны текке рэсуа болмауы үшін ысырапқорлыкка карсы жэне материалдык каражатты бейберекет ұстауға карсы шаралар қолданып отыр. Социалисте өндірістіц аса мацызды міндеті — кәзіргі қолда бар шикізатпен, отынмен, электр куатымен, иегізгі және көмекші материалдармен барынша көп өнім шығаруды қамта- масыз ету. Ал мұны тек материалдарды үнемдеп жұмсағанда ғана, шығынныц белгіленген нормаларын катан сактағанда гана қамтамасыз етуге болады. Біздіц советтік шаруашылығымызда өндірісті жоспарлау өнімді ғана емес, сонымен бірге белгілі материал жөніндегі тілектерді д е дұрыс және дәлме-дәл есепке алуға негізделген. Бізде өндіріс те, материал жөніндегі тілек те материалдык баланстармен белгіленеді, бүл баланстар материалдык ресурс- тар мен олар жөніндегі тілектердіц бір-біріне сай болуын, яғни бұлардың арасында диспропорция болмауын қамтамасыз етуге тиіс. Баланстағы қажетті тілектердің есептері буйымнын белгілі түрініц жұмсалу нормасына негізделген. Социалистік коғамда бұл нормалардың жалпы мемлекеттік мацызы бар. Өзіндік нүнды кемітуде дәл осыған байланысты, мұныц өзі өте ма­ нызды, өйткені материалдык шығындар өнеркәсіп өнімінін нніндік кұнында. амортизацияны қосканда, 70 процентке Дейін, ал тасымалдыц өзіндік күнында — 43 процентке дейін жетеді. 371

1954 жылға белгіленіп отырған өнеркәсіп өнімінін өзіндік куиын 4,4 процент кеміткенде, шикізат, материалдар, огыи және электр куатын жұмсау жөніндегі шығындар 1,2 процент кемітілуге тиіс. Бұл тапсырманы орындауға және асыра орын- дауға болады, ол орындалуға, асыра орындалуға тиіс те. Өткен жылдардын ішінде материалдық ресурстарды унем- деу ісінде елеулі нәтижелерге кол жетті. Ал бүдан кепкгев шаруашылык басшылары үнемдеуге болатын нәрсенін бэрі еткен жылдардын ішінде үнемделіп болды, сондыктаи кэзір тек ұсак-түйектерді жыйнау гана калды деген корытында шыгарады. Бүл — теріс көзкарас. Өндірістегі техникалых про­ гресс енбекті үнемдеуге рана емес, сонымен бірге өндіріс күрал-жабдыктарыи унемдеу ісіне де тығыз байланысты. Өнеркәсіпте материалдардын өнімсіз ысырап болуы элі де едәуір орын алып отыр. Машина жасау өнеркәсібінде өндіріс- тік барлык сатыларында металдын ысырабы машина жасау өнеркәсібі тұтынатын металдын жалпы көлемініқ 20 проиентіие жетеді. Бұл Ысырапты азайтып, автомобиль жоне трактор жасау, станок жасау өнеркәсібінде жэне машина жасау онер- кәсібінін баска салаларында металлы пайдалану коэффиииев- тіи аргтыру керек. Сталин атындағы автомобиль заводки*! жэне баска заводтардын озат адамдары өрістеткен үнемшмд® жолындағы күрес тәжрибесін кедінен тарату керек. Ендігі жерде үнемдеудің жана, анағұрлым терен көздерш табу талап етіліп отыр. Өндіріс технологиясын жаксартып, технологиянын прогрестік процсстерін игеріп, жака, анағур- лым үнемді материалдарды жэне материал орнына жарайтыи толық кунды заттарды пайдаланыя, машииалардыи салмаяыи кеміту керек. Машина жасау өнеркәсібінде кара металдарды прокаттауда болатыи барлык ысыраптын едәуір бөлегі уста цехтарында металлы соғып, штамптаған кезде больгп жүр, бул иехтарда іске жарамды металдар 80 проценттен артпайды Өнеркәсіп бойынша тутас алғанда соғылатын жэне штампта- латын жарамды металлы арттыру орасан зор нэтиже бере алааы. Машина жасау өнеркәсібінде металла жэне домбал- ларда припуск жіберу нормаларын кеміту аса макызды тех; никалық-экономикалык проблема болып табылады, мұиын езі орасан көп металл жонкасын азайтып, металлы үнемдеп кэна поймай, сонымен бірге буйымдарды ендеуге жумсалатын екбекті жэне металл кесетін станоктар жөніндегі муктаждык™ азайтады. Машина жасау өнеркәсібі металлы кесіп-пішу 1С1И жаксартып, металл кесіп-пішуден түсетін калдыктарды усах бөлшектер жасау үшін пайдалануға, сөйтіп мундай усах бол- піектерді түтас металл табағынан ойып алуға жол бермеуге Машиналар мен механизмдердін салмағын азайту туралы гкметтік каулысын орындау унем жасаудын ірі көзі болута тиіс. Әртурлі заводтардын біркелкі машиналарды эртүрл' 372

салмакпен шыгаруы сыяқты төзуге болмайтын жағдайды батыл жою керск. Урал машина ж асау заводы жасаған труба г.рокаттайтын 400 маркалы агрегат Никопольдегі Оитүстік труба заводында орнатылған дэл осындай станнан 800 тонна ауыр болып шыккан, ал Москвада жасалған, жүмыс өнімділігі чннутына 100 текшс метрлік, кысымы 8 атмосфералық ком- прессорлар Фрунзе атындағы Сумы заводында жасалган дэл осындай комрессорлардан 5 тонна жещ'л болып шыккан. Материалдардыц жана, үнемді турлерін батыл колдану аджет: бүііымныц түпкілікті формасына барынша жакындай- тын жэне_калдыкты азантып, металлы пайдалану коэффициен­ ты 10—15 процент арттыратын периодикалык профильді про- катты колдану кажет; прокаттық куыс, иілген, фасонды про- фнльдсрін колдану кажет, бұлар да металлы көп үиемдеп береді; бұйымдардын көптік түрлерін өндіру үшін өлшемді жоне еселі мөлшердегі прокатты колдану кажет. Түсті ме- талдар жөнінде балама заттарды пайдалануға ерекше назар аудару кажет; отын жөнінде — установкалар жұмысының жылылык-техникалык жағдайларын жаксартуга ж әне олар- дын пайдалы жұмысынык коэффициентін арттыруға ерекше назар аудару кажет; ал Қөмір өнеркэсіп министрлігі көмірдін сапасын арттырып, онык күлділігін азайтуға тиіс; ағаш мате- рналдары жөнінде, ағашты үнемді пайдаланумен катар, ағаш тілу, оны өцдеу және агаш қалдықтарын пайдалану ісін жак- сарту керек. Озат техниканы жаксы пайдалану және материалдарды, отынды үнемдейтін анағүрлым прогрестік жабдыктарды кол­ дану елеулі үнем бере алады. Бұған Москваның шағын литражды автомобильдер заводыныц ұсталык цеғы мысал болады, ол жаца жабдықтармен карулану есебінен «Москвич» автомобилінщ штамповка комплектіне жұмсалатын прокат шығынын едәуір кемітті. Темір ж ол транспортында пайдалы жұмысынын. коэффициент! жоғары паровоздарды колдану жолында күрес жүргізу керек, бұл көп отынды үнемдейді. Поставщик министрліктер жеткізіп беретін материалдары- ныц сапасын мыктап арттыруға міндетті. Материалдардын үзақ уакыт төзімді болуы сапасьша байланысты. Б із жабдык­ тарды неғұрлым толық пайдалану есебінен көп үнем ала ала- мыз. Қолда бар жабдыктарды жаксы пайдалану оган кажет- тілікті кемітеді. Нормативтен тыс запастарды еткізіп отыру жөнінде батыл шаралар колдану кажет, оларды өткізгенде бұл запастарға мүктаж кәсіпорындар оны тез алып пайдалануын женілдетуі- міз керек. Сонымен бірге өндіріс пен қурылыста іске косылмай босқа жататын артык загіастардын жыйналып калуына әкеліп согатын себептерді жою керек. Министрліктер кәсіпорындар арасында корды дүрыс бөлуге тиіс, кажеттен тыс немесе мүлде керексіз артык материалдарды кәсіпорындарға тасымау керек. 373

Ал өткеру органдары материалдарды ассортименттсрі бойыи- ша мезгілінде жэне толык беріп отырулары керек. Материалдарды жұмсаудың нормасын кекііту, оиын норма- тивтеи тыс запастарын жою халык шаруашылығыида материал- дық бағалы заттардың айналымын тездетуге көмектссиі. Өнімді шығаруды ғана емес, сонымен бірге оны бөлуді * * материалдык-техникалык жабдықтауды, тасымалды да жос- парлайтын социалистік қоғамда айналымды тездету міндетішк үлкен халык шаруашылық маңызы бар. Мен, бүкіл совет халқымен бірге біз материалдьік кұрая- дарды одан әрі үяемдеуді камтамасыз етеміз, сөйтіп біздш совет мемлекетінің шаруашылык, жэне корғаныс күш-куатш онан сайын нығайтамыз, деп ойлаймын. (Қ о л шапалак- тау). Халық шаруашылығындағы үнем мен тасымалдағы үнем туралы мәселе тыгыз байланысты болып отыр. Темір жолдағы тиімсіз тасымалдарды жою және жүктін алыска. тасылуыи азайту транспорт шығындарын кеміту ісінде шешуші шара болып табылады. Партия. өндіргіш күштерді дүрыс орналастыруға —внер- кәсіпті шикізат көзіне және түтыну аудандарына жакындатуға, жеке аудандарды комплексгі түрде өркендетуге, ұлт республи- халарын экономикалык жағынан өркендегіп, мэдешетін врле- туге әркашан аса зор маңыз беріп келді. Револкшиядаи бұрынғы Россиянық өнеркәсіпті біркелкі орналастырмауын жою жөнінде совет өкметі тұсында орасан көп жумыстар жүр- Алайда транспорттың барлық түрлеріндегі жүк айналымы- ның 85 процентке жуығы өзінің үлесіне тиетін темір жол транс­ порты әлі д е болса көптеген жүктерді артық тасуға, шамадан тыс алысқа тасуға, ерсілі-карсылы және баска да орыисыз тасымалдарды жүзеге асыруға мәжбүр етіліп жүр, бүған орасан көп каржы жұмсалады. Амал не, товарларды жөнеяту- щілер мен оларды алушылар товардын кайдан әкелінгенімеи аз шұғылданады, онын тасымалы қаншаға тусетінін сүра- майды, аралас темір жол-су жолы тасымалдарын елемеидь тарифтерді білуге көңіл бөлмейді, тым қашыктыкка карсы наразылык білдірмейді — бүл тасымалдау олардын шығынын арттырып, товардын кұнын қымбаггатқанына қарамастаи тек товарды алып отыруды ғана біледі. Қатнас жолдары минис- трлігі де бұл істі аз зерттейді, мұнымен жеткіліксіз куреседь Транспортты арбакеш деп, ал паровоз бея вагондарДы тілсіз ат деп қарауға болмайды. Транспорт — сопиалястік ша- руашылыктыц күре тамыры. Ұлы Маркс, транспортты мате- риалдык өндірістін төртінші саласы деп тегін атамаған. Ленин, транспортсыз өнеркәсіп пен егін шаруашылығы арасындз бір- қалыпты байланыс болмак емес, транспорт — бұл байланыстык материалдық тірегі, деп бекер айтпаған. Сталин, транспорт 374

