— Орыс a ftтар ек'шге ерем1з жетттейдк — деп, ерскшв ссксртп д е ,— езгенд1 ара агайыннын. тез!не бер, — деп токтады. Ол вк;мш н кыр астьшда гана келс жатка нын бклмейтшдей, жанжалдык ез ара б т м м е н тынуын Ип- л!к катты тЬшп отыргандай, оеширс айтты... Жуманньщ билер какпакылына туссе окай утылаты- нын жаксы бкпетш Турсынбай or ап 6ip арка суйсу айт- кысы келш, Кожекещи книииреп KeTin: — Итт1н neci болса, бер:шц TOHpici бар дсгендей, 6ip тайны ел, Алтай-Кдрпыктык б1разы осы момьшды жактап келш отырмыз, — деп бастады. — Ж акта мам кайтешк? Неше керссц осыныц упайы кетш жатады. Б1здт б1рде- не\\ш коса кетед'к Суйеп б 1зд т , CTi бул к1сш:к|‘, ана 6ip ж т т п з д щ квз1 шыгып жатыр. Барымтага тус!п кеткен адамдарымыздыц жаны да не болып жатканын ki‘m 6ijiin- Ti... Малга мал, жанра жан деген кашаннан 6epi келе жаткан кара д у р ааН1М1*з бар едк Осындай жайларымыз- ды ескерт1п калгымыз келед1*, — дед1 Турсынбай. — Жерге ж ер, кезгс коз! — дед1 Ж уман. — Ci3 кес!мд1 ез!ц1з айтпацыз, оны мына ара ага- йынга *6epini3... Б!з соиы сурап келш отырмыз, — дед! Ко- жекек. Куреккез кожаный жайлаудан Игшкпен 6ipre кел- neniH бшетш Ж ум ан баи, шынында жанагы сезд’| де ац- рырт айтып калы п едк Енд1 ойлан калса, мунысыньщ вз\\ де K&iiciMre кенетш KiciHia ce3i екен. Ж ок, Жумекен ке- л!с1'мге келш, б т м жасаскалы келген жок. Алтай-Кар- пыкты аузына алып отырган Турсынбай зл! де келер ел барлыгын ан.гартты емес пе? Шапкыи кеткен елдердщ 61- разы ол*1 келген жок. Келед! сезс'ш... И плпш осы арадан кушпсн кенпргел! келмеп пе ед*1, ол?.. Ай боны торлап алып, кетлей койса, Иплжт'щ e p iK c is кешпеске шамасы кайсы? Ара агайынымсып келе калган ек*1 жузд1 Кожа бугаи тешик эпермек пе ед1? Ж ок, 6iTiM деген болмай- ды, журмсйд! бул арат!.. Омым осыган б1ржола бектп алды да: 7 ; Кожеке, торене кулдык. А гат айтыппын. KeciM, келid м деген бол майды. Игшк досын эуел1 к©шс1н бул мацаидам, Вылкылдактан 6epri жердщ тупн жалмап болыпты гои, KOHicin сол жагына. А ра агайын болсан, содам KeftiH келерсщ! — дед1 Ж ум ан . Дш жагындары свздеи она ft кулан кетсе де, дауга келгенде кыйындап оарады. 102
Келгсидер камшы тастасып, козсктест колкал аса да, Жуман 6ipiHe кулак салран ж ок. — М снде сез 6ipey-aK*. кеш сш бул жердей! С одан кешн свй лесем !— деп касарып каллы да, ap6ip ол ак адамнын эдетшше осынысын кайталай 6ep,ai. С©збе-свз кайталап, у м1Т етер 6ip ауыз сез коска и жок. Елиплер де анырысып калды. Эркайсысы, бул кырсыктын enai кай жарынан кслу керектХш таба алм ай, 6ipine-6:pi карайды. — Аярыка жьцайык, ат-шапан айыбыа да оз!р... — д ест K e p in едь Игшк жагында 6ip кысылыс барын бай- Кап калрандай, Жуман бай rim i керпп Kerri... — Ыеше кез шыкты, неше б а с жарылды, к'шшн. H e c i куйе к е т * . Oyeai сонымызды 6LTiicin алайык. Содан кей‘ж сейлесермкз. Огаьг деЙ1*н кешсш ана шокындыц. Кешлеое 9Л1’сер ж ергм 13 осы болады!— дед1* де жалбарайдын ба- уын тас кылып байлап алды. М унысы ендтнд! ест1мей- мш дегенi сдк *К,арындарын алдарына ецгерш , *ек! тсзенщ уел’не тец коидырып, ei\\i колдарын айкастырып устжен басып ал- ран атка мшерлер тугел тынып калды. Буюл дала 6ip апатка ушыраралы келе ж аткандай 6opi де куйзеу огыр... Дау 6irKeHHiH созыла беруin ж ан ы сумели Турсынбай гана, кезш урыларша ж у т т к т п койып: — Бул момынFa да 6ip reim iK эпероешз, шаригаты- нызга онш а кыйлап келе бермес, 1\\ожеке... — дед1 де о д а ТЫНДЫ. Бул ж ерле но айтылып, не шенллш жатканын. ести алмай турган ш ет* топтар: — К оцы рау, коцырау!— д е с т калды. Гулд1р-гулд\\р, былдыр-былдыр кушренген коцы рау уж, катты келе ж а т кам терснщ екшн;н де ацрартты. Сонша салмактасып, сонша Kepricin отырран аксакал-билердт видеpi де сола бастады. Эрюм артында ж аткан камшыларына колын созып, ж у м с а к мэсшт inline» баканлары жыбыр-жыбыр eTin кеб1стер1н арен cyFbm к и т жатыр.., Ж ал а к кылыштарын ж ар к-ж ур к етк!зш, бес-алты стражи иктер алдымен жетп. Онсыз да ыдырай бастаран журтка: — Т аран лар, тарандар! — д е с т келед!*. Кокы раулаткан ек! пар атты Акмола жолынан бурыл- раннан кейж ле жур!сш бэоецдеткен жок. Сонаутултен козгалып, каркынын баспаган зэрл1 куш кит кетердей катал келедк 103
Бул келген Акм ола округInin полиция иачальннп Гро- пииин ед1. Касында пристав, урядник, страж;шктер1 бар. Иплжтщ арызы бонынша буларды Ушаков аттандырмп ж 1берген-дь Бекеттерде туратын ез атгары мои тез жет- юздк Кэр-жерд1 ешменз талшык кылып, Караганды ма- найынан уза май журген Жуманды б1ржола куып тастау- Fa жiбepдi. Сап-сарыала Тропинки паускеден каргып тусп де: — Жуман кайсыц? — деп су рады. — Е, ол Kici ендк.. мынау... Е, осы K ici...— десш журт Жуманнан шегппшореп барады. Кайсарлыктан емес, кайтерш бшмегендштен, Жуман жалгыз да болса, козгалмай отырый к.ал ып eai, Акмола- дан келген корд1н. жалгыз езше кадалатынын да сездп Сакалтай-сакалтай балалары болушы ёд1, олар да журт арасына Kipin кеп'пп... — Лриказды жариялакыз! — дед1* Тропинин. Жуан аякты, кыска мойынды, шашын басына майлап жапсыррандай жалтылдап турган пристав, Жумаинын алдына юел!п полиция начальнигшш OMipin окыды. Кен табылгандыктан казыналык деп танылран Караганды, Квкпекп', Букпа, Сорац манайынан Ж ум ан банды копи р у е т деген омip ексн. Калпагы какыранып, мурты ед1- рейген, талтак. а як, казак*орыс казакш алап шыкты. — Е, мен бул жерден ез1м де кеш ш кеткемш... — дед1 Жуман, абыржып калып. — Ендеше неге келдщ? — Жай... — Жай-жай мен б(лмейдк Kereciii керек!*—деп, прис тав Жуманнан кол хат алуга Kipicxi. Кагаз десе жаны турцпгетш Ж уман бар 3o6ipiH умытып, енд! бас саугалай бастаса да онысына койган жок, бармагын бастырып, кол хат алды. Жуманнын бакал басбармагы кагаз бетЬ не TCMip KypeKTiu басына уксап, жап-жалпак болып туст1. Артында коцырауы болар-ау, деген icne кол кояр да бас бармагын майлап алатын Турсынбайдыц калтасында 6ip кескен шырагдан журуип еди Е ю колын сурынып альт, басбармагын шырагданга суйкей беретш. Турсын- бай Жуманга соны icTeTKici келш ед}, каптап турган теро кездершен каймыгып калды... 0з еркппе жю ерсец ой-кыры, сыйыр сокпагы кеп дала дауы осымен б т п те калып едг 0 з занымен, ез дэстурь 101
мен келе жаткан жаца байлык. ол булталакка ж1бергсн жок. Небары — сонау Ак-буйраттагы аз рана тас у(ин;и толгекке салуды кетермейтшш аптты. Аз жацалык, квп ескинкл ecipney жок., муаркеу жок. аттап втетшдпли керсетть Далакта сып келгендер1 бол маса, абыройсыз кайта- тындарын etijxi гана бмгендей, Ж ум ан тобы да езшен ез1 ыдырай бастады. «Сармантай!» деген 6ip айгаймен кел!п eai, енд1 эр кыркадан асып., эрюм ез мекешне бет алыпты. Еск1 айрайлар эл1 де кулакка коигаимен, oflFa енд! ме- кендей алмайгын сыякты. Кун Kem Kipiri калганын Ж уман журт тарай бастаран сок сезди Оган журейж деген де ешюм жок, отырайык деген де ешк!М жок. Агына M inin алып, семпец жортып, о да аулына карай бетш тузед1. А ш у да, айбар да, куш те калмаган. Аты да cypiHe береди Аяп каракан, демеу айткан жан да жок. Кеп адам касында келедй б!рак жалгыз келе жаткандай сезшеди..
ЕК1НШ1 Б8Л1М I Жумаиды ж ур т алдында б1ржола жер кылып, кеппп барран жершен де айдап тастаганнан кейш Игшктш ез! де кеппп, Шерубай-Нурара кед in к.онып ед1. Енд1 оньщ бар байлыгы кез алдында, аузымен оттап, аягымен жу рт, улкен ак ауылды коршай ж агы р. 9 р кабактан, эр кыркадан карауытып кершген коп жылкы кек жиект! кернеп, apipeK ысырып тастагандай кершед!. Бшк акуй дщ сыртында, касындагыларына солакуй- ден де би тр ек керш ш Игшк отыр. Куанышты да емес, алан-елею де ж ок, эр кездепсшше 1скер де жыйнакы. Муриттей мулпп, аузынан шьлккан эр сез1*н алрьгр тазы- дай KaFbrn экетш, такыр Омар, Ж ум аб ек тере, Ыбырай Kipemi, Батыраштар отыр. ©зшщ уш баласы да осы арада. — Ордабай, сен колык тимей ж ур ме, калай осы, элп 6ip каразды женелтпедщ б1лем? — дед! Игшк, бо- лыс баласына карап. — Писнрь к.аз1р экеледд... О зд щ • колынызра карап тур ед!, — деп, Ордабай абыржып калды да, вз уйше ка рай бурылып, — эй, Мекепар, М екепар, кагазды зкел, кумап, кумап! — дед!. Отыррандарга эдеШ ecKepTin койрысы келгендей, ка- раздыц жайын И г ш к 03i айтты: — Казынара бор дей ме, шагала т а с дейме, тагы 6ip- д-емслер керек екен... Соны мына К улж ум ы р, Байдэулет, Сасык-карасудан алура болыстан л ук сат сурапты... —• деД1. 1ОД
— Е, кудапдыц бор балшыгы мен шакпак тасын аяй- мыз ба казынадан... ала берсш,— деп, касындарылары 6ip ауыздан жапырыла макулдады. Ол луксаттын. ж ай беримейтшш жаксы бьлсе де, И п л ж т щ ойынан шыккь!- лары к е л т : — Жер сатып жаткан енш м жок... — Жер кашан да казынашю рой, — десть — Тагы да 6ipcy-Mipey кож аидап журсе, естер1аде болсын дсгешм рой, — дед\\ Игдлж. — Енд1 журт тусшш калды рой... — Керд1 рой... — десш, отыррандар жымыйысып 6ip- He-6ipi к.арасты. Хатшы Никифор Березин 6ip тарак, каиазды арен ке- теретшдей, ек! колымен устап, Иг1л1ктщ алдыиа тосты. И гш ктес калтасылан кумютей жаркыраран терт бурыш- ты 6ip сауытты тырс етш'зш ашып, калыкдау жезден ж а- салган мвр!н алый, баласына усынды... Кагаз бетше «Кареке-Алтай болысыныц бас бш Игшк ©теп урлы» деген мусылманша жазу туст1. Отыррандар 5ipiHe-6ipi карасып, мунысыкада кошемет керсет!с!п калды. 9 рине, былайгы казактык колында мундай нзрое болмайды... — 0 з:н апарасыд ба? — деп сурады Игшк хатшы* дан. — А парсам апарайын... — дед'1 ол. Игшк басын изедк — Тере, сен мына зауыттын 6ip куш кысып кетерш ecKepiri журген шыгарсын? — д ед !, И гш к хатшы кеткен- нен кейш, Жумабекке енсср1л е бурылып.— Эз!рше.\\из бес жуз ж т т деп ед1 рой, жоппелдемге таянып калван- да табыла коймайтын... Ол у ш ш тары да шапкыласып журмейж,— деп, Жумабекке сонры рет ескертетшш аи рартты. С а л п ы етекке салына б а с та с а -а к . Игшктщ Tepic а й кал ып кететшш жаксы бшетш Жумабек к у а р ы н к ы р а п Kerri. Д аусы да орныкты ш ы г а алмады: — Хатшыра кагаздатып жатырмын... ©зшзге э к е л т окытам... Ci3 макулдамай болмайды рой... Содан кейш дайта сураткызбаспын а'зге... — дед! Жумабек. Казак, жайым шала бьлетш, сенбей карайтын завод- шылардын oopi де, ез аярынан келген казак. кедейлерш жалдай беруге болмайды, 6ip кун! кашып кетед1* деп ой- лайтын ед!. Даланы, жапан туз, квшпел! елд! тураксы з KepeTin завод иелер! жумыскерлерд! болыс тарайындап берген подрядчиктер аркылы рана жалдайтын. Караран- 107
ды, Каркаралы, Баянауыл маиайындагы кырык жен ен- д:р:с, заводтардьш бэгннде де со. тли. Мунык 6ip соракы нэрсе скейт болыс-билер айтпайды да: — Е, ceiifAi жок... Б акын керек...— Кашатыны рас, да ла кен гой... — дел кояды. Подрядчиктер жумыскергл алты а ига жалдап, жумыс- кер басына уш сомнан алады да, оныц аржагында завод- ты тагы да «я колына каратып кою г а тырысады. Ол уш сомга болыс-биден бастап ауылнайга дей:н еншшес. Под рядчик кыйкан. шыгарса, болыс оны «rycipin» тастап, бас ка б1'реуд1 бередЕ Bopi жыйналып журтты талап, езара жэне таласы л отыратын топтын осы план кыл устшде гу- ратын жайлары да бар. Жаиагы И п л ж айткан бес жуз Ж1пт мыс пен KQMipre ж1берыепн жумыскерлердЫ жайы едЕ 03ip батыл кыймылдай алмай келе жатка н Жумабек И гш ктт жанагы ескертужен нейж ыршып кеттЕ* — Мынау ел азырак сабырласын дел карайлап ка- лып ем. Бупн-ертеннен калдырмаспын,— дед! тагы да. — Ушаков ренжш журмесж, эйтеулр... Зауыт жумы- сы казактын бупн-ертешн кетермейтш кершед]' fob,—де- Д! Ишпк. Енд1 оган айтары жоктай, к!реил Ыбырайга бурылды. Жумабек саптамалы ел пн еппен басып, хат- шынын артынан Kerri. ¥заган сайын ентелей басканьш Ипл!*к байкап та каллы... Mrtoiinin кезепн кутш отырган Ыбырай шарта жуп- ши >Ki6epin: — Мен мына Kowip тасура канша юре косатынымыз- ды б:ле келт ем... — дедЕ — Канша керек ед1? — Жуз пар е п з бола ма детт ем... — Арба, шала жайы кыйын б ол м аса...— деп.Иплж Батырашка карал ед1, о да жып-жылдам жупне кетш: — EKi шеберд! ©ri3 отарына апарып тастадым. Агаш экелуге жыйырма кел'нс Ереймен тауына ЖYpiл кетт1, _ дедЕ — Ак-буйрат пен Карагандынын арасында келж айында негие айналады? —деп сурады И плж Ыбырай- дан. Бул какпанды Ыбрай байкай ал май калды да: — Оннан артык айнала алмас, — дедЕ — Онлы коя тур, сепзге келкейж те, есеп осымен ай- рылатын болсын, — дед! Иг1л1к. — Ж анбы р бар, бопан бар дегендей, келжке обал болар... 1 108
