Ғабит Мүсрепов-Тандамалы шығармалыры 3 томдық Е-244

i.ouic-кдзлк жумыскерлер1 сыйысын тура ал-майды деп толып жаткан кауштер айтатын. — Орыстарын. кебешп к е т п т , CH;xi казактан жумыс- кер тауып беру 1м кыйынга тусер,— деп, Жумабек торе irayinrin ед улюенш дс есксртш едь Енд*1 абайлап керсе, ол достары адалдык. гстемей жургешип айкыидала берди Булаибайдыд жауаптарына кецЫ тыншыккандаЙ балды да, Ушаков назад жу мыекерлерiнiц ком'фдл кал ай кулатып жаткандарын Cipa3 карай гурды. Кожаный ке- лш калган сод онд!рс кыймылдасыл жаткандары да рас билар, oipaiv, эд!с тауып калган дары да даусыз сыякгы. Онаи, ocipece, унагакы казак, жптгтершщ взара кдлжьщ айтысып, у нем! кулкш жургсш болды. Болмашыны кал- ксыдга айпалдырын, оцай кул1сш калады. Нс айтысатын- дг-рына туешбесе де куллен упдершде кырыс жок, кал* ;::ыц гана бар. Мумкш, казак калжыяыныд жалпы 6ip длгысы бойынша кожайыннын 03111 де т е кетш жаткан 1-ыгар, мей Вздери.. Ушаков Выковке карай бурылып: - Мен булардьш калжындасып, кулкт жургендерш к:./\\ы унатамын. Жумыстыц калай журш жатканын со- ;*лг да ангару га болады,— дедк Bipaic, ол дала ewipineii ере келген жаксылык бо- ::зр... кенде тутан калжынсмес, далада туран... Жср асты (иы да умыттырар ол\\ — дед1* Быков. Ушаков бул жауапты упатпяй калгаидыгын жасыра алмай; — Слз эр сезгс кэлденец тартары бар адам болып шы- гып журмеш’з тубшде... Мен кеп нэрсеж кеилрермш де, налжын мен кулш орныиа сары уайым егет’ш мшездд кеш!ре алмай жуоормш...— деп, едэу1р туйл’нчп калды да, Быковтыц жауабын кутпей, тез Буланбайга бурылып: — Bip сагаттан кейш сыртка шыггрсыц, Сикорский- д!н конторына кел! —деп, кешн карай бет алды. 03ip тургаи жауабы айтусыз калса да, Быков оган екшген жок, ундемей epin кетти Упгаковты колленек уипрлерден !здеп, шшгш калган Сикорский еши осылай карай дсдектеп келед1 екен. Ко- лындагы шамы безгек болгандай калш-калш д!р1лдеп келедп Ушаков оны да eprin алып, шахтаныц астыи тугел аралап шыкты. Мыстыц желп — отын болса, ол куйзелш енд! бфжола оралмаска кеткен сыяктанады. Узынды- келденсн, кесе-кесе салыиып жаткан уцпр корндорлар- 252

дым. э з 1-ак. oxiAaFan Ак-буйрат заводына жететш кем ip Се­ ро алатын тур! бар. Ен. онай жолмен, ен. байыргы турде жасалып жаткан шахталарьт сензмд! да ешмд1 керш ед!. ¥зынды-келдеиенш тугел косканда у ш жуз кадамга ж ад а жетксн уштрлсрде калындыгы eKi кездеи асатын т а с ке- м!р cipecin жатыр. ©зге жагын был ай койып, осы ш ахта- иыц к е м iрш лутка айналдырып керш ед1. Уш аковтын басы айн ал ып, K03i карауытып кеткепдей болды. Е гер К а ­ раганды кемipifiiK узындыгы 6ip шакырымга, колденеш жарты шакырымга жетш ж урсе не болмак?.. Казып алу- ра OMipfii жетер ме?.. Не детей тегш байлык, не деген казна!.. О сынш а кеп кем1рд!Н жалрыз Ак-буйрат заводынын тар.екеш терш ен ете алмайтынын Ушаков осы ар ада ту- ciHiii турраи сыякты. Эл! ш еп'-ш еп, кат-кабаты анык,- талмаган. тексершмегеи кем !р 6ipiHiu успне 6ipi келш, 6ipiw 6ipi баса куларан, толып жаткан тешз сыяктанып елестедк Осы мол дуниеш ею жуз елу-ак сомFa ал раны да есш е тусп... Темip жолын, я, пароходын. болып, дуние жузш е тасытып сатар ма ед ш дел ойлады ол. А м а л не, ©3!'м1*зд1* е з 1 М ]'з байлап, ойымыз бен колымызды <эз\\м1з бураулап отыргаи елм1з деп, басын да шаикап келедь Касындагыларынын б'фдеме дегендерш ол естзген д е жок, жауаи та кайырмады. Ол эшейшде Россиянын. ушы-кыйыры жок байлык- тарына к о л ь т батыра алмай отырранына наразы ж ур ен и ед1. Е н д 1* ойлана калса, сол мугедектжке 03i де ирелгел! келе ж аты р екен. Калай пайдаланарсыц, кайда апарар- сын, неменене жаратарсык осынша байлыкты? Ж алгы з Ак-буйрат заводы канша ж уты п енд1рмек? Бвдененз nici- ру уш !н шын-ак 6ip байтерек керек болтаны м а? Kowip кеп те кел*1к жок! Ушаков «TeMip жол! Тем*1р ж ол!» ден айгай салы п >Ki6epe жаздадьт. Ж а й г а тускен, кыйымдыксыз-кыйтыксыз-ак, журш кеткеп erutipicTiH !шщд» куйдгрер кезеш енд! алдында жи кын турранын сезн1д| Уш аков. Колп< жетер жерл! тут ас шолып караса, булан 6ip к ап комip алатын em iipic жок. екен... A la на жолда келе ж аты п, калгып кеткеиде rycino к!рген бз р шьтгырманды сескешп eciHe алдьт... К асы н да Турсынбай бар, Ушаков. Алтынды тубегше барган екен... Алтынды огагг дал е з омы каляй п л есе, ту cine де солай к?ргек едк Айналасы адам аягыи саля ал- майтын кыяк нет; аряп тястяр сопелin яопанга орлеп тур

Багар куншц кыйгаш тускен шугласыпа шагылысып, кызгылг кыя тастарга кесек-кесек Ыткен алткндар жар- Кырайды... Аспанра *прелгеи уш ар баста калшыйып ка­ рал жалтыз аркар тур. Ж ука яибектей кеплшр аспанда кед орай калыктап, жалрыз кара буркгг жур. Аркарды алыстан багып, тусе алмай жургсн сыякты. Авдыскан ею жарыньщ б1р!не пана, 6ipiHe зауал сыяктанып найза- нын ушындай етюр аран тастар тур. Калыктап журген кара буркгг кек аспанды канаты мен Twin: — К ол хи д а!— деген сез жазады... ■ — Алтын тубек, Колхида!.. Колхида!., Эшмде ксз- дескен ертегН.. Тоса бер ар кан д ы !— деп, Ушаков Тур- сынбайдын. иыгына шырып, таура ©рмелеп кетпекин бо- лып едн Турсынбай кез1н жылаиша жылт-жылт еткф п: — Слз аспандагы алтынга кызыкпадыз... Оган адам колы жеткен емес. Кереа’з бе, жорарыдагы алтындар epiretf кардай акырын сыргып тас корганиын imiHe кулан жатыр. Алтын осы тас корранныц 1шшде, жерде... Т ау- тау болып уй ш п жатыр. Оран апаратын жер астынык жолын мен рана б1лем!н. Оиы мен ani Поповка да айтка- ным жок, сараи сактап ед!м... Bepi журпиз. Kipiui3 мына укпрге! — деп, калын. караганнын арасында елеуаз ж а- сырынып жаткан келбеу аяанды нускады. Exeyi каскыр- дай жалактап, капыл-купыл апанра тусш Kerri. Ушаков к.арацгы тар уипрмен узак енбектеп келедь Yurip асты тайранак май батлак.. E xi колы б!лепнен бат- пакка К1*ргеш*н сезедк Самайдан сорралаган суык тер са- кал арасымен жылжып, койнына куйылады... Ыстык та капа... Батпак басып ауырларан сырткы кшмш ш«ешш тастап Ушаков кейлекшен калып едБ элдекайдан сап ете тусш аркасьша аттай Minin алран Рязанов™ кердн — Алтын алдымызда, жакында рана... ¥мтыл, ум- тыл.— деп Рязанов Te6iHin кояды. Турсынбай жерге баурын твсеп алып, басы кыйкац кагыгт, кою батпакты судай ecin жыланша жузш баоа- ды. Бул онын ©Mip боны жузш уйренген мелд1р5 сыякты. Алдынры ж актан жарык елестеп калса, ол эдеШ бурылып, кайдагы 6ip ка ранты, буралан-бултарысы коп жакка карай тартады. Енд1* 6ip кезде дэл карсы алдарынан кун- Д13П жарык айкын KepiHin калып едБ Турсьгнбяй каран­ гы yurip ж утмп ж^бепгендей ж ок болты. 0 3 i ле жок, i3i де жок, уи! До жок. Катты сакылдап кулш, Рязанов та жогалды... 254

Ушаков жалгыз к,алса да, ж акьш се-илгси жарыкка карай тартты... Жер астынан жулкына шырып тура кел- дк Айналасы маиагы керген тас KopFan... Ортасы сирек- сирек куба тал шыкдан кец алан... Эр жерде ушр1л1п калран тебе-тебе тас... Тал туптерш устан калган квк юлемдей калын. cipey балдыр... Тас устерш тарлан-тар- гыл тас кына баскан. Кун туспей келецкеде оскенджтен селд!р де ancis шыккан квк кыяктар таспадай болып, тас ]ргедс рана квршедк.. Жер астынан шырар ауызга жонып беро жаткан швккен нардай кесек таста Попов ж а з п г : жазу тур: «Жана Колхида... Алтынды... Ашкап Попов > делшгеи. Айналадары бшк жоталардыц TiKTey келгеи екксшс- Tepi\\ien адырын жылжыран усак, тастар етекке кул ан ке- ледк А з абайласа, усак тастардыц арасында жылапдай шубартып 6 ipre сыррып келе жаткан алтын KeccKTcpi де танылгандай екен. Уш аков Попсвтыд коймасьнп тускел! келе жаткан урыдай жалт-жулт караиыи, етсккс кулап ж аткан алтын булаккд д а жстп. Kaniri урыныц он саусагы буждсй козгалыи, тез кыбырлап алтын тсрдв Ш албар кал талары оцай толыи калды. Епд1 кейлек гin. етеп'нен баска Tyri жоры ecine тусп . Дал осы кезде кый- раш тускен куш#е шатылысып, тау жулгесше гуршлдей с о р ы л ы п , улкен кесек сом алты н ксле жатыр окоп , домз- лаиып к ел in дэл алдына тустк.. Ушаков касыида ешкит- ш‘ц ж огы на куанып Kerri. ©Mip бойы 1зденсе, тап осып- дай алтын таба алар ма, ж о к на?.. Ушаков кесек алтын* ды куш а кт ап кетеpin, open деп ттзееше окелгепде, у шар баста тур ган аркарды кара буркгг те сыйпай келш , кос шенгелмеи \\лт алып, осы ал ан га карай ылдыйлай 6 epiu едк © зш ен он есе ауырды \\лт алса да, жергс кетерш тусе алар ма, ж ок па? Канаттарыи капалактатьщ, тез-тез со- рады. ЖоЛке жуш TiKipeikin, ашулы квздер! от шашып кследь Темендеген сайын эл1 кетш жанталаоканы бай- калады. Б1рак, ол кыран шенгезни босатса, аркардан ай- рылса д а osi аман калар едк Ол аспан кыраны, тэуекел кусы, шецгелш босатар емес. Ж артаска аркарымен 6 ipre кeлiп с о р ы л д ы . Кыйрап калды. Енд1 шенгелш босата алар жардайы жок. Шатнаган кезш ен алтын тозацдай от ша- шырайды... Осьшан карап турранда Ушаковтыц кетерш алран кесек алтыны да аягы н а rycin Kerri. Лярьщ сзin кета* 61‘лем , ышкыиып калды да оянып ксгп... У ш аков- тын есш е алган туа осы ед1. 255

Туе ж ора дегендерге се»бейт!н Ушаков туеше ^ip- ген ©зЫц ойыидагы норселер1 екен}» ©3i де бшдк Ряза- нов, эрине, мунын аркасына Minin отыргысы к-елетш жол- дасы. Турсынбайдын eKi жузд]' арсыз адам екешне шек кеттретш орыс-казакта 6ip ж ан жок. Халык. аузында «Алтынды» атанып кеткен 6ip кен ойпат оз квнлше бай- ланран 6ip тас шемеш. Оны каз1р Попов ку «Жака Кол­ хида» деген атпен кетере дэрштеп жур. Ак.ша майданын- да тым квтермелеп кеткен атактын Ty6i шик], Ty6ipi бос болатынын Ушаков жаксы б1лое де, дуюплдеген лакан- тан мазасы да кетш болып едь Бул далада колдан шы* рып кеткен байлыд болса, ол осы «Алтынды» болар деп есептейтш. Осы T y c i кайта ecine туе in кеткенде Ушаков элдеие- деи т!тipKenin те калды. Кесек алтышшн колынан rycin кеткенi кыйсынсыз 6ip жуйелермен келш Караганды* Ак-буйрат, Н 1лд1 сыякты ез байлыктарына 6ip туспал жасайтын сыяктанды. Осынша байлык 6ip кезде колым* пан rycin KeTin журер ме екен деген дудэмал icayin журе- Iin нукып еткендей болды. Б]рак., аркарды ала кулагап тары кыранды кез алдына экелд! де, мен де сол кыранша шенгел1мд|‘ жазбаспын деп ойлады. Б1рак, ол уилн... «Ол ymiiiHiK» аржатьш ойлап, туй in болранша, У ш а ­ ков ауызга жет5п калранын кердк Алдында манаты ауыр темф шелек тур. Bip ж1пт кожайынды шелекке тыгып, бетш жабура ауыр тактайды колыиа алып оз!р тур екен. — Жср астыпдаяы десятниктер мен штейгерлерд! ту- гел конторга алып кел!ндер. Бэр! де кслеш, тез:рек! — деп Сикорскийге карады да Уш аков сыртка алып шыга- тын шелекке он аярын аттай 6epAi... 2 Тым-тырыс унс1з даланы, тым-тырыс унЫз тун баса- ды. Унс}з дала, унс*13 тунде жуздеген жумыс адамы тас кашап, ком ip казып жатыр. А дам енбеп тунге де бас имей, даланын ойы жетпегенш ксхлымен дуииепе окел:п жатыр. А к, жамылран Караганды даласында катар-ка­ тар уй?лген кв мiр атжалдары сагат санап бшктеп келед!. Курецггкс» мыс кт’рт'штер Екатериибургке журш Kerri. Карагамдыдан кырык шакырым жерде, Ак-буйрат ады- рынын жар кабарында тас пен к ем 1аод| коса шайнап, ко­ са жутып, айналасына от лебш буркш тас пештер eiiTirin 256

т\\р. Ол куш-туш жанатын, енд? мэнл ешпейтш от. Эз1р танымараидыктан тацыркауы кеп болса да, дала еади ол отты ©ипрмейдь Дэл ica3ip у ш жуз шакырым созылран жана жолдардын бойындагы онда рам бекеттерде жузде- ген Kipo кон актап жатыр. B ip жолмеи ком ip, екшии жолмен мыс Kciuepi пеш карнында кездссуге карам а- карсы агылып барады. Сонын бэрше коз?ay салиаи, елж- Ti оятып жан берген адам Никон Ушаков тобесш кара- ганмеи жапкан аласа ж-ер б ар акта отыр. ©з басы к а н т а ауыр азапта журсе де кажый б'1Лмейтш кайрат адамы , оз долы тигеи жерлердщ осындай б;.р жалпы сыйпатын есше алады да, кайтадан ceprin кетедд. Ертенл куидерд!, ке- лер жылдарды ойлайды. Б у й iр i кызарган reiuip пештщ устшде турран жез шайнек шырт-шырт тую'рш к о яды. Бул темip пеш тщ ус­ тшде кайнайтын бар шойнектш эдетг Жол жypiп уйр»ен- ген Степан колбаса мен калаш ы и, туздьт кыяр мен са- рымсатын стол устше тэртшпеп жайып салып, кожасынан енд! 6ip иск кыймылын, кез кыйыгын Kyiin тур. Арак, ке- рск болар ма, жок па?.. — Э к е л ? — дед1* Ушаков. — К а з 1р!.. — Ш айдак Keftiu Сикорскийдщ аттарымен Турсынбай сумды тауы п экелерсш. Тан. атканш а оралып келегпн бол. — Орындалады, Никои Абрамович. — К ун шыга осы арадан ж ур ш кетстш боллйык. — Жаксы, Никон Абрамович! К уш а к-куш ак суык ауам ен 6ipre Жумабек т е р е ке- л т ю р д ь Ж ал пак, жагасын шалкасынан тастаган к.аптал каскыр imi к пен гулю тымак. кесж ш он?й жонланып ал* ганын айткызбай, баяндап тур . Алгаш кездескенде бул жупыны кшнген, жiнiшкe мойынды, арыктау адам сыяк- ты с д 1. Ka3ip толык. жуздТ кыяк. кара муртты, шуйдел! адам болып алыпты. Kipe бере а млндык, айтканда даусы да м акпал копыр, салмакты шыкты. К аск ы р imiriH кабыргага курметпен win, ж еш л пуш- пак imiKneii келin Ж умабек кожайынга колын созды. С аусактары жуп-жумсак, жып-жылы екен. Ш унгыл ка­ ра кез лещ* жандакып, кяймыкпай ка райды. — Ж акы н отыр, шайга кел... Д э л осы кезде Ушаков оны i3nerici кслмесе де, ол Уш аковтыц туп 2з]не тусш, куы п келin едт. Тагы да узак жогалып кетед!* екен деген хабарын естш, тунделетш ке- 17 М у ср е п о в 1Г т. 257