меркәсіптін ошактары мен орталықтарыи жәнс ауылшаруа- шылык облыстары мен аудандарын біртутас шаруашылі.ікка біріктіреді, деп бекер аіітпаған. М інс сондыктан да біз, смрлаіі айтканда, осы атты сақтауға, оны ұқыпсыздыкпен, ысыраи- қорлыкпен пайдаланудан корғауға тиістіміз. Міне сондыктан да Қатнас жолдары мшшстрлігініц өзі тілсіз болуға тиіс емес: ол тиімсіз тасыма.пдарга карсылык білдіріп мезгіл-мсзгіл иөңіреген болады, бірак бүл аз. Д аусы мыгым естілуі үшін арқырап кісінеп те жіберуі керек. (3 а л д а к ү л к і, д у к о л шапал а қ т а у ). Өнім жеткізуді тездету үшін ж әне транспорт шығыидарын кеміту үшін тиімсіз тасымалдарды жоюдык зор манызы бар. Жүртка мәлім, өнімнін жалпы күныида тасымал үлксн орын алады. Министрліктердік ж үк тасымалдары жөніндеғі 1953 жылғы шығыны 75 миллиард сомдай болды, онын ішіндс іемір жол транспорты бойы нша— 41,3 миллиард сом. Бүл шығыидарды тек 1 процент кеміту 750 миллион сом акша үнемдейді. Сондыктан б із шамадан алыс тасымалға төзе алмаймыз. Темір жолдарда жүк тасудык алыстығы 1940 жылғы.мен салыстырғанда 1953 жылы әсресе төмендегі жүктер жөнінде мынадай өсті: 1940 жылға Жүктер 1940жыл 1953 жыл карағанда А ғаш .......................................... км. 1019 1953 жылы + 1193 + 174 Астык жүктері..........................» 736 949 + 213 Қара м еталдар......................... » 966 1101 + 135 М ақта..........................................» 1814 2375 + 561 Минералдык-курыдыс жуктері » 253 328 + 75 Халык түтынатын товарларды тасудыц алыстығы 1940 жыл- гы октябрьдегімен салыстырғанда 1953 жылғы октябрьде көп жүк жөнінде артты, ал мына төмендегі жүктерді тасудын алыстығы өте көп өсті: кондитер тағамдары жөнінде — 317 ки­ лометр, спирт жөнінде — 265 километр, темекі заттары жөнін- де — 203 километр, картоп жөнінде — 388 километр, бакалея жөнінде — 47 километр, мата ж өнінде— 124 километр, трико­ таж жөнінде — 605 километр өсті. Тасымалдыц алыстығы бел- гілі мөлшерде мынадан болады: біз жергілікті ж ерде кажетті шикізат жеткіліксіз болғанда кейде алыстағы жаца аудандар- ды игереміз. Қыйыр шеттегі аудандардың өнеркәсібін өркенде- тіп. мәдениетін өрлету үшін біз көптеген товарды, сонык ішінде село мен ауыл шаруашылығын жабдыктауға керекті товар­ ларды, алыс жерлерден тасып отырамыз. Осы ретте біздіц темір жолдарымызда жүктерді тасудық алыстығын АҚШ-тікімен салыстырған жөн. Біздін еліміздіц террнториясы 22,3 миллион шаршы километр (Шығыстан 375

Батыска дейінгі аралық — 10 мың километр, Солтүстіктен Он- тустікке дейінгі аралык — 5 мын километр). АҚШ-тыитерри- ториясы 7,8 миллион шаршы километр болады, немесе ССРО территориясынын 35 процентіне тен, ал тасымалдык орташа алыстығы 1950 жылы ССРО-да 722 километр болғанда, АКШ- та 700 километр болды. Тасымалдын абсолюттік алыстығы АҚШ-та өте зор, мунын өзі монополияның бәсекелік курссі мен өндірістік анархиясын бейнелейді. Шаруашылыктш социалистік системасы ж әне ССРО-да өндіргіш күштердіа дұрыс орналастырылуы ғана осындай кашыктық жэнеосыиаіі ең алыс аудандар мен шеткері аймактарды игеру кажеттігі жағдайында тасымалдың алысгьгғы 1950 жылы 722 километр жоне 1953 жылы — 748 километр болуына мүмкіндік берді. Егер біз өндіргіш күштердіи социалисты жолмен дүрыс орналасуы үшін күрес жүргізбеген болсак, рсспубликалар меи облыстарда шаруашылыкты жан-жақты өркеидетпегеи болсак. бізде тасымал алыстығы кәзіргі алыстығынан да анағүрды» көп асьга түскен болар еді, деп сезсіз айта аламыз. Алайда біз мұнда да партиялық негізгі әдісті —ээара сынды — колдануға тиістіміз. Қол жеткен табыстарғз кара- мастан, бізде көптеген кемшіліктер бар. Біз өзіміздегі тасы­ малдын алыстығын үлкен деп санаймыз. Тасымал алыстығы өсуінін негізгі себептері мыналар. өткеруаі, жабдыктауды және тасымалды жоспарлауда елеулі кемшіліктер болуы; еліміздің аудан-аудандары бойыиша еяді- ріс және күрделі кұрылыс жоспарын кейбір министрліктердш орындамауы; елдін өндіргіш куштерін орналастыруда алі Де болса елеулі кемшіліктердін бар екені. Жүктердік жолзралык тасымалдарын талдап зерттеу негізінде шамадан тыс алыс жоне ерсілі-карсылы тасымалдардың өте көп болуы анык- талды, олар 50 миллион тониаға жуык болды, бұл тасымал- дардыц кұны шамамен 2 миллиард сомға тусті, олардыи едәуір бөлегін кәзірдіц өзінде-ақ оншама шығын шығармай-ак жоюға болады, ал бір бөлегін — өндірістіц орналастырылуын жак- сартуға байланысты неғұрлым күрделі шаралар есебінеяжоюға болады. Мунай жүктерін тасуда тиімсіз тасымалдар 4,6 мшм»011 тоннаға жуық болып отыр. Олардык негізгі кепшілігі Повол­ жье мен Орта Азиядан тазартылмаған мунай тасымалдауи байлаиысты; Гурьев заводы Саратов мунайымен жабдыктала- ды, Саратов заводыиа мунай Бугурусланнан әкелінеді. 0рск заводы Макат мунайымен жабдыкталады. Саратов заводы» Трофимовский мунайымен (аралығы 12 километр) жабдых- таса, Бугуруслан мунайын Орскіге тасыса. ал Макат мунайыи Гурьев заводында ұцсатса дурысырак болар еді. Мұнын взі бул заводтарға тазартылмаған мунайды тасудын алыстығыи 184 километр кемітер еді. 376

Мазутты ерсілі-қарсылы тасу үлкеи көлемде жүргізіліп келеді. Күкіртті мазут Башқүртстаннан Оитүстікке, Кавказға, Орталыцқа, Солтүстікке тасылады. Ал Бакуден күкірті аз мазут Уралға, Поволжьеге, Қыііыр Шығыскд тасылады. Күкірт тазартуды өрістсту ж әне күкіртті мазутты неғұрлым кец кол­ е н у есебінен бұл ерсілі-карсылы тасымалды қыскарту тасы- тал жөніндсгі шыгьшды 1953 жылы 200 миллион сом кыскарт- кан болар еді, мазут тасудық алыстығын 342 километр, ал бзрлык мұнаіі өнімдерін тасудын алыстығын 72 километр іймітксн болар еді. Кыйыр Шығыста мүнай шығарудык үнемі арта калуы Кыйыр Шығыска мұнай өнімдерін тасуды туғы- зьи отыр, мұның өзі жыл сайын 1 миллиардтан аса сомға түседі, бүл каржыларды Қыііыр Шығыста мүнай өндіруді еркеідету ісін шапшандатуға ж үмсау элдеқайда тиімді болар еді. Мұнай өнеркәсіп министрлігі мұнай ұқсататын заводтарды тазартылмаған мунаймен жабды қтау ісін тәртіпке келтіруге тиіс, епсілі-карсылы ж эие алые тасымалды кемітуге байла- нысты бұл мәселслерді шешуге тиіс. Көмірді өте алыстан ж әне ерсілі-карсылы тасу жылына 13 миллноннан астам тонна болып отыр, оны тасымалдауға 350 миллион сомнан аса каржы жұмсалады. Ж еке бассейндер бойынша, әсресе Д онбасс, Кизел, Подмосковье, Орта Азия және Закавказье бассейндерінде ж әне басқаларында көмірді тұтыну мел көмір өндіруді вркендету арасындағы алшактык мынаған әкеліп сокты: 1953 жылы көмірді 1800 ж әне одан да кеп километрге тасу темір жолдардың көмір тасу жөніндегі бүкіл жұмыстарынын 30 процентіне жуығы болды, ал, жұртка мәлім, көмір тасу барлык тасымалдын 28 процентін алады. 10 миллион тоннаға жететіи Кузнецк және Карағанды көмірі кәзір тіпті Москваға дейін тасылады, бүрын ол мұнда ешкашан да тасылмайтыа еді. Мүның өзі 200 миллион сомға дейін артык шығыи шығартгды. 2600 километр және одан да алые кашыктыкка тасылатын көмірдін үлесі 1952 жылғы 5,9 процентке карағанда 1953 жы­ лы 7,1 процентке дс-йін өсті. Мүнын үстіне, көмірдік сансыз көп тиімсіз тасылатындш ы бар, мэселен, Уралдыц өзіне жетпейтін Кизел көмірі Брянскіге тасылып жүр, Орта Азиянык көмірі Кузнецк мен Карағандыныц көміріне қарсылас 600 километр ж'ерге тасылады, мұныв өзі жылына 15 миллион сомға түседі. Көмір өнеркәсіп министрлігі ж ақа шахталардын, әсресе Дон- баста, Подмосковье басеейнінде, Закавказьеде, белгіленген мерзімде іске косылуын камтамасыз етуге тиіс, бұларда шахта- ларды іске косу жоспары үнемі орындалмайды, Кизел көмі- рін өндіруді мыктап арттыру жөнінде шаралар белгілеу керек, көмір байытуды, көмірді брикеттеуді өркендету керек, Угле­ сбыт органдарыныц жүмысындағы кемшіліктерді жою керек. Соғыстан бүрынғы кездін ©зінде-ак прокат стандарын мамандаидыру жөнінде едәуір жүмыс істелген болатын, онын 377

өзі кара металдарды тасудың сыйпатын жаксартқан бояатыи, алайда кара металдарды, көбінесе шойынды, болатты, про- катты ж әне рельстерді, әсресе Онтүстік, Урал, Сибирь арасыида тиімсіз тасу көлемі жылына 2 миллион тоннаға жуык болыл отыр. Прокат стандарыныд кәзіргі кездегі мамандандырылуы иәтижссінде мысалы, шенбер темірлер Петровск-Забайкальскиі, Новосибирск және Магнитогорск заводтарында жасалады, сөйтіп Сибирьден 5 —6 мын километр кашыктагы Оңтүстіккг, Солтустік Кавказға және Закавказьеге тасылады. Көп шығыв жасамай-ак «Запорожсталь» заводында шенбер темірлер өнді- руді ұйымдастыруға болады, мұнын өзі осы темірді Сибирь- ден Онтүстікке әкелуді токтатады. Днепропетровскими Леню атындагы заводы 3980 километр кашықтағы Новосибирск за- водынан штрипспен жабдықталады. Оны тасуға 20 миллион сом жүмсалады. Днепропетровск заводын штрипспен онтүстік заводтардан жабдыктау әлде кайда дұрыс болар еді. Метал- дарды, әсресе Оцтүстік пен Урал арасында алыстая жэне ерсілі-карсылы тасымалдаудын баска түрлері де бар. Кара ме­ таллургия министрлігі металдың әрбір профилініц аудаи-аудан бойыиша кажеттігіне карай, прокат стандарын мамандаидьі- руға түзету енгізуге тиіс, тиімсіз тасымалдарды, эсресе шойьш жөнінде және қайта қактауға керекті домбалдар жөнівде, жоюы керек. Ағаш жүктерін тасуда тиімсіз тасымал 4,5 миллион тонна- дан астам болып отыр. Ағаш көптеген мөлшерде Сибярьден темір жолмен Орталыкка, Оңтүстікке, Волгаға сокпай етіп, Кавказға тасылады. Ағашы өздерінен артылып жататын ау- дандарда агаш тілудіц артта калушылығынаи өиделмегеи жұмыр ағаштарды тасу, 1940 жылғы 25,7 миллион тоннам карағанда, 1952 жылы 58,9 миллион тоннаға дейін жетті. Тілін- ген ағаш материалдарымен салыстырғанда жумыр ағаштарды тасу үшін вагон 40 процент артық керек. Тіліиген ағаш материалдарын тұтынушылар ағаш тұтына- тын жерлерде, ормансыз аудандарда өздерінік ағаш тілуШ өркендетуде. Сталиио және Ворошиловград облыстарында ағаш тілу, 1940 жылға қарағанда, 1952 жылы 4,2 есе, Кавказда \" 8,4 есе, Орта Азияда төрт есе өсті. Тұтыну аудандарына жакын жерлерде ағаш дайындау жоспарынын ұдайы орындалмауыяа байланысты Ағаш өнеркосіп министрлігі ағаш тасуды талап етеді және Шығыс Сибирьден жиі-жиі Орталыкка, Онтүстікке, тіпті Кавказға тасытып отырады. Акырында, Ағаш өнеркәсіп мннистрлігі Қарел^Фин ССР- ида ағаш дайыидау жоспарынын мүлтіксіз орындалуыи кам- тамасыз етуге, Солтустікте, Солтүстік-Батыста, Орталыкта ағашы өздерінен артылып жататын аудандарда ағаш тілуД' вркендетуге, тілінгеи товарлы агаш материалдарын кептіру. рудниктік бағаналардыц кабығын алу жөніндегі шараларды жүзеге асыруға тиіс, ал Қатнас жолдары министрлігі шлалдар 378