¥тыдранын сезсе де, ундей ал май Ыбырай да к е т п . «Ордабайга айтып керермш» леи ойлады... Kipic-шырыс, пайда-шырыниык 6ipiu елсментшдей ке- р'шет'ш ИГ1Л1К бул далада теплее» жок, есепкор ел'к Ж а - лакы дегенд1 бимейтш ауыддыи ocni дэстур*! ж ай лаудай кен болеа, санаулы акшасымен, KipiMen, кез!мен, есепшо- тымен келген базар да, завод т а , обырдыц epicin кеш те туспесе, тарылткан жок, молыктыра • ryrCTi, кызыкдыра тусп... К ерж ген кедеш кызганып, * сакардай сакы л дап каин ап kctctih Жуманмыи обырлыгы мунымен салы стыр- ранда алжыран шалдык ашкарактырындай гана болым- сыз бф дем е. Игипктщ саусактары тырсылдата бьдетш . TacniFw д а есеишот кана болатын ед1. Буг!и И гШ к алдары кыстыц жайын тугел шотка ка- fwii есептеп келгенден, бар буйрыгын бгржола бермек сыякты. Жат-жарандар Kerin, енд1* тек ез шаруасындагы адамдар Fa на калган сон, буйрыктарын кы ска-кы ска, ашык~ашык бердп — К огабан , сен Омар екеущ ертеннен калдырмай жылкы костарын ыкшамдап коярсындар,— дед! Игьшк ортаншы баласына. — Bip кос сетчз жуздеи аспасын. К.ос- басына бес жылкышыдан шырар, карулы ж*1гггтерден тавдап ш ы гар. Ор жылкышынын мшуше он ек\\ айгыр бер: 6ip айрыряы он бес куннен артык мшбесгн, кун ар а ауыстырып MiHciH, — деп, Саласы басын изегевше кщ :ре турды д а , барлык жалшы-малшынын. 6ip жылдык ала- шагын осы кузде Cepin кой> алдары жазга калдырма, — дед». Корабай мунысына да басып изеп: — О и да быйыл тары уш ко с косылатын болад т а ? — дедк окесш щ ойын анык aRFapa алмай калып. Игмпк ба- ласыиа н ар азм кезш Oip гана аударып: — Косылмайды. Слб’фд'щ ж у з он сепз базарыныц как ж ар ты сы алдымызда тур ган жок да... Кдраепгкел, Кы зы лж ар, ЕсВт базарларынан кадмас... Эр костан ею жуэ ж ы лк ы д аи сурыптав алып, базарга айдат, саттыр*— дед?. КдоабаА iuiiHeii есептеп, эк есш щ eni мыанан а рты к жылкы саттыркалы отыррдвыи тусшди Базардан б а з а р - га ж урст1ндер‘:н ceaziipin, к асы н д а слышан Омарды т 1ае.- омен турт1нк»реп койды. — Векеттердщ жайы не больгп жатыр екен? - - дед1 И плш , кул1\\4дей Сергеи Омар Fa карап. >0©
Омар кул'илдей бергенш тез ж асы ру уш ш , муртын 6ip сыйпам калып: — Шлд! мен Ак-буйраттын арасындагы терт бекет ес\\к-тсрезес\\нен баскасы 6ixin тур. LIie6i тасылып жатыр. Он кунде 6api дайын болады. Караганды мен Ак-бунрат- тын арасындары бекет ал! колка алынкан жок,—деди С о н р ы айткан 6eKefi туралы буйрыкты буг'ш рана алса да, Омар оны эл! орындай алмакан юшдей erin, онысына кы- сылатын унмен айтты. — Машиналар токтаган жок -кой? — Жок, кар тускенше дорарылмайды деп келд1м,— дед!* Омар. — Базар малый ЕЫл. бонына карай акырын-акырын «удара берерандер,— дед1 ИгЫк. Кун енкейш, кеп ш жел. суытынкырап, кеде туптерш жулкылай бастады. Ауыл устшен ш удасын шубаткан ко- ныркай булттар тез-тез жылжып барады. Кыр басындакы жылкылар езенпе карай онысынкырай 6epinTi. Кос ipne- ciH жакындатпай устайтын жылкышылардын даусы ащы- рак шыра бастапты. Белек жайылатын Minic аттары шу- бап езенге кулап келедь Ип’л!к те сезд!* дорарып, жылкы жакка ецсершп карады. Буйрык осы мен аякталранын бкчш, касындагылары да турып барады. Керешз болса да такы 6ip ауыз т*1Л каткалы Омар рана айналактап кал- ды. Манадан И гЫ ктщ оцаша калуын сырттан торып журген Сандыбай yftmi осылай карай келе жатыр. Игшк кез1н аттарынан алмай отырран боны: — Бул алi осында жур ме eAi? BiripMen пе ед1ндер жумысын? Ордабай б1зд‘1Н mapyaFa олак-ау осы... Эртур- лМненуш yftip жылкы айдатып экелий осы арака, тандап алсын,— дед1 Омарра. Ордабайдын. орындап тастамара- нына наразылык eTin, Сандыбайра т а в д а у бергел1 отыр~ рандай Kimipe айтты. Игшктщ ж ац а уйш жасап Сергеи Сандыбай уйни эл! осында жур едк Уйд1 ез колынан Tirin 6epin, уэделескен он кулынды биеш айдап yftiMe кайтармын деп куанып едд, байдыц жылкысы жайлауда калранын ecrUi. Одан кейш кыррын тобелеске кездесш калды. Эй, б!реудщ камшысынын ушында кетермш-ак дел, уш кундей ас уй- ден шыра алмады. Ы лрый 6ip абыр-сабырдын. астында калган Игш к муны кезпю Ue койматанына ренжи де алран жок. Каз1р И гш к кешше epin, салпактап жана куздпске келдк И гш ктен кашиа жасканса да, бупн тэуе- 110
кел етш, жолыгуга келе жатьтр едь Сэлемд! кал ай бе- рерш, не айтарын, калай айтарын ойланып, ойлакран сайын ешнэрсепе турактай ал май, абыржып келе ж аты р. Ипл1к ce3Ai ©3i бастап кетпегенде сорлы Сандыбай сэ- лем берум*ен токталып, таусылып та калатын едк.. — Шебер1'м, сен айналып калдын-ау... Уйге Kipreii- шыккан сайын сен еамде ж урсен де, б13Д!*к 6ip карба- ласымыз кебейш Kerri... ренж1ме... K,a3ip малынды осы арага айдап экелер, аныктап керш , тандаганынды а л , — дед1 И ш и к. — (д з д щ малдын жаманы бар дейм'ющ... буйырганы болад та, — дедк Сандыбай ыржыйып. Opi корынып-ыгы- сып, opi жарамсактанып, эр! уялран иттей кыйпактап айтты. Кырдан кулап келе ж атка и кеп жылкы тугел езЬ не тиепндей, жаутан кагып, кыбыжыктап карады. Та- уып айттым ба, жок па, деп, кысылып та тур. Каз1*р ол Hri.niKTifi yen не барлык мактауын уйер ед1, аузына c©3i KypFbip гуспей, тип кемекейше жабысып калгандай, кур- мелin калыпты. — Сонда да кер, унаткан ушр1нд1 ал. Мына 6ip yftip жылкыны саган айдап келе ж аткан болар, — дед! И п л ш . Ачдынла торы тебел айгыры бар он торы бне, он то- былгы торы кулынымен ойнактап шауып езенге карай етт\\. Айдап келген ек'\\ жылкышы малдын алдын беге- мей, ж анасалай шауып барады. Сандыбай 6ip-eKi аттап, Иплнспн алдын а шырып кетп* де, саскалактап кайта шсгшдк.. 0 з аулына бппеген, ез колымен сыйпап кер- мегои малдары скен!.. Осы yftipAi алдым деп кала ж аз- дады д а, шаруанын ой калтасы кандай кеп болады, бу- дан ж аксы лары да бар шыгар деп, токтай калды. E k'j e3yi eKi Кулагина карай созылып, аузын тамсанып ко- яды. — М ы на 6ip уй1рд1 де кер, — дед1 Игшк, eKiHiui мыннан белш ш uibiFa берген б! р у Hip жылкыны нускап. в к к е й тенб]'л кара-кек биелер, кырау тургандай гана ак кыланы енд1 бшне бастаган кара кулындар, ж акып- дай Copin, жасылдай жарык. етш , езенге карай шауып кегл. А к мандай тенб!'л кара-кек айгыр Сандыбайга унатпай карагандай болды, оскырып та калды. Енд] Сандыбайдын, т ш б1ржола байланып калгандай едк Бет- аузы, кулак-мурны тугел Д1*р кагады . Кулш т у р т н ж ок, куанышынан жылал тургандай. Терлеп те Kerri.... Ж у п - pin езенге барып, кулындардын кал ай суга жузш, суды tit
кал ай iiifin жаткаидарын Keprici к-елш кегп... Аяктары козгада a.lap емес... — Шырлгым, сен абыржыма». эбден кер, тандап ал... Мыиa 6ip yiiipAi де осылай карай бел in шыгарды кой... — де,*и Ип/пк. Сапдыбаи «зпе дуниеж 7угол умытый, ез:н)и кандай купле турганьшда жумысы жок, JlrLiiK нускаган жакка парады. Мынл б:р б\\лг шпиле nip yiiip жылкы келе жа тыр лесе. Саиды 6 лГ/ лелаига да карайтын ед:... Мяцдамында ку Micro» жылтырнган жулдызы бар мак- пал кара лйгыр бастагяи еккей макпал кара жас бие* лер, кудактлрын каншылагт, Oipcee тугае жарык erin кплып, бiроге карауыгып макпалдий кулпырып erri... Bapiniu маиданында да клпкеие-кппкенс жулдызы жылт етш каллы... LiiipKifi, кулындары кандай!.. Сурегтей су ду, сагакгары у.Нлт тур екен. Оттек 6ip-eKeyinrn мац- даишда ж\\лдычы жок екен. Оны Сандыбаи янык бай- кап калды. Гонмсы бодмаса, осы маки ал кйрамын уй;рiн кал.туга да Kouini кегп... Жок, олi де кармибреген ду- рыс Поляр... -- 1>ул арага келпен жылкылардын тур! осы, — дед! ! 1г\". —- Ку гем десен, ертец осы арака ©зге постар да кялар. Н й.ц 6 :л... Жинагы еткен ушрлердщ унага- л:•! (млея. птлнды айтаргми. C-t |дыблн иин куткеш ор у nipдон шеттетш глыгаргаи ала tv*,.1а, к.*»рг-курган ед1. Енд1 Mine, ыгай-сыга». еншец Гнр iycTi au-Mi жылкыларды карген сон кзняаПьш тон,- •|.г.рын 6i.iv ллман, сасып кадди. Вид! оный ойы ИгЫкг.н. бар жылкыеын тупел керш, он eni мыцнан тандагысы кел!П “ ургандай ед*!... EkcvL; карал ли, скеуж торыдан. екеуш кара-кектен ■ ;,:мага\\1 каик р cvii, дел те ойлллы Сандыбаи. Yin ай- ! ырды кай та кор'ш, б:реу5и тандап алсам!.. Эрине, ку- Ло]'.1дарды •: :!\":кш ал уга бодмас... Мырзп болганмен, бар и.ылкисып ;угол аралятпаганы киикене нерек болды... Сандыбаи осы онлармен айналактап турганда, Hri- л1к: - Быйылгы кыстан кау$итен:п тур мыз. Жер кара, кун жылыла малынды айдап эке-перещ... 5 ip кыс б1зд!н yi'.Mrri ;ю.млос б>олып, арба-шанамызлы жамап-жаскап б-речк б:р-ик* кулыпды биен! коса алар ед:н... Неге то- кыраганиклы Орлабайга айтарсын..— дед1 де уйш© кд- pp.ii журит кегп . Сандыбаи турып калды. 112
Манадан 6epi .кыбыжыктап, елш -вш ш турганыныц уятгау болраиын сезшсе де, Игипк досыпан кеткен соц, Сандыбай TinTi берекеызденш кеттЕ Кез re туЫп долма- са кал нэрссден тартына алмаГггын си 6ip жексурын едет бойыиша, взенге кулай бсрген квп жылкыра карай ен- телсй жупрдд. Терлеп кеткенш де енд1 гана сезшш, ты- магын колы на алды. Бетш тымагымен суйкелеп те коле- Ai. Элдеиеден тайып жырылып та каллы. Колына 6ip- деме жукканы н да еезшдЕ Ы р а к оган караган ж ок, колын ж ам басы ка сурте, жуг!ре бердЕ Кез алдынла ку- 3eyci3 куйрыктарын суга суздфш, ж у з т барып, тунык- тан iinin ж ат к а и жылкылар ёдЕ Судан шыгып, дур-дур с!лкшш, куйрык-жалынан маржан шашып тургандай ай- рырлар, озен жаралай жарысып кеткен оем1з кулын- дар... Сандыбай жанагы уш уй:р жылкыкы кайта кермек сд[. Енд! таный алмай каллы. DipeviH де тустей алмяй калган екен... Эзен токтап, квп ма клал кара агып бара жаткандай сез1*ледЕ Bipine 6ipi уксас... бфшсн о»pi эде- Mi... Мына 6ip кара бнеш алсам, мына 6ip суреттей с у ду кара кулын соньш болса... ИКркш, мына 6ip кара айрыр сыякты да мал баласы бола беред1 екен-ау, дей- д] [ип'нен. Эрине, бай жылкысынын. 6opi де сулу, бор» де аж ар- лы. Сандыбай сонын барже кызыкты. Мундай тандау, мундай ерк:нлтк ондiгi калган ем|'ршде кездеспейт» Hiи 65лiп. осы жо.лы мыктап 6ip камтып алгысы келin, ко- мага плана кызыкты. Op6ip аллынан еткен айгырды Minin те квредК op6ip алдыиан еткен биеи? сауып та керо- дЕ Кез алды на калан mi*нет»'Hi, кал ай сауатыны да кслсдЕ.. CipiHOH 6ipi ажарлы кержген квп жылкыдан Сандыбай ол» тандай алмай жур. Жылкы взеннен тугел суырыла шыгып, кыр асыл барады . Сандыбай arci сан далии тур... Сандыбай Жуманнын аулына кайта алмай койган Куцшент у т н д е жатыр едЕ~Каз1р Kyuuie ИгЫктж уйш - де сауышиы болып жур. Кырсыгы квп Жуман бай Кв- псйгс cpericin, оны кайта алдырмай, екеуш eni айырып хпбердЕ Е кеуш де Игшктш мен in соиыма салып кон- гаи жансызысыцдар дели Соны мен Кушие оз(р oci>i ау- (•1*1да, Сандыбай сонын ушнде. взен басы или Сандыбай ж елпмттреп кяйтты. Бурьгн торсыктай томпыйып, ундемей салбырап, уЬлеп коятын Ц Aiycpcnoa I I т. 113
кинагы Куишеге де кызыратындай, Ke3iH айырмай, 6ip* дёме дегел1' отырган сыякты. К удш е кысылып кундеп'сЬ иея repi с^лдыпдау отыр. — Суп’н басынкырай куйсацыз тары 6ip шыныаяк iujep ед)’м ...— деп, Сандыбай шыныаягын еркж усынды. Кунше ундеген жок, сутш де, шайын да баса куйып, шыныаякты кайтарды... — Осы мен аздщ кара басыцызра катты кызырып журмш... — дед] Сандыбай. Кунш е сескенш, ттркенш калды. — Кудагыйым болсан налай болар скеи? — дсд1 Сандыбай Куншеге кул1мдей карап. Кунше тусжбеген- лей, кур абыржып калган сон. — 0з1м е тартып yftiui бо ла ма деп журген балам бар едК (лздш баладаи 6ipep жас кшп болар... Ырак жас есер, жарлы байыр леген деit, жеш пл кетед! гой... Солай емес пе?— дед!. Кунше енд1* б1ржола танданып, туралап караса, ко- нагы он колын мыкынына кадап алран екен... Бу да эл- деюмпе усай к.алыпты... — Eki кулынды биеш каз1р 6epin кетем,— дед1 С ан дыбай. — Б :pi кара-кек, 6ipi макпал кара болар, кудай косса... 0 м‘ф де устап кермеген малый, Игупк жылк.ы- сы!..— деп, кыза келе ci3Ai койып, сен деп сейлеп кетке- тн 63i де байкаган жок* — Келер жылы тары 6ip кара-кек бие, 6ip кара бие берем... Мешн малымнын ©3i 6ip-6ipeyi 6ip кызра татыи- ды... Одая аргы жылы 6ip кара макпал байтал берем де KeniHiMAi аламын. Кызынды узатып апарганда езще 6ip кара-кек денен М1нпэем, — дед1 Сандыбай... Сыйыр-мыйыр, кой-emKi дегенал арзластырмзй- мын... 6ip жактырмайтын малым... — «Казак, байыса катын алады» дегендей, малый, ко- лына тиетш болран екен гой... Е , кайырлы болсын, — дед1 Кукине. — Айтсын, айтсын, кудагый... — дед*1 Сандыбай. — Кудагый дегенAi коя турайык, — дед1 Кунше, суык ьщрай керсетш.— Мен жалрызшк'П адаммын. Су асып барып кудалык 1здейт‘ш ж ай жок б!*зде... Бас-кез бола журетгн ауыл арасынын 6ipeyi кездесер деп отыр ган рана жайы бар адамды кай теаз эурелеп... Тен-тен1- мен деген бар рой... — деп езппц кемтарлыгын да ес- кертш токтады. — Онда ©3iicai де касыма кеш ip in экетем, — дед1Сан дыбай. 114
— Жок., туран елден кайда кетед! дейсщ 6i3Ai, — дед1 Куцше курсипп калып. — Онын, сез емес, куддгый... K.a3ip Ордабай болыска жолыкатын 6ip шаруам бар... С одан кейш бул сезд1 бу- пн аяктайык... Кудагыйым б о л асы н !..— деп, Сандыбай уйден шырура айналды. Осылай кызынкырап кеткен Сандыбай дала га шык- ты да, еналдымен ©3i жасаран улкен ак уйге суйсш е карады. Аспан кальщ бултты. 1н\\р карангы болса д а, уйдщ iiUKi-тыскы бар сыйпаты кез алдына келдк Б у л кап ойлары мен кеп кундерш сары п еткен шебердщ 65т- кен ецбегше iuiKi 6ip терен куанышпсн карап калатын, ем1р;нде сирек кездесетш бакытты минуты едь Кез а л дына шн-ипшстердщ 6ipine -6ipi сай келген сулу сымбаты келедк Б и ж т ж пен ксндж арасында да шалгайлык ж о к екен. Бояулар арасында да ж атсы рау жок, жымдасу ра на бар. • Баи у ш ш ак уй деген немене? B ip-ак уГлр'жылкы рой! Сандыбай ymiH бул бар ©MipiH экетер енер де к е с т , ойына жыйнаран кеп сурет-сызыктар мен ор!урл1 бояу- лардыц басы косылып тутас б!р бейнеге айналуы. — Он саусарыц алтын рой! — дед1 Сандыбай езш е ез]\\ Ш ебердш мунысында асыра айту да жок едк Тезге са- лып и!п, сурплеп-кырнап сымбатын келт1рген ак терек-. тер каз:р байлыкты емес, шеберлпсл сейлеп тур. Ол кез- ле жауы мен жатына буйырмаска амалы жок Шебер ец- бспн кезге тосады. Сандыбай каз1р осыны Faиа кердк Улкен болсын да, кен болсын дегеннен баска уй иеа тук ллек коя алм ап еди сэнш шебердщ 03i келлрдк Не кер- геш аз топ ас кезге, не жарамсак кезге алтын да кумгс сыякты керж етш бояуларды Сандыбай бакалшыдан ал- ран. Ортурл i сыр бояуларды езар а келшмге келтчрш, жалпы KepiHiciHe уйлеам тауып берген де ез!. Бай итН Hin ургениге дейж мактайтын жарамсактар осы уйд\\ мактай келе «муны Kiw жасаган?» деп сурамай ла кала алмайды. 0 зтмея ypinTec былайры журт: —Сандыбай шебердin колы ! — декад. Шеберд1 dip сэтке масаттан- дырган да осы сез1’мдер ед1'. Осы уйд! жасаскан жолдастары да ес!не туеri. Ж а* ланаш быектер!* отка куйгендей каптал ап ки!з баскан эйелдер кез алдына келди «Кала борын» канша косуды Сандыбай ©3i бакылап ед1. 9 pi борлаган, opi ыстык кш з 118