jiin Кдрагандыда басты. Ещи 6ip айдап кей.'н, алты айга дел жалдаган казак жумыскерлершщ куш бггедк 9 л\\ кат- кабат карбалас устшде келе жаткан кем1р мен мыста Жумабек аркылы жалдангаи бес жузден артык адам жур. Олардьщ эркайсысы Жу^мабек ушш сылдыраган а к ­ т а — у ш сом! Уш кумю сом!.. Бурыйгыларын елге кай- тарып, жацадан тары бес жуз жумыскер жыинап берсе. Ушаков OFan мыц жарым сом санап бсруге тш'сть Жума* 6eKTi тупделетш айдап акелген де сол. Бар зн п м ен щ осыпан келш чзрелерш жаксы бы етш Ушаков булай карай аяк салгы сы кслмесе де, Жумабек сыналап экелш epii<ci3 кыстырып калы п отыр. — Калай, Жумабек, халin. жаксы ма?.. — Жаксы, Никон Ибрайимович... Ci3re берген уадем орнынан шыга ала ма, жок па деп. жалгыз кайгым сол рана... — Кыс калай етшжатыр? Луылдарда кунзелю жок ла? — Жок кершедк Никон ИбраЬимович... Екшил кезек- ге келмек жшптерд! аралап келе жатыр ед\\м, 6opi де даяр отыр екен... — Ип'лш би калай, аманшылыкта ма? — LIJyKip кудайпа, аманшылыкта... Уэден орнынан шыксын деп, Meni керген сайын тыкыршытып коядьг... — Менен сэлем айтарсын, рахмег дерсш. Осы жолы Кызылжарда уй салатын шеберлермсн ке.гпсе кайтамын. Майдан бастап улкен уйш сала бастайтын болар. Он ею белмел!, ете сулу уй болып шыгады. Сухорков дейт1н Екатеринбург архитекторьшыц езше арнап'салдыррап yni- нщ жоспарымен салынбак- М ен т ез1мде ондай уй жок. — Шомылатьш болмес1‘ де болады деген рас па? - - деп, Жумабек 6ip сот ез ойынан ажырап, Игшкт’щ сал- дыратьщ кыскы уйше катты кызыгатыныи б1лд!рш алды. — Рас. — Тары адндай белмелср1 болмак... Ел inline ертепдей тарап кеткен 6ip ацпме — кыскы уш бггкеннен кейш Игшктш бала-шагасы далага шык- пайды екен деген 6ip кауесет едь.. Намазы да, баскасы да^сол уйдщ пшнде бола беред*1 екен дегенд!* журт cere сейлеуге бата алмай, кауштену мен гандану арасыпда рана эдпме стет{н... Казак тШнде кеп норселердщ аты жок. 0 3 i жасап, e3i пайдаланып кермеген норселерд! ез ть л?ндс атай да алмайды. Соныи 6ipi кала уйлерше де жа- на Kipe бастагаи мэдениет белмелер! едк Жумабек осы 258

6ip жайды анык.тап алу уш*П1 Ушаковтан сурагысы ке- лед! де тин жетпей кыйпактап отыр. Оиы суpay ушш уй- тетшгбуйтетш белме деп турасынан тартпаса болатын емес. Мэдениеттщ (ртлмей, елемей айта беретшш анайы- льгк, ешуакытта атгап ете алмайды. Аиайыра — анайы- лык, капа epci емес. Тере Жумабек, анайылыкты ауыл ортасында, журт кезшше 1*рюлмей icrrefi 6cperin торе, сонша кызыкдан норселерш сурай алмай жаяулап келш, ©3 жумысынын, жайьша кештг. — Екшхш кезекке деп кзгаздап койран Ж1г'1ттер1м келген оз1р отыр, Никон ИбраЬимович... Б1р елу шакты адамды рана сырттан i3A-eyre тура келетш. Эуел с*1збен уацытын кел!сш алып, осы жолы карт! болыстарды ара- лай дайтпадшы ед1м... Алрашкы кезекте келген жшптер до тез1’рек уйлерше кайткылары келе;и ексн... Жанадан алынагыи жшттерд! кай уакыткп келп'ргешм дурыс бо- л ар? — дед! Жумабек. Ушаков Жумабекпен арадагы арбасу пердесш амал- сыз б!ржола жыртура бел байлап, бул кунге дейш бур- кеп келген ойын ендц 1рюлмей ашты: — Жумабек,— дед1 ол, кярсыльтк егуд1 кетермейтш каткыл у имен, — б1з кашанда айласыз-алдаусыз, адал- дык, пен шьшдыкты рана бклетш болайык деп келгсш едж кой? Е спите ме?.. — Ешмде, еамде...— дед1 Жумабек, iuiiii отырган шайына шашалып кала жаздап. Айла-арамдыктан безн нуд1 6 i.4 M e c e де, кыйыстыруды ©иераз-ак былш етюзе салатын терец окай усталарын да тез сезшш кыпылдап калды. Ушаков онысына аяушыльик еткен жок, кайта, эр созтде арнаулы з\\л[ барын ангарта: — М еш к жумыскерлергм уйлерше кайткысы кследД дсгсн сез рас па, сол? Мен иегып оспмед^м екен? К'шге айтыпты? — деп кадала сурады. Ж умабек шамасы келгепше ецш бузбаура тырыеып: — Ауылдары эке-шешолерц бала-шаралары айтып отыр...— деп, iain таптырмайтын кец шайырра карай суй- ред1‘ ... BipaK, онысы Ушаковтыц куларьша шрмегенш де тусите калы п :— Ci3 маран жумыскерлерд! алты айга деп жалдаттырмап па едпиз? Олардыц Kyfii бпуге жлкын гой... Мен соиымызды уэде керемш... Солай емес пе? — дед!. Егер Жумабек тура осыдан бастаса, Ушаковтыц з\\л айтарлык ce6e6i де болмас «едк 0 з кулкыны дегенде арам- 17* 259

адалды айыра алмай калатын эдет! бойынша ©riphc к а с ­ ты да, усталый калды. Достарымен тугел сырмшез болыи алган Ушаков енд1* оны б!ржола ыктатып алгысы колin, бастырмалатып Kerri: — Мешн. жумыскерлерш ко ойлайды, оны сен бшп бермсйтш бол,— дед1 Ушаков.— Оны мен озiM б!лемш. EkIhlui*, олар уйлерше какту туп л, уйштерш осында ко- Miipin алрылары келедк Ушшшч, мен ак.мак, емесшн... Ко- Hiii жумыскерлерд!* унлергне кайтарып, жанадан келетш жтттерге кем1*рд1 калай казуды кайта yApencici келед* доп бекер ойлапсьш! Кетем досе, 6ip адамды да зорлап устамаймын, 6ipai<, кумоймын, куа алмаймын!.. Ушаков эдей! узак. сейлетт кета. Жумабектщ вшнш калий езгергенше карап тым жудеп кетсе, аздап улйтдемо- уш 6epin, умптене бастаса, кайта буктырып узак ойнады... Шынында ол ойнагысы келш отырран жок, жумыскер жайын ешкнмнщ ойымшык етуше бермейтшдтн (Иржоля антарткысы келш eAi. 9 cipece, жумыскер тауып беретш подрядчип Жумабекке осындай 6ip сабактыц ете керект! болып жургенш кептен сез1нет1н. Сол сабарын тугел 6epin болганша тартынган жок.. — Ал, енд1 маган не буйырасыз? —дед! Жумабек Ушаков токтаваннан кеЙ1н. — EcKi жумыскерлср'ш козралмайды орнынан. Сон маган жанадан жумыскер жыйнап бергенше, есш жумые- керлер,:мшц турактауына жэрдем ег. — Жак,сы, жаксы... ужштерше айтайын, кутпеадер дейш... — Олай емес, жазга карай ушштершш кеипп кел у!не демеу бер. Майкудык, Терект‘1 езендершщ бонына ке- niin келсш. Кыстау саламыз десе де рухсатетем. Тусшшт? ме? Шоп шапсын, еп‘и салсын,— дед1 Ушаков. — TyciHiKTi,— дед1 Жумабек, бостау рана. Онын мык- тап rycinin турганы жумыскер тауып беру жумысыныи ез колынан шырып кетуге бет алваны o;ii. Епз Нура ка­ тар суалып калатындай кершд! OFaH. Жумыскер жалдап алуды тугел ез колына кенлрсе, онын арты кыйтыксыз да болмай калмасьш бметш Уша­ ков енд1* азырак езу тартып, шенгелш босатты: Б1рак, мен сеии жэб1рлемеймш. Kewip мен мыста орныгып калатын казак жумыскерлерш ymiii адам басы- иа уш сомынды алып туратын боласки деп, Жумабект1н кезте калллды да, онын кезшде сене калган от ушкыны 280

кайта тутана бастаганьш Kepi а:— Будан былай сен маран жанадан жумыскер тауып беруден repi ecKi жумыскерле- piMHiH ;. рныгып к.алу жагын кв61рек ойлай жур. Тым бол- мара лда бес жылга...— деп, с©з аягын ашпай токтады. Уш сомды ccni кел’к'ш бойынша алты ай сайын бере ме, жыл жайын бэре ме, элде rirm Cip-ак. рет твлеп, ар- жагыи су аягы-курдымFa айиалдырып ж1бере ме, ол ара- оын Жумабек данша ашып алеысы келсе де, батып сурай слмады. Опыд орньша, ксйш ез колымеи ep6 ire. журстш, peri не карай даланын. оз салтына суйей салура да келе- гш у ?■:..*н б:р болешц ушыгын ангартты. Онысы казак жу- мыскср м^шн. GUAipicKe б1ржола орныгуы ушш бас бе- гсттерд;И OipS сдь.. Жорш, суын, мекетн тастап баска жакка кеткен адам ол жершсн б1ржола айрылады б1зде... Баска ага- йыядары С а у р а п ал алы да кайгармайды. Муны слз ескере- г1.ч болыцыз...— дсд1‘ Жумабек. — Кал ай айрылады? — Кеттщ, айрылдыц... Сол бас-аигы. — Е, ол сатып кетпейд1 гой жерш? — Сатуга болмайды да. Б!зде жер, тутас алранда, у р у д ы н мулк], одам 6epi — ауыллжК. — Онда калай болраиы, казак жумыскерлер! мунда тур акты болып орныга алмай ма?.. Омы сналдымсн И п л 1к Силен сураганыцыз дурыс Полар... Осыггша кеи жсргс колы жасаганнык куилмен емос, торт тул1*птц riciMCH байланысып отыоган казак. е л 1н!*н оз1не т;:пыс 6ipa3 жайларыл Ушаков кайтадан есшс алдм. Казак даласынын. жалпы ncci Алтай-Кдппык. деген сыпк,- чы урул ар скет рас. BipaK, шин несг Игипк сыякты уру iuiiiiacri белд! адамдар. Ж утау мен баю, кушсю мен олсБ реу апкыли бул иелер де шлнара ауысип турады. Тунтеп к о л го т е Kaaipri казык тагы да Иплп< ckchIh шпне гуй- Л1 дс, Ушаков одан opi казбалаган жок. — Опы кезм-где керсрм^з... Бара бер, айт-канымды ерылда,— дед!. Ж умабек тез киллп, шырура айналды. Каптал кас- г.ыр iiiiiKTi'H олдс гака шалкасынан жаткан сэид1 жага~ сыныц арт жагы туршнкшеп Kerin, necinin баппен Kitinc -.чмараньж корсеп'п тур. Бастыра киген тулк\\ тымактыц нш'нде у<ана d ip болелср коздай бастагаи сыяктянады... Д ала мен o.vupic сыякты ei<i жат гыц кейде жехил \\лс- 261

ricin, кейдс ауыр соктырысып кал ар кезеш де жакын тур екен-ау, деп ойлады Ушаков. Орыс жумыскерлер! бул Да­ кара турактай алмаса, казак. жумыскерлер! ылрый ауы- сып туратын болса, ешйр'ютщ ,0 3 i 0Mip»4i бола алар ма? Жок, эрине, элп коп нэрсен! есюе салран екен... Уй касын- да плетенмен коршаган огороды болмай, тан ата к.осыла эндететш он шакты коразы болмай, каданын басына гор­ шок шнбей, орыс жумыскерлер! бул жерге турактай ал- майды, эрине... Елу тауык пен 6ip кораз кердеддем журсе орыс жумыскерлершщ де орныкданы болар еднау!.. Даланын тым туракты енжарлыры мен жаны ауыр- мае жаттыкына тэуелд! болмас ушш ол коп нэрселерд! езшше орайлай бастап едь Эс!реое, жумыскер жалдауды ез колына алып, Жумабек сыяктылармен ат куйрыгьш Kecicin, айрылысып кентский едк 9 з!рге ол ойы болмай- тынын таныды. Кара жумыска 61'ржола ауысам дегеи адамды дала зацы жераз калдырам деп коркытатын бол- са, ол бугауды онай узуге де бола бермейтшдей кернци. BipaK, акшанын. барынатыи Tonipici барын Ушаков сст!- ген емес, аиайылыкка да багынбас деп ойлады. Жок, жу­ мыскер туракты, тургылыкты болура тшеп! Осы ойына 6epiK токыраган Ушаков штейгерлер меп дссятнпктер! келгенде, анаган-мынаран мурындык бо- лып, наразылык турызып журген нэрселерд1 уз1лдьке<йл;и шешш бердк — Кеил'рщдср, мен эуел! Карагандыпы баскаратьш адамыма тапсыратын жумыстарымды 6iTipin алайын да, оендермеп кешрек отырып сойлесейж...— деп, Сикорский- ге карая: — Сеи кагаз-каламынды альш, жаз! — деп, орныиаи турып, буйрыгын сойлеп Kerri: — Он бес куннщ ш и л о , жумыскерлер уш т -монша сальшып болсын... Кырык шелектен су сыятын торт улкен Ky6i, сепз KicLniK шабынары болсын. Жаздын ба?.. Мон­ ша барагын бес кунде казып болу ушш жыйырма жумыс­ кер босатылсын. Моншанын кабыргалары шахта сыякты агаш преулй идеи! тактайлы болура Tiiicri... Кашна акта керек?.. Жете ме сол?.. беремш! Айтысып-тартысып, жешент алар 6ipa3 энпмелерд! Ушакоптыц даура салмай, оз ерюмен, ©з буйрырымен тие- min тастакандай Kopinrici келген|‘н туешш, десятниктер нзара карасьи?, жымындасып койды. Ушаков оны ацдама- гаши:й 61Viын, Оуйрыгьшыц аржарыи сскергп: 262

— Кар кет'ш, жаз шыгысымен алты тас барак салура icipicLnciu. EKeyi уйльбаранды адамдар ушш, тертеу‘1 салт басты адамдарга... Алдагы кыста жер барактарда «еск1 жумыскерлерден 6ip адам турмайтын болсын! Еск*1 жу- мыскерлерден деп айырып ж аз! Барактар кос терезсл*1, такдай нар тесслген, децгелск neiirri, жарык та жылы болу га THicri. Жаздыц ба? Канша каржы KcpcKTiri маган 6ip айдан калмай тапсырылатын болсын, жауаиты адам сон ©зщ, Сикорский, мен оз1м — Ушаков... Тура жумак болады еюен!..— дед! Шило карт, куа- пьпиы мен сыкары екеушщ кайсысы екешн ааеартпайтын уимен. Десятник атыц колда н алган езге жумысксрлср шыиымен сснш, шггершен Ушаковка алгыс антуга жакып отыр ед?, Шило карт содан какнай жасады. Жумыскер жузшдеп кубьглудын 6ipA«e-6ipin ескерту- ci3 0тк1збсйп’и Ушаков ез1‘нс карай кулан коле жаткаи кош'лдерд! б!ржола уйытып тастау ymiii ец сош-а сакта- ; ии, ен салмакты буйрыгыи берди — Майкудык, TepeKxi езеидерппн жагасына жуыыс- керлер огород enerin жыйырма десятина жер жыртылык 6epLicin. Жалакыларынын, ece6ine Акмоладан тукым экс- лш беру Сикорскийдщ озше жеке тапсырылады... Турак- ты к азак жумыскерлер1н*1н. ауылдагы ушштерк туган-ту- ыскандары кепип кслуге кеиДл бкздрог, М айкуды к TepeKTi, Букпа суларынык кай жерiне отырамыз лесе дс ер!к! — дсп Ушаков Буланбай мел Байшепрге таякьтп кс- лш: — Сендер туешдйщер ме? Казак жумыскерлершщ ymurrepi кошт келе\\пз десе, калаган жерше консын! — деп, жогарыда аталган уш судыц бойын тугел кайталап атап шыкты. Коныр тебсл ауылдардын конынан айрыпмп, а^алт- к\\;лттап калганы» жаксы бьпетш Буланбай мен Б ай те- rip Ушаковка адал алгыстарын айггы. — Жу-мыскерлсрлер мал устаймын дей мс, кус асыра- гылары келе ме. соидайларыи да сурай журу куна смес шыгар?— деп, С якорекииге к ы ж ырта карады да, Ушаков буйрыгым бгппдп • - Дурыстап Keuiipin жаз д а ; мына жерге iл iгг кой?.. А к ула мен Зубовтан баска десятниктер Ушаковтан 6i- раз норсси! каталырак турде сурамакка ойланып кел in едк Кожаный шакыртады дегоид1 ест:ген жумысксрлер до— пйтындяр. берет, орындасьти, б?з ло адамбыз гой? — досш калган. Ушаковтыц оз аузынян берген жакал-ы буй- 263