дайындалатын аудандарда, оларға май сікдіру жөніндегі шараларды жузегс асыруы керек. Бұл шаралар ағаш жүктерін гемір жолдармен тасу жөніндегі гасымал көлемін 12 миллион тонна шамасы кемітуге жоие тариф төлеуден 500 миллионнан астаи сом үнемдеуге мумкіндік береді. Минералдық құрылыс жүктері мен цемент жөнінде едәуір иімсіз тасымалға жол беріліп келеді. Минсралдык кұрылыс магериалдарын тасудын алыстығы, 1940 жылмен салыстыр- ганда 75 километр артты, ал цемент тасудыц алыстық мөлшері орындалуда және, 1940 жылмен салыстырғанда, 291 километр кеиіді. Алайда цементтің кейбір сорттарын Поволжьеден Қыйыр Шығыска тасуға әлі д е тура келіп отыр. Құрылыс тас- тарын, кірпішті, топыракты ж әне балшықты шамадан тыс алыстан тасудыц көптеген фактілері орын алып отыр. 1953 жы- лы Кыйыр Шығыска Шығыс Сибирьден 19 мық тонна кұры- лыс тасы, 12 мың тонна күм, топырак ж әне балшык, 3 мын юкпа кірпіш, Орта Азияға 30 мык тонна кұрылыс тасы тасыл- Ды- Курылыс материалдарын тиімсіз тасудыц баска да факті- ■'«рі бар. Қурылыс материалдары өнеркәсіп министрлігі бұл к«ишіліктерді жоюға тиіс. Машина жасау министрліктеріне келетін болсак, мұнда да көптеген тиімсіз тасымалдар бар. Б із автом.ашиналарды жый- Далған күйінде платформаларда тасыйтындығымызды айтсак Тажеткілікті. Екі білікті платформаға бір машина, төрт білікті іиатформаға — 2—3 автомашина орналасады, осының салда- Рьшан вагондардың тасу кабілеттілігі әдеттегі ж үк кетеруінен 20—30 процент кем. Автомашиналардың бөлшектерін. тасуға, «ҰРастыратын цехтар ұйымдастыруга жэне жергілікті жерлер- Де аатомаіииналарды құрастыруға болар еді. Горький кала- сынан Одессаға шассилерді ж әне баска көп деталь тасый- *чыз>соида апарып самосвалдар кұрастырамыз, ал бұлар кай- тадан Горькийге, Москваға тағы баска жакка жөнелтіледі. (Қ ул кі). Бүл кемшіліктерді д е жою керек. Ауыл шаруашылығы жүктерін тасуда астык пен ұн тасу щешуші орын алады. 1953 жылдын екінші жарты жылдығында Диімсіз тасу бидай жөнінде 1.776 мың тонна, кара бидай Жөнінде—299 мық тонна, арпа ж өнінде — 122 мын тонна, сұлы Жөнінде — 102 мык тонна ж әне баска дакылдар мен ун тасу жвніндеде осындай болды. 1953 жылдың октябрінен 1954 жыл- Дыц мартына дейін Дайындау министрлігі Поволжьеден, Баш- ДУРтстаннан, Чкалов облысынан Урал мен Сибирьге 296 мыц Д?нна бндай тасыды, ал 1954 жылдык апрелінен сол биданды Сибирь мен Уралдан Орталыкка тасуда. Жалпы ұн өндірісінік 60 процентке жуығы болатын кебексіз ?ннын жалпы өнімінін 10 процентке жуыгы тұтынылатьш жер- •1еРде өндіріледі. Өздерінін тұтынуы үшін барлык облыстар небексіз унды өндіруі кажет. Бұл мц.лстті шешу үш.н тутыну нудандарында ұн өндіруді өркендету ксрек. Мысалы, егер 109')

астык дайындау пункттерінде (4500-ден) шағын диірмен пех- тары салынса (ал буған толык мүмкіндік бар), мұныц взі жакын аудандардын халкыи астыкпен камтамасыз етуге лун- кіндік берер еді. Шағын диірмендердіц тнпі жасалды, ол тзу- лігіне 30 тонна сортты немесе 60 тонна кебексіз ун бере алады. Диірменнің күны— 1.100 мың сом. 2—3 жыл ішінде мүядаіі 1000 днірмен салу Дайындау министрлігінщ есебі бойыиша астык тасуды жылына 12 миллион тонна шамасы жэне үя тасуды 9 миллиондай тонна кыскартады. Бұл тасымалдарды кыскарту тарифтен жылына 800 миллион сомға жуык үнем береді, мүның өзі осы диірмендерді салуға жумсалған шығынды 1—2 жыл ішінде толык өтейтін болады. Көріп отырсыздар, бұл мемлекет үшін пайдалы операция, Мем- лекеттік жоспарлау комитеті Дайындау министрлігімен бірлесш оны жасауы кажет. Ауыл шаруашылығына келетін болсак, әсресе Партия мся Үкметтін ауыл шаруашылығьш мыктап өркендету туралы ка- былдаған карарларына байланысты, астыкты, картопты, п!шен- ді және баска ауылшаруашылық өнімдерін тасудағы болыпкел- ген көптеген тиімсіз тасымал жойылады. Ауылшаруашылык министрлігі министрліктермен және Мемлекеттік жоспарлау комитетімен бірлесіп, дақылдарды экономикалык аудандарға белу, онын ішінде астык шаруашылығы мен картоп базасы негізінде, әсресе тын жерлер игеретін аудандарда, мал шаруа- шылығын өркендету жоспарын жасауға тиіс. Біз осы карарлардык бәрі орындалады, және кәзір алыс жерге тасылатын картоп, пішен, жем, астык, жеміс баскаша бет алады деп сенеміз. Жолдастар, партия бұл істі мыктап колға алған екеи, Орталық Комитет пен Үкмет екі-үш жыл ішінде біздін ауыл шаруашылығымызды көтеру кажет деген екен, бұл міндетпк мултіксіз ойдағыдай орындалатыньша біздін сеніміміз бар. (Кол ш а п а л а қ т а у ). Сол сыяқты баска жаққа шығарылатын астык, оаоід. картоп, зығыр жане шикізат пен азык-түліктін баска түрлері сыяқты ауыл шаруашылығы өнімдерін жергілікті жерде үк3- туды үйымдастыру жөнінде елеулі шараларды талдап жасау кажет, ал Қатнас жолдары министрлігі ауылшаруашылык өнімдерінін тасымалын шындап арттыруды камтамасыз етугс Бізде азык-түлік және көпшілік тұтынатын өнеркасія товарларын тасуда көптеген тиімсіз тасымал бар. 1953 жылы шақпақ кантты өндіру жеткіліксіз болғандыктан, Орта Азияға Украинаныц заводтарынан 40 мык тоннадан астам кант эке- лінді. Сонын өзінде Қазакстан мен Қырғызстаннын заводтары 48 мың тонна кұмшекерді 5—6 мын километр кашыктағы Сибирьге, Қыйыр ІИығыска жөнелтті. Қант тасудын күны 20 миллион сомға жуык түсті. Шакпак кант цехын салып, бүл

тасымалдардаи күтылуга боллды, муіілл оиыц күііы транспорт шығындарын азаіітумсн бір жылла өтследі. Осыжылдыц өзіндс-ак Приморье кант заводыішн жүмысын абден толықтыру, ал алдагы кездс Кыііыр Шигыска к.ші іасуды біржола \"токтату үіиііі Кыііыр Шыгыста кызылша сгісііі еркендсту міндстін шошу кажсг. 195:? ж ил и Қміімр Шыгыска 17,2 мык тонна кондитер' таі амдары 8500 кнломстргс тасылды, мунын күны 12,6 миллион сом баллы. Жсргілікті жерлсрдс кондитер фабрикаларын салу 35 миллион сом шамасы каржы керек етсді. Мосплодоовощтыи № 1 фабрнкасы нитрует! Кав- каздан жонс Одсссадан алады, олардан повидло (конфет на- чинкасы) жасайды жэнс бул начннканы кантадан конфет фаб- рикаларына — Одсссаға, Ннколасвкс, Херсонга таги баска октүстіктсгі калаларга жөнелтсді. Кыйыр Шыгыска жылына 60 мыц тонна макарон, оныц ішінде Уфадан, Челобідсн жане Воронежден экеліиеді. 20 тонналық вагонга тек 10 тонна ғаиа макарон сыяльк жонс макаронды тасу мен буып-түюге жүмсалатын іпыгын 1953 ж и ­ лы40 миллион сомнан астам болды. Тікелсіі Кыйыр Шыгыста біркеше макарон цехтарын салу әлде-қайда арзанға түсср еді. Кыйыр Шығыска орталык аудандардан, тіпті Кавказдан көптеген аяқкиім әкеліиеді. Жергілікті аяккиім өндірісі халық- іын аяқкиім кажетін тек 29 процент канағаттандырады. Соныц взінде дайындалған тері шикізатынын тек '/я бөлігі жср- гілікті жерде түтынылады, ал онын 2/з бөлігі баска аудандарға шығарылады. Кыйыр Шығыска аяккиімдерді тасып жеткізу жылына 30 миллион шамасы сомға түседі, ал былғары аяккнім комбинатын салу 80 миллион шамасындай сомға түседі, яғни 3 жмлда өтеледі. Кыйыр Шығыска киім Одақтык барлык аудандарынан, тіпті Одессадан жөнелтіледі. Киімді тасу жөнін- дегі шығын жылына 20 миллион сом болып отыр. 3 —4 тігін фабрикасыи салу киім тасуды токтатуға мүмкіндік берер еді. Жол беруге болмайтын тасымалдар, мысалы Ет және сүт енеркәсіп министрлігіиіц Москвадағы «Клейтук» желім заво- дын жабдыктауда орын алып отыр. Желімніц шикі заты — кэдімгі сүйек, міне «Клейтук» заводы үшін Москваға сүйек ел- ДІн барлық түкпірінен дерлік әкелінеді. (К ү л к і). Москвалық- тар бұл заводты баска жакка шығаруды костайды, ал Үкмет бас жоспарда оны баска жакка шығаруға каулы етті. алайда бүл каулы, амал не, орындалмады. Завод 1953 жылы 69,5 мын тонна сүйек алды, оның ішінде 49 мыц тонна сүйек 70 облыс- тан, мұнын ішінде Закавказьеден, Украинадан, Башкүртстан- нан, Орта Азиядан 4 мыд километрге дейін кашыктыктан экелінді. Ағаш ісіне және конторға керекті желімді завод кайтадан елдін барлык аудандарына жібереді. Желім тек Москвада ғана жасалмайтын болуы керек екені анык, онын бержағында желімді Москвадан баска аудандарға тасулыц әр тоннасы 1500—2000 сомға туседі, бүл желім кұнынын 40—50 381