оиел бБдектерш шыдатпай сойыи Tycipe берд! де, аярын- да ж!пттерд1Ц колына квит. Буылтык, 6yi<ip кемгпр сауса ктарымен эж1мс1з жу- мыр кыз саусактарынан туган термедер мен кестелер де ен oyaii Самдыбайдын алдынан втш едк Талапын жак- тырмай кайтарып тастап, аягында туршен де, туамен де, 6ipi мен 6ipi ундеепк тапкан халге келпрген Санды- бай болатын. Керкемдштен хабары жок топас жарам- сактар алтын деп, кулис деп еч арзанды мактасып, впер- jxi кермейдк Дурысында бул уйдщ бар мактары шебер- д'ш вперiнде ед1. Олп кызуына енд! взш т енбепне кенл* толраиы ко- сылып, Сандыбайды сол уйге таяп экеп те калган екен. 03i жасаган уйге енд1 e3i Kipe беруге луксат жоры да eciHe тусе калып кш* токтады! Малынын жайы емес, кешл:нде кайта оянган эсемдж тултасьш тары 6ip керу- ге кумартып та келед!- екен. Б 1рак, амалы кайсы, жатка буйырган енбегше куренш де, тез!*рек Topic айналды. Енд|'п’ сез! Орлабайга тапсырылганы eciHe Tycin, сонын ушне карай беттедк Енд! ойы алашагына ауды да кы- зуы басылып, 6ip сэтте жасып та калды... Сандыбай 1н.гр арасында Ордабайдын ужне келсе, он шакты адам «жыйырма 6ip» coFbm жатыр екен. Кунгпе- нщ ужнде ecijie сейлеп, кесьде шалкып кеткен Сандыбай бул уйге арен, батып KipAi. Бipeyi керш калмаса екен, елемесе екен деп тЬзеп, жылысып Kipin, жымырайып к а па босага ж ак к а отыра кетп. Ерш жыбырлаганы бол- маса, солем берпеш де еиш'мге есплген жок, Улкен ак уйдщ терме баул ары жыландзй шубартып, баркыт пен ж1бекке, кесте мен оюра, бояу мен сырка оран койгандай, уид{ц imni жиНазы кымбат жаркырай- ды. Шакырайып, жалгыз сорайып турган епнэрсе жок. Ак пенен кара, кызыл мен кек, курен мен кына сары 6ipiHe-6ipi еппен торысып, 6opi жымдасып тур. Бул уй- Д» де шебер 6ipey жонран екен деп ойлады Сандыбай. Картаныц кызып алган KC3i сыякты. Сандыбайды еш- KiM байкаган жок. Ордабай банке тартып отыр. Акша шыгарып ойнап отыррандары бес-алты адам, взге ушеу- тертеу5 Ордабайдын кошемenuLiepi болу керек, opidwiin картасын керш калып, Ордабайра оспактап коялы. Бытык. бег, се?.пз кара Ж|'п'т Ордабанга одой! уттыр- рысы келт, онай кушп кетт отыр. Б ул ю’реил Ыбырайдын баласы Ботакара, Ордабайдын HOKepi болуга кум ар ты п Иб
журген >Kirir. Осы умггаен, кейде он сепзпе карта а л ь т гсуйедк К,анша сезд1рмеймш де ген мен, утылгаи жопы куанып, уткан жолы екшш кал атыны анык байкалады. Шен кумар, мансапкор топтын эм ip иесже жагынымпаз 6ip бейшара Miireai дс осы: куресое— жырылады, ойнаса— утылады, калжыкдасса — жешлель Утылар жарыно, же- шлер жагы'на ©3i бейiMделе боредк Катарга сонсымен косылады, сонысымсн азамат аталады!.. Ордабаимен eperiee ойнап отырган ею-ак. Ж1пт бар. Бул екеуй 6ipiHe-6ipi тусше карасып, баикеге кезек-кезек басады. BipaK Ордабайдын. жандай-шаптары екеуш де коршап алыпты. — Бас. бас! Тугел бас! — дсп, жан-жагьшан кетерме- леп Ж1беред1 де, каншага токтаганын Kepin алып, Орда- банга сезд»руге жаиталасады: иектсрж сынпайды, жвте- лед1, самайларын касыйды. Ордабай ек1 аты жок саусакьша туйенш табанындай ек! алтын жузн< салган, жумыс 1*степ кермеген жумыр саусактарымен картаны сонмен текшелей отырып, ойнау- шылардын 6eTiHe карайды. Коз кыйыгымен жандай- шаптарьш да сыйгтай етедт Алдыида алтылык пен туз жатыр... Жандай-шаптыц 6ipi, кышып кеткендей, сам а- йын б?р тырнап каллы. Олай болса токтамау керек... Ордабайдын ортан caycaFbi картанын. астына Kipe бер- генде: — Апыр-ай, болыс-екен Tirrri корыкпайлы! — Бьтщ отырады! — десш, жандай-шаптары кетер- медеп Ж1берд1... — Король, король! Осы крестщ корол1 жана рана 6ip келш кеткен сыяк- ты едк ж ур т шуласып жатканда, сакалы куректен бо- лып, тагы uibiFa келштт.. Утылгаи ж 1г1т тес калтасьшан алып, 6ip бес сомдык, 6ip уш сомды к караз акшага коса ei<i KyMic тенгелнсп де б1р-б1рлсп Ордабайра карай дон г-слет!п ж1*бкАрш : — Орыстар он жетие алм айды ...— дедк Тецпелжтер жаркырай денгелент барып Ордабайдын алдына кулады . Тенгелжтеп сакаЛды патшаныц басы айналып, ашуланыи кеткендей, карташыларга юек ызга- рымен карайды. Ордабай оны малдас курып отырган бойы, 1иалбар балагынын астына тыкты, сол тенгелж- тс-рмен б:рге Санды-байдыд кез1 д е сол балактыц астына к!pin барады... 117
— Мырзанын. TenrejiiKTepi к,алай эдем1 ден,гелейд1 03i!.. — ВДмпе бара жатканын бЫетшдей зырлап Kerri! — десш, Ордабайдыц жандай-шаптары мэз болып^кдлды. Bipi езш1н еппен сезд1ргенш ацрартып, Ордабайга ка рал жырк-жырк етш кулей, 6ipeyi айтырша окыралып, eHAi 6;pi кзуюлдеп, итше ypiri кулед*1. — Стук!.. Банке отыз!.. Ерепсксндср жагалай басып, ж агалай кулап, езгеле- pi шамашаркынша улестерш косып, банкеш ©cipin ж\\- бердй Осы кез;и ацдып тургандай, келте мурын аккуба келжшек, Ордабайдыц эйелп — Тастандаршы ендь шай карайып Kerri,— дедк Ор- дабай акшаны калтасына сала бастады. Момын журтты мазактагыш, калжыцбас жаидай- шаптар, мыжырайып отымай Сандьгбайды керш: — 0 й, уйпл, сен де 6ip басып кал! Жайдан жай ба- йыдыц, жалке штоли? — деп уйш !ш колра алды. Кдк- пацылдап камалап Kerri. — Кетсс, он биенщ 6ipeyi-aK кетер, не жалке!... Бас, бас! — десп’ кеп ауыз... Сандыбайдьщ элдркай калтасынын тубшде ж аткан 6ip оиы — мыналардыц алдында кур кескен томарра усал калмай, жауап кайтар дсп отыр. Ocipece орысша- лап жлбергешц TinTi жаксы болар дейтш сыякты. Бурал- кы ит пмсйпп журш, кеп уяластын ортасына тус'т кал- ранда таланарын бипп, куйрыгьш кысып алганмеи, rici барын да керсетедь Сандыбайра мына топ та сол уплас тай керпйп Kerri. 03,aepi орысшалап отырранда, «по том» деп калганым дурыс болар деп ойлады... Ес1л бо- йындары орыс калаларына жакын отыратын ауылдын казагы бес-алты ауыз б!рдемен1 б ш е Н т де бар едь — П отом ? — дед! Сандыбай, «бас, бас!» деп, как- пакылдап отыргандарга...'Ауызынан калай ш ы р ы п кетке- Hine ©3i ан-тан калрандай, еклд буйырып калды. — 0 й, мынауын кайтер ©з\\!.. Орысшылайды рой, TinTi!.. — Осы утып алады элi!.. — Муньщ колы шыгып журген адам! 1стеген уй! кандай, кумбездей!.. — Жылында он кулынды бие табады бул! Бас!.. Бас!.; — д е с т , ею жандай-шап касы на келш, Сандыбайра epiKci3 карта алрызды... 118
— Банке алпыс сом! Dip кулынды бие! Бас!.. Ой да жок, умгг те жок, epiK те жок, бил!к те жок Сандыбай кдрраныц тузын ек1 колымен устап, айиага карарандай жымыйып отыр... — Басты н рой банкеге? Д у р ы с, ал карга ад... Ордабай орине окай куйд^ре салды... HaFbia карта- шылардын эдетшше, «Экеттщ... Алдын... Сешю, сешкП» деп, алдындары акшаны Сандыбай жакка карай ысырып койып, «ал а берЬ дей отырып, Сандыбайра ею балта 6ip ондык бердк.. К,ык*кыктасып, сыкылыктасып, твбет ит- тей уре к у л 1с т турып, жандай-шаптар Сандыбайдын 6ip кулынды бгоесш уттырып ж^бергендер'ше мэз болысып калды. — Койындаршы енд!!— деп, келте мурын келшшек отыррандардын кеудесше соктыра ceprrin, кец кек ш убар дастарканды жайып та Ж1*берд1\\ Ойын осымен токтап калды. — Ш ын уткыздым ба осы? — деп Сандыбай санда- лып отыр. Журтгык енд1п калжары мен мазарын ест1*мей калыпты. — Кой, эшеЙ1'н млжыды шырар... Ала коймас,—дей- д|' 1шшен. Баскалар шайра отырды. Сандыбай uiaftFa шакырыл* fan жок. Ордабай жиепн алтындаган кек шубар кэрден- Ai саусактарынын ушына рана кондырып устап отырып: — Уилл, сен ж ай келш не едщ ? — деп сурады. — 0лг1 малымныд жайы е д 1 ...— дедк Сандыбай жа- лынышты лауыспен. — Е, бкпем, бкаем... Айта отыр... тандап болдын ба езщ? — Тандап кайтейш, кулынды биешн. 6eceyin кар а- кектен... беоеуш карадан аламын да, pexi келсе, кара-квк айрырды алсам ба деп ед1м... — дед! Сандыбай. Ордабай аузындары шайын дастарканга буркш жБ бердк Topic айналып сылкылдай к улт, булыгып калды. Сандыбай жакка колын сермейди шамасы соган рана кулетш сьгякты... баскалар да бырс erin жарылып кет- кендей тугел кулш Ж1бердп Ордабайра кошемет керсе- п'п, ол кулю Ын тыйранша 6ipi де токталган жок. — Bip каска айрырды коса алмаймысын, сорлы-ау! — деп кул1сед1. Келте мурын ак юелшшек бул мазакка TinTi юсшей кулдк Ke3i б1ржола жумылып KeTinTi, том пак бетг кызарып, юшкене мурнын шуртитш кысып алыпты, ПО
— Бул уйде баска тусп жылкы да Сар, ала кст 0;р- ' 61рден!— деп, жандай-шаптар Сандыбайды есшен тан дырып тастады. Сандыбай жаны 51ржола шырып кетюендей, куп-ку болып кеттк Ж узш дс кайры да жок., капретте жок, кор- к.ыныш кана бар. Неш булд!р:п алганьш ангарган да жок, Бет-аузы жыбыр-жыбыр етедк Коз! кагылмай ток- тап калган сыякты. Он кулымды бие тап манаты алды- нан шауып еткендей, олдекайда алыстап, бел асып бара жаткандай кержедк Ордабай кулю сж тыя бер:п: — «Peri юелсе» сен ейтпе...— дедЕ Уйдегкпер кайта кырылысып калды. Шын кзлжыцра шоркак жандар эл5 жетсд’1 аямай, именбей, мазактай алатындарына мэз- мэйрам болып калыпты. Енд|‘ Ордабай туеш суытыцкырап, касындагылары- ныц кулюеш токтатты да; — Байдын. ©31* танда легец соц, та ндaFaныц ж©н... Ллганыц да жен... КулгешЧпзге карап кысылмай-ак. кой... Сол кара-кек айгырды жана рана мына катын сурап отыр едЕ Екеущнщ кез1*ц 6ip afn-bipFa тускенше кул- дж...— дедЕ Мунысы шынга уксаганмсн, Сандыбай сене алмай, таикып сайледк Бул уйде енд! кара-кек аГжыр жалгыз емес шы- Fap... Байдыц т \\ корсеткен соц доме етш калганым FoiV, эшешн... — дедЕ — Бул уй жылкыны жазгы туры м ушрге б;р беле- л'\\ де, келер сол уакытка дейш ол yfiip/ii буза алман ды,— дед1 Ордабай. — Ею айрырдыц ynipin б:рдей бу- з'ып, жаргылап калдырмай, 6ipeyiH бутш алсац кайтер екен?.. Мунысында мазак барын Сандыбай ангартан жок. Дэл каз1р жай мазактау тугш, бетiне туюрш Серее де мейлЕ Сандыбайга малый алу рана керек едЕ Онын ойы осы рана болып: — Жарайды, олаи болса... Кдра-кектж уйфше де кы- зыруым олей одБб1рак, мен кара айрырдыц уй;р;н-ак ала- иын. Кара-кек айгырга юелжшц Keiujii кеткен болса, оган кызыкпай-ак. кояйын...— дедЕ К улу керек пе, жок па де- гендей у йдсп'л ер Ордабайга карап едЕ ол кулген жок. 0з голер де умсынып барып токтап калды. — Bip кулынды биецд! уткыздыц гой? — дед! Ор дабай. 120
— ¥тк,ыздым ба? — деи, Санды бай кбайта сурады. — ¥ тк ы зд ы ц ,— дед1Ордабай. М азактан отырып, Ордабай оныц карсыласар ш ам а- сын да байкагысы келт едк Сандыбайда ондай салм ак жок, ыктай берегли адам кершдк Сондыкдан, Ордабай оран сиц[ ©ктемдей сейлеп кегп: — Айрыр легенд! аузына а л м а ,— дед1 Ордабай.— Б1здщ уй еш юмге айгыр 6epin керген емес. Ол бул у н дин ырымында жок... Торыз кулынды биен бар алатыи. Керек болса, 6ip кыс барып та берешк. Болмаса айдап кетерсщ... Бай caFan 6ip ,кыс дэмдес бол деггп гой? Of3h не айтасыц? Бар малыцды жазрытурым 6ip>Ko- ла айдап кайтсац кайтер? — деп, Ордабай уйппге ка- далды. Сандыбай кулынды биелершщ кулдырап бара ж ат- капыи сезш се де, тары да карсы ласа алмады. Кдрсылас- сам, б!ржола аГфылармын, одан д а жарынып-жалпайып ж урт, жазгытурым болса да колы ма rycipin алып к а рейiH деп ойлады. Бул оныц ж ац ад ан толгануды керек кылмайтын ата-бабасынан 6epi суйепне cixitrt болтан кор ойы ед1. Аспанда алла бар, элдекайда алыста ак патша бар, ал eKeyiue Сандыбайдыц арызн жете ал- майды. Б ул манайдьщ арыз айтып келер! осы ауы л. Осы ауы лда отырып, оныц айтканын орныдамаска басы жумыр пендсн!ц шарасы да ж ок. Тек сол, жалынып- жалпаюлын езш шамац келгенше сыпайылап ютей биту керек... Санды бай соны 1*стедк — О з д щ уймен дэмдес болу га шм болса да епд! нетед! гой... — дедь — Ендеше* отырма;— дед! Ордабай. — Конак уйде Батыраш деген Kici бар, керген шырарсыц. CoFan бар... Кейт тары келш жолыгарсыц... 0 з 1м хабарлармын... Сандыбай жалшыныц халына калай оп-оцан ry cin калганын ©3i де сезген жок. Э л ! де Игшкпеи сейлсое- Т1*н С031* бар адамдай, ертец 6ip peri кслое ка ига ж олык- каным ж ен болар деп, Батырашка эшеГпн ттдесш к а луга к е л т едк Батыраш онымен сеилескен де ж ок. Сол туш* Ак-буйрат пеп Карагандыныц орта денгейгнде- ri И г ш к т щ «0 г!з отары» деитш жсрше экелт тастады. — Осы балшык уйде ci<i a pain mc6epi 6aD, солаомен 6ipre боласыц. Кыс келт калды, шаналарды тездетщ- дер! — дед! де, ез! журт кетп*... Сандыбай эбден калжыраранын осы балшык у й д щ 121