рыкынац кейш жумыскерлер енд{ не кыларыи 6!лмей, акырысьш калды. Олардын неге бегелгешн танып отыр- ган кожаный оцгьчепш 6eritг ©о ойындагы арнадан аудар- магысы келш, сезд! таны да 0 3 i бастап Kerri: Ж умыскерлердш сурайты ндары кеп те, м е н т iстен аларым аз, оны озгм де жаксы бкиемш,— дед! Уш аков.— Нс ктей аларымды ез кездср щ ш е алдарына салдым. Сен- дердоп erinepiM — ж умыскерлердщ тктеп'н маран к а л г.и тугел ж епо'зседдер, менш бср ген буйрыгымды да туго.) жет1Ш 1*ндер жумыскерлерге. К е т е м ш деген жумыскерлер- Ai кушпеи у с т а л отыра алм айм ы н. BipaK. кайткен кунде де тур акты жумыскерлер1М б о л а д ы меищ! Бупн 6ip ж у- мыскср кетсе, ертеи оны к слсд ь М у н ы жумыскерлер еете- piiicn шыгармасын. Енд1 уш а й д а орыс жумыскерлер ini к кун! бНед|, оран денш ойланаты н болсын. Казак, ж у м ы с ­ керлер! к алам ы з дсгенд! ез ауыздарынан айтыл ж ур* рах.мет айтып кушагымды аш ам ы н. Мен сейлеп б о лд ы м , сендер сойлендер,— деп, У ш ак ов айкала парады. Десятниктер э.-ii бегелш отыр. Жалгыз буйрыпаимен алдын орап кеткеи Ушаковка ауыз толтыра айтар еш- нэрсе калмаFan сыяктанады. Муидайда орынды сез ант.* бкчетш Андрей Выковка карасып кояды. Быков Ушаков буйрырынын. алды-артын барлап, ез ойымен отырган сыякты. «Буйрыктарьщ калай орындалар?» деп ойлады ол. — Бi.3 осында кате жатканда он оепз жумыскер жсл- да елдк Зан бойынша олардын уйтштерше татенепн акша неге теленбей келед!?— дед1 Шило карт. — Жппм-жсЫр болып калган бала-шагалары ашыкпай отырдел ойлайсыз ба? — Осылай болмашыдан бастап улгайтып окетет!н од*. - ri болушы едк шал соиысына карай бой урван сыякты. — Мен ез!М жалдагак адамдардан ymeyi каза бол ган екен, олардын уШштерше твлейтж а-кшаны 6ip кун ке- ипкпрмей табыс етшд!м. Ал, Рязанов мырза хбберген жумыскерлер ушш мен жумыска KipicKen куниен бастап капа жауапкерхпн. Одан аржагынын барлык жауапкер- Ш1*л1*пи Рязанов мырза ©3i алган... ©зшен сураныздар... Жолшыбай казак ауылдарында жасаган карыздарынды жалакыларыцнан ani кунге дейш устатпай келем!н. Ком- пашшкыц баска мушелер! макул керсе, Keuiipin те ж:бс- рермгз д-ел ойлаймын,— дод1 Ушаков. Енд1* 61зд1*н колымыз Рязановка жете алмайды. Пожалуйста, ездер1?* кел1с!п, осы арада теленетш еттк- дер. влген жумыскерлердщ сомьяляры 6i3re тапсырьш 264

отыр, жоктаушы 6 i3! Элдекайда тенпреп журген бала- шаралар Раз аковка барыа» тенддк сурай алмайтыныи иа- гын бшмежпэ?— дел, Шило карт шуГшге сейлед!. — Жаксы, мен ездерщмен uipre жоктаушынып 6ipi болура уодс етейш. BipaK, жауапкер мен смес, Рязанов екенше дауласпантыи болыкдар,— дед1 Ушаков. Мунысьг- на Ш ило карт та дау айта алмады. — Б ул жолы С13 жанжалсыз-ак, жедд!шз. Шьшын айту керек, ете оаай жендпоз,— дед! Шило карт. Уша коз кед бейлдене кендилдеп кулш: — М ен сеидермеы жаижзлдаскым келеД1 деп ойлап па ен? Ж о к т карт, мен сендермеи калан да келклм т 1лш тауып, кол д аса кыймылдармыз, деп сеиетш адаммын. К»у- дайга шук!р, жанжалдасарым аз емес... Келщдер, арп- мызда жанжал болмауы ушш iuiin жгберейк!— деп, ка­ ланы бокал, кырлы стакандарта сыдк-сылк стюзш арак куя бастады. Содан ксшн — уш ай боны дурыстап ойлан- сандар, кетем1*з дегенд'1 коярсьшдар, дед! Шило карт пен стакан канысып жатып. — Кулагымыз естш , енд! кез!м1збен не керсрмп... экпме сонда рой! — дед1 Шило карт. Ушаков оны ацрарманандай, Выковка карай стаканы» тоса 6epin: — Мешндпе, орыс жумыекерлер! турактай алады лен ойлаймын...— деда — Жумыскерлердщ турактап калуына 6\\зю карсьт екен деп ойлап калманыз. О л С1‘зге капдай керек болел, жумыскерлсрге де сондай керек. КЬтп ci3Ain колынызда. Byrinri буйрыктарыныздын. калан орындалуында...— дед! Быков. Буланбай мен Байшепр кара куйе колдарына мелдд- реген арактап жусац кетпейтш Kip журып калатындай керш, стакандарга урке карап отыр. Колдары созылар смес. Корг замав, ата-баба, салт-сана, ыскаяк. еслам, бэ- pi кел in стаканмен ек1 арака тура калгандай, еидер! бу зылып кетттк Ушаков iui деп куштей бастаса, бул eneyi 6ip стакан арактан кем1рд1 тастап журе беруге де бар сы- якты ед1... Ушаков оны icrereH жок,- — Оларга арак неге куйгансыцдар... шай куйык- дар...— деп. бул екеуше оз! жакыпдап келд! де: — оеидер катай ойлпйсыцдар, казак жумысхерлер; уйлерше кяйт- кыларьт келе ме, калгьтлпры коле лте? - доп сурады.

А );к еи 1л,, айласыз Baiim erip: • К а й тар >K{ipiMi3 болса, кай тар едж... Кайтар ж ер1‘ - mI j жок. Кайтпаймыз,— дед1 д е токтап калды. — С е и к ал ай ойлайсын? — дед1 Ушаков Буланбайра бурыльш. — М ен in жалгыз теш ем мен жалгыз балам катгы суыктардыд тусьшда 6ip а й лы к KopeKTepi ушш меж eKi жилка ж а лд а и койыпты 6ip б а й арайынымызра... Нт ал- гап, курт алкан, тсзек алран... О д а н 6epi eiti ай o n i... Ш е- шем мен б а ла м кацрыра-кацрыра ©3i осында ж умыс- та ж урген 6 ip жолдасымнын. у й ш е келшть Ендз бэр! ко- силып, с о л уйд! жутатып ж атк а н кершедь 0 з1ндз к а л ай ойлайсыз, мен сол ауылка кай та аламын ба, жок па? — ncvii Б ула н б а й . — Е ю ж ы лга жалдап кой ганы кал ай? О л немене? — М еш жалдамаганда кем ш р неменесш бермек? Аш - тан о л с 1‘ н бе? — I3ip айлык гамак уийн ею жылга ж алдаган ба? Б уланбай мырс етш калды . Ж алдаган кемп1р см ес скенше тусш е алмай туррандай KepiHreii Ушаковка к улд к 0 з ;.н сонша тайыз керген Б улан бай ра карап Уш аков та жымыйып: ~ А уы лд ы н дауын кезш де керерм1з, кар icexici мен барлык ж умыскерлердж yftiiiiTepi 61зд1к жерте ,кеш in келош. Ж е р -с у жетеди акы -пул сурамаймын — дедк Тац ата Ушаков журш кеттк Кайда барады, каш ан кантады, оны ешюм 61'лген ж ок. Ж умыскерлер барагы на ацыз болы п, оиыц тунде С икорскийге берген буйрык.та- ры калды. — А лдакаш ан осылай к а т а л сейлессендер, енд\\п моншада жуынып жататын едш... — Bi3 болмасак, бул ж олы да ауыздарын ат ын к а ­ ла беретш ед! ерюектер... — Сикорский енд! тырп eTciHiui, кэне! — О ры ндамай керешил, ш аш ы н 6ip талдап ж у ла - йык! — д есш , ойелдер дауры гады . Тыйтыктап отырран уГи'штёр’ н Kemipin ал>та р ухсат болганына казак ж у- мыскорлер{ к а п ы разы болып калы пты . Уш аковты ц сонры буйрыгына ж алгы з Сикорский Fa- на капы , на разы болып калды . Оран унамайтыи 6ipra- лай парсе бар. О л ушш Ком панияны к жумысы алга б а ­ са мп, артка баса ма, оиыц e x e y i де 6ip. Ж умыс оран вз! yiuiH, акш асы ymiH рана керек. Ж умыс нерурлым оп- 208

па мен б а т п а к к а ксзск с о г ы л ы п , кар б алас х а л ш д е к а л а Серее, он ы ц Tkieimiii де сол. А^ай-кьш кудын, устш дс, охш ада а уъ ш , батпакда ба ты п н елср нал танин ж а л г ы з л л л а r a n л би ш ек . Ен;п а б а н л а с а Уш аков бар Т1зг1ид1 6ip д о л га я.ты п, icriu бетш 6ip а р н а г а аударгалы к е л с д ’1 екен. С икорский ецзлдымсн оры с жумыскерлерник турак- тал к а л у ы и а карсы едт. О ц а й у д а л а у г а коне б е р е т i и к а ­ зак ж у м ы с к е р л е р ! каз!*р с о л а р г а су йен in, кы й кац ш ы га - ра б а ста д ы . Ондаган ж ы лдар О р а лд а болып, оттай етш келгеп ор ы с жумыскорлср! алыс-ж улыска дайыи, окай аузыда т у се р емес. О р ы с-к а зж жумыскерлерш eKi айы- рып у с т а и , e id турлх д о с т у р г е K©H;xipin алм ак ш ы едп Орал ж ум ы ск ер лер ) ол ьп ж ы п а д а ж1бермедк С о л ык- палра к,аз1р У ш а к о в ты ц ез] д е Tycin бара жаткан сы я к т ы ... ЕкшшГ, тас блрахтар сальш сьш деп бершген буйры к, о д е т Сикорскиидхц коз in к у т ы р т у га курылган тузак. сы як тан ады ... М ен уй сала б х л м е й м ш , ocipecc, а л т ы ба- рактыц к а н ш а г а TyceTiHin к а л а н есептеп ш ы гар м ак п ьш ? М онш ага канш а акша керек д е ге н д е ауызга ж езл ж у;; сом rycin к е т т i де, айттым д а салды м ... Алты тас б а р а к - тын н еге Tycepin есептеп ш ы га р ы п кор!.. Тек капа оси сыякты, т у б *1 келш жалгыз ез басыпа согатьт кдуттсрдси ыгысып, Сикорский орт бклшбей ту- рын карга т а салуна бел байлады. 0 з басынын. багы yiuiii, 6ip взппц кулкыны ушш, адялдык, ар, уят, ннмыс, адамшылык, деген усактарга орыс отаиын коса on iu- йынга сатып жгберу сорлы Сикорский унпн ешпорее емес ед i. Одан коп оцайга тусеггш жалган жалага ол ой- лапгаи да жок, ipK'uircn де жок. Жолды калын кагаз- дыц eni жолына Рязановтын. ез атьш, окесшщ атмп, асыл тукымып, кызмет бабындагы шеи атауларын, ал- гап ордендер in т!з1п келш, аягына танктай етш лен белпеш кадады да хат жаза бастады. «С хздх'ц ец сонгы та п сы р га н ы ц ы зд ы мен копке д е й т Tycine а л м а й келш ем, к у д а й с ы з , зансыз д алада т ы ю с ы з коздап, катерлх* каушке а й п а лы п бара жаткан к а т -к а б а т к ы л ы к т а р е р iкс 1*з угы н д ы р д ы » - - д ен бастады С и к ор ск и й . С ейлем м а ш а л ы да сулу к ур ы лр а н д а й , онын уетш е, еш- кгмнен у р л з н б а й , ез ойынли т у га и д а й кершдь «Б у р ы й гы 6ip хатымда о н ы м а урланып Kiprea ш уба сы якты б ip ж айларды а ’зпе o L x a ip e отырып, 031М о п т а мои б е р м е ге н ед!м. Оныма к а т т ы екш угс тура к е л д к К е- mirin б о л е л да осы хатмм а р к ы л ы ондягы ангартканы м - 267

лы толыктырь плсалх, гомспшitiiiuioii кеипрун1зд1 егше- •ii»... Уакыгын отюзш алып хабарлап отырганымды ci3 копире алалы скеи деп улпттене дс алмаймын. Мешя желгыз коргапышым жыйырма жылка жакын сЬдщ адал кызлитниздс болыи кслген|‘м дсмсссм, одаи баска .-К'.аларым да жок...» Осы сыякты оз кунасын ауырлата тусу аркылы ай- тарынык салмагыи да табандатып алып, Сикорский сн- ,ni icriu оз жайыиа хеши': «Ушаков мырза жумыскерлердщ аз рана дауыс ко- repneniHoa ыгысып, не тьлесе де тугел беруге Оуйрык ет- ri. Оны мына буйрырынын кенпрмесжен де бпйкарсыз. 0?ан косарым — ауызша берген буйрыктары будяп он ссе узы;г. Жумыскерлер ортага алып, стан буйырды. ол маран буйырды. М е и бул буйрыгынызды Компаниянык шешужен кейш орындайтын шыгармыз деп, анкаусып <?Д!.м, кагаз бел кетермейтш сездермен Компания му- шетерш калай баралайтыиын да айтып салды. JSipi маскунем, 6ipi кунезер-комарай, енд! 6ipi сдан да жа- ман... Жумыскерлер отыр екеи деп, ipKiлген де жок. Сонымен сорлы Сикорский шел далада Караганды де- 1Чгн кала салмакшы! Моншасы Москваншндей!.. Vn.ni- баранды жумыскерлерге жекс-жеке белме... Кос тере­ ме, голланд ncnii! Ю'лем тесеуден басканын 6api бар!.. Буйрыкта айтылган уш судын бойына ондаган казак ауылдары келш орнамак. Мал багып, шел шабура meri жок ерюндж! Оны жумыскерлерД1*н ездер! де «жер жу- магы» деп елеуреп жур. Алты ай ауыстырып отырура болатын жерде туракты жумыскер калалары мен жу- мыскер ауылдарын жасаймын дегенге мен ез'ш туеше алмадым. Каз1р кырда аштык басталды. Бурын алынган жумыскерлердщ кунше елу тыйыннан толеп отырсак, снд1* жалданатын казактар icyHiне отыз тыйыннан артык сураура ауыздары да бармайды! Егер Ушаков мырза рухсат етсе, мен он куннщ 1шшде отыз тыйыннан мын жумыскер тауып алар ед1м. Жэне сол отыз тыйын ал- дагы коп жылдар ушiн езгермейтш шек койып кегпес пе едП.. Мен жокты-барды шукылай 6eprici келмейтш, оте папгыш адам екешм езиизпе де белгш, 6ipaK„ осыя- ша онанра Ушаков мырза туешбей отыр деп плана ал- маймын. Сер}ктеЫн!*з туралы ынгайсыздау соз айтканы- мл icemipiM епш’з, сене алмаймын. Муным уиян к.андай 268

/1 \\ i. б с р с с к ь л* катером in, (Ирак, адлд о й ы м д ы ж а сы р и j рМЬПГ. Шь.чып аигканда, мупда орыс жумыск-ерлсрш устау- ды?{ е 5г сц улк еч зыян ско:пц до д олслд оп ’ м келеды О лар - Г;* карам жумыексрлерппц жадждлс ы км мбитка тусгп отыр. Каз1р оры с-казак жумыскср. iepi ;;ен civi тур- jp иды б о л п л с у ум ilin e л б ’р ж ола анрылдык. Лрнан куш- т| oi колы м ы збеи кы м баттаты п агырмыл. Орыс та жок, к:'ла«(, та жокк ж умы скср д еген бар.1 >'j;j;*кoi^ м ы рза тс к кала оеы дай сейтейдЕ С ю р с п д щ ез о;ынр*!стерпизге ж\\- шаслср кср^х болей, ецпдды меи К драгдпды га Ж1боргсн жу мыскер 'ерш Ездi канторы п алганы цы зды м лк у л кврер c.'.i «. V i'n u a ru курек пен к ай ла жумыстарын.т к а за к ж у- Muci:ep**iepi д е ж ара:! ж аты р. Ж алак ы н ы шь:п магпаеьж - Дй т;*м.-;:дстугс солд'» г а и а к олы мыз ер.чпг ж егсдЕ У ^ т . : : : мырзанык буйрьп-ы бомыгпщ Караганды ко­ вриги е..екарушысы картон, капуста егетн: болганыи да i:o|>vpci3... Ендд б;раз жылдаи ксй;н Сикорский б?р байдын койып багып жур дсп есггсетиз, таиданбайтып бо- лмныз. Даланыц бораны мен дауылы кандай кутырын- fhi. боле а, бакь-лзусыз журген адамдары да со?ап уксауга тырысатьш сыякты... Жалкыз мен емее. ком адам - дапдыц ойынша, узам ай Караганды деген империя бол- мак та. императорьшын фамнлиясы«У» хзрпшеи баста.i мак... Ей сокгы 6ui4ipriM кслетш oip «куаиышты» хаба- рым — С1.1Д1Ц сек!МС!з деген адамынызды магаи штейгер ет!п га- а'д чгдап берд!! Одан repi сауатты адамымыз жок екен5 рас, бipак. жур:с-турысы, беймазалыры, карсы я- са кетуЕ мси бЕтетнл штейгерлерд?к 6ipiue де уксамгй лы. ОйелЕм доп ала келгеи Елизавета Быкова дегеи адам Петербургтык жогаргы когамына лайык. Сол екеушш ^рлз-бпйлм ехенд-ктершс де шектеие бастадым. Ол жай уза май лшьпмак. Егер ойлаган жердей шьп-а калса, одеп сайтамг.ггеыз доп соклесс1з. Муи; лй адамдар жайында угыныепгч-ан уаккткмыз болмагаи шыгар дел ойлаймыи. Осымша шсктеп шыгып жаткан зансыздыкты керш отыра беруге кал ай шыда.мык жетед! лен урысуыныз да мумкж. Ахталу ушш емес, эдЕчет ymiii шындыгын айт- сам, 6ipiHuii, муныц oapi бул куиге дешн буркелш келш (дурысырак. айтканда, жарыкка пгыгуга бата ал май ко­ лко. бу1. • 'л и а букрык pcTin;i.e жарияланды. Екйнш!, ме- н’и N’i.iaxfii; *••л-пгдалг танк.м^сыйтьшьгч да рас. Эрине. 269