проценті болады. Астана үшін бұл істін антисаннтарлык жага туралы айтлағанньщ өзіиде, Москваға сүйек әкелу жэне же- лімді Москвадан тасу жыл сайын 15—20 миллион сомға түсе- ді. Жергілікті жерлерде шағын кәсіпорындар салу оқай болар еді. Облыстарда сүйек көп, барлық жерде ет комбинаторы бар, сондыктан сол жергілікті жерде желім жасауға болда Байқацызшы, бүл желім бір-екі күн ішінде тасын экетілме- се, Қатнас жолдары министрлігінін өзіне осы желіммен турлі ярлыктар жапсырылады. ( З а л д а к ө н і л д і козғалыс). У-шу болысады, ал мұнын соракы екенін ойламайды. Мен, тасымалдык осы барлық істерінде барлык жерде, жергілікті орындар — аудандар, облыстар және республика- лар — үлкен роль аткаруға тиіс деп айтпақпын. Миннстрлік- терден бәрін күтіп отырудьщ кажеті жоқ. Біэде кэсіпшілш кооперациясы, жергілікті өнеркәсіп бар. Республикалар неые- се облыстар не себепті кондитер тағамдарымен өздерін 30 про­ цент қамтамасыз етуге тиіс, ал калған 70 процентін Москвадак күтіп отыруға тиіс? Бүл сонша күрделі іс болғаны ма жэне бұл үшін жобаны екі жыл бойы жасап, «Магнитогорск» алы- бын салу керек не? Жергілікті иішциативаны кея дамыту кс- рек, ал орталық оны көтермелеп отыруы қажет, республика- ларда, облыстарда және аудандарда шаруашылыкты комплекс- ті өркендету керек, сөйтіп саған қайдағы бір жерден кірпіш. әк, аяқкиім, кондитер тағамдары және баска товарлар экелш береді деп күтіп отырмайтыидай болу керек. Біз бюрократизмге карсы, қағаз таскынына карсы заидн күрес жүргіземіз, бірақ бұл қағаз таскынынын бірсьшырасы- нык ағылып келіп жататын себебі: әркім өзіне орталыктаи бәрін де береді деп кутеді, жай күтіп кана коймай, кағаздар жазады, ал орталықтан оған жауап жазады. Жергілікті иви- ішативаны, жергілікті өнеркосіпті, шаруашылыкты дамыту кажет, сонда кағаздарды шсксіз желімдей берудін ориыно ешбір кағазсыз-ақ кірпішті, конфетті, тіпті жмімді де толык алуға болады. ( З а л д а к ө қ і л д і қ о з ғ а л ы с ) . Су транспортымен тасылатын жүктерді, әсресе су жолда- рымен қосарластыра жеке жолдармен алыска тасылатын руДа емес материалдарды — ағаштарды, көмірді, астыкты, халык түтынатын товарларды — тасуда су транспорты нашар пайда- ланылады. Бізде Чусовая, Ангара, Вычегда, Мезень, Сож, Ж»' ғарғы Енисей, Солтүстік Донец сыякты жэне баска кептегеи өзендер бар, олар кеме жүрісіне не пайдалаиылмайды, не жакын жерге жук тасуға ғана пайдаланылады. Жака каналдар жеткіліксіз пайдаланылады. Халык тұтынатын жүк' тер сумей өте аз тасылады. Балыкты, жеміс-овощты, матаны жэне баска халык тұтынатын товарларды өзендер аркылы та­ су әлі де болса соғыска дейіигі дәрежесіне жеткен жок. Бүл жөнінде ен алдымеи су транспорты кызметкерлерінік ездері кінәлі, олар жүктерді өздеріне тарту ушін куреспейді, өздеріие 382

тускен жүктерді баяу тасыііды, олардын дұрыс сакталуыи камтамасыз етпейді, тоннаждарды енімсіз пайдалаиады. Мы- салы, пакта тасудыц көлемі мен ұзақтығы шугыл артып отыр, ал сумей тасу кеміп кетті. Мактаны Каспий тецізімси жопе Волгамен тасуды көбейту кажет. Жук женелтушілердік кажетін толык канагаттпндыруды камтамасыз ете отырып, транспорт жук тасуды үнемшілдік- пен, халык шаруашылығыныц тасымял жөпіндогі шығынын неғурлым азайтумен жүзеге асырып отыруга тиіс. Жүктіц ұзак тасылуын едәуір кемітуді камтамасыз ету үшін Мемлекеттік жоспарлау коміггеті мен Катнас жолдары мишістрлігі жүк тасу жоспарларын неғұрлым мұішят карап, текссріп отыруга. тнімсіз тасымалдарды тауып-ашып отыруға, оларды нсгұрлым батыл шығарып тастап отыруга тиіс; түрлі министрліктср мен ведомстволар ерсілі-карсылы бағытта тасыйтын бір тскті өнім- кердің өзара айырбасталып отыруын өрістетуге; өндіріс жос- парларының бүкіл еліміз бойынша түгел орындалып капа кон- май, сонымен бірге әрбір ауданда осресе жоспарлардыц орын- далмауы жүктердіқ алыска тасылуын тудыратын ауландарда, орындалуын камтамасыз етуге, жүк жөнелтетін мішнстрлік- тердің өткізу және транспорт органдарынын, сол сыяқты жук тасуды жоспарлау органдарынын шаруашылыкка колаіісыз тасымалдарды тауып-ашу және болдырмау жөиіндсгі жумыс- тарын жандандыра түсуге тиісті. Аудандар бойынша түтыну талаптарын дұрыс белгілеу үшін елдік аудан-ауданы басына өндіріс және жабдыктау жұ- мыстарының жылдык жоспарларын жасап отыруға көшу ка­ жет. Барлык өткізу, жабдыктау, тасымалдарды жоспарлау органдарынын жұмысын мыктап жаксартып, өндірісті жоспар- лаудағы бар кемшіліктерді жою керек. Мұнык өзі тиімсіз та­ сымалдарды, тасымалдардын алыстырын, халык шаруашылы- ғындагы айналым шығындарын азайтуға мүмкіндік береді, бағаны кемітуге, темір жолдарды артық тасымалдардан боса- туға жақа алғышарттар жасайдм. Министрліктер мен Мемле- кегтік жоспарлау комитеті қуаттарды жоспарлаудағы кемші- ліктерді жойып, куаттарды салу ж әне пайдалануға беру жос- парларынын орындалуын камтамасыз етуге, өндіргіш күштерді дүрыс орналастырып, аудандар мен республикаларда өндіріс- тін комплексті дамуын көздеуге тиісті. Орталык Комитет пен Министрлер Советі, барлық министрліктер жэне жергілікті ұйымдар шет аймактар мен республикалардың мәдениетін ка­ теру ісінде, әрбір облыстын өз ішінде өндіргіш куштердің ор- иаласуын жаксарту ісінде, сөйтіп халкымыздын әл-аукатын жаксарта беруді камтамасыз ету ісінде жака табыстарға жете- тіндігіне, күмәндаибауға болады. ( Қ о л ш а п а л а к т а у ) . Тиімсіз және ерсілі-карсылы тасымалдарды азайту, тасы­ малдардын алыстығын кеміту, әсресе казіргі уакытта, темір жол транспорты үшін ерекше манызды. Мұныңерекше маныз-

ды болатын себебі: халык тұтынатьш товарлар өндірісі ша- сында ж әне ауыл шаруашылығы саласында партия алға ко- йып отырған жаңа міндегтер транспорттын тасымалды нык- тап ұлғайтуын талап етеді, сол сыяқты оньщ пайдалану жүкы- сын кыйындата түседі. Бізде ауыл шаруашылығының, халық тұтынатын заттарен- діретін өнеркәсіптік өркендеуі ауыр индустрияға нүксан кечті- руге және соның есебінен жүргізілуге тиіс екен деуге еиібір болмайды. Ауыр индустриянық өнімі өсе береді, сонымен бірге ауыл шаруашылығы мен халык тұтынатын заттар өнеркэабі нік өнімдері де өсе береді. Транспорт жүк таскындэршіыи жададан мыктап арттырылуын кабылдауға эзір болуға тиіс. ССРО Министрлер Советі мен СОКП Орталык Комитет 1953 жылғы 6 октябрьдегі каулысында транспорттын алдыиа халык тұтынатын товарлар тасымалын камтамасыз ету жэвс үлғайту міндетін койды. Темір жолдар халык тұтыиатын то­ варлар тасу жоспарын орындап кана коймай, сонғы жарти жылдыц ішінде жоспардан тыс 200.000 вагоннан аса азык-тү- лік жүктерін тасыды. Алайда өмір алға басып барады және әсресе кэзіргі уакья- та Партия мен Үкметтің алдымызға койып отырған жана мга- деттеріне байланысты, неғүрлым жаңа талаптар коюда. Біз- дін транспорт, әсресе темір жол транспорты, ерекше кыйыи- шылыктарды женді, сөйтіп елді индустрияландыру негізіиде өсті, нығайды және елеулі табыстарға жетті. Халык шаруашы- лығын вркендетудік бесжылдық жоспарларын орындауда. Отан соғысында соғыс жүктерін тасуды камтамасыз етуде және ССРО халық шаруашылығын соғыстан кейінгі кезде калпына келтіруде және өркендетуде транспорттын, эсресе темір жол транспортынын, зор роль аткарғанын жұрттык бэрі мойындайды. Шұғыл көбейіп отырран тасымал жұмысын мекгеру лемасын шешуге болалы жэне кажет те. Бул міндет шешіледі, шешілгенде: 1) транспорттык өзінін жұмысын жаксарта беру, резервтерді жүмылдыру, вагондар мен локомотивтсрдік а^іна' лымын тездету есебінеи, 2) транспорттын өткізу және тасу каблетін ұлғайта беру есебінен, 3) тнімсіз тасымалдарды азаГі- ту және тасымалдардын алыстығын азайту есебінен шешіледі- Поездардын коммерииялык шапшандығын арттыруда елеу- лі мүмкіншіліктер бар. Тасымал сапасының аса мацызды көр- сеткіші жүк жеткізуді тездету болып табылады. Әрбір мезетте темір жолдарда жалпы сомасы 26 миллиард сомдык салмағы 11,5 миллион тонна ортүрлі жүк жолда сапар үстінде болады- Жүкгн 1 тоннасынын жеткізілуін Министрлер Советі белгіле- гек мерзімнен орташа кешіктіру кәзір темір жол транспор­ тница 0.36 тәулік болып есептелінеді. Осы айтылған кешікті- руді болдырмаудың өзі ғана халық шаруашылыгына 2.5 мил­ лиард сомдық товарды босатып беруге мүмкіншілік берер еді- 384

Поездар журісініц графигі анағұрлым жаксартылуға тиіс, жаксартылганда ең алды.мен ондағы жалпы мемлекеттік ма- шзы бар жуктер тислген тіке тартатын поездарды бөліп шы- іару ссебінен, бұл поездардыц коммерциялық шапшандыкын гргтырып өткізіп отыру есебінен жаксарту керек. Әсресе поез- мрдыи салмақтарын арттыру, ен алдымен ауыр салмақты яставтар жургізстін машинистердін козғалысын кең өрістету, вебінсн арттыру, ерекше манызды болып табылады. Бұл коз- члыс элі бұқаралык болмай отырғанын айта кету керек. Сол сыякты сорттаушы ж әне участоктік станциялардык жүмысында да зор резервтер бар, оларда вагондар орта есеп- пенөздерініц бүкіл айналымға кететін уақытынык 40 процент- кежуығын бос тұрып өткізеді. Ж ук операциялары кезінде ва- гондардыц бос тұрып калуы осы уакытка дейін 1940 жылдык дэрежесінен жоғары. Осыған байланысты жук станциялары- |;®1гаиа омес, өнеркәсіп орындарынын, әсресе көмір өнеркәсіп, ира металлургия, ағаш өнеркэсігг, дайындау министрліктері баска біркатар министрліктердін, жалғас жолдарын мык- гапжаксарту кажет. Жүктердіц тур-түрлерін тиеуді жаксар- *уға срекшс көңіл аударылуы тиіс. Бізге әйтеуір жук тиеу емес, белгілі бір товарлардың, жүктердіц тиелуі керек. Колхоздар- ■1ЫК жүк тасу жөніндегі мұқтажын канағаттандыруды камта- «асыз сту кажет. Колхоз саудасын улғайту транспорт жұмы- сына кеп байланысты. Эрине, мұнда женелту жұмысын нығайту V ін Центросоюздын көтере сатып алу жүмысын ұйымдастыру Жнызды мәселе болып табылады. Тасымалдын сапасын артты- руды, тез бузылатын жүктер мен малдарды арнап тасуды, усак бөлшекпен және контейнерлермен жіберілетін жуктерді тасу жұмысын игеру кажет. Тасымалды тездетіп, онын көлемін ұлғайтудыд елеулі мум- кіншілігі — транспорт жумысында біркалыптылыкты камта- иасыз ету болып табылады. Жарамсыз бір нәрсе, бул шарт сакталмай келеді. Транспорттың өзіндегі кемшіліктерден бас­ ка, жұмыста бірқалыптылык болмауынын аса манызды себебі, внеркәсіп орыидарынық жұмысты біркалыпты істемей келе жаткандығында. Айдын алғашкы онкүндігіндегі эндіріс дағ- ды бойынша, алдыңғы айдын ушінші онкүндігіндегіден 20—25 процент төмен болады. Осынын нәтижесінде жук жөнелтуші- лер айдың алғашкы онкүндігінде жук табыс етуді үнемі жос- пар мөлшерінде камтамасыз етпейді, жүк тиеуге берілген ва- гондарды толык пайдаланбайды. Ал айдыц аяғында товарлар- дың еселеп көп келуі біркатар тораптар мен бағыттарда зор транспорт кыйыншылыктарын туғызады. Өнеркәсіптін жүмы- сындағы біркалыпсыздық туралы бұл мәселе дербес маныз алады, транспорт мәселесінік шегінен әлде кайда шығып кете- Ді, сондыктан оны мүмкіндігі болғанынша тез жэне тыянакты игешу керек.