касында, одаша далранда рана сезж дь Тыкырсыз тыныш карацрыда уйдтап кеткендей мен-зед... Туе кер!п отыр- ран сыякты. Балшык уйге ардасын суйеп, журелеп оты- ра кетшть Тук ой жок, -булдыр елее туе сыякты узд1к- уздж. 0 з yfti, бала-шаяясы, дара-кек aHFbip, маклал кара биелер, бз'ршщ артынан 6ipi отедк Bopi де бетен, бор} де б!реуд}к1* екенше Сандыбай оп-одай квшп те ка- лыпты. Ойын жогары карай суйрелешн лесе де, Lnrepi карай 6ip бастыра алмайды. Ж ар басынан ылдыйлап кулал, багпадда батып бара жатдандай сез}недь.. Эр тереднщ де Tyoi бар... Осы eaipre гупаз терен KepiHin дойран Игшк, ауыл уйдтап, журт аяры басыл- Раннан кейш ед 6ip усак. нэрсеж есептеп отыр едк Оны- сына ептеп ©3i де ыцгайсызданатын сыякты жалрыз отыр... Аспалы шамды твмешрек Tyciprin, алдына улкен есепшотын донып: — Сен датын, енд1 тыныш ж ат, жадылдырма, — дед1 эйелше. Бел1* узьлш, мыкыны мен бексеа децгеленш, кв- TepiHKi жатдан сылад бедеу, байыныд дасында шын* тактап жатдан бойы еркелей сейлеп: — Тыйыш жатам... Крлына дарап жатайын... — дедк.. Мплж унс!з ойланып, есепшотына жуз пар ег!зшщ жыйырма бсс путтан ек1 жарым мын. пут кем\\р окстет!- нш какты... Путы алты тыйыннан. Ж уз елу сом. Айына ceri3 оралганда, болады екен мын, eni жуз сом... Н1лд1 мен Ак-буйраттыд арасында жуз туйе жур... Онымыз айына терт оралады. Путы он тыйыннан... 6ip жолгы- сы ею жуз сом... — Жод, Ушаков алдамаиты:.. Айына ею мыннан TycipeciH деп ед1, есепшот та соны айтып, жацылыспай тур- . EciKTi адырын рана ашып, Баты раш к'фдк Омар мен Батыраш, Ыбырай мен Жумабектер Иплзкт’щ не дтеп отырганын кврмеуге, угынбаура ти}с едк Ocipece ауыз- дарына 6epiK болура тшстЕ Ескеш ирд5д ек} муй!з} ба- рын айткан адамнын. басы алынатынын б*улар да есп’ген. Сондыктан Батыраш есепшотда дараган жок, Игшктщ кез1не KapayFa да бата алмады; дулагы мен мурныныд арасына карады, Уйилнщ жайы ма? — деп сурады, ендз* Батыраш- тын немен келерзн 6ijiin отырган Н п лш . Козш есепшот- тан айыра алмады. 123
— Ие, сол едь ©пз отарына апарып орналастыр- дым, — дед! Батыраш. Бар айтары осы ед1, айтты д а, шыгып кеттн Колма-к.ол орындаранын б1лд1рд!, онысына алгыс куткен жод. Ещи баска тапсырып койрандарына асыратынын б!лд!рпс1 кслш, тез к егп ... И п л ж т щ ун а таты н ы да о с ы л а р д ы н алflic к у т п е й т 1 ш едк.. Ещи И г Ы к базарра а й д а т а т ы и жылыкылары м е н кы сты куш сатты раты н шебшш а к ш а с ы н есептеуге k i - picri... 2 О ры с-дазад байларыныц арасындары ырын-жырын ит-жыгыстары аякталранша айлар етш Kerin ед1. У ш а к о в у сатылран Карагандыны дагаздасура келе ж атдан Байжан уйш ен кыстыц орта кезш де шыкты. Касы нда кос ат жетелеген баласы Апад бар, кыстыц нарыз ш а- нытдан ycKipiK кезшде шыкты. УстЕбастарын урпитш кырау басдан ек\\ салт, кыскы ую дей аппак болып, у з а к кундер у за к жортып, кеб1'несе унс!з жортып, Омбы $а - ласыпа буп‘ н iKip карацрысында кел!п шрдк Табанда- рына томпайып муз катып калган аттар каланыц та й гад кешесше тускен сон аяктарын эрен басып, терт аядтан тугел cypiHe бастады. Кершгеннен уркш, селк eTin да- лады. Аттарды ц сыкыр-сыкыр жортканынан aFam уй- лер жанрьфырып, аргы кешемен тагы 6ip казадтар дабырласып келе жагкандай сезкпедй Шатьжап тур ран суык ауа зын-зын етед!. Кырыд мыдра жана толран халды бар Омбы д а л а си, ец opici жыйырма уйден отыратын дыр казактарына ертепде айтылатын Багдат шаЬарындай, ушы-кыйыры жод улкен кер'шдк Степан Б уш у ев — улкен кеш еш д орта кезш де, жетшс 6ipiHini уйде турамын деп еди К ек какпасы бар, терезе алдында он шадты терек есед1 деп, Y йi11iк эр тур л 1 белплерш де айтдан, даггзга да ж азы п берген. Олдедайда, тер! шалбардын imiHAe кеткен далтадагы каразга -дол жетет!п емес. Ж ан-жарына карасан, ба- pi улкен кеш е сыядты... Байж скен кек жоргасын Te6iHin койып, ар улкен кешемен 'б!рая ж у р т бзрады да, тары б!реуше тусед!. Б!раз жер темен карай ж урт, дайтадан жогары карай ерлейд!. Кез кел!*п калган кала адам да- рьша айрайлап: 123
Ьошайдыц Степаны кай уйде турушы ед|. ден- д] казакша. 0 з ! бур сен кагьш, ек! жапян кезекпе-кезек <::дгасьша ыктатып келе жаткан журттын бiразы жауап tcp:.ieftAi де, жауап Oeprici келгендерi тусше к.ои- майды. _- — Эй, эй, знакам, тамыр! Кш жене токтаи тур. абаж- дн, пожалыста! — деп Байжан 6ip москалдау адамды epii<ci3 токтатып алды да, атынан туое калып, шал6а- рыныц кайыс бауын шеше бзстады. — Абажди пожадыста... 03iu 6ip кудайын бар адам кершесщ. Абажди... Open дегенде камзауынык калтасыи тауып алып, одаи repi де машакаттанып кагазын тауып алып: ^ — Мынаны ок.ы да Бошайдын Степанынын уй1 кай- сы, соныи ж еш н а'лтеп Ж1’бер, — дед! Байжекец... Кгздескен адам Байжаннын жабайы кылыгына кул- ген де жок, айтканына тусшген де жок. — Сонау Карагандыдан жыйырма ею кун аттан тус- псй, осы суыкта мен де келд1м гой, жаным. Б1р;н мой- нынды бурып, жен айтпайсын... — деген Байжекецшн екпесже тусшбеос де басын изеп, сабырмён тындады. Содан кейш кагазды алып, сонадай жерде квржген ке ше шамын нускап, Байжаиды ертт‘ солай карай экегп. Степан Бушуевтщ кайда туратынын да сол жерде анык- тап тус'шд1рд1. — Сол ж акта гы кешемен ж ур« берсец, он шакты уйден кейм кездесесщ, — дедк Кыр казарыпа кыяметтей кершесш кала бол- машы бурац-бултагыиаи апырымдап эрен erin, Байжекед ею кабат агаш уйдш алдына токтады да: — Уа, юм бар-ау!—деп айгай салды, жацрырыккан агаш уй мен тактай какпа «бар-ау» бар-ау!» деп калган- дай болган сон: — Уа, шырып кет, 6ipiu! Ш ырып кет! — дед\\. Бул жолы тактай какпа «Кет», «Кет!» деп калгандай болды. Ушаконтын астынгы уй'шде туратын Степан Бушуев сырттары айгайды еепп, Байжанды танып какпасын аш- канша, оган-бутан ойын буррыш Байжекец баласына тап осы уйди! алдына карылран телеграф баганын нускап: — Мынаны KepeMiciH?— дед*!. К алага к!ргелi бала* сына керсеткен жакалыры да осы едк — Зуылдап тур гой езН 124
— Сейлеп тур... Булар осы О мбы да отырып, Кызыл- жар, 1р б т н м е н сейлесе боредП — 1_Шркш, орысша бипсем, тындай кояр ед}м де, не сейлеап жаткандарын бйш'п ал ар *ед1м-ау! — деп ойла- Ды, улкен кал ага 6ipiHiiii келш туркан Апак. — О, Байж ан! Тамир!— деп Степан какпасып ашып, конактарын корага ю рпздк — Живой? — Живой. — Баба живой? — Жибой. — Б аран чук живой? — Живой. — М онша бар? — Бар... Баска улттын адамымен сыйлескенде ©з тканин де бузып сейлейтш 6ip жалпы эдет бойынша, Бушуев «ер- кск-ойел ж еш ндеп амандыкты сурзуды к бэр! не де «ж и вой» деп ж ау а п кайтарды. Ушаковтыц уй1нде Байжан б fр жен жатты. Эриеге эуеа* коп Байжаниын 6ip кумары монша болатын. Аты- нам тус/п ж атканда да амандык. imine косып соиы сурап калып ед!. Б 1р жепнщ шйнде элденеше Tycin, мейлшше кумардан. шык,ты. Жорарысына шырып алады да.с'тпет^ нсн жатып: — ¥р , А п ак , ур, итп'н баласы! Аяма! — дейд!. М ыс- тай куренленш болран сон: — О, ж аны м дендер, жаиым дендер! — деп, тары 6ip аз жатады. Бул ол KiciHiн ез уй ш д е отка кыздырынГай дары айтатыны ед1. Мунда да сонысын айтады. Катты калжырап тыйтыктап кел ген аттар да коцын жыйиап каллы. Ci6ipAin бармактай ак шолак сулысына тумсыгы ерк!н тиген кыр аттары 6ip жетше бвртш шы- гыпты. Карарандынын куны eKi жуз елу сомды Б уш уев Байжанга тугел тапсырды. Ы лрый 6ip жана тенпелж- терд5 стол ycriHc сынрырлатып Terin, кезшше ei<i рет с а нам борее де, Байжексн. оны уш рет канта санап алды. Eni жуз ел у сом кумкгп бес белш , койын-конышыпа тыгын ал га п Байжеюен ем1ршде 6ip рет байлык кызуын С031Н1П, cepniiiKipen те жур... 0 \\п*рде алып кермёген* шай-кантьтн, кезлемесж алыгт, кунде жатарда акшасын да, алгандарын да тары 6ip тугендеп кояды. Елуден ж н л1ктенпеи тенгелжтердт 6ip Ж1Л1П кыскарыцкырап бара- 125
ды. Оныц орпына мына 6ip айран кызылала ситсалар, мына 6ip кек баркыг пен Баташау самауыры болса, Ип- лштщ ушнде тана бар шырар... Шаратыны кеп, буриип кеп букардыц шыты мен кара кдгман енд! б1здш уйден кететш шырар... Мынадан 6ip бас кант тап осы куш сол Игшктш уйшен де табыла кояр ма екен! К,удай косса, муны 6ip peTi келгеиде, Кепей женгемд! шакыртып аламын да, сол куш бастаймын. Жартысын 6epin теж1- берер кекен!.. — Кекек кейде суйтетш! — деп, канжыгасына бай- лаймын да ж\\берем... Осы кызудын устшдс Байжекен Караганды, НБад! жайларын кагаздаган актынык кал ай жазылганын тэп- тештсген де ж ок едк Алдагы кунде тырп ете алмастай етш, томагалап, тусаулап жазылран актыныц шпнен мыктап устап калганы — eKi мыц терт жуз отыз бесш- uii статья, бойынша деген сез балды. Казак тупл, шаруа баккан орыстыц ез улы тусше алмайтын сездермен жа- зылган актынык езгес! Байжаннын кулагына coFbm вт- кен 6ip дыбыс куйшде кала барды. Кагазга басбарма- гыи 6ip басканы ушш, eKi жуз е л у сомын уш кайтара санап алды д а , Байжекен тура дукен аралап Kerri... Ит-шанасына дейш сатып алып кайтты... Осы олжасымен Байжекен ертен елге кайткалы отырганда асыгып-сасып Степан Буш уев келдь Жарты орысша, жарым казакшалап сейлеп, ол екеушен repi де бармактарыныц басымен, бет-аузынын козгалысымен аныгырак сейлеп, Степан Байжанра мынаны тусш- д!рдп — Тау-кен icTepiH бакылайтын инженер жасаскан кагазымызды бек'пт'фмей тастады. EKi жагымызды да ертен озше шакырып отыр, — деди Байжекецнщ калтасындагы eKi ж уз елу сом сусып, Ty'cin бара жаткандай керппп кетт{. Едэучр жумсап та коныпед, кайтарура тура кедсе, нешмен кайырмак? — Онда, мен буп'н тайып отырсам кайтер? — дед! Байжан. Жок, кетупе болмайды. Б у п н Ушаковтын 03i де кследд. Пшнэрсе етпсс, оны мундарылар сыйлайды,—• де;и Бушуев. Ь<шжекецнщ осылай кобалжынкырап отырган успне шаковтын ©ji jifi келin жетть Yru ат катар жеплген карала сырлы Тумен шанасы кораиын шлн кен оран, ке- 126
лш, баспалдакка жанаса токтады. К.оцыраулатып, гул- Д1’рлет1п, буран дешнп тыныш уйдщ iuime аласурган 6ip екпш алып келе жаткандай сез1лсд1. Кун боны ше- шлдеуж шагып, боска сенделш журетш eni «irrr бас- палдакдан зыр жупрш Tycin, бай-KynecTin кар баскан сырткы кшмдерш шешпшрш жатыр... Тымактарынын. кулактары салбырап, жымыйып-жымыйып туркан eKi казакты Kepin, Ушаков Байжанды таный кета: — К,ал ай, Байжан?.. Байыдьщ ба? — болды амап- дыктан кешнп Ушаковтын. 6ipiHmi сурараны. Байжан уш!н eKi жуз елу сомнын ©3 i улкен байлык екенш ол жаксы бшетш сыякты. — Bip-eKi кун байып едгм, енд1 кайта кедей бол калы турсам керек, — дед! Байжан. — Неге? — Неге екешн Бушуев айтты. — Ока емес,. корыкпа,— дед! де Ушаков ез белме- лерше, жогарыра кета*. Ертенше Ушаков Байжанды шанасына мшпзт алып, тау-кен icTepiH бакылайтын инженерге ез\\ келди Кайда да еркш K ip e r iH , шмнен болса да даусын бэоеддетпей сейлейтш элетшше, Ушаков тау инженерные де луксат сурамай Kipin, 61'рден iciHe KipicTi. Ушаков жокта актынын iuiineH едэунр зансыздык, оз- бырлык, тапкан инженер енд1 ол кушнен айырлып ка- лып, кейб*ф сездерш езгертуге рана шамасы келдк Ря- зановпен K&Tiicin, енд1* улкен 6ip Компанияныц басында турган Ушаков, бала-шагасы бар, кун Kepici бар инже- нерд! 6ypiHKipen экета. — Сатушы казак актынын. эр сезш ecTiri, эр сезше риза болып кол коюы керек, — дед! инженер аягында. — Ол болмапты. Онсыз 6eKirripyne болмайды. — Пожалуйста, ез алдынызда окып берелж... Осымеи 6ip жагдайда !лш калып етюзбей коятын 6ip глгешек, енд1 6ip жагдайда тукке турмайтын б1рдеме болып калды. Инженер актыны окып отыр. Байжан оны бокгап тур imiHen... — Бэр1 де ryciHiKTi гой? — дед! инженер окып бол- ганнан ксйш. Эрине, орысша айтты. — Шакырды,' — келд!м. Менщ жазыгым жок кой дей- MiH, — дед! Байжан, казакша. — Б э р iне де ризасыз гой? — Б1здш казак кай тереге «болса да бас ура бсред!,-- деп Байжан басын изед!*. 127
ISjpi бас, 6ipi кулак /цеп турып, зан тешзше rycin кст- ткыснндЫыР. кылшыкты алып тастагамдай болып инженер дв Бекггуден бурын езара б iр сейлесерапз...— деп, Ушаков б ф уэле ацгартып каллы. Рчл1* г>тр маседе жешнде инженер эд!лет жолынан тая алмаитындырын, оны жораргы орындардыц кадагалап отыргалыи айтты: ^ 13 калаиш а ертерек ескерш , шара колданбараны- цызлы мен 01Лмей.\\пн. Эйтеуф Караганды кем1Р1н тагт- оJo J зеч 1‘С'. ТУР гЬ|н казактын. ези жылдык сыйлыксол каоакка oepw m туратын болсын деген байлам болды,— дед! инженер. \"г .^ н >калгты зан боиынша округке мэл|'мдегенгм кем!рд( тапкам мен деп ешуакытта айткан ^. .лел| ' шаков. Азмрак. кызарынкырап та кегл. ашт.ым демегенмен, кем 1р тапкзн Апак Бай- мргрн к ексшн ° с.ы дейш enioip жергс мэл1мде- осынляй л З а м к ж°Р>нде кен е » ш р 1Ын ашкаидардын tjirj epiHp _ \\У Р Л^ГЫ барды ры бугаи да талай ескерт,!лген- жокчпп» шын-ак дурысына тартты ма, апде жайы p r iJ l >1НДаРды^ вз‘не тал ай ескерткен озбырлык Байжзр'ты я.ТУСе ка\"плы ма* ^liTeyip, Ушаков бул жолы * ъ “ а1“ ы* ж а*тап шыкты: лык та S S ^ Meibl3Abe е т 1нем1*н. Тапкан осы. Сый- кыл^йтын Ли м ж Г е о * Б а йж аига тау-кен !стер1н ба лык пи гпып г*мл iP аТ Ы б,р т а м ы Ры суалмайтын бай- коллагыS i vL b ? л; ЛЛМаК ТуНл вер«п кутилам ба деп, салды. ^ ^ ш тУРран ад ам га жайдан-жай кулага олi.MSjр\\ а^пJ Лбсг'{ьп ч Жатк? я Россия кен внд?р5с:итн боны бери П S n n r ’ Ке-,Д1 ал га ш танин адамга ewtp маем Б а й ж а н Л Р ,пиН СЫЙЬ| -бар Тау-кен баскар- жылына 6ip кадак \"шай^гаиындап* байдам жасалты: кырык бос сом a I n ia f ’ Кадак Уш аут ун, кой. танбандыЫб а с” С енЫ ^3 берем* Алганына колыкды берем1з. — лед! инженер!” Кагазыцлы округ аркылы ж!* Байжяи ол >кагынР уГк к а н ^ ! ° Л МЬфзалыктын себеб' »е- Д|. Осынын ез1 Птурпаанкттыы бГ,11Рпдг.еЖм°еКблаШдуакрыдлаепг>ысоыншлаасе«нмемдее’ 128