.мен одан корыкпауыма да болар ед!, 6ipaK, коркамын. Ci3 алыстасыз, Акула мен Зубов 6iTey берене, дэнбек, кара куш. Алайда, смздщ езЫ зд еи турадан тура иускау алтанша, мына буйрыктардын. орындала коюыиа о п т а куш салып, «ынта керсетпеуге шыдармын деп сйлаймын...» Сикорский жазган хатын кайта 5ip окып шыкты да, Kopi коркаудын жанды ж ерш е деп тиетшдей больш шык- кан екен деп уйгарды. К ерекп 1стерде, адал жумыстарда неге осындай шебер де, ынталы болмадым екен деп обла­ гай жок. Ещи осыны тым болмаса Акмоладан эр} асырып салып кайтатын жыйнакы да 1*смер, елеус1з де, тынымды ядам керек болды. Когам улкен бе, Kiuii мс, ойлы ма, енсрл} ме, сол ко- гамнын алыс-жакын арманына ортакпысын, жокпысын, нз1‘ м деген oMipniiu езщнен езгенщ кайгы-куапышына калткысыз ортак ете ме, жок, па,— 69pi6ip, эршмшн сол корам ш лнде ез yftipi, eMip imiime ез тукгпр}, о\\ кайгы- сы, ез куанары бар. Сондай жаипыц 6ipi Сикорскиндш де ез муны, ез кездеген}, ез yftipi бар ед\\. Оныц улкои ic- тсн жырьгп алран куаныш-муны да баска, улкен топтан тацдап алган достары да баска. Соларынын 6ipi Муса- кай едк Акмолага соны аттандырура токырады. — М усакай, сен арык торы атьща м-ешк сехпз торы атымды айырбастап аласын, — дед1 Сикорский, Мусакан- ды шакыртып алый. Осылай сейлесуге дардыланран, сыр- мшез адамдарша, акылы 1‘ске жумсайтыньгн жасырмай ангартты.— TyciHiKTi ме? — Ж ок , TyciHiKTi емес. — Каз!р rycineciH. Косарсыз, баспа-бас айырбастай- мыз. Унай ма? — Унайды. - - Сол торы атпеи бугш Акмолага журш кетесш. Варасын рой? — Барайын. — E ki куннен калмай Акмолага жететш боласыи. Ж етесш foh? — Жетейш. — Ешкайда бурылмай тура почтара барасын. Ук- гыц ба? — Седан сон? — Мына хатты почта началы ш п Икон нико втык ко- :млпа тагтсырасын. Ооыидай аласыц гой? — Орыидай алам. 270

Сикорский apnaii >Ki6ep;u лсйсш. Afrvaeu.i iou? • Aura алам. — ■ Торы атты не уш'ш баспа-бае алып турганынды ;у- cin.aiu гой с!mi? У уеш д'ш . М усак а й га Судан аргыпы Tyciimipin эурелеиулш кс- peri д о ж ок едк Ор тутшд! туешен де, ис!нен до к агеи з таны пт ын кырдын кыркар т у л к 1с‘1 кылац кагып, кулпы- рын сала бердк Сикорский;и баска 6ipeyrc лйы рбноти ксгпссс, ryciny жагыиан капысыз едь 'Горы атты сол жакта кара атка айырбастап кан- туы ка д а болады ,— дсуи Сикорский жымыйып. М у с а к М оный астарын д а ту сiню калын, баоыи шул* гыды. --- И е, кпикене тура турш ы ...-- дед1 Сикорский, каба- гьщ шытыи.— Карагаидыныц жумысына тусуге к а н та ауы лдар ынтыкып отыр ден е д т , осы? Каз|'р T in r i саны ж ок оныц!.. Тамагы ymin тана ке- Mipre rycKici келетш адамдарды мыидап табу га болады. T im i, Ж у viaбек тер его уш тыйып бермей табуга б о ла ­ ды! •'•дед» кыркар тул кi кдекырдыи \\vieciuc кызыгып кел'п... Ж ок, Ж умабекте жумысык болмасын, ол керекл адам...— д ед *1 Сикорский мундай ынганга ренжитнпи ли ­ га рта KaCaFbiir шытып. - М ен жэй, ошей|‘н, а’рагыоьпг айтканым гой...- де- Д! М усакай. Куш'пе отыз тыйынга риза болып KOMipre tycKici кололи Cip жуз адамнын арызын гуарте аламысын бупн? — Ei\\i сагатта TycipTe алам ! --- Д уы лн ай мер’ш басып, куаландырган болса, riini жаксы бол ар едь Арыздыц езi ауылнайдык ушидс жазылат та! — дед». oncpci3 ку, сырып 6 w u p in алганына кысылмастан. • • Y iii ендеше! Ek 'i сагатта оралып ксл. Ары з мына хатпен 6ipre аттанады. ■ Ауылнай мерш басып болып, бепме карайтын бо­ ла;;.!,г гой... онда кайтсм? — - Сен оиыц ллаканына папнапык басы бар мына морд! бас! — деи, Сикорский М усакайга бес сом кулис са- плп глетады. -Ж о п с л ? Оуюл? ез «лтынмон бярып. Байж ан- 271

нын уйшде коиып жаткан Жумабектс маран шакырып ж!бер Тез келсж... Содам кенш 6ip минут айналма! Мусакай кеткеилеп кейin, Сикорский Рязановка ж1бе- periii хатыныц жалгасмн жазуга кайта отырды. Ею ауыз оэзбен айтылар иэрсеш дэмдеп, туздыктап, енерлеп жа- шр. Коптен 6epi жумыс сурап, eciK босатпайтын казак ж!пттерш Ушаков алдырмай койган... Жске арыздарра силам кулак аспагандыктан, казактар енд1 улквн кауым болып арыз бере бастаган. Солардын 6ipiit K83iMeH кер- ciii лсп, Рязановка жолдап отыр... Даланыц арыз-шарым, приговор деп, б!рнеше болыс- тыц атыиан жазылатын караздарыныч 6opi де уш-терт адамнын иана колынан туатынын Ci6ip улыктарынын бэ- р! де бкчеп'и едк Дуниеде бipiне 6ipi дал уксайгын «ею бас бармак кездескен емес. Арыз-шарымдарра баттыйтып бас­ кам коп бармактардыц 6ipine 6ipi епзлщ сынарындай ук- сап турранын керш отырса да, улыктар оиы эдей! айыра алмайды. Дол сол i36e« жасалып Рязановка кететш арыз да солардын uipi болып шыратынын бшп отыргаи Си­ корский, дуниедеп он б!р адал icxi жактайтындай-ак, «ш- лет айналасындагы сездердт юн 6ip ipwiepiH Tepin жа- тыр. Ол озими коктык казып журген коразга уксап отыр- ранын байкайтын да емес... Хат аягыиа, буйрык солай болгандыктан, жабык шахта жасап жаткан 6ip артель жьгйырма жумыскерд! амалсыз монша барагын казуга шыгардым дегенд] кыстырды. Эрине, Ушаковтын 6ip буй- рыгыи амалсыз орындау ушш 6ip fcin кантарып таетну керек едк.. Элденеден ум т бардай елеурей басып, Жумабек кел- Д1*. Сикорский онымен сактана сейлесетш едк бул жолы да сонысын icren: — Екшип кезекке эз!*рлеген жптттер{м дайын отыр дед1н гой? — деп сурады. — Не, дайын отыр. BipaK, Никон ИбраЬимович, 03ip козгама дед! гой? — О л 61зд1'н ез жумысымыз... Ci3 эр сагатта дайын туруыныз керек. TisiMflepi колынызда ма? — КэпшМп колымда... Елу шакты жумыскерд! кер- нй болыстан 1злемек ед!м. — 1здеуд! токтата тур да. дайын адамдапыннын ттз|- м!н ертеннен калдырмай маган экел»п тапсыр. Ауылнай- лар мс'^тр.р|н басыгг. куаландыратын болсын. — Жаксьг, орындаиыи... 272

— Кож айьгн сезгнде тура алм аса, сен не 1стей алар **д!н? — дед|' Сикорский кенсттен. — Еш норсе icrefl алм ас ед1м... — Сем свзп<де 'гура алм асак, кожайынкык не !стей одарит Гллем!сш? — О !.. Б|‘лем , б1лем!..— дед! Ж ум абек, калта б 1тке- и, т е а л т , бар акшасы агы лы п туеш бара жаткандпй голш п. - Еидошс, сен ез м'шлеп'нд! алдын ала орындап, -ii'.c енз ксчтт iрмейтiн болуд ы бекер умытыпсын! К о ж а ­ н ы й— кожаный да, подрядчик — подрядчик, кызметкер! Уктыц ба? Умытпа! /лумлбект! осы кокаймен 6epiKTipin шырарран Си- корский дт алды на мерз1мд1 уодеден аз рана кешгпп Му* сакам окелген Т1‘з 1мдер тусг!. Ж у п р ш бара жаткан ку- мырыскара уксаган арап эр тм ен жазылран арыздын ляк жарына Ж ылкыбай, Туйебайлардан тугел жуз адам- \"-ЛН аггары т Ы лш , бармактары басылыпты. Т а б а к кагяз- дмц сол жак кабыррасын ала жорарыдан темен карай басылран бармактар, кактан су irnin шыккаи тусаулы туйе- niu i3i сыякты... Кейш танып кетуге керек болатын арыз- ?:?агымдарра бармак орнына ж ас баланы н екшеелн де б а ­ сып ж ’беретш здет болутмы едк б ул ж олы ауылнаЙ оны да ктем епт!... У р лы к пен ет'фж ке басканда мерд1 баса бе- pin айналдырынкырап Ж1беретш эдет болуш ы едк бул жолы мерд1 де козрамай, дурыс баскан. Сикорский оны хатына косыл, улкен к о н в е р та бет!не бес ж ерге соргалап тамш ы лаган кызыл сургучпц уст! ней жез Mepiмен нукып-нукып калды... — Е н д1* ж уре бер, ж олы к болсы п!.. — дед! М усакайка 3 Бардур... Б1*рдур... Хакдур.л Кекте де емес, жерде де емс с , б а рл ы к, байт ак га- ламда... Тумады, тудырмады, тудырмайды... Окес1з де шепюа’з, ен 6ipiHmi некеа'з... Адам да емес, баска турл| жан ислсрше де у к е а м а й - ды. Алл адур, кэдушгй улырдур... Алласынын осындай сыйпаттарынан хабары Солып кермвген Жубаи женгей кудык басында с о л у л ь т г д у р д ь щ IS Мусрепов II т 273

езш алейте KapFan жур... Именер де, ыгысар да емес. Лаусы ащы да катал. зши* де кеки шырадьг — Ку кудан, шунак кудай, сакрау кудай, курыгыр кудай!.. Бул батылдыкка казактын еркепнен бурын эйе-ii жет* т\\, ерте жетшть Амалы кайсы, ры л ы м сы з да быпмаз, фи- лософиясыз, елпрдгц ащы зары женштть Сабаумен ту- лакты урып калганда шыккан дыбыска сабау да ортак, тулак та ортак. Жубайдыц ащы даусы да сол гулак. ды- бысы едк Cipmefi кенбю жаньша тагы да аяусыз келш coFburan б|'рдемодсм Жубай жецгейдщ катты ышкыпгапы байкала- ды. Ку кудайдан бастады да курыгырдан 6ip-aK шырарды. ВейFieci 6e.irici3 ослам алласын тястан, агаштан жасал- fhh, куарып калатын, шунанып калатын еск! кудайларяя тецеп каргаиды. Ожелердщ эж ес'ш еп oepi тартып келе жаткан ойел зарьш еслмепен, эйел азабып кормеген, ая- м а т л кудайды мекреу дсп, курыгыр деп каргайды. Кекжнекке умар-жумар уГплт, тутii1доте гняккен, хор- расыпдай кара-кок булткп прел in келт, кыстын бозгылт куш* бапсал ы баряды. Булыреыз, бутасыз а \\гпак даланын eni сурланып, тыисыл-унс|'з шаныткян суык. бярлых жан ircvioplif бурсен кактырып. 6ypicTip?n экегп*. 0 мfp боны карыган суыкпен. куйд:.рген истыктын азан инчи«- лшде коле жаткам жамуыц 6ipi Жубайдыц алдасыкд ;*й- тар алгысы аз да, каргысы коц cKcni дс рас. Блйжяи ез1 уйде, тор алдыпда кошкч намазын окшт жптыр. Аты намаз дсмосск. Блйжекешпц коцЫидс дс он- та коп кулшылык бярлыры банкллмаиды. Жарык. дсп. жира дсп ойланбай, тнгслсп аскаи салт адамша, намазын cypinc-кабыиа асыгыс окып жатыр. Сырттаи эйелш'ш лнллнглп даусы еенлгопде, Бапжскси намаз yen жок: •• - Л, сволочь К1ТЫП, CipACMoni 6улд1рли1-ау! дсп кялды. Сволочь дсп еркслстксш болмаса, байгустын жа- им кысылып жур-ау, дсп ойлаглн жок. Шыйрак аяндап кудыктлн каиткан аттардыц терезе алдынан еткеидег! ты- кырып сст|генде, Байжексц Омбыда Ушаков жекпрш бор­ том улксц карл аттыц eiiAi ез малы болып кеткенш еане Намаз yeti дегеи жок, Ушаков копip де болса, му* ■ ь; »м «!!иан лртык деп ойлады. Огындай норселер ойын 6е- , б»'ргсид1ктси гглмтдыц ноше басып екмганын да умы- и \\ч кялды .

Ynre acbiFun-amwFbin к1рген eni жас бала экелср\\н\\н намаз устш де cKenine карамай: — Оке, Kiiui апам келе жатыр, .Kiuii а п а м !— деет^ KyaiiFaH дауыепен, катар шуласып. Ба.;ын жерге коя берген Банжскец мацданын жайна- мазга тип зе 6epin, жулып алды да, балаларына б у рмлыл: — Апацды уйгс шакыр, от жаксын! — дед! де жайна- мызга карай кайта едкейдк «Н ам аз деген сакалга сальшл- тын 6ip салы к кон»,— деп калжыцдайтын Банжекек, оныц килай окылганына да мэн бермейтш едь Сол здетнпие тс- з!рек аткарып тастауга асыкты. ХЗалалардын келе жатыр деген Kiiui апасы — Е лизаве­ та Быкова едк 0 з ш еш елерж апа деп, Квпей бэйбпиеш улкен апа деп уйренген балалар, келген бетшде сузек бо- лы п осы уйде ай жарым ж аткан Елизаветаны Kiiui апа деп кеткен. 0 3i ©те ж угымды, еркелей де, еркелете де 6i- детш жас ойел б ул у й д т барлы к жандарына да ыстык 6ip туысындай болып кетш едк Ж ас балалар туган апасьшдай •соретш. KyaHFan балалар экесш ш не буйырранын уры- нып болгаш п а уйге Елизавета келш к1рд1. Каш ангы одет! бойынш а ec/KTi жаба 6epin: — Здравствуйте, — дед1, ж ум сак айкыи даусымеи. Елизавета келгенде балалары нан кем куанбайтын Байжекек, намазын тагы да ойланбай-ак узе тастап: — А баж ди, кызым... бог первай, шел абек опторой! — дед!, артына бурылып. Байжекецшц «эуел! кудай, екшои адам» дейтш созБ н!Н м этелш та л ай еепген, оны ж эне казактын 6ip макалы шыгар деп ойлайтын Елизавета бул жолы да аз гана жы- мыйды да, кулген жок: — П апа намаз окып жатыр екен... акырып...— деп. 1л у л а с а ж арм аскан балалар ды ек *1 колымен капсыра ку- ш актай, ауыз уйде езшен калган агаш тесекке карай бет алды. EKi бала колынан жулкылап, эркайсысы Елизаве- ганы е з 1не карай тартып, таласы п KCTin барады: — K iw i апа, мен!н оры ндыгы ма отыр! С ен *1 мен бурын KepAiM. — А, мен бурын таныдым! Сен « б у л kim?» деп, квзш бакы рай ы п, «мурнынды сурте бергенде, мен «Kiiui апам » чед1М... K iw i апам менщ орындыгыма отырады. _ Ж ок?.. Сен кеше орындыгынды аярынмен тегткесш! Енедеше, сен жылагасын мана!