Еліміздік теціз және өзен флоты өсті, тасымалы анағүр- лым ұлғайды, алайда өзен жэне теніз транспорты үшін еліміз- де жалпы жүк тасудағы онык үлес салмағын арттыру аса мэ- нызды мәселе болып калады, бірак. бұл үлес салмақ элі жя- кіліксіз, 1953 жылы өзеи тасьшалының үлес салмағы небэрі 6,3 процент, теңіз тасымалынын үлес салмағы 5,1 процент болды, ал темір жол транспортына барлык тасымалдык 84,5 процент! жүктеліп отыр. Өзен және теніз флоты флотты пайда- лану, онык жүрісін тездету, жүріс уакыты, порттарда флотиеи мсханизмдердін бос тұрмауы жәие пайдаланылуы жөнінеи темір жол транспортынан сон калып келеді- Су транспорты»» жүктерді жеткізу мерзімдері темір жолдармен жүк жеткізу мер- зімдерінен 4— 5 есе ұзак, ал товарлардын едәуірі үшін злыи- тын тасымал ақысы темір жолдардағымен бірдей дерлік. Мұнын өзі жүктерді өзен транспортынан кашыктатады, ал су транспорты қызметкерлерініц өздері жүктерді өздеріне тарту жөнінде табанды жұмыс жургізбейді. Өзен және теціз трак- портынын кызметкерлері жүк тасуды ұлғайтуға, кода бар куаттыц пайдаланылуын жаксартуға, кемелердің айналымыи тездетіп, жүріс шапшаңдығын ұлғайтуға тиісті. Автомобиль транспортымен жүк тасу жоғары каркыныев есіп келеді. Алайда жұмысты ұйымдастыру, әсресе автомо­ биль транспортын пайдалану, ерекше канағаттанғысыз. Авто­ мобиль транспорты және тас жолдар министрлігі бойынша жук тасыйтын автомобиль паркін пайдалакудын коэффиииек- ті 0,62 ғана болып отыр. Әсресе баска министрліктер мен ве- домстволарда автомобиль паркі қанағаттанғьісыз пайдалз- нылады, оларда пайдалану коэффициент! небарі 0,47, м 1 тонна — километрдік өзіндік құны Автомобиль транспорты министрлігіндегіден екі есеге жуық артык- Автомобиль пзрю- нік пайдаланылуын жаксарту кажет, автомобиль траиспорты- мен жүк тасуды бір орталыкка бағындырудын Москва*3 істелген тәжрибесін кен колдану керек, онын өзі тасымал *У' мысындағы автомобильдердіқ пайдаланылуын жаксартуғ3. автомобильдердін, сол сыякты жүк тиеушілер мен агенттерди санын азайтуға мүмкіндік берді. Транспорт кызметкерлерінін — темір жол, су, автомобиль транспорты кызметкерлерінің — аса манызды міндеті жүр°Д‘ шілер тасу және жүргіншілерге кызмет ету ісін барьшш жаксарту болып табылады. Транспорттыц барлык турлерінДС' гі мүмкіншіліктерді пайдаланумен катар, транспорттын теХ' никамен карулана беруін, онын жөнелту мумкіншіліктерс арттыру туралы мыктап мәссле кою кажет. 1954 жылы тешр жол транспортында 11,6 миллиард сом, өзен жэие текіз траис- портында — 3,6 миллиард сом, автомобиль транспортыида А миллиард сом .күрделі каржы жұмсау көзделіп отыр. Бүл кҮР' делі каржылар транспорттын куатын арттыра беру проблем3; сын толық шешеді деп айтуға болмайды, бірак олар елеул

орын алады, ал жарамас бір нәрсе, бұл каржыларды министр- ліктер толык пайдаланбай келеді. Міндет бұл күрделі каржы- ш менгеруде, мекгсргенде орынды, өзіндік кұнды кымбаттат- пай менгеруде, транспорттың өткізу және тасу кабілетін 1954/55 жылдардык кысынын өзінде арттыру үшін куаттарды уактылы пайдалаиуға беруде болып отыр. Бізде жүк тасу мөлшерін әрбір километрге 30— 50 миллион тоннаға жеткізіп жүрген темір ж ол бағыттары бар, ал жалпы темір жолда орта есеппен 7 миллион тонна болып отыр. Кәзір- гі бар жүнелерді күшейту кажет. Бізге ауыр салмақты поездар керек, ал олар үшін қуатгы локомотивтер — паровоздар, теп- ловоздар, электровоздар — керек. Бұл локомотивтер кәзіргі уақыттағы 1.800 тоннаныд орнына 3,5—4 мык тонна салмағы бар поездар тартуға тиісті. Бізге көмірдік, руданың ж әие бас­ ка көп жүктердік таскынын игеру үшін 100 тонналык ж үк кө- теретін вагондар керек. Б ізге ет, балык, май, жеміс ж әне сон- Дайлар тасу үшін механикалык тоңазыткышы бар рефрижера- торлық поездар, шашылғыш жүктерді де, сол сыяқты жабык вагондарда тасылатын жүктерді д е тиеп, бос жүрісті азайта- гын универсальды вагондар да керек. Автоблокировкаларды салу жүмысын кец өрістету керек; чунын е зі сынар табан жолдарды ж үк өткізу мүмкіншілігін 30 процент, кос табаиды жолдарды — екі есе арттыруға, со- ныц өзінде шығынды азайтуға мүмкіндік береді. Бізге стрелка- ларды бір орталыктан электр куатымен баскарып отыру ка­ жет, сол сыякты поездардыц хауіпсіз жүрісін камтамасыз ету ушіи диспетчерлік жұмысын орталықтандыру ксрек. Бізге қыйыршық тас негізіне орнатылған ауыр рельсті берік жол са­ лу керек. Қосар жолдар салып, станцияларды көбейту керек. Өзен ж әне теніз транспорты ушін флот ж әне жукті көп кө- теретін, шапшац жүретін кемелер кұрылысын кек өрістете бе­ ру кажет. Автомобиль транспорты саласында тіркемелі авто- нобильдерді, автомобиль — фургондарды кеп жасап шығарып, гараждарды да көптеп салу керек. Партия мен Үкмет транспорттыц күш-куатын арттыру, оны кайта куру, ж үк еткізу мүмкіншілігін улғайту жөнінде аз жұ- мыс істеген жоқ. Алайда бұл элі жеткіліксіз. Қыйыншылык- гарды болдырмау үшін транспортты кайта кұруды толык аяк- таудын генералдык жоспары болуы кажет. Социалистік транспорт, біздіц барлык халық шаруашылы- ғымыз сыякты, кәзір бейбіт коммунистік күрылыстык ұлы мін- Деггерін шешуге, совет халқынын матсриалдык әл-аукатын Жақсарта беру жолындағы күреске бет үстаған. Мұныц езі Коммунистік партия мен Совет үкметініц бейбітшілік саясаты- ның айкын көрінісі болып табылады. Сонымен бірге, транс- порттың__темір жол, су және автомобиль транспортынын,— бүкіл халык шаруашылығы сыякты, кажет болған жағдайда барлык күшті біздің бәрім із үшін ен қасиетті іске — Советтік 387

Отанды корғау ісіне — жұмсауға орасак зор мумкіншілігі мен кабілеті бар. (К о л ш а п а л а к т а у). Транспорт, ен алды- мен темір жол транспорты, үлы Отан соғысы жылдарында ва­ ши жауынгерлік кабілетін барынша айқын көрсетіп, Советтік Армиянын туған інісі деген кұрметті атакқа ие болды. (Қол ССРО Жоғарғы Советінін ізінше 1954 жылға арналған Мемлекеттік бюджетті бүкіл совет халкы дереу макулдайды. Біз букіл совет халкынык және онын авангарды — жүмысшы табының бекітілгеи бюджетті толық орындау үшін күрес жүр- гізетіндігіне сенеміз. Совет бюджеті нағыз бүкілхалыктык бюд­ жет болып табылады, өйткені біздін мемлекетіміз бұл бюджет аркылы үздіксіз өсіп отырған улттык табысты бөлістіріп, тек еңбекшілердін мүдделері үшін ғана пайдаланады. Совет мед­ ленен бюджетінің капиталисгік елдердін бюджетінен зор прин- циптік айырмашылығы осында. Капиталисты елдердін бюдже- тінде улттык табыстын аса көпшілігін канаушы үстем таптар меншіктейді, ал бюджеттер тек солардын мүдделеріне кызмет етеді. 1954 жылға арналған бюджеттін толык орьіцдалуы жолыв- дағы күрес елімізде коммунизм орнату ісіне, Советтік социа­ л и с т мемлекетті нығайта беру ісіне жана үлес қоскаидыкб°_ лып табылады. Біз мемлекеттік аппаратымызды бүдан были да барынша нығайтып, жетілдіре береміз, онык коммунист!* кұрылыстағы шаруашылык-ұйымдастырушыльік ролін арггы- ра береміз, бюрократизммен, кеңсешілдікпен, кағазбастылык- пен күресті, социалисты демократияны өрістету, социалист!* зандылықты нығайту, еліміздегі енбекшілердік мүдделері мен мұқтаждәрына кызмет етуді жаксарта беру жолындағы *У' ресті күшейте береміз. Бізге мемлекетіміздіц қуатын нығайта беру керек, өйткеиі біз капиталистік коршаудын бар екенін білеміэ. Империалис­ ты мемлекеттердін, әсресе АҚШ-тыц, реакниялык билеп-тес- теуші топтары ССРО-дағы коммунисты кұрылыстык жеяісте- ріне, Қытай Халык Республикасындағы жэне барлык халыК' тык демократия елдеріндегі социалистік күрылыстын табыста- рына өшпенділікпен және ашу-ызамен дұшпандык көзін тігш отырады. Біз олардын халыкаралык катнастағы шиелеиісті кү- шейтіп отырғаиын, жанталаса каруланып жатканын. Совет Одагына, Қьітай Халык Республикасына жане барлык халык- тык демократия елдеріне катер тігуден аянбайтынын керш Сондықтан баянды бейбітшілік үшін, барлык халыкта? арасындағы хауіпсіздік және достык үшін күресу саясатыита- бандылыкпен және тыянакты түрде жүргізе отырып, біз Ота- нымыздын корғаныс куатын нығайта береміз, біздін даякты Қарулы күштерімізді нығайтып, жетілдіре береміз. (Қ ол ша-

Біз марксизм-леиинизмнің ұлы ілім і нұрландырған, Ком­ муниста партия мен Совет мемлекетінін негізін салушы да- нышпан Владимир Ильич Л енин мен онын ісін алға анарушы үлы Сталин ж олдас салып берген айқын жолмен алға басып келеміз. Аргга қалған аграрлык. елді куатты индустриалы жэне колхозды социалистік державаға айналдыра білген ¥лы пар- тиянын. Отан соғысында ұлы ж еқіске жетуді ж әне бұрын бо­ лып көрмеген кыйраушылыкты жоюды ұйымдастыра білген партиянык, совет халқын коммунизмнің толык жеңісіне жеткі- зетіндігіне күмәнданбауға болады. ( Ұ з а қ қ о л ш а п а л а к - тау). Біздін Партиямызға ұрыстарда шыныккан Орталык Коми- теттін басшылык етуі. Партия мен Совет Үкметінік барзіык, халықтармен мызғымас бірлігінін үздіксіз нығаюы, Маркстің— Энгельстің — Лениннің — Сталиннік даңкты женімпаз туы ас тывда Партияның халыкты бастагі келе жатқандығы бұған ке­ пи. (Ұ з а к к о л ш а п а л а к т а у ) . Председатель. 20 минутка үзіл іс жарияланады. (Ү зіл іс) Председатель. ССРО-нын Мемлекетгік бюджеті туралы баяндаманы талкылаймыз. Д епутат Атаевка сөз беріледі. К. Атаев ( М а р ы с а й л а у о к р у г і , Т ү р к м е н ССР-ы). Депутат жолдастар! Жоғарғы Советтін бұл сессиясы совет халкынын саяси жаца өрлеуі, жұмысшылардың, колхозшылар- дык, интеллигенциянын белсенділігінін онан әрі өсуі жағда- йында өтуде. Жоғарғы Советтін өткен сайлауында біздін елі- міздін енбекшілері советтік коғамнын моральдік-саяси бірлі- гін ж анадан көрсетті, партияның Орталық Комитет! мен Совет Үкметі алға койған, міндеттерді орындауға толык эзір болып, белін бекем байлап отырғандығын көрсетті, ал ол міндеттердін жүзеге асырылуы біздін Отанымыздың онан әрі гүлденуін кам- тамасыз етеді. Партиянық XIX съезінік.СОКП Орталық Коми- тетінің сентябрь жэне февраль-март ГІленумдарынын тарихи Карарларымен жігерленген ұлы Совет Одағынын барлық ха- лықтары коммунистік кұрылыстың ұлы лрограммасын ойдағы- дай ж үзеге асыруда. Совет коғамьінын басшы ж эне бағыт беруші күші болып табылатын Коммунистік партия біздіқ социалистік Отанымыз- ды халық шаруашылығын және мәдениетін жаңа кызу кар- кынмен өркендету жолымен, совет мемлекетінін куатын онан »рі нығайту жолымен басгап келеді. Мұны ССРО Жоғарғы Советінін карауына ұсынылған ССРО-нын 1954 жылға арнал- ган Мемлекеттік бюджеті айкын сыпаттайды. Бюджеттің әрбір 389

цифрында совет адамына, оныц үнемі өсіп отыратын материал- дық жоне мәдени тілектеріи канағаттандыруға Партия мен Үкметтің ұлы камқорлығы бейнеленген. Біздін бюджетіміз, біздін шаруашылык жоспарларымыз көп ұлтты социалист мемлекетті онан әрі нығайтуға, туыскан совет республикш- рынын бәрін тегіс гулдендіруге бағытталған. Советтік Туркменстанның экономнкалык, саяси жәие мз- дени жетістіктері советтік социалистік кұрылыстың саркылмас мумкіншіліктерініц және Коммунистік партияныц лениндік— сталиндік дана ұлт саясатынык женімпаз күшінін айкын көр- сеткіштерініц бірі болып табылады. Ұлы Октябрь социалисте революциясына дейін артта калған, күлдықтағы отар болғак Түркменстан Совет өкметі тусында гулденген социалистік рес- публикаға айналды. Коммунистік партиянык басшылыгымеи совет халкыныц көп ұлтты достық семьясында турмыс шегія, енбек етуі туркмен халкыныц ұльі бакыты болып табылады. Социалистік ұлттардын ынтымактасуы, өзара көмектесуі ояар- дын кушін арттырады, даму қаркынын жылдамдатуға жәрдеи- деседі. С оц и а л и ст улттардың туысқандық семьясында ұлы орнс халкыныц кемегімен, Коммунистік партияныц және онык Ор- талык Комитетініц басшылмғымен туркмен халкы экономика мен мәдениетті онан әрі дамыту жолында, партиянын XIX съезі, СОҚП Орталық Комитетініқ сентябрь жэне февраль- март Пленумдары алға қойған міндеттерді жүзеге асыру ж“; лында ойдағыдай куресіп келеді. Республиканын өнеркэсіб өркендеуде. 1953 жылы өнеркәсіптіц жалпы енім шығару жос- пары 101,2 процент орындалды. 1950 жылғымен салыстырғаида жалпы өнім шығару 46,3 процент артты. Мұнай жэне химия өнеркәсібі шапшац қарқынмен өркендетіліп келеді. 1953 жылы мұнай өндірудің мемлекеттік жоспары 101,7 процент орыкдзЛ' ды, 1950 жылға карағанда өсім 35,7 процент болды. Бұл табыстарға жетуде Түркменстан өнеркэсібі кызметкер- лерініц туысқан республикалар өндірісінін жанашылдарымен творчестволық ынтымак жасауы ерекше зор роль аткарды- “ ы' накы айтсақ та жеткілікті: 1953 жылы Түркменстаи мұнайшы- ларында Краснодарнефть мұнайшылары, шығыс Каспи балык- шыларында Дағыстан балықшылары, Ашхабад темір жолшы- ларыііда Москва транспортшылары болып кайтты. Өз тусы- нан біздіц токымашыларымыз, тігіншілеріміз, аяккиімшілері- міз, тамақ кәсіпорындарынын мамандары Москва, Ленинград, Иваново және баска калалардыц заводтарында болды. Бүкіл совет халқы сыякты, Түркменстаннын енбекшілері Коммунистік партия мен Совет Үкметінін халык тутынатын товарлар өндірісін шуғыл өркендету жөніндегі тарихи карар- ларын жузеге асыру жолында зор ынта-жігермен күресіп ке- леді. 1954 жылы Ашхабадта аяқкиім фабрикасы, нан заводы- Небит-Дағ пен Красноводскіде сүт заводтары, Сандыкачта

консерв заводы ж эне баска кәсіпорындар іске косылады. Міне чұның барлығы республикада өнеркәсіп ж әне азык-түлік то- варларынык шығарылуын едәуір арттырады. Бесінші бесжылдықтың тапсырмаларын орындау ж әне асы- ра орындау уш ін біздің өнеркәсібіміздік барлық мүмкіншілік- тері бар. Сонымен катар бізде айлык және токсандык жоспар- ларды орындай алмайтын, еңбек өнімділігі ж әне өнімніц сапа- сын арттыру жөніндегі белгіленген тапсырмаларды орыпда- каіітын біркатар кэсіпорындар бар. Респубяиканық министр- -ііктері, ведомстволары мен кұрылыс ұйымдары партиянын XIX съезінің өзіндік кұнды кеміту, кұрылыс жұмыстарының сапасын арттыру және бұл жұмыстарды барынша механикалан- дыру жөніндегі директиваларын мүлде канағаттанғысыз орын- дауда. Б іздік міндетіміз — халыктын творчествольіқ күшін внеркэсіп жұмысындағы кемшіліктерді жоюға,. резервтерді пайдалануға, мемлекеттік жоспарларды орындауға ж әне асы- ра орындауға жұмылдыру. Туркмен республикасының ауыл шаруашылығы енбекшіле- рі Коммунистік партия мен Совет Үкметінін күнделікті квмегі аркасында едәуір табыстарға жетті. Ауыл шаруашылығынын 'ехникамен жабдыкталуы жылдан жылға өсіп келеді. Соиғы Яылдары республика ж ер казатын жұмыстарды механикалан- Лыру үш ін квптеген машиналар алды. Мұнык өзі суару жүйе- лерін тазартуды механикаландыру ісін анағүрлым ұлғайтуға және бұл жұмыстардан көптеген колхозшьшарды босатуға мүмкіндік берді. Тек 1953 жылдын өзінде ғана механизмдер- дін күшімен 20,5 миллион текше метр топырак казылды. Ме- ханизмдердің осындай зор манызы бар екенін мына факт ай- кын көрсетеді, осы жұмыстарды жүргізу үшін 3 миллионнан аса адам-күн керек болар еді. Республикада макта өндірісі кызу каркынмен өркендеті- луде. 1946 жылғымен салыстырғанда макта егісінің көлемі 36 процент өсті, ал мактаныц шығымдылығы 46 процент арт- ты. Колхоздар мен совхоздарда коғамдык мал саны көбейді. Колхоздардың экономикалық жағынан нығаюы колхозшы- лардыц табыстарының артуына көмектеседі. 1953 жылы рес- публиканьгн колхоздары макта үшін негізгі акылаодан баска. 300 миллион сомнан аса косымша сыйлык алды. Олардыц Жылдык табысы 1.300 миллион сом болды. Біркатар колхоз- Дарда әрбір ецбек күнге 25— 35 сомнан акша ж әне 4 —6 кило- грамнан астык берілді. Біздің Мары облысы мактанык биязы талшыкты сортын егеді, бұл сорт өнеркәсіп үшін өте-мөте ба- ғалы боп саналады. Облыс колхоздарыныц табыстары 1953 Жылы 522 миллион сом болды, мүнда колхоздардын 95 про­ цент! 1 миллион сомнан ж эне одан да көп табыс алды. Орта есеппен колхозшылардыц әрбір енбек күніне 14 сом 0.5 тыйын акша ж эне 1,9 килограмм астык берілді. Түркмен-Кала ау- Данындағы С СРО Жоғарғы Советінін депутаты Атамурадов 391

жолдас председатель болып істейтін «Красный Октябрь» кол- хозында табыс 19,6 миллион сом, еқбеккунніц куны 28 сок болды. Бул ауылшаруашылык артелінін колхозшысы Мухамед Язбердиевтіи семьясы тапкан енбеккүндеріне ПО мык сок жене 7500 килограмм астьіқ алды. Біздік облыстык ауыл шаруашылығынық енбекшілері ауыл шаруашылығынык өркеидетілуі халыктын өскелен. тілектері- нен әлі де артта калып келе жатканын жақсы біледі. Өткеи жылы колхоздар мен МТС-тердің жұмысындағы ірі кемшілш- тердін салдарынан облыс макта дайындау жоспарык орында- ған жок. СОКП Орталык Комитетінік сентябрь және февраль- март Пленумдары социалистік ауыл шаруашылығынын бар- лык салаларын шуғыл өркендетудіқ пакты жолдарын көрсетіп берді. Бұл программаны ойдағыдай орындау халыктын тур- мыс дәрежесін шұгыл арттыруды камтамасыз етеді, жумысшы табы мен колхозшы шаруалардын одағын онан сайын нығайта түседі. Мары облысынын партия және совет уйымдары пайда- ланылмай жаткан және элі игерілмей жаткан жерлер есебіиеи, жерлердін мелиорациялык жайын жақсарту есебінен егіс ко­ лемін улғайту жолымек және мақта егудін агротехника» шуғыл жаксарту арқылы мақта өндіруді арттыру үшін бар- лык шараларды қолдануда. Советтік Түркменстанның енбекшілері ССРО Министрлер Советі мен СОҚП Орталық Комитетінін 1954—1958 жылдары Туркмен республикасында мақта шаруашылығын онаи ар> өркендету туралы каулысын зор жігермен карсы алды. оү.< каулы ж ааа жерді игеру есебінен макта егісінін көлемін 230 мын гектар улғайтуды жзне 1958 жылға мактанык жаляы тусімін 621 мын тоннаға дейін арттыруды көздейді. Партии мен Үкмет бізге ирригациялык курылыстарға, Қара Кұм каиа- лын және Сары-Яза су коймасын салуга көп қаржы бөлуде- Көптеген тракторлар мен ауылшаруашылык машиналары, сол сыяқты минералдық тынайткыштар бөлінуде. Тек Кара КУ*! каналын салуға 1954 жылы 135 миллион сом жумсалатын бо- лады. Каналдын бірінші кезегінің кұрылысын аяктау 1956 жы­ лы Амудария өз‘енініц суын біздін облыстыи кен алкабшм жаюға, ж үз мыи гектар егістік жерді суаруға және макта егг сінік көлемін екі есе улғайтуға мүмкіндік береді. ССРО Министрлер Советі мен СОКП Орталык Комитстпнк бул каулысы Түркмеи республикасынын экономикасын гүлден- діруіе, халыктың материалдык әл-аукатын арттыруға Партия мен Үкметтін үздіксіз камкорлык жасап отыргандығын ыслат- тайды. Түркмен халқы республикада макта шаруашылыкыи өркендету жөнінде өзінің алдына койылған міндеттерді аброи- мен орындауға серт береді. Совет Одағы К ом мунист иартиясыиын Орталык Комите- тінін сентябрь Плеиумынан кейін МТС-терде жумыс істеу ҮШІ\" каптеген механизаторлар, агрономдар жәие ауыл шаруашылы

ғыныц баска мамандары ж іберілді. Үстіміздегі жылы көктемгі егіс жумыстарын жүргізу үшін ауа райыныц қолайсыз жағда- ііы туды. Бірақ колхозшылар, механизаторлар, ауыл шаруа- шылығынын барлық енбекшілері өздерінің кажырлы енбегімсн бүл кыйыншылмкты жойды. Б із Жоғарғы Советке облыстын колхоздары 23 апрельде макта егуді аяктады ж әне егістін ка­ тар аралығмк өндеуге кірісті деп баяндай аламыз. Кәзір облыс енбекшілерінін ен маңызды, нағыз жауыигер- лік шаруашылык-саяси міндеті макта егісін күтуді ұйымдас- тыру жэне соныц негізінде мактадан жоғары өнім алу болып табылады. Ауыл шаруашылығының енбекшілері жоғары өнім ала отырып, Бүкілодактык ауылшаруашылык көрмесіне каты- су жөніндегі кұрметті правоны жекіп алады, олар осы правоны алу үшін бслсене күресуде. Қоғамдық мал шаруашылығын вркендету максатымен берікжем-ш өп базасы жасалуда, малға жшы коралар салынуда, фермаларда кеп екбек тілейтін жу- мыстар механикаландырылуда. Овощ шаруашылығындағы елеулі кемшіліктерді тузету жөнінде батыл шаралар колдаяы- лыл жатыр. Социалистік экономиканың тез өсуімен бірге енбекшілердік материалдық әл-аукаты да үздіксіз артып келеді. Мүны жыл- дан жылға артып отырған товар айналымы толык бейнелейді. 1953 жылы республикада товар айналымы 1952 жылғьіға Ка­ раганда 54,4 миллион сом көбейді. Туркмен халкынык түрі ұлттык, мазмуны с о ц и а л и с т мэ- дениеті де өркендеуде. Егер революцияға дейінгі Түркменстан- да небәрі 58 мектеп болып, онда байлардын балалары рана окыған болса, бірде бір институт жэне бірде бір техникум бол- маған болса, кәзіргі уакытта’ советтік Туркменстанда 1219 мектеп, 6 жоғары оку орны, 32 орта дэрежелі арнаулы оку орыны жумьгс істейді, республикалық Ғылым академиясы ку- рылды. Енді республикаиыц халык шаруашылығына жыл са- йын орта және жоғары білімі бар жүздеген мамандар келіп жатады, мәдени-ағарту мекемелерінін саны көбейіп келеді. Туркмен халкынын социалистік мәдениеті туыскан совет халыктарыныц мәдениетімен тығыз байланыста. Туркмен ССР- нын Рылым академиясы, Мемлекеттік университет! және тағы баска ғылми мекемелері туыскан одактас республикалардын ғалымдарымен творчестволык байланыстарын унемі нығай- тып отырады жэне жұмыс тәжрибесін ауысады. Бізге Россия Федераниясы үлкен көмек көрсегуде: тек сонғы екі жыл ішінде ғана Туркмен республикасына орыс тілінін 700-дей мұғалімі келді, олар негізінен селолык мектептерде жумыс істейді. 1954 жылға арналған Мемлекеттік бюджетгік жобасында шаруагаылык пен мәдени кұрылыстағы табыстар бейнеленген. Үстіміздегі жылы Туркмен ССР-нын бюджет! едәуір көбейеді, ол 1.074.911 мын сом болады. К о м м у н и ст партия жүргізіп отырған лениндік-сталиндік ұлт саясаты енеркәсіп пен ауыл 393

шаруашылығынын үздіксіз өсуін, халык бұкарасыныд әл-аука- тымен мэдениетініқ артуын жэне совет халықтарынын, достыга нығаюын камтамасыз ететіндігі біздін республикамыздын бюд­ жет! өсуінің мысалынан ерскшс айқын көрінеді. Империалистердін езушілігіне қарсы, өзінін бостандыш мен ұлттык тәуелсіздігі жолындагы күреске аттанған шетел Шығысынык жүздеген миллион еқбекшілері үшін Орта Азия- ның баска республикалары сыяқты, Советтік Түркменстан да шамшырақ болып табылады. Депутат жолдастар! ССРО Жоғарғы Советінін карауыиа жобасы үсынылып отырған ССРО-ныц 1954 жылға ариалған Мемлекеттік бюджеті бейбітшілік пен халыктардың хауіпсізді- гініқ тірегі болып табылатын Совет мемлекетініц куатыи оиаи әрі нығайту жөнінде Партия мен Үкмет белгілеген шаралар- дын каржыландырылуын толық камтамасыз етеді. Бюджете Совет мемлекетінің бейбіт кұрылыска ұмтылушылығы айкыв бейнеленген. Мен депутаттардык 1954 жылға арналған Мем- лекеггік бюджеттің ұсынылған жобасы, Бюджет комиссиясы- нын түзетулерімен, бекітілсін деген ұсыныстарын қолдаймын. Біздін халкымыздын түп мүдделеріне сай келетін Совет мем- лекетінін бюджетін барлық совет адамдары зор жігермен мз- кулдайтындығына күмән жок. Біздіқ туыскан К ом м унист партиямыз бен Совет Үкметі- не шексіз сеніп, оларды барынша сүйетін түркмен хзлкы социалистік Отанымыздыц күш-куатын онан әрі нығайту үини өзінің игілікті екбегінін жемісін молайта береді, біздік еліміз- де коммунизм кұрылысы ісіне өзініц лайыкты үлесін косады. (Қол ш а п а л а қ т а у ). Председатель. Депутат Засядькоға сөз беріледі. А. Ф. Засядько (Ч и с т я к о в о с а й л а у о к р у г і, У*- р а и н С С Р-ы). Депутат жолдастар! Коммунист партия* нын, оның Орталық Комитетінің жэие Совет Үкметінік твш'ре- гіне тығыз топтаскан совет халкы Коммунистік құрылыстын программасын ойдағыдай жүзеге асырып келеді. Партия мен Үкметтік саясаты біздін социалистік мемлекет'- міздін күш-куатын онан әрі нығайтуға, барлық енбекшілердт турмыс дәрежесін арттыруға және материалдык әл-аукатьін жаксартуға багытталған. Бұл саясат совет халкынық тел мүд- делеріне сай келеді. ССРО-ны өркендетудін бесінші бесжылдык жоспарыиын міндеттері ойдагыдай жүзеге асырылуда, мүнық орындалуы біздін елімізде коммунизм күрылысы жолында алға карай зор кадам баскандық болып табылады. Жоғарғы Советтін кара- уына ССРО Үкметі үсынған 1954 жылга ариалған Мемлекет- тік бюджеттін жобасы халық шаруашылығынык барлык сала- ларын онан әрі вркендетуді бейнелейді, ауыр енеркәсіптін өр\" кендеуін керекті қаржылармен камтамасыз етеді, ауыл шаруа- 394

шылығын өркендету жөніндегі, халықтың материалдык және мэдвни дәрежесін онан әрі арттыру жөніндегі Партия мен Укметтін белгілеген мікдеттерін жүзеге асыруды камтамасыз егеді, еліміядін корғанымпаздығын онан әрі нығайтуды камта- масыз етеді. К ом м унист партия мен Совет Үкметі халық шаруашылы- ғынын өркендеуіне көп жағынан эсер ететін көмір өнеркәсібін вркеидетуге әрдайым көціл бөлді, ж әне бөліп те отыр. Совет еліиде жана отын базалары күрылды. Индустрияландыру дә- уірінде көмір өидіру 19 есе, ал енбек өнімділігі үш еседен аса артты. Біздіц шахталарымыз шахтерлердің еңбегін жекілдете- іін куатты озат техникамен каруландырылуда. Кенші кадрлар да өзгеріп, олар неғүрлым маман болып алды. Совет шахтер- лер! оқып жур. Кәзіргі күрделі техниканы меңгеруді үйреніп алды. Көмір өнеркәсібі төртінші бесжылдыктын жоспарын ойда- твдай орындады. Көмір өндіру жөнінде бесінші бесжылдык алға койған міндеттер д е орындалуда. Үш жылдан аса уакыт ішіндекөмір өндіру 28,3 процент есті, екбек енімділігі 17,2 про­ цент артгы ж әне көмірдіц өзіндік кұны 10 процент дерлік кемі- 'ілді. 1940 жылғымен салыстырғанда устіміздегі жылы көмір вндіру екі еседен аса көбейеді, көмір өнеркәсібіндегі жұмыс жағдайы соғыска дейінгі дәуірмен салыстырғанда едэуір қы- йындағаиына карамастан, енбек өнімділігі соғыска дейінгі дәрежедеи мартта 22 процент асып түсті. Көмір өндіру жөнінен Совет Одакы дүние ж үзінде екінші орын, Нвропада бірінші орын алатыны мәлім. Советтіц көмір өнеркәсібінде ецбек өнімділігі Англиядағы, Батыс Германия- дағы, Франциядағы және Европанын баска капиталистік ел- деріндегі кол жеткен дэрежеден анағүрлым асып түседі. Бесінші бесжылдыктын өткен жылдары ішінде көмір өнер- кәсібінде 136 шахта, 4 миллион шаршы метрден аса тұрғын үй, 1600-ден аса мектеп, аурухана және мәдениет-тұрмыс жағы- нан кызмет ететін баска объектілер салынып, Іске косылды. Ёкбекті квп керек ететін жұмыстарды механикалаидыру ұлғайтылды. Көмір өнеркәсібінде көмірді шапкылау, оны жет- кізу, вагонеткалармен айдау, темір жол вагондарына тиеу сыякты енбекті көп керек ететін процестерді толык механика- ландырғанда көмірді жатык ж әне ылдый кабаттарда күлатуды механикаландыру дәрежесі, — ал мунык өзі ецбекті көп керек ететін процестердік бірі болып табылады, — кәзір 28 процент- ке жетіп отыр, ал жатық кендерді казғанда көмір мен порода- ларды тиеу жұмысын механикаландыру дәрежесі 42 процентке Жетті. Көмірді байыту көлемі едәуір үлғайтылды. 1953 жылы ми- нистрліктін байыту фабрикаларында 1950 жылғыға Караган­ да көмір екі еседей дерлік артық ұксатылды, 1940 жылға Кара­ ганда 5,2 есе артық ұксатылды.

Соғьістан кейінгі жылдары жүзсге асырылған машиналар мен механизмдерді кеқінен енгізу, көмір өнеркэсібін техника- лык жағынан кайта каруландыру шарасы шахталарда жүмыс- шы кушінік структурами кенет өзгертті. Жүмысшылардың кз- зіргі заманғы техниканы қолдануға байланысты жапа ма- мандықтары пайда болды. Машиналар меи механизмдерде істейтін жұмысшылардык саны көбейді. Ал онык бержағында өндірісті механикаландыру ж әне оны ұйымдастыруды жаксар- ту нәтижесінде кол екбегімен айналысатын жұмысшьілардш саны 1953 жылы, 1000 тонна көмір шығаруға шакданда, 1947 жылгысынан екі есс азайды. Кәзір советтіц көмір өнеркәсібі халык шаруашылығыиын аса ірі, күрделі, механикаландырылган саласы болып табьиа- ды. Көмір шығаруды қоспағанда байыту, машина жасау өнім- дері және кұрьілыс материалдарын өндіру едәуір көлемде бо­ лып отыр. Тек 1954 жылы ғана Кемір өнеркәсіп министраіп 14 миллиард сомдай курделі каржы игеруге тиіе. Соғыстан кейінгі жылдары көмір өнеркәсібі өнеркэсідпн отын жөніндегі кажетін канағаттандырды. Алайда жылда* есіп келе жатқан халык шаруашылығы оған неғұрлым жоғара талаптар кояды. Қөмірді тұтыну уздіксіз өсуде. Соғыстаи кс- йінгі жылдары өнеркәсіптіц аса макызды салалары бойынша бул тұтыну шамамен алғанда екі есе өсті. Халык шаруашылығынын біркатар салаларынын бесжыл- дык жоспарды ойдағыдай орындауы және оны асыра орында- уы, көпшілік тұтынатын заттар ендіретін өнеркәсіптік тез есуі, ауыл шаруашылығынын өркендеуі тас квмір отыны кажеггіти бесжылдық жоспарда белгіленгендегіден көбейтеді. Міне сои- дыктан да көмір өндірісін дамыту, әсресе Донец жэне Под­ московье көмір бассейндерінде дамыту, халык шаруашылығы- ны« өскелең кажеттерінен кәзірдіц өзінде артта калып отыр. 1954 жылдыц басында көмір өнеркәсібі өзініи жүмысын күрт нашарлатып жіберді және көмір өндіру мен оны халык шаруашылығына беру жоспарын орындамады. Осыған байла­ нысты ССР Одағының Министрлер Советі мен партийный Орталық Комитеті көмір ендіру ж әне оны халык шаруашылы- ғына беру жоспарын орындауды камтамасыз ету жөнінде кө- мір өнеркәсібінің жұмысы туралы арнаулы каулы кабылдады. Бул карарды жүзеге асыру көмір өнеркәсібінік жұмысында өзгеріс жасауды тез камтамасыз етті. Үстіміздегі жылдык мар- тында көмір өнеркасібі көмір өндіру жоспарын асыра орында- ды жане ецбек өнімділігі жөніндегі жоспарды орындады. Елі- міздегі аса ірі Донец көмір бассейні, абсолюттік есептер бо­ йынша, еңбек өнімділігін соғыска дейінгі дэрежесіне жеткізді. ал салыстырмалы жағдайларда ецбек өиімділігі мартта соғыс- ка дейінгі дәрежеден 20 процент асып тусті. Үстіміздегі айда да көмір енеркәсібі көмір өндіру жоспарын ойдағыдай орындап келеді, сөйтіп 1954 жылдың басындағы жұмысты нашар істеу

салдарынан Мемлекетке бересі боп калған көмірді апрельде толык өтеді. Халык шаруашылығынын тас көмір отыны жөніндегі ка- жегінің өсуі көмір өндірісіи таяудағы уакыттардын ішінде едэуір кебейтуді талап етеді. 1955 жылы өнеркәсіп пен транс- гюртгык кажетін канағаттандыру уціін біз көмір ендГрісін бесжылдық жоспарда белгіленгендегіден едәуір көп өсіруіміз верен. Бул үшін көмір өнеркәсібі жұ.мысындағы кемшіліктерді аса кыска мсрзім ішінде жою керек, жұмыс істеп жатқан шах- талар мсн разрездердін резервін жумылдыру керек, жана шах- талзр мен разрездердің қурылысын жәие іске қосылуын жыл- дамдатуға барлык шараларды қолдану керек. Кемір өнеркәсібінде шахталардың жобадағы куатын игеру жумысы едәуір жаксартылуга тиіс. Соцғы жылдары жобадағы қуаттыигеру дәрежесі артты, сөйтіп ол соғыска дейінгі дәре- жеден асады. Алаііда жобадағы қуатты тольіқ игерген шахта- лармен катар игеру дәрежесі өте темен шахталар да бар. Ми- нистрлік көмір өндіруді онан әрі арттыруды камтамасыз ету, еябек өнімділігін арттыру ж әне өнімнін өзіндік бағасыи кемі- іуді камтамасыз ету үшін жобадағы куаттылықты игеру келе- мін арттыруға барлык шараларды колдануға тиіс және колда- Көмір өнеркәсібінің жұмысындағы ірі кемшіліктердік бірі бірсыпыра шахталардыц белгіленген жоспарды орындамай- тындығы болып табылады. 1953 жылы мұндай шахталар мен разрездер 43 прокенттей болды, үстіміздегі жылдық майында жоспарды орындамаған шахталар мен разрездердің саны 31 процентке дейін кеміді, алайда бұл процент әлі де көп бо­ лып отыр, муның өзі көмір өндірудін артуына да, сол сыякты енбек өнімділігін арттыруға, өзіндік кұнды кемітуге-де кері әсерін тигізеді. Енбек өнімділігінін үздіксіз артуына карамастан, көмір өнеркәсібі біркатар жылдар бойы осы манызды керсеткіш бо- йынша жоспарды орындай алмай келеді: 1953 жылы осы жос- пар тек 97,2 процент кана орындалды. Көмір өнеркәсібі сокғы жылдары ылғый рентабельді жұ- мыс істеп келеді. 1952 жылмен салыстырғанда 1953 жылы ие- гізгі жүмыс бойынша пайда кіргізу көлемі 2,8 есе артты. Бірак көмір өнеркәсібінде өзіндік кұнды кеміту жоспары ұдайы орындалмайды, мұнын өзі пайда кіргізу жоспарының орын- далмауына экепіп соғады. Бізде техниканы пайдалануда да кемшіліктер әлі аз емес. Қөптеген шахталарда енбекті канағаттанғысыз ұйымдастыру салдарынан жұмысшылардык боска карап тұруы бар. Бірсьг- Пыра шахталарда көтергі транспорт әзірге жүмысты нашар істеп отыр. Міне мукың барлығы көмір өндіруді онан әрі арт­ тыруды тежейді, еибек өнімділігін күшейтуге және өзіндік құн- Ды кемітуге бөгет жасайды. 397

Кейбір шахталардың басшылары график бойынша жүмыс істеуді канағаттанғысыз ұйымдастырады. Әрбір забойда жу- мыс мөлшері соғыска дейінгі дәрежеден 40 процент ұлғайса да, біркатар шахталарда забойлардык линиялары жеткіліксіз пайдаланылады. Өндірісті циклмен ұйымдастыруды колдаиу- дың көп жылғы тәжрибссі мынаны көрсетті: жұмысты жанаша істеуге көшірілген забойларда және циклмен істеудік норматив- терін орындайтын забойларда көмір өндіру екі еседен аса арт- ты, ал калған забойлардағыдан снбск өніиділігі бір жарнм есе жоғары болды. Осыған карамастан шахталардык кейбір басшылары график бойынша жұмыс істеуге калыпты жагдай жасамады, сондықтан көптеген забойлар белгіленген норма- тивтерді орындамайды. Квмір өиеркәсіп министрлігі пайдалануға берілген шахгалар- дағы шала істелген жүмыстарды жоюға шаралар колдануда. Көмір өндірісін механнкаландыруды одан әрі ұлғайту, шах­ талар мен көмір разрездерінде кәзіргі бар техниками пайдала- ну ісін жаксарту, кейбір шахталарда жетіспей отырған забой- лардын жұмыс істейтін запас линияларын жасау, жумысшы- лардын карап тұруын азайту, жер астындағы транспорт жумн- сын жаксарту жэне шахталарда енбек ұйымдастьіруды жак­ сарту-—міне осынык бәрі шахталардын жобалык куатып игеру ісін арттыруды, көмір өндіру жоспарын орындамайтьш шахталардын саныи азайтуды және ецбек өнімділігін онан сайын арттыруды, өзіндік құиды кемітуді камтамасыз егуге мумкіндік береді. Көмір өнеркәсібінде көмірді жер астында газдандыру жэве жер астында көмір шығаруды гидромеханикаландыруды енер- касіпке енгізу жөнінде улкен жумыстар жургізілуде. Кузбаста гидромеханикаландыруды колданудық тәжрибесі көрсеткснін- дей, көмір өндірудіц бул Жака әдісі жаксы механикаланды- рылған шахталардағымен салыстырғанда ецбек өнімділігіи бес есе дерлік арттыруға мүмкіндік береді. Біздін макызды міндеттеріміздің бірі — кәсіпорындарда шаруашылык басшылыкты жаксарту болып табылады. Шах­ талар мен разрездердіқ жұмыс көрсеткіштсріи жоспарлау жу- мысын шамадан тыс централизациялау, есеп берудік тым *Ү' йслілігі, далынып кеткендігі біркатар жағдайларда кэсіпорын- дарға жанды басшылык етудің орнына усак-туйек камкорлык етуге әкеліп соғады, мұндай камкорлық шахталар мен разрез- дердің басшыларын жумыстағы инициативасынан айырады, өндіріс процесінде туатын мәселелерді олардын жедел шешіп отыруына мүмкіндік бермейді. Біздін партиямыздын Орталык Комитетінін мемлекетгік жзне партиялық аппараттын жумысын жаксарту жөнінде жакында кабылдаған карары шахталардын, разрездердін жу­ мысын және көмір өнеркәсібіне бүкіл басшылыкты едәуір жак- сартуға мүмкіндік туғызады.

Министрлік негізгі, шешуші звено болып табылатын шахта- лардын басшылығын едәуір нығайтуды және шахталар меи участоктердін бастыктарының праволарын кенейтуді белгіледі. Квмір өнеркәсібіндегі неғұрлым артта калып отырған уча­ сток күрделі кұрылыс болып табылады. Көмір өкеркэсібі жана куаггарды іске косу жоспарын орындай алмады. Ж ана шахта­ лар мен участоктердік кұрылысм жөнінде эсресе Донец, Под­ московье бассейндері артта калып келеді. Шахталардыц, тұрғын үйлердін, әлеуметтік-мәдени және іұрмыстык объектілердік курделі кұрылысы мен іске косылуы- яын артта калуы мынадан болып отыр: Көмір өнеркәсіп минис- трлігінік кұрылыстарында жұмыстың канағаттанғысыз ұйым- дастырылуы маман кадр жұмысшылардын жеткіліксіздігі, жобалау жумысыныц кешеуілдетілуі, құрылысты кәзіргі за­ мами индустриялық әдістермен салуға кажетті базалардык жетхіліксіз дамытылуы осы күиге дейін орын алып отыр. Тау-кен орындарыи казу каркыны, әсресе тіке стволдар қазу жұмыстарынык каркыны, жеткіліксіз. Мұның өзі шахта- ларды салу мерзімін ұзакка созып жібереді. Құрылыста техника мі де канағаттанғысыз пайдаланылады, соныд салдарынан курылыстын өзіндік кұнын кеміту жөнінде минисгрлік белгіле- ген тапсырма орындалмайды. Министрлік күрделі күрылыста болып отырған кемшілік- герді түзетуге, сөйтіп кұрылыстык мерзімін кыскартуға шара- лар қолдануда. Министрлік 1955 жылдан бастап шахталар түрған жерге кұрылыс салуды тек қана үлгі жобалар бойынша, күрамалы темір-бетои бөлшектер колданып жүргізуге, сондай- ак кұранды темір-бетоннаи тұргын үйлер салуға біркатар шара- лар белгілеп отыр. Бұл міндетті іс жүзінде орындауға кірісуге мүмкіндік беретін біркатар кәсіпорындар кэзірдіц өзінде іске косыла бастады. Кен шығаруды жеделдету ж әне бұл жұмысты техникальіқ жағынан жабдыктау жөнінде шаралар колданылып жатыр. Егер тік стволдар казу жылдамдығы мшшстрлік бойынша орга есеппеи 20 метр болса, ал Донбаста кәзірде, стволдарды казу жылдамдығы біркатар шахталарда 90— 100— 120 метрге же- теді. Бұл шахталардын тәжрибелері жұмысты дұрыс ұйымдас- тырғанда колда бар жабдыклен казу және кен өндіру жыл- дамдығын мыктап арттыруға болатынын долелдейді. Министр- лік бүл шахталардыя тәжрибесін көмір өнеркәсібінік барлык күрылыстарына енгізу үшін шаралар колдануда. Ш әхталар мен разрездердін кұрылыс каркынын арттыру жөнінде министрлік колданып жаткан шаралармен катар, жанадан косымша 100 шахта мен разрез казу жөнінлегі Үкмет- тін каулысын орындауды камтамасыз ету керек. Кұрылыстары осы жылы басталған бұл шахталар 1954 жылдыц аяғында және 1955 жылдыц біріиші токсанында іске косылуга тиіс. 399

Партия мен Үкмет шахтерлердің тұрмыс жағдайьш жак- сартуға зор камкорлык жасап келеді. Тұрғьш үйлер мен ыгде- ниет-тұрмыс мекемелерін салуға жыл сайын көптеғен күрделі каржы бөлініп отырады. Алайда бізде турғын үйлер, злеумя- тік-мәдени ж әне тұрмыстық мекемелер кұрылысыи салу жос- пары орындалмайды. Шахтерлердің поселкелерін көркейту, клубтар, мектептер, ауруханалар салу жөніндегі іс әлі декана- ғатганғысыз, өздерінін сөздерінде біркатар депутатгар бүл же- нінде өте әділ айггы. 1954 жылы көмір өнсркэсібінде тургы» үйлер салуға 1953 жылдағыдан күрделі қаржыны 36 щшеи артык бөлу белгіленген. Көмір өнеркәсіп министрлігі быйыл 2100 мың шаршы метр түрғын үй салып пайдалануга берут; тиіс, бүл былтырғыдан 48 процент артық. Әлеумепік-мэдея және тұрмыстық объектілерді салуға күрделі каржы 22 про­ цент артық жүмсалуы белгіленген, 1954 жылы-850 клуб, ««- теп, аурухана жопе баска объектілер пайдалануға берілетв болады, бұл 1953 жылғьгдан 52 процент артық. Депутат жолдастар! Көмір өнеркәсіп мииистрлігі өзішк жұмысында депутаттардык министрлік адресіне айткан »я- ескертпелеріи еске алады, бұл кемшіліктерді жоюға шарма? қолданады. Сол сыякты министрлік депутаттар көтерген, ж® облыстарда көмір өнеркәсібін дамытуға қатысы бар мэселе- лерді қарап шығады. Жұмысты онан әрі жаксартуға, ецбек өнімділігік арттьгру- га және өзіндік кұнды кемітуге көмір өнеркәсібінік мүмюшш- лігі толық. Көмір өнеркәсібіиін жұмысшылары, инженер-техник кыз- меткерлері, кызметшілері резервтерді барынша толык пайда- ланып. Партия мен Совет Үкметі алға койған міндеггердік орындалуын қамтамасыз етуге барлық күшін жұмсайды. (К°л ш апалақтау). Председатель. Депутат Муратовка сөз беріледі. 3. И. Муратов ( Қ а з а н с е л о л ы к с а й л а у окру Т а т а р А С С Р -ы ). Депутат жолдастар! Жоғарғы Совет« талкыланып отырған 1954 жылға арналған Мемлекеггік бюд- жеттік жобасы көп үлтты ұлы социалистік мемлекеттін кү®' куатын онан әрі нығайту жөнінде, совет халкынын әл-аукатыв үздіксіз арттыру жөнінде біздің Партиянын және Совет Үкн®- тшін унсмі камкорлык жасап отырғандығын айкын көрсегеді- Ол шаруашылыктың социалистік системасының шексіз МҮМ\" кіншіліктерін, оныц капиталист шаруашылык сисгемасынан үлы артыкшылығын тағы да айкын бейнелейді. Бүкіл совет халкы сыякты, Татар АССР-нын енбекшілсрі де халық тұтыиатын заттар өндірісін онан әрі ұлғайту жөніиде, ауыл шаруашылығынын барлық салаларын, ен алдымен бүкш ауылшаруашылык өндірісінің негізі болып табылатын астык 400