алкан жок. едкОл кольта tnerin, койнына юргенд! алып, аулына карай зытып беруге асыккан. — Keitiлд! кайтсын, быйылкысын мен осы жаты 6epin ж^беремш,— дед1 Ушаков. Инженер макулдал басын из*едк# Мала дан элденемекелерд! кеуделей жактап турган Ушаков осыны тктеп, тартына сейлеп отырган инженер орен. конгеидей Kepimii Байжаняа. Элденеден кыйтыгып, актыны буза жаздаган адамта Байжан ешбт алгыс айт- пастан Kerri. Актынын. бузылмаганын да, бола ма, бол- май ма, элп б;р жылма-жыл алып турасын деген сый- лыкты да Ушаковтын енбеп деп угынып кетп. — К орем хщ , байыдын ба деп, жай сураган жоклын да! — дед! Ушаков шанара мшгенн-ен кейш. Колей ет!п кете жаздап, байлык. косура дэмелендтр- ген осы 6ip сеш'ма'здеу сезден кейш Байжекен агтарын ерттетш, ж уруге айналды. Коса тыны курысын, осы ал- гандарыныц ез!н у^^не жетк!з!п алса да Алтай-Карпык 6ip тацыркал калатындай кершедк Бар базарлырын ит- гианага тацыл, шандып, аркан ушын баласыныц аетына- басып бергел1 жатыр... Баласымен екеут тактай иденд! тагллы а п ай тарпылдатып, 6ipece уйге карай, oipece ко- рага карал кезск жупредк Асып-сасып айгайлап сейле- cin, коран ын ‘шли жанрырыктырмп жур: — Э лп 6ip курт салран дорба умыт калыпты той!.. — Ж абуды н арасына тыктым, оке... — Ж абуды н арасына тыккан iieci екен! Коржынга салмайтын ба? — Коржыинын аузы riryre арен келд1гон, оке... — Онла капшыкка сал. капшыкка!.. — Каптын аузы да тырсылдап тур... — Енлеш е койнына т ы р ы п ал, былшылдай бермей!.. Осы абыр-сабыр, даи-луннын уетже Ушаков корага шмкты. Касында келецмесшдей двнгеленш Степан Б у шуев жур. — Бул не, Байжан?— лед} Ушаков. — Дамой... •- — Дамой? — Ио. дамой. — Ж ок, мынауын жарэмайдът. — дед? Ушаков, ит-ша- паны аягымен турт:п.— Сешц аулы да дейш жете алмай- ды бул Ж оля а калалы. — Бог даст та калмае жолда. 9 Myopeлов If. т. 129
— Степан, — дед! Ушаков, — ана жешл жайма шана- Fa б1здщ 6ip аггы жепп бер. Мыкты at болсын. Ек\\ кап сулы сал, толтыра шеп сал. ¥нын, баскаларын да салып Сер!— дед! де Байжанга карап: — Ат аман барежа, Ак* буйратка жетюзш 6epepcin, — дедн — 0 л in калса кайтем жолда? — блсе кайтесш, калады... Мынау мше кырык бес сом, бГр жылдык сыйлыгын. 0згесш Степан шанага са* лып беред1'. Ал, кош, Игшк биге поклон, — деп, Ушаков ез жумысына журш Kerri. — Бог даст та атынды да елт$рт алмаспын, •—дей турып, Байжекен акшаны конынра тыгып жатыр... Енд1 муны кызыл кез агайынныц 6ipAe-6ipiHe бадрмеепш деп те ойлады. бзгесшен repi осы мырзалырына айран-асыр бехтып, Байжекен Ушаковка уйш алгыс айтты. •— Кудайын жарылгасын, icin онрарылсын... Степан Буш уев кожасыныц OMipin булжытпан орын* дап, жасаикырап келген се\\пз кар а аггы, жешл жайма шанага жепп бердн — Муныц ©зж калай жегед! екен, уйрен1п алайык, 6epi кел, — деп, Байжан баласын касына алып, атты кай- та агыттырып, кайта жекшздк — 9!.. Эуел1 доганы сап ж а к кулак баудан eTKi3in алып, аттатып аржагына тупред1 екен foh! Кердш бе? Мен он жагынан ба деп ЖYpyшi ем... — Мына ж ак кулак бауы езшен ©3 i дол келе кетть Мына 6ip салактагынды доганын басына кинзе койып eAi, тас боп бек in каллы. — Жок, енд1* мына алкымдагы кайысты тартып бай* лап жатыр... Кап-кап ун мен сулыны тиоп, шеппен бастыра байлап алып, Байжекен сол куш* кал ада н шырып Kerin едь Ша* налы атты ©3i жетелеп, бос аттарды баласы жетелеп ке- neai. Степан канша туспипрсе де, шанага ешкайсысы мжген жок. Тонып каламыз, ат у е л жылы болады дедь Тагы да талай кун жортып, ертец ез1М1*зд!*ц елдш ше* Tin керерм5з деп, ентелей Tycin келе жатканда жолаушы- лар арканын алай-тулей ак боранына кездесш eAi. Тып- тыныш, калрып турган буалдырлау кун тускен уйлершен атшалдырып шыкканша буркан-таркан болып журе бс* pmn. 0зен кабагында, панасыз тастакта кардан K03i open жылтырап отыркан аз уйл! кедей ауылды жерге жапсы*
ра боран сок.ты. Kafi жадтан ек ен ш адам бш п болар емес, орай содты. — Апыр-ай, кез1 м1зд1 ашкалы е к Б а д кун болып едц енд\\ б'фжола туралатып кетпесе ж а р а р е д 1,— деп уй иес'1 дысыла бастады . Асты малдыц сыпырындысынан жасалган, уст'шп ж а - fbi кесек дармен бшктетЬтген ю ш кене шарбактын 11ш нде, ортасынан белдеулей жеген аз рана шеп далт-дулт етш тур. Мундай уйге терт-бес атты донадтын 03i жут. Б iр шан iuiKem болмаса, бала-шарадан далашын аямаран доиадты мына боранда к.уу да дыйын... 0 3i де абыржып отырган Байжекеце уй неси — Енд1 дозгалактамай-ак. дой, жолаушым. Ана 6ip уйге бар, сол уй тын дерлш 6ip уй ж од бул ауылда. Б э- (им1зден в З !Н тын кершеЫн, д о з г а л м а ,— дед|. — Е, бэрекелде, жаным. К °н а д болып отырмаспыз. Бар-жорынды 6ipne Kepin, барымызды белке отырар- мыз... Кане не шаруан бар едд 6ipre жайрастыралыд,— деп баласын eprin Байжан да д а л а г а шыдты. Кун тутылып, дарадрылыд тускен сыядты. Жел ск ш ш жсрдщ 03!н де шайдап туррандай, аярынды 6ip дуры с атгатпайды. Дуние тугел гу-гулеп, осы ауылды ypin эке- тетшдей сез1лед1. Ауызыцнан ш ы ддан дыбысын., элдене- н т данатындай жалт ет\\п, жод болранын езщ керш дал* рандайсын.. Ш арбад шшде журген адамдар 6ipece терец суда малтын келе жаткандай тарбыйып open доз р ал а- ды да, 6ipece артынан 6ipey ж елкелеп ж!бсргендей, ен.- келектеп кетедк Эр уй ез басымен элек, бз'реуге 6ipey да- тынаса.алмай да далды. Осы арпалыстын усине, А дм оладан келетш ж щ 1 ш ке жолмен -шубаран кеп жаяу, осы ауы лта келш Kipin еди Кеп ж аяуды ц орта кезшде жалгыз-жалрыз ат ж еплген уш шана бар. Bapi де бастарын байлап-матап алган, д а ра кишген адамдар. КебМк кигеш сарыд жушнен то- дылган д ар а шекпсн, аядтарында эртурл1 пима, 6ipece он жагына, 6ipece сол жарына дырындап, дулап-суршш, арен дозгалып деледБ — А пы р-ау, елш-талып деле ж аткан мыналарыц k i m еж? — лел\\ Байжан, аласурып малый доралап журген уй nccine. Уй aeci жалт бурылып дарады да басын ш ул- рып турып: — Е, бул ауыл енд! дош аман бол Fa кеткен шырар- ад! — дедк 131
— Неге? Е, мыналарды кайла кангыртып ж1бересш? Бу- .мар да б'ф кудайдык бендес! емес пе! Алды осы арадан мана 6ip кезде е т т едг К ептз деген. Карараидыга кв- Mip каз>та бара жаткан Орал жумысшылары, — дед]* де уй neci кол ын да гы курен н Б ай ж ан га устата сальш, ез! злденеге ынгайланган абыожу керсетл. 03i коржбейтш 6ipey кеуделершен итерш калатын- дай, жаяулар енкелектеп Linepi баса бер!п, окыс шалка* лактап, токтасып калады. Кол дары ербелсндеп, б)ресе кулактарын, 6ipece бет-ауыздарын урып калатын сыяк- танады. — Эй, он! — дел1, уй Heci айгайлап... Мыналарды жаяу канрыртуга себеп болган мен бол- дым-ау, деген ой келin, Байжан ундей алмай тур. Кар астынла калган жер уйлерд1 абайлай коймаган жаяулар адам да усы на акта рыл а калды. — Уа, 6ipin 6epi кел, 6epi кел! Bipey емес, уш адам келдк — Бул немене, ауыл ма, беюет п е ? — деп сурады кел- гендер орысша. — Оиы кайтесщ, сорлы! Осы арада жен уй бармыз, туеiядер бал min. Су 6iзд}кi, inай ©3 1 ш здш ,—дед!, уй ие- ci тугелге жпкын казакша сейлеп. — Он гауарит, бода гауарит, наша гауарит, шай гауарит, ваша гауарит, — деп ш ал а калган жагын Бай- жекец туа*нд;‘р т жатыр. — Bi3 CKi партия болып ш ы ккан, токсан адам ед!к Каншасы ж ете аларьш б1лмейм!з. Tonipi жпрылгасын, ноше адам Tycipe аласыз? — дегенд! туспшрд)’ жаяулар. — Но, он адам ...— дед]’ уй и е а , — шошалайды сен- дерге берем, уйге Kipin жылынып турасындар. Bip шаманми артынан устап, темен карап кездерш жу* мып алып, аяктарын арен басып юеле жаткан уш эйол мен он так ты еркек осы уйге бурылып каллы да, езгеле- piH эр уйге бел in орналастыруга уй иесшт ез1 cprin экегп. Ортасына н казандыкпен бел ген • жеруйге адам лык толып калды. Е а ’к жакта ттлерсектер! д*р-д{р eTin ею cm* к,„ моп ^:Р арык, торпак та байлаулы тур. Жаурап кслгсн спеллер аяктарын 6ip тонга орап, аркаларын пептк ка- оыргасына жапсыра коиыпты. Ал аса жер уй моншадай канмап бара жатса да, бул бишаралар жылынудан 6ip- 132
жола калраидай. селк-оелк erin отыр. Тон астынаи т1зеле- piHiu б улх-Аулк еткен! 6ijf:пелi. Ж а с т а у CipiHin ж уз! ал-, кьпыл тартьтп, квздер1 ж асауран бередк Бар од-куаты карсы кайырып желкеанен кескен калын кара ш аш ьш да калган сынкты. Улкен кара кездер! жарык еп’п ашылады да. каРпа жумылады. Тонып кы зарган жш’пнке саусак- тарымен шашын анда-санда oip ысырып койганы бол маса, езгеге дэрмеш калмаган. Сол дорм еназдтне ы зала- натындай, анда-санда кабагын шытынып коялы. О иж а- рында отырган москалдау эйелдш icTiK мурны карата- ранный тумсьп-ындай кап-кара болып, ycin кеткен. Yinimui эйелдш бет-аузы да кайыспен нокталагандай, кара- ала, торы -ада кершедк Бул екеу! ауыздарын рабайсыз ашып, есшей береди Сакал-мурттарынан су тамш ы лаган бойшац орыстар казандык алдыиан аспай, сол м анда жылынып жур. М у- рын уштары, бет томлактары у с т , жарылып, каны керБ нш тургандары бар. Орган казыкты аралап, соган кыс- тырып койf ан карагай жанкасы тутшдеп, арен ж ан ады да, журттын жузждеп кара-ала, торы-аласын кебейте туседц — Е ш к ш д е темею калган ж о к па? — дейд1 ала кез- дсу, каба сакал , кара курендеу адам. Бул кен кеуделг, жоталы ад ам . Отка жакындамай аярын тебнпп, ерсклБ карсылы ж у р т , борпьен бурый жылынып алыпты. — Б олса, Лизала болар... 0 з г е ш з д е кешедеи 6e.pi жок к о й ,— дел, москалдау, коптсн 6epi алынбаган бу- рыл сакал-мурты юршдей т т 'р е ш п кеткен адам бей-жай жауап береди — Быковтын 03i кайда жур? — Д а л а д а жур... Бэр1М13Ге уй ж асап жатыр. — Елисей Никанорович кой, озы п Kerri? — Б|'збен 6ipre журе/и леи пе ей0 Аттары секйз, ко- жаларына бурын жетш, токсан жумыскер экелд!м деп баяидаур a ти ;гп бол ад та... ~ — Ё, ол ece6i дурыс шыга коймас онын! Уштен ею- ciii жетклзе алса да улкен куаныпг болар... Кеше неше адам кем болып шыкты ani? On уш пе, он eni ме? — Он терт демел! ме! — Б угш eKi дюжня болды деп есепте енлеше... — Ж етоек екен, oiVrevip... Моншага 6ip туеin алып, орте пошипи уетж-е ермелеп б ар а жптятын куиге... — У м т н . зор екен!.. Мопша мен орыс пешш енд! ке- 133
sin де кермес. Д ал а делений! не екенш эл1 кермей юбле жатырмысыц? — 5api6ip... К,ардан болса да 6ip монша, 6ip пеш жа- сап алармын. Оралга келгенде де 03ip турран ешнэрсе жок та. Онда ж ас едж , куийвпздд кай да коярга б1лмейт1н едж. Енд| нс, сыкырларан суйек пен тар амыс... — Онын cocci не акылдырак бол дык... — Оны к1м берд}, Рязанов па? — Ие, Рязанов! Кыс iгиiиде заводын жауып, кыян 6ip далага ай- дап ж‘|бергеш ме? — Бу да боска кетпейд!... — Б, муныц Быковтын ce3i рой! Осылай енж ар сейлесш, бей-жай урыссып отырып 61- раз жылынып ал ран сон, уйдег1лер де далага шыкты. Баласы мен Байж ан, уй иес1* мен э л п Быков деп огырган Tepreyi шошалапын imiH жыйнастырып, Kenipn'n шеп те сел, ортара от жарып ж1берген екен. Дурюреп жанган карарап мен кыйдын кызуынан шошала тез жылынып KOTti. Быксыган жеруйден де ауасы жекш шошаланын e3i артык керш едь Тебесше дешн кар иектеп кеткен то- кыма пюшаладан жел де гулеп турран жок. — Шiркiи, мынау отка кактанар ма ед1’ 1 — деп коя- ды Байженен. Орта бойлы, кесек денел1 Андрей Быков уй иесше карал: — Кожайын, отынды тун боны жагып отыруга тура келер...^Ci3 6i3re 6ip-eKi шанасыи (Нржола сатыныз,— лсд». Уй иес-1 басын шайкап: — Мен отын сатып алган акш аны омырауыма кадап журем бе, не 1стейм1н оны? Жара бер, тек ысырап етпей жак, — дед1 . Елд1ц кок e T iic r u ie p i ат басын бурмантын кедей ауыл- дык ез текдестер1не эр кезде eciri аш ы к, Tepi еркш болу- шы едк Апатка ушыраралы калган ж аяу жолаушыларна барлык уй барын 6e.nicinv жылы шырай Kepcerri. Элсш- ол! далага ш ырып, айгай салып, жолаушылардыц бас-ая- Fbi жыйиалганша, барлык уйлер да мыл керген жок. Ь!рак, карацгы туп эбден густ, ендд’ жолаушылардан умгг уз:п болFaн кезде, бупн 6ip ауылда тунеп шыккан ток- сан аламньш он сепз! жок болып шыкты. Капнап кеткен аласа уйге жайласканнан кеГнн. Бай-
жекец Moci мен Tepi шалбарыи сьгпырып тастагг, уй иес!- мен «яш рана аныклап жен сурасты . Мана: — Бул кай ауыл? — Тока боламыз. 031щз kim боласыз? — Сармантай боламыз, — дегеннен басканы сурас- кан жок ед*1. Енд! 6ipiHin. аты Б ай ж ан болса, 6ipiniu аты Мыкбай екеш'н бшстк Жасы кырыктарра жетпеген капсарай кара Kici — Мыкбай, баладай каркылдап кулетш , кен бейка, ак ж ар- кын адам еюен. — К,атын, сен енд*1 белпщД бекем бу, быйыл балы к аулап Н ур ад а калатын болдык, — дедТ шай куйып отыр- ран эйелше. — Bip-eid ай балык ауласам, тары eKi сыйыр болады, кара-ала тайыншаны таиертец мына конактар- Fa соямын... Басын, Сармантай, сен жейтш болдыц. Эйе- лшщ: — Е, сойсан кайтер дейсщ, ж ер м 1 з... — дегенше онша кулак аспай: — «Шал-басты> аман алып кала алсак, аштан вл- мест'з! — деп карк-карк кулпенде аппак отыз eKi Tici ту- гел кефждь Мана Байжандар келгенде басы аппак, кывыл-кек ат ерттеул1 тур едк «Шал-бас» сол ежей. Ан. кумар, cepi- леу адам, жалрыз атын катын-баласынан артык кутупл ед1*. Атпаз адамнын. жанына баларан жалрызы екешн Байжан 6ip квргенде-ак таныран. — ¥лы бекаса, кызымды берер ме еддм, кызы болса балама эперер ме ед1м!— деп, «Ш ал-бас» атка к ы з ы р ы п отырран Байж екед де Мыдбайра ©з жайын кетртидарей айтты: — Осыларыц ендеше, тап б1здщ уйге барып туседк — дсп бастады Байжекен,—Карагандынын кем'ф1 деген тап осы отырран Байжаннык саткан жерк Осы ккдидздщ койны-копышы толы акша... Bip ixiana ун мен сулыны да- ладан тауып алды дсп отыр ма е д т ? .. — К улай аткыр-ау, ендеше, мына ашььрып келе жат- кан ж ургка сойсаншы 6ip атынды! — дед1 Мыкбай, «ку- дай аткы р-ау»,—деп свйлейтж одет'шен. — Сойсам, соям. BipaK, булар жылкы ел'н жемейдД foh. Bip атымды сен ал да, б;р сыйырыкды сойып бер. — Ана 6ip жирен тебелд1 бересщ рой? — Таадаганыады ал. — Экел колынды! 135