— Кеше сен жьгламал па ен? Орыидыгынлы жылап отырып тепкесж!.. Апам сеж урган!.. — Сеш жаздыкуш окем урмап па ед1*?.. Бакыртып ур гаи!.. Балалардыц не айтысып жаткандарына тусшбесе де Kiw уш!н таласыл жаткандарын жаксы TyciHin турган Елизавета балалардын таласып эрсц тыйып, eKeyiH ею жатыиа ала агаш теоекке барып отырды да: — Енд| койыкдар таласгы... Шуламанлар... Мен екеу1н- Д|* де 61'рдей жаксы керемш. Mine, екеуще де базарлык. окслд!.м,— деп Септкамалдын лавкас.ынан алган, арзан да болса кымбатка сатылатык, казак баласыныц ен кым- батты TaucwFbi — 6ip уыс кампит керсегп. Балалар ке?л енд|' Kiiui апаны тастап компитке ауын Kerri. Намазын ендг болтан шьмар дегеи денгейге жетюзе 6epin жыйиай салды да, Байжекец капыл-купыл ет1гш Knin, тымагын бастыра байлап жатый: — Шырагым, кызым, тепер бог прощай/ Наулкеде баба сершайт! Абажди, потом шай пить буйдым,—дед! де далага шыгып кегп. Елизавета жымыйып басын изедь Уй иесш/н дin, на­ маз деген нэрселерге мои fcpMCHTini ccine тусш жымый- ды. Байжанга карап букд'л казак халыкында дгн онш п бер:к емес шьшар деп ойлайтын ед), сол ойына кайта оралды. Елизавета Быкова сузектен квтср:лш, жумыскерлер барарына квшкел1 екн айдай болып едк Жаратылыеында талдырмаш, котик жан сузектен кейгн аппак кагаздяй бе­ лый, кара кауымнын ортасына кектен тускен пер1ШтсдсР кер}ид1. Кара кездер1 мелд}р нур Terin, жузше жука рано кызкылт болу шьп-ыпты. Элаз, акырын козралыстарына орай даусы да назды, ерке шыгады. Карангы жер астыи- да, кара жумыста журген адамдардын жалгыз шурла- сьшдай, орб:р жумыскер жолдасы оран кызыга да, кызгана да карайтын еди Жолдастарыньщ op6ip кылык- тарынан, елеуаз де болмашы мшездершен кен мейр[м, калткысыз достык сезшетш Елизавета осы котамнын шпиле езш бакытты да керетш, сол когамныц алдында ка. рыздар да санайтын. Сондыктан ол жолдастарынаи белек узак жата алмай, ауру сулдершен тугел айыгып бол- май-ак К0м|р сурыптаута Kipicin Kerri. Жопе езж:н ар­ мян ет/п келген icpcpin iwiFa алды. Бупн де Байжап yfii- не гол iciMen келт отыр ед1.

Бурым жумыс журтымсн жоте таныстыгы жок Елнза- w r:i Быкова ол кауымнын. клндай екснш Оралдаи Кара­ ганды! а дойшп CKi айдан аса журген узак жолда фраз гапылы. Одам кейш тап осы ауыз уйдс, ауырып жаткаи \"ун.дср'-нде кордк алые далага, каракгы кыйырра юетш бара жаткаи жумыскерлер арасына сана жарыгын жара- мин леи шыккан жас эйел, осы ауыз уйге тускен жумыс- кер жарыгын еиалдымен ез) кердк Ыо*ь.ты лапылдап, сандырак уетшде жатканда, Елиза* ■ у.-:v сеы ауыз уйде Быковпен 6ipre Михайло Неволя, Бнго карт, тагы 6ip-OKi кара казактар жургенш керетш ••м. EKi-ym куннен кейш, кыстын. жалтан. суык кундерш- до ауыз уйге аса 6ip мат жарык туеш турранын кер1п, куапып Kerri. Коздсрш жастыкпен тырындаран, карынмен амалдагап. сырырайган\" казак терезесше узак уакыт ал- рыс айтып, танданып жатты. BipaK, мол жарык казак гсрозеснгсн тускен жок, сол кeлiп журген жумыскер жол- ластяры ryciprcH жарык едь Шило карт Быковка epin Елнзаветанып хал!н 61лпелi алггн! келгенде-ак, Байжаннын ауыз уйшен жалы тур­ ниг:л: — Бул немене, туншырып елсш, каранрыда mipiciH леи калдырдын ба мунда? — деп eai Быковка, шокша бурыл сакалымен ауырып жаткан эйелд]* нускап. Быков амалсыздык жайды ескертш жауап кайырран* ша. Шило карт ауыз уйдш ел!ктш кезшдей жансыз сы- гырайган жалгыз терезес[н суйемдей бастап едь Лак сек1- pin, балалар асылып, жылауык терезеден талай кыс боны токтаусыз аккан су жырып мылжалаган терезе алдын барлык аламайымен коса суйемдед!. Жумыстаи мукал- ран, 6ipine 6ipi бук1р1мен, кыйсырымеи гана Tiiicin тура- тын буылтык саусактарын арен жазып, барышна кере карыштап жатып: — Кудайра шук!р, бшкпп де, келденеш де кез жарым келетш шаршы терезе сыяды екен... BipaK, ауаиы ауыстм- рып туратын зырылдауыры болсын. Нарыз керектщ б*pi сол, б1*лд1’н бе?.. Мен1н кеудеме жарык туа'рсм деп купле э у р е л р н г е н ш е , кудайдьш жарырьшьш жолын пшеак ет- т|н» 0 лде 6ipiHe Cipiniit Kecipi тиед! деп ойладын ба? — дед1 Шило карт, op6ip ез iciire мырым шаллыц еркедсу де келет?н эдетшше урга соГ»леи. Мундай шалдар <*рке- деткенде до урса еркелетедк — Мынау буюр-бултык кабырраларды темip курек- 277

пен сурплеп 6 ip шыкса, осы белмешц ©3i ек\\ есе кеша кстер едьау! — д е д ! М и х а и л о Н е в о л я . — Е, ол сежн. жумысыц... Ол унп'н сенщ колдарын юерек. Мен ез жумысымды гана бкчемш... дед| оган Шило карт. Осыдан ею куннен кенш ауыз уйдщ ‘терезеН ала*' майымен ойылып алынып тасталды да, онын. орнына ез кэсепмен келген улкен кое терезе орнады. Bip бурышьт- да зырылдауыры да бар, зырылдауырын жауып коятьш какгтары да бар. Мол жарык. сол терезеден Tycin ед1*. Э у ел \\ улкен терезе уйд1 суытады деп арен кейген Байжекец, ауыз yfii жайнап кеткеннен кейш жумыскер- лерге eai жальшып журш тор болмен1‘ц ею терезесш де жанарттырып алды. Ocipece, баса ^ер салганы зырылда- уыкы едп.. Осы Куш уйже конак кел генд е зырылдауьзк- тыц какларын зшып элсж-эл! зыркыратып алу балалар- дан бурын Байжекеннш вЗ!Н!ц 6 ip %актанышы болып кегп. Конып аттанранша мактауы канша болел, аттан- глннан кейш eeeri мен жамандауын, сыкагы мен маза- рын одан да асыратын сумандар: — Апыр-ай, Байжеке, а'здщ терезелер эн салып тура* ды е к е н ! — лесе, Б а й ж е к е ц он к о л ы н м ы ц ы н ы н а тасгап жзберin: — Б13ДЩ казакта уй бар ма, roftipi! Уй деп ана Ом* б ь ш г ы Ушаковтын уйш айт! Заказ 6 ip турран... Энеу ку- Hi Игшктж конак уйже 6 ip конып шырып ед1м, туншы- рып кете жаздадым... Терезеа'нде зырылдауьжы жок уйд1 уй деп кереп' жок?— дейтж болды. Каз!р Елизавета Быкова барып отырран араш тесек те, балалардыц орындыктары да, кабырраиа такай ка йылган eKi узын скамейка да сол кезде жумыскерлер жя- сап экелген нэрселер едп Елизавета Быкова сауыра бастараниаи кейш Байжан- ныц ауыз уйi TinTi e3repin Kerri. Су cinin борсыран бал- шыкты Михаило Неволя бес жумыскермеп келш, кырып- жоиып, дал ага шана-шана рып тек'прдп Уйд;ц астын да белден казып, тагы 65р кез томен туЫрдк Ауыз уй ка- 3ip кенейш те, бшктеп те кеткен. Жумысюер орыс ойелдер1 ондаран ©рмекш1н!н уясын ойрандап. кабырга мен тебет де сылап, агартып бердп Ka3ip бул буюл казак даласын* да болып кермеген ауыз уйге айналды. Байжекец, кудай косса, ендт ж ы лы сырткы eciKri тор уйден шырарып,- ауыз уйд1 тер уйге айналдырсам ба екен доп те ойлап ко-

ялы BipaK, тор белменin езш солай тузеп алсам к,айтед\\ .Г ! снламайды... Байжанныц ауыз уйше осынша енбек жумсаудын. Gip- ш л:с себеГп бар едк Ей. оусл1 ауру эйелге колдан келген жен'лдж жасаудыц камынан басталды. Алрашкы кезде ■ <октест ауру энелдщ касына отырран орыс эйелдерк — Елизавета аурудан Kopi ластык, пен сасык каран- £.‘л.ты.сгаи катты куизелin жатыр, б1рдеме ктесенлерип!?— л«м1, еркентер!не дамыл берген жок. BepTiH келе, барактан баска барар жерлер1 жок жу- мыскерлер кешкурым осында келш, энлмелесш отырып кайтатын болды. Пс\\п бар, терезей бар, эйел1, бала-ша- 5асы бар, кайнаган самауыры бар уй баракта туратын жумыскерлерге ерекше 6ip жайлы мекен сыякты Kopine- т'ч ед!. Уйренген жерд|', Орал тауыныц тыиьшы мен шуагын, б«:ла-шара, yiiimrepiif сагынып сейлеитж жумыскерлер ушж Караганды мацында бурылып бас сугарлык жал- гыз куыс Байжанныц осы ауыз уиi больш калды. 031* конакжай, акжаркын адам Байжан жумыскерлердщ ке.н'п- хеп5и журулерше кырын кабак короеткен де жок. Соны- мен Байжанныц жер уш буккч казак даласында жумыс- кер деген жана журттыц жай-куш сейленген 6iphnni уй! болтан едк Коп енбектщ аянбай жумсалган 6ip ce6e6i де осы. Жумыскерлер ара-тура казак халкыныц кандай журт •<.сшн де жете 6i\\nrLnepi келш, кеп нарселерд! сурастырьш. ынгыка сез кылып отырады. Осы турран О рал тауыпан келген адамдар Африка мен Аравиянын oinirren колin шыккандай, казак жайында ешнэрсе бимейпндерше ыш- данады. Ke6ipeK еске алатындары Кызылжардан бсрг! жол бойында корген казак ауылдары. —- Кедей халык. -- Жерге ецбек cinipin одеттенбеген халык. - Урпак муцын ойланбаган халык, — десед1 б1разы. Кекетд! емес, аяп айтады. — Барлык мшдетп кудайдыц мойнына артып койып. «<деш' ержшек болып кеткен,— деп, Шило карг наразы- л ык керсетедь — Мына жумыскер ж!гптер1н де жалкау дей аласык 6л? KeMipAi сенен кем казып жур ме? Одан да анык еш* Hjpoe б1лмейм!з десещш. ©з!м1зд1к 6ip халыкымыз жа­ йында осынша тук 6UMeyiM*i3 не деген уят! — деп, Быков 2 79

ж олдаст арыныц Tepic бет алканы болса кайырыл тастап отырады. — Сеидер бишесендер, уяты ездерше бол сын. Мен 6opin де бицим... Уайым-кайкы дегсши естп-кврмеген, ерк:н ©екен бакытты халы к ексн! — дейд1 Певолянык зпе* Катерина. — Бакытты халык? Немеиеамеи? Юр1мен, наданды- гымен б е ? — деп, Ш ило карт окан шаншыла жауагг бе­ реди ► Kip мен надандык дегенд1 тура ©з магнасында рана урынатындыктан сны улксн айып та кврмепт1н Катерина Н еволя колын с*1лке тастап: — Сендер жокты айтуга кумарсындар осы... Булар- да канша жер бос жатканын корд/ндер кой? Rip жылкы- ра мык дссятинадан келед! дейдь Буларда патша да жок, помещик те жок. Урядник те жок! Булар бакытты бол- маганда кт бакытты? — дейди ©з ойьгндары 6ip арман туррысынан карап сейш айтялы. — Ал, Катюша айтты. Cirri... Патшасы мен пс*меши- г? болмай-ак койсыи... Кенейг'к осыган,— лейлу* Михайло Неволя эйелш кекете калжьщдап.— Bopi6ip апык 61'летш епшзрсслерш жок... Катюша енд! 6ip жаз осында белея, бэр)'гг оз/ аныктап бередт.. — ГТатшалары да бар, помешиктср!’ де бар... Bipaiv, баскаша аталатын болап. Онсыз ел бар деп ecTireu емес ш'н,— дейд|' Ш ило карт. Осыпдай энп'мелер эр кезде болып турады да анык- талмай, аякталмай кала береди Араласып журетш казак жумыскерлергмен еркш еейлесет/н т/л де жок. Кезбен ко- pin, оимен топшылау ушш булар ani жалгыз Байжаннык уЙ1*нен баска елд! кергеи де жок. Экпме тары да далг- нын бораны мен суырына, жаланаштырына ауысады. Ор- манды, таулы, кеталды, сулы жерде ©скен кепшшгк казак даласын ripiuuiiKcia сахра, аиызакты швлейт, кешпел! кум деп, ттр к ен с сейлейдк Бул кезде кез алдарынл келе- TiH казак даласы емес, арап сахрасы екенш антарман калады К азак халкы жайында ешнэрсе е с т п - б 1лмеген жан* ныц 6ipi — Елизавета Быкова едк Ойланып караса, негр, индеец, арап, кытай халыктары жайында к©п нэрселер- ден хабары бар екен де, Россияныц 6ip халкы казак жай- ында, ецгнэрсе окымагап да 61‘лмеген екен. Европанын он шакты мемлекеп ерк!н сыйып кететш кен ж ерге ие 280

Солыи отырран халыктын жай-куйш битмеу^хиз нелжчен дец ойлаиады да: — Олде, бул 03iH-e3i таныгатын сшнэрсе жасай ал- маган халык па екен?— деген сурауга кслш лреледь Бул ойында шындык. дэн*1 барлыгын сезшсе де ба- уырмал журек буюл Oip халыкты синюрсе жасай алма- рап деугс кыя алмай, баска себептсрд1 кензрек, жайы- лып шдеспрсдк Коз алдына орыс жерше жягылгап кеп шамдарды, сенбос шамдарды экеледь Иш т!рссс, кол устаса шыккам галымдарыи, он иелерш ескс алады. Ду- ние жузше оз жарыгын Tycipe бастагап ой Россиясыи кез алдынан втюзедк Ырак, ол жарык swii кунге казак, да- ласына туспеген сыякты кершедк Бip кун! ол Байжанмен сркж сойлесетш эдетжшс, осы уйге конып отырfан б1рталай адамра тутел ортак етш: ~ Казак халкы канша журт?— деген сурау бердк Конып отырран ИгШк пен Омар, касьшда он жасар Саласы Кепжегара бар Куренквз кожа едй Булардан баска ж а л гы з Андрей Быков бар-ды. Игшк кашяпгы одс'п бойынша Байжанга Cip жумыс тапсыргалы Акмо- ладаи кайтып келе жатып жолшыбай cofhh едк осы уй- де Кожекск конып стыр екен. Кожекек буп'н Ипл|'кп*ц конак у/й’не конып шыкты да, ИгЫк аржаг-ынан тупде- лог!п кслш, Кожекеннщ уйше конып шыкты. Кожекек жал-жаяга мэз болып аттанды да, Иплй; Кожекекгик ушндс болмаганыиа 6ip жасап аттанып еди.. Куроцкоз кожа Омбыдан олжалы кайткан Байжап- г:ын уйшдеп ек1* жас баланын шптритмеген шетсйлерш баска Cip падай кагып кете ме деп, эдей! бурылып ке- л in e;U. Шетейлер 03ip аман сактаулы екен... Кожскен кошлденш, Байжанныц аса дшдар адам екекшс коса Жубайдык. кою кулагоры шайыи да мактап алды. Соз арасыпда паГшамбар эулетшен аррын ‘шпиле жургеи жал­ гыз асыл туяк осы уйге тьлектес кендлден батасын бергелi одеЙ1* хелгенш де ескертп. Кожекен дэмдес болралы ИгЬ ;ик уйипц дэулетт шалкып кеткенж ескерте кслш, Бан- жанга да сопдай мол дэулег, жет\\ атасыиа дейш шайкал- майтын береке т?лейт1нш ангартты. Муны талай ренжтп аттандырган Жумзппьш арты кал ай булипп жаткаиын да жанал orri... Байжекен колтыгынан кос сайтан турткшеп отырран- дан к ы л устзнде кыпылдап, кожаный касьшдагы кон мандаЯлы, кошкар мурынды, кездершде ой бяйкаллтьш,