— Мэ!.. — Бала, сен шлшагьщды кайра!.. вз ece6i езш де отырган Байжекен. кьгсылган жок. Та- цертеи мына келе жаткан жумыскерлерден кагаз алады да Ушаковка тапсырады, сопымен б т п жатыр... Жаяулап-жалпылап келе ж аткан орыс жумысшыла- ры да, Байжан да бул ауылдан боран ашылган сон. жу- pin Kerin едк Yni тэулжке жакын конактаган кедей ауыл- ны едэучр кагы п та Kerri. Мыдбай eni сыйыр сойганмен. жетшс шамалы адам езге уйлердщ де барлы-жогына Tic гипзбей калган жок. Осы ауылда жен-жапсарды- тугел сурасып, танысып алган Быков Байжаннын, шанасына уш ойелдд м ш п зш бердк Апактын. агын .арканмен амал- дап несем салып, кайрактай кар басып калган кер бште жолмен шубалган керуен Каратандыга бет алды. Кун тымык аяз. Капы .боран шемендеп кеткен карга адам аягы i3 сала алмайды. Атгар оппалап келедi. Кунге шагылыскан аппак кар кезпии аштырмайды. Тын адам- дар аттан озып к е т . Элаздер ш убалып кешндеп бара- ды. Шаналары уш эйелдщ ж астауы ауру. Элсш-элсш су сурайды. Ш анамен кабырраласькп келе жагкан Быков сол айслд1 куи’п келел1 . бнд/epi тым куарып кеткен 6ip топ кортандау адам дар ауылдан ш ы га бере кеиждей 6epin ед1, епд! TinTi кершббй Kerri. Б эрЫ н . камын жеп, болдыр- каи-бурлыккандарына жэрдем берер кожалардан 6ip адам жок! Арканы н суыгы мен а к боранынан Kepi де ая* зы басым,— ауыр емip айдан келе жаткан жандар ез- aepine ездеpi су немел болып келедк Мешреудей уна'з, аппак ел} даланын. да бударта ракы м етср тур! жок. Бой- ларында калган эл-дэрмеш болса, сыгып алгысы келе- т1ндей, суык куш а гымен ракымсыз кушып келед!. Лиза, Лизочка, шыда... 5 i3 д ал ад а келемзз, — дей- Ai Быков. Осыдан баска оныц д а берер жэрделп жок... — Апыр-ай, мыналардын кажырлысы-ай! — деп Бай жан таиданып келедк Казак болса ауру катынымен мы- иау аязда ж олга шыгар ма ед!*, деп ойлайды. Канша жер дей жаяулап келе жатыр!.. . ондаи- мундайын арткан уш шананьин 6ipiH кейш калгандар у ш iн токтатып кет* де, Быков тагы да эйел- аср шанасына катарласты. Айнала каранып, будырсыз кендалага таиданып та келе жатыр. Аяз бен боранга кар* сы гурар, карсылык етер ешнэрсе байкалмайды. Калыи ормандар боран жолына жонын тосып, кес-кестей жай-
налью, кандай карсы турар едП Жулынган желдерге к.а- мыс кандай шыдап барады! М ы н ау далада карсы турар 6ip куш ж о к болраны ма, алде TinTi осы сурапылды да елемейтш ерекше купи бар ма?.. Эрюм 03 ойында, барлык ой б\\р карага жетш ж ы ры - луда келе ж а гканда, Акмола жольмю квлденендеп туске- л1 кале ж аткан 6ip юшкене шорыр кврждк Акырын коз- ралады, орец жылжыйды. Байжан тура калып, теа'ле ка- рады да, ею салт аттыны кердк К ары жукалау жерде ею адам аттарына мшед1 де, оппа к ар га ксздесш калгаида аттарынаи ryciri, жетелсп алады. Кеудесжен оппалап ке ле жаткан аттар бауырымен кар сьизыл, жузш келе ж ат- кандай. Е ю аттын. ортасында суйретинп келе жаткан 6ip- деме караяды. Каба жал, калыц куйрык аттар, кысты ку- Hi жылкышы мшетш айгыога уксайды. Кейде ei<i салт катар аяндайды да, кейде 6ipi — ею атты жетелен, 6ipi — артыная айдайды. ОшеГпн салт балса, осынша катарласпай, 6ipiHiк i3i- мен 6ipi ж урер ели ei<i аттыц катарын жазбайтыны теп лел алган б ф‘ демес1 бар-ау, деп ойлады Байжан. E k'i салт атты тымактарын былгай бастады. Олдеке деген а й т и - лары да ееп л е бастады. Жолра жакындаган сайын, ж ур- пннплер токтамай кеге ме дегепдей, тымактарын ycTi-yc- т'ше былгап, аттарьшык мойный жулып алардай соза жетелеп, жанталасып келед'к Б айж ан аттан Tycin, шана- сьш да токтатып, тссатындыгын бишрди Калын. ж алда- ры лзесш е Tycin, куйрыктары карга суйретшп, eKi кара айгыр KbipanFa шыга бердк Домаланып кшнген eni ж ы л кышы енд1 аттарына Minin алып, шгерБкежюи тенселш, калжыраган аттарын камшылап келедь Ею аттын. о р та сында Gipece карга суйреллт, 6ipece карга тимей, ею ат тын буш рш е кезек согылып, тенд.еп алган елж келе ж а- тыр едк.. 3' Бул уй д щ быйылгы кузден 6epri ewipi ылрьтй 6ip ка- cipeT ншнде ет1п келе жатыр ед!. Орынсыз арын, болым- сыз аш улар айнымай, ауыспай уятка экелт жыгып, уй imiHe катты батып кеттк Бул уй бурынгьлсындай агайын- тутан, ел-журтпен араласудам д а калды. — Но ал жиган зкслертл» токтатындяр, но бол мяса, еркекше намыстарынз шабыцдар — деп, Жуманнын 137
KCJliaaepi де куйеулерше кунде кун.к1лдейтш балды. IuiiM- жсм{ белек отаулар улкен уйге араласпай да конды. Жас- тары кырыктан асып кеткен сакалтай-сакалтай бал ала- ры ениилерш алып, белшш кетейш десе, «ез!мдш> де- геннен басканьи окай тусше коймайтын Жуман ениллерш де берер rypi жок. «0з1м елгенше, менш . Мен елген сон, мейищерщ, талап алындар!..» — деп, будан бес жыл бу рый 6ip айт-кан ед1, сонысы ewu *кунде айтатын эдетше айналыл Kerri. 0згермейд1 де, бултармайды да. Балалар да сол экенщ ел1мш кутупе б1ржола <мойындарандай ун шыгармайды. Ылрый бурын бажылдап, бурын байбаламдап, кырам да, жоям деп аттанып, 6ip абыр-ой ала алмай койРан Жуман бай алыс-жакын арайындарын да мез1* кылыл, 6e3Aipin болып ед1*. Эа'реее журтты б1ржола тут’лткен кузд1 кунп Майкудык басындары тебелес. Ел Сарман- тайдыц мундай маекараланрал Ke3i бодрая емес-Ti. Бос- тан бос танк, жел, ел-журтка мазак. болып кайтты. Игшк- тш канта кушпен карсы турранына осы кунге дей1н кез1 жет1п болмаган Сармантай жары, мьщ каралы адам бо лып барып, жалрыз ауылды ала алмагандарына да кдтгы кушшигп едк Эрюмнщ эртурл! кеп, ала алмай журген ececi бар ед]' Игимкте. Енд! олары кебейе туспесе, кайт- кан жок. Алжыган шалдыц айрайыиа epeMi3 деп, соньгн бэрш жокка сайып, ел кезшде букьл Сармантай api тен- тск, opi окай жешлген жак. болып калды. — Казакша бглмге кене койса да, Сармантай мунша тукырып калмайтын ед1. К,ырсырып, шауып аламын деп, аягында терепе «потпеске» 6epin к.утылды-ау! — Койдай ypKin, тоз-тозымыз шыкканын кайтерсш!—1 деп назаланады. Басбармарын бастырып потпеске алган сон, ар- жагын жауып кой! Кагазга не ж азы п койрзнын ki’ m б1лв- д'| элИ.. Kara3Fa 6ip мпкп'м дегенше, еле-елгенше, кыпыл- дап отыратын болдым дей бер! — деп, калыц Сармантай Жуман 1стер|‘ нен <Иржола ум|’т у з т , жоламай кетт1. Жуманнын дауындай, каинамайтын, ш’спейтш нет- кен казан! деген Cip катын м азак мотелге айналыл, ел шлне тарап барады. Сонымен, айналасы терт-бсс айдын 1шжде.сл де, бала-шага, yfliuiTepi де Жуманнан тугел бе- зппп, тез жатсырап кетш едк 0М|'рден енилц азаиып, куанган мен кулгенге кызы- га карар 6ip кезен эрюмнщ де алдында турман. Жан-жаг 138
рына сабырмен, салмакпен к а р а п , сол белшде турран адамды а у га н куннщ тыныш ш ур л асы жана куаныш, Ж а ка кулюспмен, жана т1лек, ж а ц а ютер]мен келе ж а т к а н жас ур п акк а кызыктыра к ар атад ы . Жазрьггургы кулпы - ра ж айкалган тары да жанарран дуниеш кергендей, бел- де турран ад ам ©3i де жасаррандай болады. Куангандарра макулдауып, куресе б1лгенге м ак тауы н косады. Аз icren , кол куанды ма, кеп icTen, аз к уан д ы ма, 6api6ip, ем 1р ш де боска кеткен кеп кундерш, болмаш ы ра шашкан кеп куш - TcpiH ecine алады. Артына к а р а п екппш керсе, алды н а карап у\\пт кереди Жана ж уртка жаксылык тшейдь О сы- ныц атын ад ам дейкиз! i‘ Бул Ж у м а н д а жок касиегтер едк Ол ем!рден тонал- рандай, к уан ган мен кулгенге кы зган а карап, куплей к.а- рап журит, дэл Kaaip езшен безш ген жургган бул д а 6ip- жола б е з т к е т '. Кдйры-куанышы малымен 6ipre тебз'нге кеткендей, бул елде муныц сей л есш отырар 6ip к еш л - Acci жок. Букин журттын атын умы ты п калгандай, аузы - на еш ю мнщ аты да туспейдк Ж ал р ы з рана жалшы ш ал Талтаяк калы пты касында. Осы у й д щ сырткы абыройын сактап отырран К епей бэйбпиешн KyHi TinTi кыямет еди Ол 6ip бетен ж ан дай , сорайып ж алры з калды. Осы кундерде баласыздыгына катты кайрырады. «Иттен тапсам да неге таппадым!» деп те ойлап кояды. Кайрымен ж атад ы , Kacipemen кунз етедк 0 з касиет1мен бэйбкие атанып кеткеш болмаса, Ке- пей, нсбары, бала кетермеген токал едь Шыккан жер\\ де калын. Каракесектщ кеп кедейш щ 6ipi. Баска ш еш енщ балалары ез алдына уй болып алран сои, мунымен ж у -' мысы ж ок , казымыр шалдын отына жалгыз тастап кет- Ti. Dip кезде камшысымен 6ipre, ара-тура б'фдеме деп те калатын Ж ум ан Квпейд1 каз!р И п л ж тен д е жек кередк Eni кы яда ескен, ею турл1 касиет ©Mip бойы алысып кел- д1 де, аяры нда кер1ст1*рмей койды. Тебелес 6 iT in , журт тарасып кеткеннен кей1н, Кепей Талтаяк шалра: — К ун ш еш ц уй!н Kemipin экеле рой 6yriH, — деп еди шай imin отырып. — Ж алрызсырап бара ж атсан , езщ де сонда к еш ш кет! Т уб1'м е жегпндер пыш-пыштап ж у р т ! Сол катынмен екеущ к уд ай тебес!нен ypFbip И п л ж тш жансызысыддар 139
маран салып конран. Кез1ме керс.епш, кэне1~ дед* Жуман. — Осымен, Кунше Игмпк аулында кала барды да, Ко пей ен жакын адамынан айрылды. Сонан 6epi Кепей ко* нак уйде жалгыз турады. 0 з муцы е з 1*нде ешнэрссге ара- ласа да ал ма иды. Тамакты сауыншы эйеддермсн 6ipre iiueAi. Сирек келетш конактарга уй iuiiHiH кыян-кеао жаиын ссзд!рмей, бурынрысындай а к, жаркын кер!н\\Те тырысады. Осьшдай куйде, онсыз да тоналдым, онсыз да таусыл- дым деп отырган Жуманга катан кыстыц алрашкы суык хабарлары бугш келдк Бет-аузы кап-кара болып ycin ксткел!, томпак бет жылкышы есштен Kipe бере oocaFa жакка отыра кетп де: — Бора и куртып кетп’. Уш кос жылкыдан айрылдык. Кырылганы кырылды, ыктап кеткендерш калын Кара- кесск кырып жатыр, — дедк — Эй, уши ©uuKip, сен Танатармысын-ай? Уа, Тана- тар болмай, Кунбатар болып кет сен, кунin баткыр! — дсп, кугиопин жарасына тумсыгын т ы р ы п , буйырып жат- кан Жуман, бажырайып, басын квтердк 0 :й б роуден кергсн корлыгын, 61'реуден кайтаргысы келin, Жуман быйыл жарты жылкысын Каркаралы жак ка, Каракесек iiuiHe салып едк ©здер1 эр бутара ыктап, эпец KyuiH Kepiri отырг ан кедей ел, ыктасынын бере кой- май, кыс боны алысып келе ж аткан. Кунгей беттерш, сан-салаларын, тайлы-таярымен коррап, Жумапнын. аз гана жылкыгныларына ырык бермей коиып едк Жумян* HWH тетке шыккан б1рльжарымдысы болса, кагып Kerin жаткандары да рас едь Кеше тана ашылган уш кун бо- ранда жаланаш жапанда жаткан Ж уман жылкысы кат- ты кырылыи, кы рыл мараны иеЫз далака босып кетп. Эл1 кунге хабарсыз кеткен костар да, жылкышылар да бар. Жылкышы осы жайларды айтып келдк Апат жаиын ести сала Жуман торт баласын тугел ша- кыртып алды да, терт жакка аттандырды: — Сол мал мен 6 ipre отклер! — дедк Болмаса, ана жуттан айырып калывдар! Сонда ен- иллерш!.. Hnmj жегмиде взара алакез балалар, кашан сол кунпе жеткенше оке аддында ыктай берепн едк Bipeyi 6 ip рет карсы келin кале a, 6 ip жуз жылкы кем алатыны да анык кой... 140
— 9з|р огыр едж... Кайда б а р деп айтуынызды K\\rTin калып е к ...— д-ecin балалар тез атганып Kerri. Ж уттан калай айырып алып калатындарын сураскан да ж о к , ез- Ai-03i болып акылдаскан да ж о к . Е к кэрл! жут экеден алысырак юетет!ндерже куангандай, сакалдарын алкым* дарына к.ысып алып, жылысып б ар ад ы . Мал yuiin кайгы - рыскан болып, yluiecin, ренжумен KeTicin барады. Bipan, бул терт бала тупл, Сармаитайдьщ бар epKeri жыйналып 6ipre кайгырысса да ж алгы з Жуманнын. бет- аузындагы кайгы ернегш салып бере алмас едк Эр axdMi 6ip зарды айтып каксап турпан бойы, жазылмай-жады- рамай катып калыпты. Осы к уй iкт1н устшде Ж ум екен ©31 де журдп кеттк К а- сына кос ат жетслеген oip-ак ж п чт алды. Кайда барары н, катан кайтары н ениамге айткан да жок. Оньщ ж ы лкы - га ксткенш малшы-жалшылар кары н а iлiп алкан сойы- лынан каиа анкарып калды. Уйшен аттанып шыккашпа кай жактакы малына б а рарын Ж у м а н 03i ле аныктай койган жок едк ауы лдан узай бере ат басын Маржан кол, Кундыздыга кар ай бурды. Ел арасы п а бораннан кешн ж ол эл1 гусе коймагпн. Кайрак к а р д а желу мен жорту — ец ауыр жур1с, Ж у м е - кец каскыр ш окакка салып кеттк Анау улкен боран тынганмен кун кабагы бузылатын ынтайы б ар . Кыя-кыйкаш, кеое-кеое жаткан ак иректер- д!н успнен ыргып ryciri, оршып-ушып, ыскырынып коле жаткап узы н ак. айдайарлар керинп кеткендей болады . Bipece басы , 6ipcce куйрыгы байкалы п калатын коп ак жылан батыстам шыкыска кар ай ауып бара ж аткан сыяктанады. Боран шпиле, к ар б ал ас устшде, ж аны лы с келш ж а т а ксткснш снд1 абайлагаидай батыс жактап сок- кап желге келдеисц жаткан а к куртжтер акырын-акы- рын кеш е басгапты. Жел ж ак буш рлер1 ояцданып, акы- рын-акырын eTeri туршп кояды. Кун б ата шубартып мал шелч де кершдк боран да ул<еикiреп Kerri. Жумекен жетекте келе жаткан кара бу- рылына д а Minin алды. Кун бойы 6 ip дыбыс шыгармай шокыта берген Kici «Жануарларым-ай!.. Жатырмысмк- дар а м а н !» — деп калды. Бурылра каскыр кар асы кор inгенде гаиa Miну mi ед*1 иесл. Соган лагдылангап бурыл а т т1згшд[ керш, сузе же* нслдк К арац гы ryciu кетпей малды н сурещн керш кал 14!
гысы келш, и-eci де асырып келедк Элде, кеде жатка к*Жу- ман екенш таныды ма, элде, бораннын кушейш кетерш сезе ме, жылкышылар да малдын. етек-женш жыйнап, узын сары жоннын шырыс жак бетж е карай аударып ба- рады. Батые ж акта 6ip кос жылкы карауытып, 6ip елее 6epin едк ол енд1 кершбей Kerri. Мыннан аса жылкыны уш-ак адам багып жур едь Eneyi Ka3ip жылкы iuiiwie, 6ipeyi коста ас icTen жатыр. Iaip де тусп, боран да локсып-локсып калып, кыйкулап журе б»ерд1. — Апыр-ау, малдарын 6ip-aK уыс болып калган ба?— дед1 Жуман, буюс бел кара кер айгырмен касына келш солем берген жылкышыга. Бул онын эркездеп сурауы. Сонымен 6ipre жаздыкуш кен жанылып, кеп кершетш жылкы, каз1'р 6ipiHc-6ipi сырылысып, етек-жеш жыйнакы, аз KepiHin Kerin ед1 HeciHe. — Эз:’р шыгынымыз жок, мал басы аман, — дед1 жыл- кышы. — Каншырдай катып калыпты гой? — Ие, бораннан кешн тойына алкан жок. Bip-ак кун foh K63iMi3Ai ашканымыз... — Тебш аудармагансындар гой, cipa?! — Бораннан бурый Кундыздыпын ортан белжде eAiK, ыктай-ыктай келген жер1м*1зд1 керм ейаз бе... Бул быйыл кыста туяк салмаган жер1м1з е д и — дед1 жылкышы. Осыдан баска сез сейлесе ал Fan жок. Астындагы ат- тары ык кай жакта, жел кай ж ак та екенш айыра алмай, шыркайнала бастады. Bipimn буш рш е 6ipi басын ыктат- кысы келедк Жуман 6ipre келген жолдасынан атынын жабуын алып, бурыл атты ж абул ап Minin алды да: — Сен коска бара тур. Сонда тос. KeuiKi аска келер- MiH,— аед'1 . Боран ызгарынан шошынып шуркыраса бас- таран жылкы шпнен кете алмады. YfiipiMoH айрылып калган KOHiri айгырлар к аут ба- рын ацгартып аркырап к1сшейдк Булан-таланнын. iuiiane enecineH айрьгла бастаран кулындар баладай шыркыран- ды. Кактырьгп калып бара жатканын эла‘з дауыспен ац- тртады. Ж ок, Жуман мал iiniH en кете алмантын едН 0p6ip шыркырап шыккан кулын даусынын HeHi айтып жатканын туеш е калып, кепке дeйiн сол дауыс жакка кимелеп барып журдн Панасыз даланын. пзеден аскан карымда, аркада!! ycaapiK боран кыскан жылкы жерге аяк салып, турактай алар емес. Орай соккан боранмен 142
6ipre, кез ашьш-жумранша ©3repin кететш ыкка кар ай жалт бурылып, калын, жылкы жанталаса бастады. Бо- ранга карсы 6ip адым аттар ж ай ы жох.. Бастарын шай кап, 6ipine-6ipi паналап, сендей соктырысып, элдекайда тутас ж ы лж ып барады. Айналан ын-жын, тун емес, ryLrc- деген 6ip карадрылык тускен сыяктанады. Анда-санда 6ip айгайы есплгенмеи, кап жылкыны менгере ал ар жай жылдышыларда да жок e&i. М ундай боранда к©п адам керек. Ж елге жоиыц тосып, Жан иесш панасынан шырармайтын калын орман, жоталы та у ке- рек. Е к болмаса шшкзт езен, шилеугг болса екен-ау... А ш ы ккан жарау жылкы басын томен салъгп ы ктап келе ж аты п, тумсытына Twin кеткен б1 рдемен1 кыркьип алып, шай нал ж ’гбередк Курай ма, тезек пе, 6opi6ip. ¥й- лыгып келе жаткан жылкылар 6ipiHe-6ipiHin куйрык- жалы глгксе де, дыркып алып шайнайды. Туяры 6ip жумсак тупке тиш кетсе, тарпьщ-тарпып калады. Ол си- рек кездесетш тобылры туптерк Эттец оран да аузын б)р-ак салы п калады: арт жары ысырып, epiKci3 tarepi HTepin Ж1*беред1*. Ж уман сол кеткен боны, жылкысымен 6ipre ырып кете бердк Коска орала алган ж ок. Казгр шырайналран карацрыда кос кайда, батыс кай да, шырыс кайда, оны айыру м ум ю и емес ед'к Эйтеу'ф, абай болып, анда-сан- да анрайлап койып, 03i де ырып келедк Олдека й ж агы - нан жылкышыларынын айрайын да естид1*. Кейде ж ы л- кыпы к еуд естен ripen калатып калым, карлы оядра, кейде сыр Fa к. жонрэ шырып кеткеш н акгарады. Боран кушейе тускен. Аттыц бел1 Н кайыстыра сора- ды. Ш уркыраскан кулын дауы стары сирей бастаган кез- де, Ж ум ан турып калин, ж ы лкы ны д артына т у с т ед 1 , кплыц топтан б;р айрылып калган жалгыз-жалрыздар элирсй бастаиаи екси. Сендел in келе жаткан ж ал гы з кулын касы н а келгеи караны Kepin, элаз рана окыран- ды да кул ап тусти Не кылсан о кыл, ешп шамам ж о к дегендей, козралмастан калды. Турута TinTi ниеп* ж о к сыяктьг. К унд!з болса Ж уман кулынныц баладай ая- нышты, дэрменсгз жалынып, 6ip;ieMe айткысы -келгендей. ерши малжакдатканын керер <?д[. Тукп акдатпас меди- реу тун оны корсеткегг жок. Ж ум ан жылкьшыц алдыиа шауып шырьрп, epcLii- карсылы келденендеп, богсмекнп\" болды. Элдекай ж ерде 143
ксздесш калкан жылкышыга да айкайлап, соиы тап- сырды: — Алдьрн бегсй бер. ойтеу:р. Арты адактап калма- сын! Бел inin калкан жалгыз-жарымынан кайьгр жок. Жан калеа, калында калады,— дедк Содан кейш бупыл аттын блрын колка алый, калы к жылкьгмен узак арпа- лыстьи. 0з:.ч де, езге дуниен! де^умытып, бар кунькуа- тын осы б:р шокырдын жолына салды. Элдекай кезде бурыл аттын боранка карсы баспай, шыркайналганын тагы 6ip сезд]' neci. Ешп ез! дс кал- жырап калгл.ч окей. Азырак демалкысы келш. аттын ын- райьша >xi6epinf жылкымеи 6ipre ыга 6epAi. Калыц жылкы аттын, сауырына соктырып умар-жумар бтге ке де жаткаидай сез!ледк.. Анда-санда узенпш б1’рдеме тыриап калгандай болады. «В, кудай, тым болмаса ка лин кара ранга кездесп'ре гер!..» Ж о к, еши кездеспей кетп... Калын караган кездесе калса, жылкышылар малды тает а л, ыктап кала бара ма деп те ойлайды. Жок, о да бол мае... — ©31’мнен баска 6ipeyin ял'берсем кой, сойылын KapFa шаишып, 6ip сайдыц карына мана Kipin кетедП — деп онлады Ж уман. — 6з1м келгешм жаксы болкан екен! BipaK Каркаралы жакындагы куйш не болып жатыр екен? Жасык ит, Кошкарбай, einni алкын, келсе, б!р жер- ге ыктап калганыцды еетшн осыдан! — деигп к1жшш. Енд! жылкышыларлыи даусы да есп'лмен кетп'. К.а- лыц карлы сайдан шыкып, ат туякы тастакка тнген сы- яктзнады. Бурыл ат тез аянлап кетп. ©кшелей басил жи!-жш соктыкып жыл-кылар кследк Ат туякы таска со- кылып. бурыл ат cypluin кетп. Юлт токтап, буй’ф1мен бурылып, бурыл ат бф’ демет ж акал ап етт барады... Бул не болды екеи?.. Сол бушржен келш согылган жылкыдаи бурыл ат open кулап туспей каллы. Тагы со- кылды, тагы да... Бурыл ат он жакыиа бурыла борщ, окыс каркып Kerri. Жар астындакы калын карга тусп де омыраулап, тагы б|раз каркып кврдь.. K a p F b i n келш, домалап к е л т , 6ipiH-6ipi жанша, 6ipiH-6ipi баса кулакан кеп жылкы Жуманды атымен домалатып, ойка карай айдап экеттП.. Элдекан озеннщ жарлы жагасына келш тгрелген коп жылкыда кейiн бурылар хал жок едк Арт жакы аллын ысырып, сеидей сорылысыл, б»пк жартастан epiKci3 ку- 144
лагшт жатыр. Бул костыц алды-аргы енд! осы жардык астьша жыйналатын болып каллы... Жумаи от орнындай гана болып жаткан кек муздын усп'не сыррып кел т тускснде по болгапын, не боларыи бэрЗн б ш п жатыр ед1. Ею аякта ж аи калмапты. Козга- .чарга дэрмен жок. Еши. ешнэрссш ангара алмай кал- ды. Коз алдына тас шокпардай, шойын балгадай тунер- геи коп ту як. 6ip KOpinin калды да, элдекай жерЗнеи дурс-дурс урып eTTi. Бурыл аттын. Tiaeci келт алкымы- нан басып ж аткан сыяктанады. Осыдаи аргыны Ж умаи ссзе алран жок... Осыдаи кейЗнп кеп туяктарды коре алган жок... Коста калгандар боран ашылган сон гана далага шыгып, айналага коз салып едк Тан аткан... Айналада ешнэрое, кез токтатар 6ip кара калмапты. Косты айнал- дыра соккан бш'к ак каланыц ашнде турган торт ат аман калыпты, oftTeyip. Ac riicipyre жыйнаи алган кара- гаинан баска бул аттар да ешнарсе керген жок. Бул бо- раш-а дейш келденсн. жаткан а*к. курт1‘ктерл енд1 куйры- гын шыгыс ж акка бурый, созылып жатыр. Сол куйрык к.алай карап жатса, малдыц калганын да сол жактан Зздеуге керек. Даланын. берер белпсг осы Fana. Ёк1 жалшы ек*1 атка Minin, екеуш жетекке альт, шы- рыска карай ж у р т кегп. riicin турган оттерш, малшы- иьщ ен мол тамары ашь* курттарьш коржыига толтыра салып алып, жолдастары мен Ж уманга тамак экетть Ерсш-карсылы женюлген жылкынык |'здер1* кей жерде ак карды к бетше тускен корасан дарындай болып, кел- дснец кездесш калса да, дардылы жылкьшшлар бетж бурмай, TiK тартты. Кун каз1р ашьпс. Дала бораны 6ip жерд! ашып, 6ip жерд! жауып кетедЗ. Сондыктан кандай кутырран боран болса да, i3 табылмай койган емес. Кейде онга, кейде солга бурыл Fan коп Ззлср, жылцышы- лардыц 6 3 жорамалына карай ойысып келедЗ. — Меи шошынып келем... — дедЗ, коста калган жыл- кышы. — М алды н ыктаган бет1 осыдаи бурылмай тарта берсе, озенге п'реледь Жагасы бж к жартасты болушы елЗ. Оран тЗрелсе бЗр тай аман калмайды! Адам аман болса жарар едк — ©й, сен жаксылыяска жорысацшы, тьтм болма- са, — деп, Ж уманныц аткосшысы кейптрек каллы. — Жоруын жорырсын-ау, кауЗпгы да ойлай оты- ]П Мирепов IT. т. Но
райык. Жаи-жагыца карай отыр, шаншулы калган ку- рык б1рдсмеш* кермей ©Tin журмейш. — Е, куры к шаншар кунгс жетсс, умМн. узмгеш Fofi б1ржола. — EKi куннен асып барып токтаган бораннан не ку- Tepiидi юм -бьлсш... Осьтан кешн eneyi де аттарыи катты айдап Kerri. KiHAiri нгубатылып жаткан кызылшака кулындар кез- десе бастады. Катып калган кулын-тайлар, кэр|-кур* тандар да жатыр. Эр малды тусьтугже дейш б|'леи*н жылкышы: — Мынау 6ip коп сауылган биение жабаилсы ед}... Мынау 6ip он. аярында • акауы бар, карды сол аягымен рана тебет1н картац бие едн.. C y ir i ед1 жануар, — деп, ap6ip елгенд! танып, эркайсыеьша 6ip жаксы сез айтып келедн Костан шы-кканда кейде колденен келш калатын коп 1*здер, енд1 тура шырыска карай тартты. Алыстаи кара* уытып, езен жагасындагы оркаш тастар да K©piне бас* тады. 1здегендерщ осында деп, кол булрайтын сыякды. — Бул 6ip бугшстш тусы, камау жер, —деп, жыл- кышы енд! ешкайда карамай, мачдай алдьша тура тарт ты. Жар басына жолдасынан бурынырак жетш, тура калды. Ж ар асты узьшынан созылып, уйлш кырылып калган жылкы екен. Колдан койып келпре алмайтьш турде апар-топар yULninri де, сол куШнде катып калып- ты. Осынын ез! уятырак болды-ау, дегендей борам б?- раз жабынкырап кетimi. Eki Ж1пт аттарьпнан тусш, жар. астына жаяу -Kerri. Ылрый елген малдын, успмен келедк Ъ1р жерде журес:- нен Tycin, ер-токымымен бурыл ат жатыр. Мойный соза кулапты да, басын кайта жыйнауга гьамасы кеЛ'мептз. ©зен табанына тускен сон, екi жМт елш калран Жуман- ра да кездестк Ки1мдерз' шылкыган кан, кекше музга жабысып калыпты. Кеп жылкынын, ортасында шалка- сынаи жатыр. — Бишара адам ед!... — дед! ауылдан келген ж}пт. Аяп айтты ма, ор кездеп ойы аузыиа Tycin Kerri ме, оны ©3i де байкамай к,алды. 0зеп табанында тенкиш калган жылкылар шубар- тып, алыска созылып KeTinri. Осы елкешц бар сауыска- ны да осы anFapra жыйналысып, кылмыц-кылмьш erin, 146