кесек деиел! кара бала га кезш твгшрш-теширш койып: «Ипл1кпен жакын болраныц, курап бара жаткан кожа тукымы, 93iae де Tepic болмапты рой!», деп кала жаздады да, ез ушнде сыпайылык сактаура арен шамасы жетш, 1рк1лш калды. — СНзд1‘ оз 1м эдеш шакыртып, батакызды алралы жур ед1*м... Ж аксы келдщ/з... Bip И г iл in бол маса, езге казак кожа кад/’рш бкае\\пз бе?.. Ертен-бугшмен кеипгш кал- дьш... Быйылгы кыстын 03i до сурапыл болып тур рой!.. Куимакты же й огырыцыз, кожеке!.. — деп, Байжан кона- гьша адам сыякты кошомет керсете сейлеп келе жатты да, ойыпда отырран кыпылыгы типне оралып кетш, сез алрын: — Мы на dip куиипшз осынша озЫ зге тартып туар ма!..Иг1л;кке тартып би болсын, бай болсы н!— деп бтрд ;u. Дорой берпгнде кожекен ол свздердщ астарын анда- .маГ: калды... Байжаниан мундай курмег бейш н кутпегенджтен оу- c*.!t май мац кел ген кожекен, енд! азырак серги бастап: — Колына конбас кяршыра!.. Огер конса каршыга, Мэгер келлэргэ сал, А1эгер шеллэргэ сал/.. — деген екен... Казак атак баласынан мын кат гайбат фпгыл керсек те, 6ip кат керсеткен егтибары уиин кенпре бередт/з, Ьоркез дуг амыз да бол ады,— леди Апыр-ай, муныныз не дегсн 6ip турл*1 сез едП — де;и Байжан, кожа свздсршщ сонры жагында idнараты барына r y c iнее де, бас жагындары мотсл марнасын ац- дам алмай калып.—Кдйга айтсацыз кайтер екен. Лэббай? А, кайта айтсацыз, екен дейс‘|з бе...— деп, кожекен. тары 6ip булдыр ту манга бет ала бергенде, сырткы eciK кец ашылып, ауыз уйге салмакты 6ip адам- пын Kipin келе жатканы байкалды. Ол келген, басыиа кара макпалмен тыстаган тулю тымпк, уетшде кумктей жылтылдаран макпал кара тай- жакасы бар, И п лж едь Оиыц артынаи келенкесшдей сын стш. коцыр купш , коцыр тымакты Омар к\\рд\\. Кожекен аагын баурьша тез жыйнап алып, куырлып бур\\се калды. ГПыймаГыпытыоман кек тамьгрлары коп колдарынын сырты да Korepin, келбака сыяктана калыпты. — Ассалаумагалайкум!.. — деп, И гш к унпн Омар айтты. И п л !к т т ернг рана жыбырлады. Омар Ипл1кт1*ц сырткы кшмдерш inemiHAipin болып, 282

ciu i отыргызып, аягындагы саптамаеыи суырып жаткан- дл ИтЧлтк кырын отыргаи боны уй ншндсп адамдармен т е п е пмандасып шыкты. Омар кожскене yniiui, бала-ш а- га, мал-жанынын амаидыгын жеткгздк И ш пк орныиан тура бергендс, кожекен кай жагынан орыи усынарын С)\\;\\у,си абырж ып калы п ед i, И плп< ж ум сак к озел Moci- мси ластарханнын. шетш баса, кожаный алдынаи ©Tin, ен ж огярм га барып отырды. Кара бала — Кепже.рара кожа ул‘\\\\ 1lrL'iiKTiu ортасында калы п едл, И п лп сп н аузынан *:yi4‘ кллгап дай катти уксайды екен... Ivefioip уйдщ балалары ида эрю м ге тартып туатын 6ip г. чет болад ы ... Нагашысын.а да тартады, нарашысыньш лулы и ы ц кейбтр ж|'пттер!ке де тартады. Кейде, Tinri, сол i:уIи вз oicoci уйде болм аган дай , 6ip к.онып кеткен ж олау- шыга да та рта салады... Квбш есе, дэлгдес болтан, арала- г ;»1 коп ндамдярга тартып туады . Эрине, б у да кудай icl гой, нитег! бала ен алгаш кы ймы лдап калган да шешес;- 1:iiI кпз! кh ire туа'п котсе, бай гус балаиы ц соган таоты л тч’атын одсп' де болады ... Осы б ip одет боиыпшя кож екец- п:п. ж ас токалы пан тугаи Кепж егара И гЫ к к е тартып туыпты, KeMnipi кайтыс болганнан кей!н бес ж ы л зйелс1з отыргам кож ага ж ес1*р отырран суд у 6ip эй елд 1 И п л ;к оз: алы й 6epin ед?, домдестж , т^лектестистерше карай, к.ожа- fIы -; сп кенж е баласы досы на тартып туды. Б а ла есейген самым И п л ж к е уксай Tycin келе жатыр. ©се келе баласы- ныц езш с тартуыи кож екен канша кеп т1лек етш , эр па- маздык артынан тастамаса да, баскага тартып кеткенше бул кезде езнмц коз! де эбден жеткен сыякты. Сондыктан \"Ор гге б:р алланы н ер к ш д с» дегеи ofiFa кож екен epiKcia кел!п т1релд1 де, к у н т аллам ен салгаса алмай, сабыр ст- ri... С о л б а ла каз'ф Игьшк пен кож аный ортасы на келш калгаида, ел арасынын ондай-мундайына кулагы турж ж уретш Байж ан жымын кагы п, тыкыршып к е т *. ВДммен б о л с а д а ыгыспай калж ы ндасаты н одет? бойынша: — Карагы м, экеие карай жакынырак отыр... — дед! Байжан, ж е деп х!мд1 айтканын андатпайтын ойнакылау уймем... Кызылжардан да, кожаный уйшен де кеш лд! келе жаткам И лл !К ол калжывды угынды да, еден еткен жок, кайта, элденеден к о ш ла зд е н е калган кож аный кещ'л1иг KOTeprici келгендей, к а лж ы ц га калж ы нуж ауап 6epin, уй ?«?л*не 6ip кенд1к, ж айдары лы к кгрпздх... Елизавета Быкова жогарыдагы сурауын осындай жай- 283

дары лы к устшде эгкеи кои оцпмслсрдеи кейш 6epin e,ii. Онын еурауыиан уйде отыргандардын бэр! де кысы- льгикыран каллы. 0 з халкыиын к ан та екеш ©цшде-тусш- дс есше туе in кормеген, яуыл-аймагынлн басканын р р ш ь т т п д о жумысы жок адамдар тугел абыржып, 6ipiHe oipi карасты. Сурау шьшынла да ынгайсыз кел in Twin едкЖумак нешеу. та мук нешеу, к эт р клйда барады, мусылман кай­ ла барачы доп суряушы болса, кожегоец мул1рмсй айтып береп сд|'. /Кумакта бьр еркекке неше кмзда к берьлетшш де, ол ярлык жасы он сегпде болатыныи да керш келген- дей квГитер едГ Шяшы узыи, акылы кыска уйдеп' токал калай туляса да мейлк 6ip отар жумак кыздарынан езш т ум iri бярлыгын да жасыпмас едк.. Ал, ешрде енилм бар, елмен 6ipre титесер тглепм бар деген адлмнын 6opi 61луге TwicTi сураулан eui6ipiHiH хабары жок екен. Ж ллрыз Пай- жан ганл сын кстгктарыи тар вт келлен алыг. етуге нар- тэуекел ет/л, ез аркасын тосты: — Казак халкы канша журт делш бе, кызым? — дсп, аз ойланганлай бегелдг ле, ойланганмен табар ештемеа' болмагандыктан:— Ойбай, кеп кой!.. Tinri квп!..— дел}. — Кеп бол ганда канша? -Неше миллион? — Кызым-ай, кысып кеттш-ау, жок жерле... Оны тегм есептегеи! Токсан екн баулы кыпшак, он ei<i ата аргын дейьт... Улы жуз, Kimi жуз легенд! ссигешм’з болмаса, керген де емесшз...— лед)' Бяйжяи. бар бйлгенж 6ip-aK актярып. Ода и opi в м е ли ешнэрсеа байкалмай калды. Мун л яидя бос жылдыртпзны унатпайтып И гш к осы уйде отыргандарга тугел ескерте: — Ш амаларыц келгенше дурыс жауап бер!ндер,— дед1. Луние сезжен ешнэрсе еепмегендей болып, кипетей квзлерш ашып-жумып мулги калган кожа да, Омар да естер1н жыйып, комданысып калды. — Казакта жер канш а?— деп сурады жас ойел. Казактын ез ойына кiрiп кермеген нэрселерд! орыстын жап-жас эйелж щ осынша казбалап сурауына кайран калып. ойланып отырган ж алгы з Иг1л1к кана. О л мундай суряулардыи аржагыила улкен мои барын да ангара калган сыякты. ©згелер) 6ipinm бмтмегенш 6ip1 толыкты- рамыи деп былыктыра Tycin, 6ipiHe 6ipi жанаспайтын жяуаптар кайырды... Оны уйде кезлескен аламдярлын бортнен де казактын окы-мунысын сурастыра беру Елизавета Быкованын эде- 284

Tine aim алый кетш ель Ол коп адамдардан кои нэрселсрд! сурасты рьш , коб'иссе ссш м аз жауаптар алатын. Б уп н де сырт бсйпслсрш е Караганда курмотп кнршген адамдар- Днп б ip сурауыпа дол ж аул и ала алмлй, бул слдс жете бмгендн;, anuKiuK, долдж детендер жок болтаны ма деп рt*:»ж iIj iu k i;uj да, баска сураулары н Сергеи жок. Казак, айелш ш когамдык жайлары мен есламныц кенш!л1к-тлр- ш ы лы ктары н ж укалап сурамакш ы едл, сид! ол сураулары - нан ipKKain калды. - - Казакта мемлекет болып корген бе?— доп сурады Андреи Быков. Б.чйжап меп Омар мемлекет десен сезд’щ орысшасы госуда;)стнога туп’не алмай: *- Ол neMOHcci окен? Акта дегенi ме, казна дегеш ме?— десп, б!рше oipi карап. — О с п а д а р дсп казак турпаны мшездь дерск! адям- ды айтады гой... Ондайлар ор ауылда да кудайка шук!р дсссм кайтед!*?— деп, Байжан Омарга карап e;ii, ол: — Осынык орысшасы жазык нету, ллмгаги жок бола m i леи ойлаймын...— деп карангы бурьпика карай жап- тая кет*. /Kepi бар, баскаруы бар, заны бар, экймдер!* бар дегеи сыякты ец окай угыныстардан курастырып Быков какша тустдфш корсе де Байжан мен Омар жауабын б!лмен- тш супауга б1ржола туешбен каллы... Быков орысшл п.тг- шплык деп караса, Байжан мен Омар: — Е, патшага багынамыз... — Рамат-шыгын телеп тура мыз... — Патшамыз бар... — деп, бастарын шулкысты. Мемлекет! болып кермеген елде момлекет дегеи с«з- л т 031 тугаи жок ед\\ эль BipaK, сонын магнасына тус!и- Оеулерше танкалып, Быков та токтап калды. Дунисл1к ойларга, дуние тарихына улес коскан, ортак елдер бар. Ол катарда казак жогын жаксы б!лсс де, вз ем1р;нш орган казыгындай TipeKTepiH бкле алмаган адамдарга о да наразы болып калган сыякты. Касындагыларынын тым таяз да жабайы шыкканда- рына наразы кабак корсете, Иплш Байжан мен Омарга: — Сен екеущ орысшылап жетюзш керпшершк Мен айтайын,— дед! де e3i еспген нэроелерж жыйнакы тур- де гама айтып берд!*: — Бгзде жазу-сызу деген болраи емес, сондыктаи кай заманда не болганын дел айтып; далелдей ялмяймыэ.

Bis 03ip кез!' Kopreiri >мси кулагы ecrireiiiiie Faun ие журт- пыз,— деп бастады HriaLic.— Ушаковтан ес*пге>пм бойын- ша казак терт миллион шаатасында квршедь Б1'разыракы Кокан, Хиуа, Букарга карайды. КепшЫп Ресейде... Ка* пакта адам басына узындыгы бес шакырым, келденею бес шакырым жср кслед! деп есептслсд! ексн. Б1*з кез ус- ran кэрген до сл емесшз. Оныц канша жер болып шыта- тынын ездерш есептсн бер!ндер. Бул да инженер Верней- лен еспгешм...— деп, Омар мен Байжан косарлана-кокы- га орысшалап болранша токтап калды. Казак миллион дсгсншн нсше мьщ болатынын да СНлмейд! Aerici келд1 де айткан жок. — Бул KiclnepAiH енд] dip сурап отырраны казакта патшалык болтан ба деп отыр,— дед1 Иплис кожага бу- рылып. — Ол б|'зде болтан емес. Ор заманда, эр жерде бе­ лек-белек хандыктар болыпты. Узак ewip сурмесе де ке- рек. Малымен б/рге ж айы лы п, м алы к в б ей ге п сайын б1р1нен бipi алшактай б е рмесе жакындаспайтын елдш басын тугел 6ipiKripreH хандык болыпты дерлж ешб{р дерек жок. Хандык дегеи олri айткан заны бар, дэстур! бар, бар казактыд ici мен Tipujuiiriu туга! баскаратын дегендерше келмейд!. Ондай жай мына 61зд‘щ озбек, то- Ж1К атайыидарда болтан, б1*зде болтан емес. Б(з Ресей патшалытыныд зацынан баска зад керген емесгйз. Най- за мен камшы зад смес кой,— дед». — Б1‘зд1Ц барлык мусылмаи таламы халифата багы* нады дек;з...—дед1 кожекен, жар басынан oeKipreni отыр- тан кэлбаката усап кылмыд елп, кеудесш кетере 6ip коз- талып калып. — Ол дш жаты, кожеке, патшалык. жаты емес... Ка­ зак халкы аздш халифакызта батынып керген емес, — деп, кожа тукымынан арылмай келе жаткан 6ip ыцтай- ды тойтарып тастады да, Игшк Омарта орысшала деп иек кетерд{. — Казакта кала болтан ба? — деп сурады Быкон. Игшктщ жауабыи утынтаниаи кейш. — Жок, болтан емес. Уй салу, зауыт салу дсген ул- кен онер той. Ондайды бьлген емесшз. А'та-бабаларымыз- лын журтында твбе-тобе KGimepi мен буркыратан кулде- pi калыпты. Б!*зден де сол калады... Мына балалар окып, осылардан б1рдеме шыкпаса...— деп, Игшк кожаный касындаты балата карай, курсшгендей болды. Кожадан

ыгысып, пеш касынла бвдененщ балапанындай уйлырып отырган Байжаннын балалары на караган жок... П, окыйды, ез1м окытамын... Енша алла, худа жо- .ii.iii тапитармын,— дед1 кож скен. Иг1л1к аз Fana басын шинкам жимыйды да, Кенжераранын кеудесш кысып, алкымынан буып турран беш пент туймелерш т у гел ары- тып Ж1*берш: —• Шапаныцды шешш таста, — дед! акырын рана. Пысыиап, терлеп кеткен бала шапанын сыпырып жатып* алды кец болып шыккан улксн адамра алрыс кез1меи ия рады... О н п м е о у е л'1 туйыкка т 1релш калып, енд! кайта ше- ш 1л е бастараннан кейш Елизавета Быкова казак халкы - пык эй елге козкарасын сурастырып ед1, Ипл'|к оран 6i- р’ше 6ipj карама-карсы келетш , эйел басынац ететш уш *1ypjii кезеши айтты. Оран ©31* де тацкалатындай, азирак мыскыл косып, шенеп айтты: — К а за к к и з баласы н катты кад1рлейдк— дед! H ri- :\\\\'л.— Дна болран эй елд 1 де сондай кад1рлсйд1’. Б у л еке- y iне Т1*л тип'зген адам, ец Koprenci3 саналады. А лы с-ж а- Кыны оиы тугел жексурын керш, жеркене карайды. Бе- з i н/п к егель Бг'рак» эй слдщ катын дегеп б!р кезеш бар... О л кезде эйел кукмен тек... М ына отырран Байжекеидер дйел1н алам керш, уйпшшц он тыйындык жумысын акыл- даеа ма екен?.. Ж ок, бул KiciuiH эйел! куцмен тек... Мы- нау отырран кож алар эй елд 1 еркекпеи 6ipre ьГамазга да катиастырмайды... Казак эйел1 кулш ылыкта да текдю коре алм айды ! Казак/га «К ы з кунш де 6opi жаксы, жпман катын кайдан шыгады?» деген макал бар. Оны icrenrin б!з, казактын еркепЧпз... Б ала сыяктымыз,. колымыяга бергс-н кандай асылд.ы б о лса да тез бузып» тез тоздырып тает аймы з,— дед! И г iл iк. Сонымеп, Елизавета* Быкованын казак жайыпда бул т у н п сети алраидары да осындай кунарсыздау б о л ь т eAi. О л ггсы р лар бойында ел т1рш1лн*шде болтан езгерытер ж айы н, саты-еаты болып кел in кэтеркчген, tarepi баская ем ip жайын 61'лм ек едк ол тур алы И гЫ к те еш нэрсе ай- та алмады. Ж анагы бергеи жауаптарымеп токталатыпын г.црартып, Омарра: — Е п ’п м д ! бер! о п е р т Ж1*берш1,— додк Бар эц п м е соымен токталып каллы. П у л кештен кейi:г Елизавета Быкова осы уйгс кеп кс- л т , шай ifiiin, К1'рлерш ж удырын алып ж у р е т т жумыс- 2*7

кер ж'иМттер аркылы казактын эн-куй енер1‘мен танысты. Белилi жай, энд!' калай тусжетЫне карап, малынды ка* лай багатынын мен каланды калай салатынынды да ан- дауга болады. Жанык нет и’лейдк сез1м;нде кандай теренд^к бар, кумарлык пен куштарылыгын басым ба, Терек магнэда сукин де бар ма, оны он кестеа жзсыра алмайтыч мшез!* бар. Дуниелгк атакты галымдардын ай* туларышиа эр халыктын керкеменершде сол халык не- ni эс1релесе, нен!' жогаргы титек етсе, сонын ocepi айкын болады легенд!- Елизавета Быкова коп ютаптардан кез- дестергсн едк Египет керкеменгр!* тыныштыкты, Греция коркемднсп, Ассирия куд|регплжт| жогаргы т1лек етедд деген сыякты, эр елл1*н керкеменершде де белгш 6ip аркау барына орыс галымдары да б|‘рауыздан косыла- тын. Осы кезкарастардын тургысынан Елизавета Быко­ ва казак, эндерin кешл коя тыцдзйтын едГ Казак, жумыскерлерппк арасында асып кеткен этнш де жох ехен. Эн сарынлары бГрыиган, не жайлы болса да 6ip гана рекмен айгылатын сыякты. Кейде кылкыл- лап сураган «берап, берд:н» мазасыз reneri де кетедк Ка- дзла суранган сорлы акын Елизапетаиын. коз алдына баксыдай болып елестейдк Казак эншш ж алпы а р к а у ы дсп, шамасы келмей, менгере алмай жаткаи кен жерд{, ушан-тангз даланы aftTyFa болатыи сыяктанады. Тар ба- ракта, сасык карангыда калгандыктан даланын кещиг! мен таза, салкын самалын взеуреп сагынган жумыскер* лер эн салганда, коз аддына кеде калган сол кен дала- сымеи узiл ice алмай, узак созып, аягын ылгый мунга тг реп токтататын сыяктанады. Тосан кулактын осы сыякты алгашкы алрай эсерш б:р KyHi казак барагында салган 6ip жумыскердщ эн! бузып Kerri. Эн салган Алшагыр ед1. Бурауы мен куйш аз! гана кедп'ре алатын ecni домбырасьш карангы бу- рьплта акьгрьи! гана дынылдатып жатып, Алшагыр «Ку- лагер» эшн салды. Уйншн, акжаркын эйел1 мен жалгыз улы Эл!'шср1|г еджтреп сагынган Алшагыр зарлы эннш калай ксл:п оралганын e.3i де ангармай калган едк Дом- бырага да андамай косылып кетт{. Карангы жер барах- та жалгыз хялгандай ceainin, ынырсый бастап ед1, сер- пшл1 он оз! кетерЫп кегкендей, кеудесшдеп бар шерЛ1 уши будактатып сыртка шыгарды. Казак жумыскерлертши барагьша «пэлк пэлН» дес- !:он даунотардык тусында келin Kipreri Елизавета Быко- 288

:м jii мен дауыстыц косм л a op ijiiii, су лу 6ip тицкерш ген кезше кездесп де, tarepi а т а м a ft тура каллы . Он терец члПмдд, м агиялы керш дк OpGip шып магнасьш дагы кер- кем сц бектщ ез1мен 03i рана б о л май, коп норсслсрд! кам- vv.i i , толым ж аткан ой тугы зы п, терец ссз1мдсрд| козкай- тыны сыякты, мынау он де кои он саладь* сколи О л е н н т oip ауы з сенне туеш беген оры с ойел» энд» балкы п тык* дагаилай едк Б ул ж алгы з зар oni емес, 0 K in iiii муны екен. В зпйн б'ф ойланбай к е л т , от басып алранына екш ген адам, ешк*1мге ж ал асы н жаппай, еш юмд! кш алам ан, е з 1- иен б о л Fan еш ш ш т т зарын тартып калрандай. Эн баяу гоктады. Тары да, тары да 6ip он!..— дескен дауыстарра ара- ласа т ы р к а й шыккан 6ip он к е т . Бул эуел1 сум тагды - рына ашынып айтылран арыздай басталып, аяк, жары кекке шакырып токталатын он екен. — Аларм ы н ез кепмд!* ез к олы м м ен !— деп, еленш ц сгонгы жолы б|’тед1 екен де, эн аягы жорарылап, кокке сорылрандай, KypKipen тынады екен. © ле н жакта, ун жокта, кешл мен квздщ cyficiiiepi де жок барак езш еи F)3i жылынып, жаркырап кеткендей болды . Быкозанык бурынгы еспген эндержде жардемоздис, енжарлмк сыякты oip сарьш болушы e;ii. Умгг оты сон- гендей, карсы турар кайратка шакырмай, налу, зарыну, горыгу сез1детш едк Мынау эндерде онын бзpi жок екен. Зары мен муныпын 03i «Ойлан!» деп туррандай салмак салады екен. О й л а н у казак д а л а с ы н а ен керекп’н 6ipi Эиш|’ аз KUiipin, влекш и екш ил шумагына ауыса бер- генде муз каткан сырткы eciicri бакыртып ашып, сарт ет- :ci3in ж ауып, Иван А к у л а кзрд! де: — Токтакдар! — леди эм>р даусымен. — Б уп н жумыс- ка шыкпай калгандар ki' m ? А к у ла н ы н катал oMipi эн д 1* ш апалакпен ж акка салып ж*1бе.ргендей, эн аз рана ш айкалды да у зш п кетп. Сынран жок. ш ыркау Д!р(лге айналды да. ылырап узьпд!. О сы идай анда-мунда есп гендер iHen корытып, Е ли за­ вета Быкова казакта эн онер| едэуз'р жогары дэреж еде екен деген ойга токырады. Б ул эртурл!* сез[мнш тереадБ гш ie акдататын сд 1* О лай болса ар-намьге, уят, узде, сеш м, досты к деген ж актары бер!к болура THicTi. Тосын кв*» га*** ^ е т 'н коз ж умы скер Ж1*пттердщ езара карым- катнастарынан осындай мш ездерж ангартып та калган ;•> Мусрепов II г 289

едк жанары ecTireH aaaepi де соны дэлелдеген сыяктанды. Сыр алыспаган жат журттын арасыиа жана сезбек Kipy ушш Елизавета Быкова ол журттын 6ipa3 езшд[к дэстурш бшп алуды ете нажег деп тапкан. Ocipeoe, эр- тшнен келе жаткан.жумыскерлж салты жок, ауылдан ке­ ше FaHa келген казак Ж1пттер1мен шешшп сейлесу уш!н казактын e3i кандай журт екешн кешрек б!луд1 айелдш укыптылырымен казбалап i3Aecripin едк Сузектен кейш баракка кешкелк ©ткен CKi айдын 1ш1нде ез K93iHin алдынан да коп нэрселср erri. Ею ел жумыскерлершш калын кепшшп кушактасып кете кой* маранмен, Буланбай, Байшепр, Алшарыр сыякты ж1пт- тер улкен достыкка 1*рк1пмей бара алатын адамдар еке* hi байкалады. 0з кара бастарыньш камы ушш булар жол* дастарын 3o6 ipre бермейтш адамдар екешн танытш- Соиымен, Оралдан шыкканда орыс жумыскерлершш ортасына рана ой жарыгын жарамын деп келген эйел, сол жарыкты казак жумыскерлер1*не де ортак етуд] арман сгп. ©3i'n арнап осында Ж1*берген «Орал ушрмесше» ic шенбершш кешгенд|‘п туралы хат жазды. Кашанда халык арасында болуды непзл мшдет са* найтын улкен агымнын 6ip тармары «Орал уй(рмес(> сон* гы жылдарда казак даласында ондап ашылралы турран ©кд!р!с орындарымен байланыс жасау упин К1мд1 ж1бере- м’з дегенде, Елизавета Быкова ез! «лен т кетт ед1. Жол- дастары огаи карсы балатындай, кадала суранып, аз-кем опласайык деген ядам дарра бет бактырмай жауап бер!п ед1. Бул ез; сол ушрмеиш мушес! болса да, онын epi сана* латын Андрей Быков ол ушрмеде муше емес, кара жу* мыска да баска 6ip тагдырдыц айдауымен кел'щ тускен, катардагы жумыскер. Byrin Байжанныц ауыз ушнде орыс-казак жумыскер- лср;шц 6ipinuii рст olpirin бас косулары болмак. Ауыз Уаде, aFaiu тесек устшдс ею* баланы кушактап, ойланып калган Елизавета Быкова сол жумыспен келш отыр едь.. 4 Байжан уйшде болатын жыйналыска барура кшнш жаткан Байшспрге жолдастары 61'рауыздан барма деп акыл бердк — Осыныц арты б1рдемеге сорады, жаманга анна- лады... 290

Ауырып каллым дей салсацшы... — Орыстардын оипмесше араласатын нс жумысы- мыз бар.-* -дсп, б1рсыпырасы жалпы садтыд аГпты да, енд1 б^разы: —- Акулой колin тары да тасдаядтай дагыстырса, шы- нымызды айтдызады,— дсп, си жакын туркан дауштсрш айтты Луыр м\\незд'|, Gip aofh Байшспр оларынаи толдыран жод, унс1з туиерщ кшнш болды да: Мурындарьша Hci келмейтш 1ске акыл айту дашан далар екеи сендердеи?—деп, кершген icivc келденен килi- i it:, акыл айгуга думарлыд сыякты коп казадта болатын жаман 6ip эдеткс ашуланып, тунерш кегп де, онын ар- жatын айта алмай, узад туйлиш калды. Арты жаманка шабатын, 6ip жамандыкка арадасып жур ме ек:ем, а у ы р ы п калдым д с п жайдан-жай ©TipiK айт .!л*гекдер|'а кандан достыд деп урыснакдны едз, аузына бул t*:»здср туспс/ii. Ор кезде осылай тартпад айтып, эр коз­ ле дытыгына ruin журегш дор мжездер оцай ашулаидыр- ды. Тем ip нешп'ц касында кеб1рек кеуш, дуырылып, калган шодайын жергс теуiu-reyiii к.алып, е:ч*ш ©3i open < >:сп ялды да: - Орыстардын энпмес! деген иомене? Он тыйын жан- ;i>i орыс ouriMCci ме eai? Kiw корнап далып е;л сонда? Кол геи беттершде Kipicin котш, орыс жумысксрл!ф1 ара- гпалап далмады ма? Кыйпад-сыйпак еткен 6ip мшездерт курсын д а!— деп, жолдастарыиа эл1* де жерлей урысып wicran, eci.KKe карай ост алды. Жолдастары кунасына мойындарандай томен карасты, б1рад, en/iirapi ондайды н'гемешк дегендей ыцрай байкалган жод. Байшепр сол наразы далпымен есжке дейш барды да, арт жагына ожырая бурылып: - - Мен Keiuirin калсам, кайлам мен курепмд1 шах- тг»fа ала барарсындар. Мен сол жарыиан келермш,— дед1 де барактан шырып кегп. Жана рана куналарын сезшгендей болран «irirrep Байшепр кеткеннен кейш ондай болмашыны уят кермей- г чдср:н 1’степ, омы core сейлесш далды: — Осымен екБуш рет айттык акылымызды. Кумырс- ка жолыцды б;л додж... Б:рдемеге Lierin Keriri журсе, ез Л а лы езше...— десгГ. Акула кел}п кыса бастаса, Байше- •;рД1*к кайда б а р ы п журетш/н ж а с ы р а а л м а й т ы н д а р ы н да :ч:ымен анрарысты... 291

Байшепр далага шыга колее, корапгы manaFa бел1- нен жеп’лгеи арык, торы ат жумыскер барактарыиа кел- денсц колiп прсле токтап, анырып тур екеи. Туп i3i Ак- буйрат жолымен колin бурылган сыякты. Жаяулар сал- гаи жалгызаякпен бурыла Kerin, енд1 барактар айня- ласындагы KypriKTepre кншпп, wrcpi аттай алмай тур. Кун бзтып барады. Ycri-басын кырау баекан, колтыры Д]р1'лдегеи арык, торы тура кадыпты да, калгып кеп'пгы. Басына кара туб1т шал! жамылып, шалбарланып алран эйел атынын т'1згнпн карына win, ei<i колын кусырып алып, айнала караньш тур. Тонып та, абыржыл та тур- раны айкын. Kni36en баетыра жапкан корапты шанада адам бастарыныц TypTinreni сезклед!*. Эйел аттан алда- кашан rycin жсгелеп алган сыякты. Агаш ердт салFan Кызыл шубар керпеш калын кырау басып ка- лыпты. Манадан епшмд) хездесгпре алмай тур г а н рйел, асы- рыс болса да аз к!Д|‘рш, карай калган Байшепрге алыс- ган айгайлап:’ — Улкен xici, жузден жыйырмасы кем аулынын ж1- rirrepi кайда жатады екен? Бшсешз, жен алтеп ж!бе- piniami,— дедк Эйелд|’н сурап турраны Сексен аулынын жшптер! еке- кin ацгармай калган “Байшепр: — Шырарым, ондай оспарына шоркак ед1м... Пайгя-м- бардыц аулы болса да атын аташы! — дед*. Эйел 6ipey ecrin калмас па екеи дегендей, айнала 6ip кар анып алды да: — Toupi деген, жузге жыйырмасы жетпесе секоел болмайтын ба едП.. Сексен аулынын ж'шптерш сурзн- мын,— дед1 enAi турасынан тартып. — Е, Сексен аулынын ж'шптер} ме? Ана баракта. аркы meTKici... — деп Байшег;,р иепмен нускап ед1‘, ойсл барак дегснге Tycine алмай калып: — Барак дегеш'шз немене ез{! KypriK кардан баска гук жок. Адыра калгырык жымпыйып жаткаи немснчь ед!? — дед1, тонып турса да, эдеттег! кзлжынын аралае- тыра сейлсп. — Барак сол куртжтердщ астынан HibiFbm жаткаи тутшдер гой, шырарым... Жэ, езш алып барайын... - деп, Байшепр арык торыны жетелеп барактардын ара- сындагы адам катнасатын жалгызаякда бура 6epin сд!. арык ат екьуш аттады да, майыскак. ж!шшке аяктярым 202

Kappa TbiFbui алып, кеудесшен карга Kipe кулай кеттк Болдырган аттын турудан ropi жата туррысы келетш сы- як,ты. Мойный созып, баурын карга тосеп, кыймылсыз жатыр. KipiniKT>epiH дорменаз кагады. — Эйтеупр, жетш кулады foh, жата турсын... Мен жБ rirrepAi шакырып келейш,— дел, Байшепр шеш баракка карай еккелектеп Kerri. — Жузден жыйырмасы кем аулынык жш1ттери далара шырындар!.. Катындарык карга Сатып жатыр,— дед1 Байшепр, iiieTKi барактын. e c i r i H кед ашып турып айгай- лап. Сексен аулы легенд! эйелдерд^н. осылай атайтындары- на кулактары уйренген жшптер канталап сурагаи жок, гопырлай жyripcin далага шыкты. Б:рер узын бойлы каралар, 6ipep кесек денел! каралар бар, езгелер! жата* раидау кел пен каралар... Судан жуз!п шышн се\\пз кара будадай жылтыляап Колба it да шырыпты... Элденеден журепн;н «осы келген сешц ойел{н.!» деп дуре етш калганын дурыс угынрак Алшагыр катты жуп- piri келедк Баладай гана юшкене керпгген эйелшш бойын такыганда, кушактап кетерт алгысы да келш кегп. Буланбай да Кунзиланы еснстси шыга бере таный ке­ пи: — 9 й, еркеудем гой мынау!.. Шанжукпасым foh!..— деп, кушагын кен. ашып, аз акырып калды да, тез1рек ж у п р ш Kerri. Буланбай Куизиляга, Колбан торы аткя, Алшагыр кшздш астыида жалгыз улы Эл1'шер де барын сезппп, тура шянага умтылды. Еркектердш дауысын eciTin, ки1з астьгиан ондардыц шамасындары ек1 бала тура келд). Шананып туктршде кеп усталган, коп жулмаланган ecni куыршактай куарган Буланбайдын menieci кершедк Са- гыкып келген балалар атып барыл экелершщ мойында* рыка асыла кетпекпл едк конырсы сасыгаи, онкей кара густ! жат адамдарды керш, урке шепшеш калды. Жуз- дерше жарк етш шыккан куакыштары да бэоендеп ба­ рады. — Элппер!м, калкам!— деп, Алшагыр баласын ез! келш кушактай алганда Элгшер едоу|*р тартьшып барып экесшш мойнына колын салды. Экеанш еркелете шыккан коныр лаусынан баска таные сшнэрсе калмаган скен. МейЫмлГ коздер: де, далякын таные Rci де жок. Бала экес!нш кушагынан тез сытылып шыгызп, экесшш сакал- 203

мурты трген бетin жешмен суртс бастады. Баласынык. квзше кандай турде кершгежн Алшагыр да сезшдь.. Буланбай Кунзиланы кара аюдай капсыра кушактал турып, кезше жас алыпты. Сыйлас курбысын сарынканы да, кыс бойы Kopi шешеа' мен баласын кынк етпей асы- рап келгеи Кунзилара айгар алгысы да кезшен epiKcfa ыткып кеткен ipi де, ыстых тамшылар аркылы айтылып жаткан сыякты. Буланбайдыц жалкыз уды Нартай акс­ он сыртыиан кушактап алып асылып тур. Ол экесшш кунгп денео мен дснесше карай 6iTKen Kymri мшезш се- зшгенде, эр кезде куаиьш кететш бала едк Нартай экес:'- нщ ycTi-басы кара куйе, Hci конырсы екешн сезбейтшдей. окесше арсаландай еркелеп жатыр. 0з баласынык мшез! будан ©згешерек шыккаиына Алшарыр жэб1рленндареп те калып «едк Элшер экесшш жудей калранын тез сез1- нт, енд! ез} барып экесшш мойнына асылды. Бул жолы {'ркулген жок. Exai эке журеп де тынштыгын тапты... Б ыйылры ауыр кыста жалгыз тарткан кемтар вм'ф- дш азабы мен зарыл еркектерге шарынура келген эйел, имгына келген адамдарынык салтак кара куйе турлер1 ме*с жудеулштерш кер!п, eгiлe жылап Ж1'бердь Аяп кет- Ti. 0 n;iipic екп'ршш алрашкы адымындары адам бейнесше солгал алгашкы танбалары ауыр да жат кер1*нд{ оран. Жумыскерлердш турмыстары пэлендей емес екен дегеи- д; кыс боны ecTiri жатса да, анда-санда уйлерше акша Ж1‘берш туратын оркоктерд/ дал осындай куйде керермш деп ойламап едг Даланыд сырттанындаи керш егпн Бу­ ланбай д а , ш а рын турмысына ш а к таза журепн А д ш а гы р да, баскалары да каспак кара, текедей кул1мс2, жудеу екен. Жалрыз%жудемеген казан маиында журетш Колбак сыякты. Ол бэршен де салтакырак, бэршен де кул!мс;рек болганымен бэршен де сем!з болатын. — Пер1м-ау, аркана асылып турган Нартайына ка- расайшы... — де/и Кунзила Буланбайдан босанып Алша- и>грга карай бурыла 6cpin. — О, кунп'к, всin KOTinciu рой! — дед1 Буланбай, ар- касыиа жабысып журген баласын 6ip колымен рана ку* шактай тартып, алдыиа шырарып ала 6epin. — Ожегм де келдг.. Шанада отыр, козгала алмай- ды...— дед! Нартай, экесж енд1 карсы алдынан кушак- тап алып. Ауыл жактыд бейнес/ б]'рж«ла кетт болганьш туНис калкан Буланбай: 294

— Е!..— дед! де .баласын жетелеп, шсшесше карай КСГП. Dip косык болып турран ауьглдас жштер Кунзиланы коршап алып, ез уйлерник жайларын жамырасып сура- сып жатыр. Кеб^ак. 6ip-6ip ауыз рана жауап алып, жу- доп шепнедд. — Отыр ойтеу[р шыдап... — Eni K©3i сендерде... — Bip уш кунд1пм!з бар едк.. Содан юешн келш-ак, калар осында... — С|зд1*н уй де келем!з десш жатыр... -- Слздш уй кыйрай сузек... — С1здш уйде де бар... —— Куйзеушшк KipAi гой кай уйге болса да... — Кун- ниланын кайтарган жауабы ылгый осы рецдес шыкты да, Ж1'гггтерд| тутел жудеп'п шепнд1рд1. — Сен езщ б|'ржола кешш келгенб1а’н?— дед1‘ Алша- гыр эйелше, амандыктан кейш. — 0 з1м де б1лмейм!н...— дед1 Кунзила богслпшреп барып.— Эйтеччр енд1 шыдарлык жай калмады да, кете берд1м... Аз гана малыныц кырылып таусылганын эйел*1 айткан жок, Алшагыр оны тусшд! де сураган жок... Эйелинн ашан. тарткан жузшде барлык тарткан азабы мен корпел кемтарлыгы жазулы туррандай екеи. — 0 3 iM де кешп каларсын деп журуцп ел1м, жарадыц, квксЫм!..— дед1 Алшарыр, ойелш ардактайтын тагы 6ip- демелер айткысы келш ед1, аузына соз туспедк — 0 3 !н де жудеу екес;н... — дед1 Кунзила. Енд1 абай- ласа eKeyi де жудеп, Kiuiipefiin кеткендей екен. — Ay. кошт келгенд1 айтып жатырсын, oycyii 6ip тун копдырып LUUFapaTbiH жернци ойладыц ба? — деген Бу- ланбайдын даусы шыкты. — Соньш озш б]’ле алмай турмын...—дед*1 Алшарыр.— Сыйкыр-Сикорга жалынып кореек, 6ip туи баракта кон дырмас па екен? — Жок, кондырмайды,—дед] Колбан, — тандайга та- лай гид/ гой, кондырмайды. Сикорскнйдгн елден келген жалгыз-жарым адамдарды да баракка кондырмайтынын бLie турса да Алшагыр ба­ рып луксат сурап сд!*, ол оран: — Ондайга Ушаков мырза б\\рж ола тыйым салып койды. ©зшен барып эм|’р акел! — дед!... 296

— Баска барар жер кайсы, Байжаннын уй!не апарай- ык,— дед! Бул анбай. Торы атты агытып. ж1пттер кетерт алып, каз койып ел!, арык торы енд|‘ аярын баскысы келмейтш мшез кер- cerri. Ол жыгылар жерше жетш, 61ржола жыгылгаи сы- якты. Буланбай шанагё 63i жегшп, кос жетект1 колына ала бергенде: — Tsftipi, мен турганда оендер жук тарта алатын ба едйщер!— деп келш, шанара Колбан жеп'лдТ— Кунзила айналайын. мш шанара... Балалар, сендер де мппндер!.. Сары атан бэр1нд1 де алып барады... Желш отырып апа- рады... Адам жсплген шананы кызык керш, эуел! шанара куаиа-куана MiHin алран балалар аркан бойы барран сон, тез-тез cenipin Tycin, улкендермен 6ipre жаяу Kerri. Ша- нада жалгыз Буланбайдын кор! шешес! рана калды. Бол- дырран торысын жетелеп алып, 6ipece атына карап кой­ ып, 6ipecc эйел/не б ;р л еме деп калып, ец артта А л ш а - fыр келе жатыр. Балалар жупрш 1лгер! Kerri... •— Уйд1 кайттщ, катын-ау!.. — дед1 Алшагыр эйелше. — Элдекайлан кацрырып экем келген... Жеманный ба­ лалары куып Ж1*берЙ1тг... Уйд]‘ кузетуге калдырып кетам... • — Аштан елмей ме, anreyip?.. — Сыйырды сойып саран экелд1м де, бузауын сойып экеме калдырдым... — Торыньщ Typi мынау де... — Осы... Торы атка Азбан-атан yfii 6ip шана шоп, 6ip койдыц eriH, 6ip табак курт 6epin ед1, айырбастауга сенен бата алмадым... Анда-санда арт жашна енсерше бурылып, Колбан да ез уйшщ жайын сурап кояды: — Мен 6ip тан-кунан болама деп, тогыз тейпе акша ж!берш ед1м, ондай ештене естген жок шыгарсыц, Куп зила? — дейдь — Ж ок , еспген жокпын... -- Ауымыз атка тимей-ак ететж шыгармыз бул ду- ннеден!..— деп, Колбан букш дуниеге наразылыгы бардай куцкБлдейд!* де, тары 6 ipa3Fa дешн ундемей калады. Елдш куйзелушшк жайларын взгелерден repi тереш- рек урынатын Буланбай еишмшц ушшш онашалап су­ растырран жок: — Шоп сатушылар мен ет сатушылар да кутырыньгл йлран шырар,— дед1 6ip ретте. 296

— Сурама, nepiM...— дед1 Кунзила.—-Как сорпа кы- лып жатыр!.. Кешл ашып, кул1сш сейлесетш 6ip экпме таба ал- май, Буланбай мен Алшакыр, К.олбак ymeyi шанака ке- гек-кезек жеплш, ауылдан келген 6ipiHUii конактарын соцларынан шубатып тун гт'шде Байжанныд уйше ке- л in кудады... Орыс жумыскерлср! бул уйге ертерек жыйналып ела. Казак жумыскерлершщ неден кеипккендерш 6Ue алмай дудамал болып отырганда Байшспр кслдк — Барщ де келдичдер ме?— дед! Елизавета Быкова. Тынышеызданкан куйш жасыра алмай, кадала сурады. — Жок, жалкызбын... Буланбай мен Алшакырдын у/пштер/ к е ш in келш, абыр-сабыр болып кглды. Dip тун кочдырьтп шыгяратын жер таба алмай, сасып жатыр... Келе алар ма екен солар...— дед1 Байшеп° — Келе а л м а й м а, с о и ы м е н ? — Б|'ле алмай турмын-ау, шыракым. — Отырыныз... Кутетк азырак. — Байшеп'рм!С1'и? Шайка *кел, cipiu/i« ж1б1т! —•деп, гор уйдсн Бапжекец айкай еалды. Орыс жумыскерлер1 Байшепр келш, белт кеткен онпмелерше к.айта кештЕ Ол кеше капа басталса да, содян бйpi барлык. орыс жумыскерлершщ арасында гуьлдеп кеткен экпме едк Бупнп жыйналыс ол энлме- деи бурый такайындалып калмаса, дал бугш шакыры- латын да орны болмай калган-ды. Жыйналыстыц осьж- дай жайка ушырагалы туркаиын жаксы бклетш Елиза­ вета мен Андреи Быков ©те квшлс)з отыр. — Сонымсн, квгтшшк oeTi кайтуда foh? — дед1 Ели­ завета Быкова Андрей Быковтык жузше салкыи када- лып. Андрей ipnijiin жауап кайырмады да, Шило карт- к.а карады. — Ие, кайгула,— дед*1 Шило карт.— 6 з1М13 де ту- рактай кояр тур1 М1*з жокедЕ онын успнс Рязанов мырза Орална кайта шакыртканын еепген сок, жумыскердер тугел дурлгпп калды. KeciMAi алты айы б{ткен сон, ад- ты сагат аялдайтын 6ip адам жок сыякты. — Оралды м ы н а далара KiM айырбастасын!.. д ед ! Михаиле Неволя. . -— Орал кунде тус!*м1зге шредЕ.. Бугш де туеше юр- Ai. Потреби аскабак пей картошкака лык толтырыгг, ен- д] кайда коярымды б?лмей. «Миша!» деп айкай салка- 297

нымда оянып кеттш...— леп Катерина Неволя ерше карал жымыйып койды. Э ш ейш де уйренген жерд! еске алып курсшс 6eperiH ада.мдарга эйел-еркек демей урсьш тастайтын Михайло- иын, аузынан жацагыдай сез шыкканына Катерина аркаланып Kerin ед1. Тусшде керген аскабактары мен кар- гошкалары каз1р де кез алдына келе калгандай, ка* сындагыларды кермей де, еспмей де [калган сыякты. Кездер1 epin бара жатк.андай, жуз1 жып-жылы, балкып xeTinri... — Рязановтыц кайта шакыртуы 6ер1к нэрсе ме екён, элде 6ip алыстыц болжалы ма? — дед1 Елизавета. — Ушаковка ресми турде жазылган,—дед1* Быков.— Сикорский 6i3re тугел окып бердь Ci6ip темip жолы са- лынатын болган екен, Рязанов мырза соган косылапын СЫЯКТЫ. — Алтын булактарынан, алтын езенше ауыспак екен рой! — TeMi'p жол салына ма, Орал бойында кел жерл' шукылатып жаткан, соныд 61‘ршен корлы 61'рдеме табыл- ды ма, afireyip 61ЗД!’ кайырып алатыны даусы з,— лсд| Шило карт. — Онын ауы курылмаган жер бар ма? •• деп, Ми- хайло мжшш койды. •- Караранди, Спас, Успен кендержш, баскаруши/и- рына тугел арнаулы хат жазып, онын yenне Ушаковка Ж1*берген ресми хаттын кеин’рмесш буларра да Ж1бер\\з- не Караганда, Рязанов мырзаиыц бул 6ip езгермейтш бе- талысы сыякты. Каламын деген жумыскерд1 де каллыпн кояр ма екен?.. Тугел кайтарыцдар деггл,— де;и Лн’г'м Быков. Бунин \\жыйналыста орыс-казак жумыскерлерпбк бастарын 6ipiKTipy жолында 6ipimiJi адым жасаймын ба деген ойларында осындай улкен кедерп барын еекч-пте сейледк Eiwi eni айдан Kefiitt орыс жумыскерлер1 Орлчга 1\\тел кетер1ле кайтатын болса, ол адым жнйын ойлнпу керек болады, эрине. Сез осымен едэу!р догарылып кал- ды. Енд1 карттар Елизаветаныц жудей калган кеклш ка- лай кетеруд!* ойлап отырраи сыякты... Темой ryTiffAepi будактай тыгыи, тунерген кабактарды булттай буйком, коздер!' не айтатымдарып корсетном ж1бердк Россиянык ен жасамыс, ек купарлы en;upiCTepimH 6i- pi Орал тауынан сол еск1лiriHiu танбалары да ол} еш- 29$

кен жок <vu. Орал боиындагы енд'цйстср крспостнойлык достур'.мсн басгалгаи-лы. Ондагы завод, кем иелерше та- лаГг поселок, тала»! калалар сыиыи кстег.н жер бергл- ген. Завод nejiepi жумыскер купил ецалдымсн крепост­ ной крестьян сыиклы жерге ориаластырып алып, ез елде picTcpine б»ржолл аркандап койган. Рязановтын Орал бойыпдн елу мыц шаршы шакырым жеpi бар. Оиын жу- MbicKepjiepi ездеpi салып алган жекс-жекс лашык уйлер- де турады. Огород, бакша склады. Жумыскер уйшщ бала-шагалары мен Kopi-куртандары крестьян шаруасын- да болгандыктан, жумыскерлгк пен крестьяндыктын. кiн- д1г! ojii ажыраспаган едк Оралдагы кен иелерг соны* мен б:рге ipi алпауыт та болса, жумыскерлср сонысы- меи oipre крестьян да едк Жумыскерлсрш осындай хал­ де устап келе жаткан Рязанов оларды кайда ж1берш, кандай жумыска салам лесе де ерпсп болагьш... Оксыз да алты айы бг’ткеннен кешн тугаи жерге ка­ терLie кайтар ыцгайы бар Орал жумыскерлерше Ряза- новтыц кайтсын деген буйрыгы деп тиш ед»\\ — Мундагы енд!р]'стерд1 кайтед! екем Рязанов мыр- за?.. Тастай ма екем, элдс бул Компаннядан шыккысы келе ме екен?..— дед», акта сайкалдыгынан хабарсыз- дау Елизавета Андрейге бурылып. Сикорский Рязановтын буйрыгыи штейгерлео меи де- сятннктерден баска ез ойынша керект! дегем жумыскер* лерд1* гана шакырыл алып окыраи. Сондыктан эйсл кау- мы тугел хабарсыз едп . Андрей Елкзаветанын балац ойдаи туган сурауына imineH гама жымыйды да: — Олай болмайды, Лиза... Ешуакытта олай болмай- ды. Мундагы тег'ш байлыктан кай калта без'шбек? Кара­ ганды айналасындагы казак. елш осындагы шахталар мен заводтарда мждетт1 турде жумыс к‘ ггеуге 6eKinipin алу жайын тез колга алайык доп жазыпты Ушаковка... Teriu байлыкты, тепн кушпен табудыц эрекеп де... Bi3 кеткеннен кей:н казак жумыскерлершш кушн отыз ты- йынга TycipeAi элк Ол эз1рл!х журш те жатыр, амал кайсы! — деп, Быков орнынап турып журш кетп. — Огыз тыйышган жалданатын казак ж \\г\\п ъ р \\ кап* тай бастады,— деп Байшепр Kypcinin койды. Дал осы энпменщ уетше Kapi memecin баладай кете- pin алран Буланбай кедin Klpzii. Шокайлары табалды* рыкка так-тук сопллыеып Алшагыр мен Колбац да юрт 299

келедн.. Ец соцыпан Kipreii шшкене денел1 казак, эйед; ауыз уйдсп орыс жумыскерлер! мен орыс эйелдерше карал такыркап турып калылты. Мойындарына деЙ1Н ашык, жалакбас, еркектермен катар отырган орыс эйслдер! Кун- зилaFa TiiiTi тан кершдн Шашын желкесшеи кырыккан жас келжшек Елизавета Быкованын барлык еркектердеи жогары отырраны epci де кернш Kerri. Жас энслдш ку- лагы KepiHin калса, кесш алардай тыйым салып конган мусылмандык куш эйелдш еркектермен катар огырыпсвй- лесун даусын еркш шырарып куду! деген сыякгы нэрсе- лерд! бммейтш едь Кунзила твр уйге карай вте берш, квз кыйырымен Елизаветага тары 6ip карап кет'... — Ау, Буланбаймысын? Жогарылат! — деп, oyeai кашанры эдетжше жаркын жузбен карсы алган Байжан, Буланбай шешес:н кетерш экелт пешке суйеп отырг-ыза бергеиде:— Апыр-ау, мунын KiM ед!?..— деп абырж ып та калды. ЕЫктен узак шубалып Kipin жаткан кеп адам барын да ангарды. Буланбай кыска рана жай-куйд/ айтып келш: — Байжеке, токшылыктан емес, жокшылмктан жо* лаушылап келген жандар болар... А лш аеы р екеумгз бас-* пана б]рдеме калкайтып а л га н ш а д ал ара ш ы рары п тас- тамассын деп сараи окелдж. Кудай алдында сурауы сенде болады,— дед\\ Байжанра еркшдеу сейлеп. — Е, о не дегенгн, жаным!.. Байшепрден еепгенде-лк, осында экелерсшдер деп куп’не бастагамыз... Катын, шайынды кайнатып, erifui аса бер д еп мака айткамын... Шешшадер, жорары шыгыкдзр,— дед* Байжан. Эуел1‘ азырак абыржып калранын тез жугысы келш: — Шеше, дент сау ма?.. КуйлКкуаттымысын? — деп, пешке жабыса, квзш эрен ашып-жумып отырран кемш'рдш алдына 03i турып келш колын алды. Карапайым журттыц шмнде беделд| Буланбайды, Байжан да катты кад}рлейтш ед]. Кдыс бойы онын Kipin жудырып 6epin, уйше келген сайын сыйлап, конак ет1п Ж1*беретш. Енд|' мше, ауыр кыстын катты 6ip ышкындыр- май аттанбайтын аяк кезшде келш, бел сынардай сад- мак салып отырса да, кайыспай кетеретшш ак жаркын кеш’лмен б]лд1рд1. — Сенен баскага мундай салмакты салар ма ед1*м, салмас па ед1м, Байжеке...—деп. Буланбай ризашылыгы мен алгысын осымен Faua андатып,— меж ауыз уйдег‘1 300

коиактарыц да Ko6ipc.iv дуг!п калган ou.iap... ■•деп ауыз уйгс карай боггсди — Enni амандасайык, iaaipacru... «Пизага арнаран «те- тесш» белек айтамын,— де;Ц Буланбай калжындай аман- дасып. «Здравствуйте» легендi тутас айтуга 'Нлin келт1ре алмай койган Буланбай оуел i «;зд|расти» дсп алып, аяк жзрын «тете» деп бел in айтатын. Ренжшк:реп отырран Жолдастары ор кездеп эдеттершше онысына жымыйып калын: — Здравствуй, Буланбай здравствуй,— десгп кдткабат адiа идык пйтысын. —ф Yfiiштерш кедin калды ма? — 1\\онакка келген бол ар?.. — Амандык пд екен? — деп, орыс жолдастары Булан* бандам жакындык бшире сурасты. - Плохо... саисем плохо!...— дед1 Буланбай бул жай- длры созд-i тез1рек дораркысы кел{гт. — Дштык па, жут па? — деп сурады, даланын ен бас- ты бэлслсршен хабары бар Шило карт. — Жут,— дед'1 Буланбай.— Б*»рак, журттын айтуын- тп жут жет1 арайынды болады. Байлык... Кедейлт..:' Алым-салык... Жалкаулык... Kopi одет... Kopi заман..: Ауыр кыс... — Жег. арайынды деп саналатын жутты жал- пы казак булай жуйелемейтшш б»ле тура, Буланбай одеHi осылан, езшше жжтедк — Былтыр епн шыкпай калып па ед*1?— дед! Кате­ рина Неволя дала жутынан Орал бойында болатык аш- тыктарлын себебш {здегендей. Буланбай мырс етт калды да: — Ыздш бул ©н!рде епн салатын жалрыз рана бай бар... Иплпс... Ол каз1р бндайдын бутын б!р бузаура не- снеге берш жатыр,— дедл. — Я болмаса, 6ip ж!птпц он кун шоп шауып 6epyiHe де 6ip бут бидай беретки керше- дi. Меш'н шешем уш бут бидай алып. мет 6ip айга жал- дглты... Елизавета Быкова жет1 турл* жат тектес норселерд! арайынды деп атаран халык мэтелшен терец 6ip магна тапкаидай, сол жайды жете еурастырура бой урып кд- льш ед], Быков оган узамай шахтага тусетнщерж ескерт* Ti. Онын устже, казак жолдастарынын жалпы куйзелктс скешн квр1п отырран Елизавета келденел экпмеге кв-