той ж асаралы жатыр е>кен. К а р а п туру да, дабырлап сойлесу д е 6ip турл1 келю1мс1з кьилык. сыяктанады. Ж пггтер еши ундескен ж о к . Айналаны бгр кар ап , 7>.ер ден,гей!н шамалап алысты д а , тары да шы'рьюка к а рай ж у р т Kerri. Осындай 6ip суламанык шйнен ж ол- дастары к е з д е с т кала ма деп, акырын жортактасып, ж аоды жиектей жур1п барады. Ж ары тж, тастьи ж ар а 70мендеп жайпакка айналранда, арры кабакта ж осы - лып ж а т к а н едоу1р жылкыныд ж ан а 1здер£ кершдк Б у л •грпплис 131 едк Ж^иттер де сол кабакда шауып ш ыкты. Кедейл iri де коп, байлыры д а коп, кысы- да кеп, ж а- пы да кеп Арканыц жан алары д а кеп, жан сактары да кеп. А рты н да ei<i аггам жерде кыррын керсец, алдыида екл аттам ж ерде калын. ш]л 1кт1 коцыр езектун ш пнде жуз к ар ал ы жылкы кадалып жатыр екек. Аш ы ккан жылкы к-етпендей туягымен к а л ы н карды бурк-бурк лактырады. Алацсыз ецбектент, acbiFa кыПмйлдайды. Мшген айрырларын тебжле ж гберш , 6ip шгл!кт1*к кунгей бетшде отырган eKi жылкышы .кершдк Bip кыс емес та- лай кыспен, 6ip боран емес, т а л ай бораимен алы сы л, ЭД1С алы скан, nicin каткан ж ы лкыш ы лар бул• жолы да мурын уш тары мен бет томпарынан баскасын алды р- мапты. — А п ы р -ау, амансындар м а, эйтеу[р1 — TipiMiciimep? — десш ж т т т е р шуркырасып кал- ды. 9уел1 6ip «0й бауырымдасканда» шыгатын Д|'р1л д 1 дауыстар, « 0 й итщ-ай!» «0й, куин'пк-ай!» га жетш ка- тайып ал ган ш а, булар езге ж ай ды умытып та кетш сдк — Экел коржынды! — Ш еш аузын! Ат буш р ш д е онша тоназый коймаран, Жуманра ар- налFan ж а л -ж а я , казы-картадан 6 ip a 3 салып алгасын рана ж т т т е р езге дуниеш естерш е алды. Жуз каралы - ак жылкы калыпты. Селпз айгы рлар мен ту биелер га- на. Куйс13 жылкынын Ke6i ж ар га куламаса да кырылым калган. О л зди ак сунек болып, жазры турым аш ылады. Мундай 6ip кыстыц 1зш элденеше жаздар арен умытты- рады. Ж ум ан туралы яипттер кайгырыскап да жок, к уа- ныскан д а ж ок. 9p6ip елжке керсетьлср курмет керсе- TbTiii, eni айгырра тендеп, аулына экегп. Салт ж ы л к ы шылар д а мунан баска мумкшпшпк те жок едк А км ол а жольтмен келе жаткан ж олауш ылардык Kepin турганы 147
осылар, кейде карга суйреплш, кейде cki атгын. буйрше кезек сорылып коле жагкан ел1к—Жуман — Ойбо-о-й, бейшара-ай...— дед1 Байжан, Жум аи екен;н таиыраннан кек.н. Не уш ш бейшара дегенш бул да ойланбай антты. Сейгп де елиеп шанага салып оке- reTia ыцгайыи танытып, эйелдерге кар алы. — Бейшара дегешщз нсмен»е? — деп сурады осы ара* да турган Быков. — Беднай шелабек, беднай шелабек, —дед! Байжан, бей-жай дауыспен. — Пастух па ед1? — Ис, пастух... Старый пастух...—Быков иланып кал* ды. Байжан жауабынын астарын эрине, ангарран жок. Kapi бакташыга Байжаннын кур мет керсетюел1 жат- канын Tycine калып, Быков деш сау эйелдерге:— Tyci- шздер, — дед!. Катты ауырып келе жаткан Лизаны ешюм козгаган жок,. Жуманды катар салып, бетш жапты да, Байжан шаналы атгы ©3i жетелеп алып, катты жортып KCTT1. Ссылай, жнншке жолга келденен жаткан 6ip сокпа тас кысыцды, боранынды, ©лгешпдк екагеннци таны- майтын ж ана 6ip куштщ мурындырына сорылып, ауда- рылып калды... Алды аргы кыркалардан асып, арты элдекайда келе жаткан жаяулар ж1ц)шке жолдын, бойында кыбыр-кы- быр етед!*. Шаршап, бурлыгып, созылып келедк YcnipiK борандарда узак сапар шегт, удайы уск!р:к ©гей е\\пр* гс келе жатыр. Шалдыккан бар, калган бар, оран кд- райлауга шама жок. Жпо'шке жол жыландай ирелек- дсп алдарына тус1п алып, epiKci3 суйрелеп, агашсыз. сусыз, ак жамылган кен далара, у н а з шп caxapaFa .око ло жаткандай сезшедк 4 Быйылгы кыс сыкырлаган аязсыз, кутырынран 6с- ршгсыз, жумсак басталып едк М ал эл\\ жайылымда, ж аз кызуы бонда,^ бурсендер кездщ белплер! эл! беркпген жок-ты. Ор уйд:ц алдында акта ш ы р ы п кайткан жарау аттар кактарулы тур. Ор уйд!н тебесшде керпштеп Tia- 1'ен каекыр, тулкц карсак, кдян тер1лер! ата-бабадан кал- * гаи ecKi тудай булгаландайды. 148
Bipey au ra сершкпен шыралы, 6ipey оны кун Kepici- нс ж ам ау-ж аскау етедк Алшарырда осынын, eKi жары да бар едк Ж а д а у б:р торы мунын уй;ж н алдында да на маз окырандай мулпп тур. Торыиыц алдында сымдай гпыйратылран тзргыл тазы жагыр. Озык елдердщ oMipi тармагы кеп, куймасы кеп ©зен 'ЛЫЯ1К.ТЫ болса, бул елдш ©мipi ойдым-ойдым шалшыктай, таяз да, кел-емс!з де. Тез тол алы, тез тартылады. Толып дария бола алмаса да, шелейтке айналуы TinTi оцай. Кеп елдердш ©Mipi жапыракты д а, бутакты, мэуел1 6ip байтерек сыякты болса, бул елдш. ©Mipi ат байлайтын дередей, м э уеаз де, панасыз да, бутасыз да, жапырак.- сыз. Ауыр азабымен, мейр1 мс1 з кыспарымен келетш еидВ pic, енбек топырагына осетин eric, жан журектщ ешпес шам-шырагындай, жанран сайын жаркырай-тусетш енер-бшм бул елде жок. Бар т|'рш|*Л1ак мал аймаласында гана. Мал жерд! емед!', адам малды емедь Эр кезде еш м - С!*з ©Miр кы ска карай б:рер ай аншылык леген болмашы oip кэс:пт! косады, Узамай о да саркылады. Кедей ко- лында тыйтыктап арыктаган 6ip-6ip жауыр аттарымен, !-стелмеген кеп жумыс, бос саллактыц салдары — ж а л каулык калады. Алшагыр 6yriH ит'ше бес коян, 6ip тулк*! алгызып, уй- iuiiHiH ш ала байып, ак жаркын кен!лд! отырран куш е д г Кун боны дал ада ойнаган жалгыз бал асы Элинор eKi ке- 3i танадай жаркырап, кып-кызыл болып, аптырып i<tрд! уйге. — Оке, неше тулки зкелд!н, кеп пе? — деп, ауыз уй- де, тулк! сойып жаткан океане 6ip жарк' eTin карады да, экесш in жауабын кутуге уакыты жок: — Апа, шулрау! — деп, жулыгы сегЫп кеткен ет1 п н сыпыра бастады. Су болран шулрауларын аяяымен Ыл- Kin, кез кеп ген жагына лактырып жатыр. Башпайлары кып-кызыл, аярына кызыл асыктан кара-ала, торы-ала болып Kip нокталанып калыпты. - Ие, а й т а бер, айта бер! — десш , Алшагырмсн 61 р - re ariFa ш ы р ы п кайткан ею ж 1 п т шешеанщ аузын б о с а - тар емес. Бала кайтсем екегг дегендей, аз гана ойланып каллы да, конактардын бiрiнiн байпакты еп'пн кит алып, са- кылдап кулш , дал ага карай ж уг!ре женеуш. Ит [нанята жеплген ал а тор пак муны езен жагасына кулатып тас- тап ©р;ске кетш калып едк соны к.уып кета.
— Toupi деген, неа’н айтасын!.. Сорбида нуктап шаЬи Куннэзия болып турран кез1 м !з !..— деп, Кунзила женгей баласы бел in кегкен эцпмссш канта cepnin бастады. Жаулыктын, шлршысын шалк.ас.ынан тастап, деятелей ак куба ж узш , колац кара шащын, одели жумыр мойнын замандастарынан жасырмай, еркш отыр. 03i де деятеле- ш'п б!ткеи, эл\\ бэдеш бузылмаган, аздаган кербездт бар, сымбатты ойел; эр кезде ак жарк.ын, замандастарынын сыйлап устайтын. адамы едк — Ие, и е !— десш, ж тттер шайын жерпе койып, кылк,ылдосыл отыр. — Ой, катып, кой дсйм’Н ендк Бул ит каз1р булд1ре- дк — деп койып, Алшагыр кысыла бастады. — Талтаяк туйеппищ кызы Кунзила — Кунназия атапып алгасын, шмге пыскырсын. Кетп'к кердекдол!.. Oycvii одсйi мазактагаидап кастерлсп Кунзила койган екеи атымызды, ен;и Кунназия деп ж тп ер Timi шели- Tin окстп... Кунназия да G3iMi3, Шайуазия да ез!*м1*з... Жплттер соцыма тусш кеп берсш!.. Ылыккаи иттей тиу- бап журоди.. AfiHaKoreci жок!.. — Кслкт1рд!*ц! — дейд1 Алшагыр ыржыйып. — Ойбан-ау, мен ылыккаи иттей деп ез1МД1 айтыи отырмыи ба, жтттерд1 айтам, — деп, Кунзила^ ай- тып калганын тузетш алглндай болып, тагы кдйталайды: — Айнакэтеш жок., ылыккаи ит... — Кой деймш енд1, — деп, Алшагыр кызарынкырап баразы. Ж азды куш жтттср капдай бейбастак. болады, —■ деГш К ун зи ла.— LUeuieci жок, OKcci куш-туш туйенш iuiiif/ic журетш кыздын iprecin тырналап, дамыл бер- м-ейдк Hip куш* iprene анау кел:ит1... 0з1м жана рана ал- тыбаканнаи кел1п жатканым сол да. Е, мен неш андып журд1 дейс1ц! Оны да айта кст- сейин, — деп, аккешл, момын Алшагыр бул арада Cip мардамсып калатын сыякты. — Кунназия, Куннэзия, а Куннэзия!—дед! т’ргеден. Кулан деген момын ен, сен де Кунпэзияга кеигпц бо де тей oil келд]‘ де: — Е, Алшагырмысын? — дсд1м. — Ие, мен... • - Ж ана гана гуамде сен! керш жатыр ед!м, кайдав тап бола калдын? — дед1м. Куланныц касуына мылтыктын басуы деген... Ту- 150
С2цде керсен, кудайдыц буйрыгы шынар деп, Алшаны- рым суырылып барады. Бет-аузын керегеге жапсырып алып, пыс-пыс етед\\. — Ж ок.-ау, ©3iM ал! тац-тамаша болып жатырмын... ТуЫмде с е ш Kepiп жатып ояна кегсем, касымда ссн отырсын. Т у е деген келе беред! екеи-ау...— дед’ш. К у л т Ж!берем бе деп, егтдх e3iM шымшылап жатырмын. — К а л а н кердщ Куннэзия?— дед1 ол. — Е к еу1м 1з шие тер;п жур екенб’13...— дсмим. — Е , ш ие деген кудайдыд адал ризгы гой,— дсп ip- teie т а к а л а rycTi. Ei<i танау, жаялыктай ауыз, CKi коз, ею кулактыи. бэр'шеп дем алатындай, бетьчш к у й д 1р т барады.* . — Сен меш ц аузыма шие салы п тур екенещ...—дед1м . — Колыммен бе?.. — дед! пые-пые дем алып. — Ж о к , аузыцмен, п‘л 1 цм*ен,— дед!*м. — Апыр-ай, таи ойымдагы арманымды керген екен- einJ — дед] en-eripiK. — Эл1 дэм 1 аузымда тургандай... — делш мен. — Сол аузыннан oip суйпзил, Куннэзия... — дед1 ж а- лыиып. — Ж о к , Д0 М1 Kerin калады. — Н еге кетс1н, кетпейд]... М ен насыбай атпаймын гой... — деп к.ылрынып ел1п барады . Койшы деп. мен жатырмын, кылкылдап, «коне, кэне!» деп, тумсыгын ке- pereiiiH; к езш е тыгып алып, бул ентелейдп Ай суттей жарык, вз! жалпак. бет керегеле жапсырган сон rinTi жалпайып, табактай болып KeTinTi. — Ж арай ды , Алшагыр, суйг1зейш... Аузынды 6epi- рек ж акы нд ат... — дед]м. Уйд*1 сыкы рлата, керегеш сузе келш, аузын тосты... Мурны ж алпайып, шертуге ынгайлы тур екен... Кызы- рып Kerriм де, кэдукчп упан алаты н ею ортацгы с а у с а - рымды айкастырып алып, ш ал кая 6epin таргып кеп ж г берд1 М MypbiHFa!.. — К а-ка-ка-ка!.. Как,-как,-как.?.. Кык-кык-кык-кык. — култ отыррандар кыран-топан, кырылып калыпты. — Отта одпркш! — дегеш болмаса, Алшагырдын п:и дс курендешп ксгп. — Б ай гус аккец]л гои, аш улангаи жок. Капы с о р т - лакан мурнын басып отырып: Эй, Куннозия, ертен ccHi айттырура Kici ж1бсрме- сем кер де тур! — дедт
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
- 323
- 324
- 325
- 326
- 327
- 328
- 329
- 330
- 331
- 332
- 333
- 334
- 335
- 336
- 337
- 338
- 339
- 340
- 341
- 342
- 343
- 344
- 345
- 346
- 347
- 348
- 349
- 350
- 351
- 352
- 353
- 354
- 355
- 356
- 357
- 358
- 359
- 360
- 361
- 362
- 363
- 364
- 365
- 366
- 367
- 368
- 369
- 370
- 371
- 372
- 373
- 374
- 375
- 376
- 377
- 378
- 379
- 380
- 381
- 382
- 383
- 384
- 385
- 386
- 387
- 388
- 389
- 390
- 391
- 392
- 393
- 394
- 395
- 396
- 397
- 398
- 399
- 400
- 401
- 402
- 403
- 404
- 405
- 406
- 407
- 408
- 409
- 410
- 411
- 412
- 413
- 414
- 415
- 416
- 417
- 418
- 419
- 420
- 421
- 422
- 423
- 424
- 425
- 426
- 427
- 428
- 429
- 430
- 431
- 432
- 433
- 434
- 435
- 436
- 437
- 438
- 439
- 440
- 441
- 442
- 443
- 444
- 445
- 446
- 447
- 448
- 449
- 450
- 451
- 452
- 453
- 454
- 455
- 456
- 457
- 458
- 459
- 460
- 461
- 462
- 463
- 464
- 465
- 466
- 467
- 468
- 469
- 470
- 471
- 472
- 473
- 474
- 475
- 476
- 477
- 478
- 479
- 480
- 481
- 482
- 483
- 484
- 485
- 486
- 487
- 488
- 489
- 490
- 491
- 492
- 493
- 494
- 495
- 496
- 497
- 498
- 499
- 500
- 501
- 502
- 503
- 1 - 50
- 51 - 100
- 101 - 150
- 151 - 200
- 201 - 250
- 251 - 300
- 301 - 350
- 351 - 400
- 401 - 450
- 451 - 500
- 501 - 503
Pages:
