Ғабит Мүсрепов-Тандамалы шығармалыры 3 томдық Е-244

окымаймьгз да!..—дед Кенжекара. Салмакпеи, з!лмен айтты. — Балалар!..—деген eKimiri дауыстан бул eiceyi де айрылысып, ез жендерше кетт!... Бай балаларынын баска моктспке кетш бара жаткан- дары да рас окон. Бугаи дейгн ез бяласын тубшде кен инженер! больш шыгатыи топка косыт; ж1бермек болып. Некрасовты Карагандыда еш кун кугиргев Жумабек кг- 31р оган оол жайды айтып отыр: — 0*3 реиж:мешз... Илi.niк би б1зд1к бллаларга сер:к больш барсын, 6ipre турсын, 6ipre окысын деген сои, hiLi­ ra алмай каллым... Кенназия дегеи 6ip оку бар екен гой... Ипл'ш сонымен келк'ш кайткан екен... -- деду Жумабек Некрасовка. — Гимназия ма? Сол болу корек. г- Маган 6api6ip...— дед! Некрасов.—0 зш!з 6iVu*Hj3... — Болыстын neerpi Акмолада куп'п калыгиы. Мен со­ гни жегюзт салын катам...— дед! Жумабек. Ушаковтыц аласапырапла 6ip кездесш кглгаида, ка­ зак балаларыиан кен кзамачдарын шыгарам дегелш Иг!* Д]‘к езшшо туйш кеткен екен. Жумыскер балаларын ж:* берпм xeie.ii деген!ч оиша укатнай, оцай макулдал, бул Жанты созд! тез догарып едь Енд! ез балаларын гим­ назияга тусуге жгберштЕ — Жарыктык кыядан кередБау!..—дел! Турсглчбяй.-- Б!з болелк. afireyip журтка !лесу рой... Мьша 61р били п и да ала кетсе дел. оден! Ушаковка барьш кагаз алы/1 келin отырмыи. Ойтеуф, ала KereTiH болганынз шук;р- ^ ПЙЛ1К... — Е, окудыи 6opi6ip емес пе... балдам тамэр, бан­ дан жугар деп косып жатырмыз баламызды, эйтпесе, кпн окуды таидаушы ек... Сокыр тауыккд 6api бидай детей, 613ДiKi сол гой...— дед]’ Жумабек. — Кяжекене кудай иген екен...— дед’1 Турсьшбай Жумабек кул1мдед! де ундеген жок. Шамасы келсе, Турсьшбай да баласьш гимназия! а ниберер едЕ Бай балалары кайда окыса, бул да сонда окытар едЕ Ол колдан келмеген соц, баласын Ушаков мектебгне Ж]‘бергел! отырганын кемешшшреп айтты. Жу мабск болса, каз'фдш езшде жарты Иm i к бола кал гандай паи екен. 4М

-- Куда ft косса, бал алар 6ipre журед! гой?.. Жол- :.:-/Гмп KejaiKTipin, yfiip erin ж1бер...— дед1 Турсынбай. - /Кок, 6i;i кашр журш кетемгз... Елге шырып ко­ дами.?... — дсд1 Жумабек. Ко.*! куш кошке Караганды басында б1рталай жу- '!м;чер уйшде бала агтандыру тойы болып едь Ун-куй- - iм!| осында KGiuipin алый, бярлы-жогьгн 6ipre керш отырмн жумыскерлер кондана бастаган екен, 6ipey ла- гын, 6ipey козысын курбан шальот тастапты. Б аш к а н уГп’ндс турып калган Алшагыр да той жа- - 1:: жатыр. Буланбай, Байшепр, Михайло Неволя сы- лк:-,' кещлдес адамдарынын 6opi де осы уйде. Ортала- гындп .Некрасов та бар. Сент пен Назыкеш те осы уйде кулеш жур. Байжан уш ^кылдагы эдетшше жай- -•-у*а шыгыл кегкен ед*1, кузджке эл \\ оралган жок-ты. ! г жапчан шошалада Жабай мен Колбац, Кун- зила .‘iOfi ллыкош Tepreyi 6ip уйдщ жандарындай ой- чап-ку.пп тамак эзфлесш жур. Ocipece, Назыкеш пен Жабай катты калжьшдасады. о;;> кезде буд екеуппн арасында кшаратсыз кызыгу, улмгтену бар ед|-ау?.. Kaaipri кел!шиек Назыкеш бал- и:ас. кыз е.п де, Ka3ipri сокыр да шойнак Жабай .аучеч олысаты.ч балгы-н жас жплт ед1 онда... Журек- : уше и;зрынды :'здерд1Н сал тары туспеген газа жастар б:у»!н 6:pi таза оуйегш едь Еидг мше, Назыкеш С е и т н жары, жараска н жар. Екеуi де квмiрде. Жор ястыг\\a (Sip* rc r/cin, 6ipre шыгагывдарьша шекшз куанышты еыяк- гы. Нгзыкелгпн курепн ылрый Сент алый журодi. Кал жындасьги кайгалы. Ауыр жумыстан им ':.:г»\\гай шыга* ткидай, б:рше 6ipi элсш-алсш карал, жайрандап коло жатады. Адамга адам жарырын да rycipeai, квленкесж де TycipeAi. Назыкеш пен Сект 6ipiHe 6;pi жарып-лн раня гусшелн ед;. Жабайдыц жалрыз квз! канша тоятыц ара сынак ол екеуш б1рден тауып алады. Не айтысатьшьш rycinin те турады. Кызыгады да, «ypciHeai де... Окай -б о л ы п па едк Жабайга?.. Назыкештш б а г ы н байламаймын дел окай айтып па ед!'? Жок-ты!.. Корлык зарын тарткан адам рана корлаугэ бармайды. Жабай Назыкешт! корлык кермесin дегг ед|\\ 0 «н!ц кыйра1ьмыа далранын ойлагг, Назыкеш басьшл ем!р боны мук бол- майын деп едк K.33ipri кеште Жабам Назыкешл жш pin тургысы келетйпн сезд;. Они ыцгайсьгз Kepiк, о. ,ir* эз1* токтау салгысы келое де кебшесо не бола алмай у л <03

лады. Кызгалыниы да жок, Сейшен де дос. Бай ауыл- дардььч тор, тусзуьшан шырьип алган сон., жокты epci ке- руд! коиfhн Назыксш те Жабаймен тартынбай калжын- дасады. Былтырдан бер} ешюммен жакын сейлесуд! кс-йып. туйu in калган Жабай Сент пен Назыкеш келгел|‘ кем- Д1‘пн де умыткандай, замандастарынын арасыиа кым сын-бай кipin Kerri. Табысы езже мол жететш уста ж}пт жаксы кшшп журетш болды. Бул кунге деГи'н ушынан басатын аксак аякы да eiui табанын жерге типзе бас­ тапты. Жазрытурым Омар соккырз жыгылганда Жабай та­ ры 6ip KayinreHin калып едт Ушаков араласкан болу керек, Иплш ол жумысты аяксыз калдырды. — Kina Омардыц езшде екеи,— дегецнен баска тук айптапты. Артында каидай конырауы болары белпаз. оз|ршо осы соз кеа'м болел, ешкьм кайта дурлжкен жок. Сонымен Назыкеш пен Септ те тыныштык тапты. Ип*Л1‘к бул екеут туралы да 6ip байлам ангар- тыпты: — Омардыц орнын Сект баса ма деп дэмеленуш! ем, оны кабылдамаган болды гой... Кайге.\\пз, бетгершев жарылкэеын...— депл*. Онысы «осымен барып турсьш» дегеш Fofi деп ойлады да, Иплжте калган эке мурасы как Септ те кудер узд]. Каз]'р булардын бор: де ауылдыц алрай-шалгай, opi отыр, 6epi отырынан кутылFaндарына куанып, ецбек ем.'рше 61'ржола Kipin кетксн ед/. Жалгыз Колбак гана ауылга каптуды армян етгп, курс:hiп кояды. Ол анда- санда yfiiiie ж1бсрт туратьш аз Fana акшасына 6ip тай купан альт консын деп тапсыратыи едк Yftimi orап бе решекке берешек косылып жаткаиын хабарлайды. Bip ойды eid турл1 ет'т айтуга шоркак Колбак сол 6ip ар манын кыс боны айтып келе жаткан туршде езгершсН кайталап: -- Тай-кунан Фрдеме болар ма ехен деп торыз тек reni 6ip жпберд|'м, алты тецгеш 6ip »i6ep.iiM... Кагып сальш, карайды да отырады туге... 0Mip боны ауымыз атка ти-мей втетш шыгар...— дейдк Жабай оран: — Тай-кунаиды кайтесщ, Колбац... Сен 6ip ургашы лак алып ж:бер.... — дейдк F1еге? Неге? Лакты мен кбайтом? — деид| ацкау Колбак, ецсор1ле бурылып. т

\\']i\\ жы.па уш I'liiui бслады. • Vih ctHKi бола чы? - lie. уi:i csiiKi болты. V:ii oin::irc 6*p кучьш алып ( Щ культ аг болгапша они де аг «милеьы... ... О ? О.им а г болгапда а . ш ц к е р с п не мглаи? - С.тгсфсын... Жаблндыч одеni эр еакка жупртт айпсами, елнып <(\\т.еч.че ei»;u атты армян erne дегеи c«n еке.нн Колб.пс малак дед силан, бултыйып калин ед», Назыкеш огаи •'рмеЛчй еонлеп: — Кол баи ага-ay, езгелер бар атьшан аГфмльш жат- К.ДНДО, жок атты армян етт кантеЫз?.. Eki килим ам:ш бод си л десеилзип, — дедь Жлбай Мазыкешпц коллары сымб'агын бузчп бара жлтчаньжа мямадан iiui ауыра карам отыр ед| 1Ь. ш к е т к.сл жайын я/пканда, гагы да наряды. Кейбф тыпнич- гарынык уетшде келденек тускен icfп?кемо-К1'тке.че ак сы- яьпстары бар с.ургылт саусактаркз Жабам ыл> ь:й кы нега кораушы ела. Одел пен эдет деген нin. еке\\ч де тар кь’с- т*;1кк,а айналып хеткеи казак кызьшыц беп мен баска дсп осi кезге кержген емес те, омы тек Koairi k*\\j- рана талый алатын.Жабай болея. ондай питумеч :ку- мысы ж ж.. Назыкештт жузше карай береге г<х кысы- :: к л , кебтесе калыма кызыра кара унты ель Клrip ле сол сулу сургытт саусактлрдын K<y>eci ceri.iin. кол сыргтани­ лин. жарылып-жарылып кеткет не аяй карап отыр. Ум->* тылмас вк’ чпд сыяктанып сол сауеакгарды тым болмаеа 6ip per устал кермегеж есже туседк.. Байжаннын балшык уйшде терлсп-лысынал к т жу- мыскерлер сырылысып отыр. Денете ciuin кеткеч код о куйсс! кара тер болыл атады. Шахтадан шыккагжпл ке- й:н Мэйкудык суына барып 5эр1 де ж\\ыдып клятым n i, газзрмаган екен. K.a3tp 51ршен 6ipi уяльгл. жумьгеке *-д*р суртше 6epin отыр. — Сандер жаксы егпцдер... Окысын балалар .. Жу мыс адамын аяп, жэрдем берепн штейгеплер одг.г.гг. шыгады... Окысын.— дейд!* Михайло Неволя, Нар\". ’ мен Э л iшерл! кез|'мек нускап. --у К1м erin шыраратындарын кайлан бмейж, г : - п эз!*М1‘з коргенд! кермесж дел >Ki6epin жзтырмьп. — д ч‘ ; Булаибай. — Жумыокер баласы кайтсе де Акула меп T.-v < т

болмайды. Ец болмаранда Быков бодады, — дейд! Ми- хайло. Андрей баскаша адам ед1 рой!.. — Елиза кандаи едП.. — Не боллы екен байрустар?..— десш, казак жу- мыскерлер! хабарсыз кеткен дос-жолдастарын ес;не алады. — Сикорский рой курткан! — Осыдан да кутылар ма екем!з?,. — Бул эл! Ушаковтын. тубше де жетедН.. — десш, та­ ры 6ip гоп жумыскер езара кенюлдеседк Казакдиа б{лс- rinl бар Некрасов тере ести кетслн дегендей, Ушаков атын элей! косалы. Тамэта жу,мыска тусетш жумыскерлер Алшарыр мен Булапбайлмц сый-сыяпаты 61'ткеннен кей!н кеп айкал- май уйлерже кайтып едк Ka3ipri жаллай кунд!зп жу- мыска квшкен Караганды басы жым болды... Шамы сенл1‘р1*лген карацры жер баракта ею адачнык куб]'р-куб!р сойлескен! еспледь Б1р! орысша таза сейлсй* Д! де, eKtHiuici каззкшанк да косып с&клейдк Уш1нш! б:реуд|‘к унНз рана дем алганы 6i.?iнедК — Ен колайлы тун осы. Ол уйде улкен той болды Гой. От ездершен неге шыгып кетпейд!?.. —дейд: 61‘рда- уыс. Екшип дауыста spi арзансынатын, spi даймыгатьш ук бар: — Я пожари некогда ни делал... боялса... — дей/Л ол. — Сен корьгкпа... 0 рт салуна уЙренудщ кереп жок. Баланьш колынан да келед/. К он енд/ толпулы. Уэлс.тсс ПК, орьшла... Жарайды, бес кез емес, он кездек бол* сын... Жарай ма? Кежшаремей отырган дауыс едэулр бегелш баркиг — Жарайды... Шайды ла умытып кетпешз... - дед! Желкем жылы тун... Аслан толы жулдыз, Жака ка* рылган мыс шегедей жылт-жылт етедк Кундег; одет! бо йьшша Сикорский барагыныц устшде далада жатыр. Ен жакын барактмц тебесжде Михайло Неволянын эйогй мен скеу! сейлесш жаткандары еспледк — Сон, Миша, кызык адам болып шыктьщ... Уйктап кеткенбИн? — дед! Катерина. — Меи бе?.. — Сен дей.м’.н . — Mere?.. ' Кызык адам болып шык.тыи дсймш .. 406

— Бугш 61ЛД1Н. бе оны? — Жок-ау, 'Кыс боны жел де борам, ку дала деп журпын бэрш безд1рг:.ц келетш адамша сеилеуип ен* аярыида екеуден скеу нарьш калып койдык осында? — 0 K!Hin жатырмысын? — Жок-е... Мен кайда болса да, к'шге болса да окай уйлесем гой... — вкшбе, катын... Еид\\ eKi жумадан кейш ©з уГймЬ- ге Kipewi3... Мопша салып алдык... Келер жылы уйдщ касына айнала агаш отыргызьип берем. Содан кешн кв- м-р мен коштасасъш да огоротында журетш боласьщ... — Сен жалгызсырмаймысын. осы? — Mere?.. Мен саган айтайын, казактармен эбдеи лоогасугз болады. Аккешл, ете карапайым адамд'-> . — Мен саган келген куш-ак айтпап па ем... Сст'еге* •: -дер гуге... Узамай булар да уйктап Kerri 61лем, тынып калды. Кулагы осыларда болса, к©31 элдекайда жаткан Си­ корский басын тез кетерт алып, тез букты. Басын кете* pin алганын 6ipey K©pin калмады ма екеп дегендей, ай- иалага кулагыи тосты. Де.\\п токталып калгандай екен. Рид; басын кврпемеи жауып алып кетердк Байжан уйг.ю карали. Жылт ете тускей оттын, лап бермегенше шы- дамсыздыкпен кадалады. Тагы 6ip от, тагы 6ip жылт •егт\\. Кобырсьт жаткан шеппен боктыктыц лып ere тус- г.егеш'не шыдамай барады. Карагапнан жасалган п‘0'?та- ла мен ауыз корадан баетандар де\\т керек окон... : ч* :ум шала 61'рдеме жасап кашып кетпесе ;карар ед1... /Кок. гагы eid жердей от кершдк.. Жел нсте кутыринбайды *кен снд\\!.. Байжан уйнйц. осы манайда жакын болтаны Сикор- скийдш тынышын кашырып болтан нэрселердш. 6ipi едк Аулак унде жумыскерлер жыйналады. Iai-тозы бшибей кеткен Быковтарды KiM куткарды? Жок, сол уйдщ осы- ган да катынасы бар... Сол туш барлык жандары yfiime болып шыкканмен, бале сол уйде туды. IZrep бупи тумде Байжан уЙ1Н1Н орнында кул1 гана калса, кайтып сны бул манайга жолатпа>та болар едк Сатып алымгап он шакырымнын. сыртында отыра 6epciH... — ©рт © рт!— деп калды Млхайлоньщ айел» Ка*-' рнна. Сикорский керпесшщ астына Kipin бугын калд.-,: — Иттер! — дегеи Михайлонын. даусыи ;?[*«• 407

дан алмап тагы да сыгллап е;и, снд1 буркырай жангаи отты кердк Кай га бук.гы. Жалгыз блняилра агулы туратын сом темip шакыл- дап урылbin жатыр. Барактарда туратын жумыскерлер до андай шыгыпты. Eiui Сикорскийдш жата Ocpvinc де болмай катдм. — Шахталарра жупрпшер! KoMip атжалдарын кор- Гайдар!— дед] Сикорский, жумыскерлерге айгайлап буйрык етш. Шынында да, ецалдымен шахталардыц манайын кор* ray керек едк Михайло Неволя Байжан yfiiiie карай жу ripe 6epin токтап калды: — Сен баршы, оянды ма екен ездерй —•дел! эйелше. — ©рт жак беттеп карагандарды куртындар! Шах- таны, шахтаны коргандар... — деген айрай тынбай шы- гады. Барактагы жумыскерлер тугел шахталарды коpray- Fa кетп' де, алысырак туратын кшз уйдеплер оянбаран сыяктьь Байжан уйшщ маканы балкып жанып жатыр. Б*рлi- жарымды болмзса, олай карай жан етюзбей. Сикорский кайырмалап жур. Касында уш-терт адам бар, Буланбай гана кайрылмай i<erTi. Sip жас эйел ушып женелд;. ©з- гслерin 60гегз калды. Буланбайлар Байжан ушне жеткенде бул’ уйдеплер- д:'ц бэр! де аман, далага шыккаи екен. Женд! кише де алмараи, немей жатса сонысымен рана шыгыпты. Шошала майысып кулагалы кетш барады . Жерупд/п тереэесшен жупрш Kipin, жупрш шырып, А лт агы р б\\р- демелсрд! злсш-элсш экеп тастайды. Буланбай тере зеге барып, кэке магам опере бер леи ед1, Алшагыр нитей — е»ш ештеме калган да жок шьетар, — дедь Бул кездеп казак у!1>и врттеи аман алып калуга да болмайтын едк.. Айналасы нсше жылгы кец, сабан мен шел, караган мен боктыктан жасалган кора-копсы кор- шан турган журттын. кез алдында ерюмен жана берд!... Тацертец Байжан уйшщ орнында буркыраган кул, ал» жанып 61’тпеген квцшк быксыкан кек тутпп гана калып ед|'. ©ргпц квздегеш шахталар бола ма дел ойлаган Не красов кауin 6eTi ауганша сол манакда болды. Сикорс кий кур аигаимен журсе, Некрасов шахталардыц жел жагьш орал, жердщ кыртысьгн аудартты. карагандарлы 404

hvVnp.ij. аса жумыскорлор ку!н.*« i шн\\ia.uip о m Г*:*) Gorin ryio/i opпои орал lacta.iN. /Каигал уйдгл Л!.;пи OHiiiu, en,ti кауш Олкеппсм кон.и Некрасов га жу­ рчи? аГыалл ы. Кун сосколiк болып калыпгы. Ллшаплр мои Булан- бай иаллларына ©ртенген уЙА'»н, касында кошисты...

БЕС1НШ1 Б6 Л1М х Ак-буйрат заводынык Kaaipri дем алысында улкен 6ip байсалдылык, бар ел;'. Будан бес жыл бурынян капыл- купыл жанталастар жойылыпты да, ceHiMAi де cepniHAi iCTiu ерюн кыймылына кепи*nri. Бурын жер бетшде 6о- латыя шакьгр-шукыр, жарк-журктыц oopi де гас сарай- ларь а камалып, кагйр 6ip улкен думпудin тутаскан гушн рана естисщ. Карш-курш шаннаскан темip мен гас езара кел1С.1м тауып, адам icine 61'ржола бас игендей, ун косып 6ipre гурсытдейдк Саскалаксыз, созымды да салмакты гура'л, Бурым Aip калгыранып туратын жер журеп де ориьгна тускен сыякты. Шошынбайды да калтыраибай- ды. Ж .эры лы п кетердей, лап стердей e iu 6ip каyin те бай- калмайды. Кемip бон, кен бол кел:п, мыс боп кеп’п жаг- кзн узджсЛз узак 6ip керуеи бар. Ол уна'з кьгбырласа да ь-лрый birepi козгалган жук юрелери Завод айиаласында уйлер, оттар кебеиген, ышкьшып будактаран тупндер кебеиген. Мойындар жщинке де кискалау болса да, буйра калин. кара-кек тутшдер жел- д! кундерде де TiK аткып кетерЛлш, жогарылап барып сынадь* да, содан кейш рана «елбей жосыиды. .Сырт кез- ге улкен айбардык ез\\ де осы буйра кара-кек тут'шдер мен, жандарал келе жатса да жат бермей, узкамен агы- латын шредер... Ак-буйраттын. кысы-жазы, куш-тун! «згермейтш, >бер!к кплыпгаскан icopimci осыган айиалып едк Будан аз-ак жылдар бурын жук ю'релершде ею турл! белп бар едь Бай юрелер)' Даккойлay да сэнкойлау, мак- 410

танышымен журетш. Костасьгп салган хедей к\\релер! кайыска жш жалгагандай, y3iri де коп. туйпт де кеп, coiiiMci3 де тураксыз екешн керсетш турушы e;n. Kaaip опы.ч екеу! де калып, к?рс де туракты кэсшке айлалып- ты. Бip калыпты атан епздер мен атап туйелер эр ады- мы акта екешн es.aepi де тусшгсндей, буралачсь'*, бул- таксьн, Koniri аяндайды. 7 октар жер1н, журер кез’ н олар да 6iwi?;i ал Fan. Казак эйелипн кодында темip курек те ко Iч I■•i жаркылдайды. Алгакнчы жылдардын арпалыстарынаи иыгы зкешл* ’!^ * ainiал ran Ушаков та байеал ды ед1. Самайына ак (ослбер! коник юлыгуга aini алгan. Терт белмел! и.: у Л салкын да жайды. А ртык. епшэрсе до жок,. Туктр бндчсдег1 тесеп мен, тусыпа устал^ан. еденге тесел ген г:<i курен. К1лем2, 6ip шкаф-fan баска жнйаз дерл!к ге еш* н»«рсе хершбейдп Кабыргада б{р косауыз мылтык, ек! а.гпдлтар 1‘лу л ; тур. Ушаковтыч кептен жолеа шыкпа* ганын осы мылтмктарынак да акдаура бодатык. К.злыц мапланган мылты>ктарга тукейген бозгмлт шаг *урып кялгкггы. МацдаПындары жылтыр кара т?иптуя?ы жары- лмг; д;ары. 1Ы.п ксткен кара шуга фуражка ныц да квлте.н Серi ;дк::ф тобесшеи туспегеж байкалалы. Солк.ь:лпак с-к;а да >:a3Fb.'i урдан 6epi лапасьжык гсгынан шыккан жоч. Уп/ачов кешкген жумыска вз; шапкылауды койып. en/j ;кеп;гел1л кетхен 1ске жалим барыг 6epiri отыратын ГЫ Я ЬчТЫ . У ш а к о в каз/р вз:н?ц жумыс белмеш’нде едт, с?лдея*.:.«е неге учьпг ейлгнып калылты. Е ю сук еауе-::гьшен геме* Kiciii ныгарлап басып, ек! бас бармагымен кшазмн )лгор! карай иipin турраи шы.лыл:ныц ортасынак уз1’л:п кеткешг аидаран жок. Tepeaeci кеп. кен бвлмсге жазгы сэскелзкт1К мол ж«ч- ры^ьг туседI. УЙ айналасына отыррызкан ак теректердш жапытзк колецкелер! сырлы еле иге к5лем бедерin твгедп Тсрезёдея акырын ecriJiin турган жапырак судырын ке- ленкелер1* козгалысымеп кайталап тургандай. Ушаков бул судглрды есиген жок, кебелектей калтылдаран жа­ пырак коленкелерш керер де емес. Онын. квз! белменш как ортзсынлагы жалпак га узын статда едп Стол уетшде Компаииянын барлык енлiр!стерiыin бт pine 6ipi коспак кара жолмен жалгаскан макет? тур Жумеак. сур пластилиннен жасалыпты да жер беп'ш'и ©р* неп тустес бояулармен боялыпты Жяратылыетыц 4П

flip ажарлы кез1* алыпган. Солтуепк шетге Караганды. Он eni баракы, exi жабык шахтасы мел 5ip ашык шахта- сы, момшасы мел конторы, ею уста дукеж, ен аргысы дэретханаларына дейж тусел жапсырылган. Арры бетш- де бытырап созылган казак уйлер: де кершедк 1с жузш- доп жаГгларыиак oopi де эдеш. Коспак кара жол бейнс- 6ip езендей б1леулешл Ак-буйратка coFbin, одан Huuire асып жатыр. 0 с:ресе, Ак-буйрат одем! жасалгап екеп. Жар кабак- ка и|и п'ресе салимгал гас сариилар. мастерскойлар, складтар, кемip атжалдары, барактар, узын-узьш мойьж- дар, улкеп калалардын. 6ip шетше уксайды. Ушаковтын ез уй« аГ1наласмнлары ак теректсрше дей!ч тугел туары- ген. Hm i манайы гана жалЬнаштау. Одан api Жезказ- ранга карай аскан жалрыз жол да жш-жнишке, елген жыландай эла'з бураилал жатыр. Жол шел онтустжке карай узаган сайып жердш бел де жаланаштама 6epin. бара-бара кум тустес кубакан ирекке айналыл токтапты. Б р буГпрде адеГн жаркыратып жапсырган Алтынлы табес:’ тенки'п жагыр. Баскажю болса да алыстан. Май- канык. Кызыл еспелерлш де твбелерж корсете кетшп... Ак-буйратгын бауырыиагы Кекезек, Шллгге жлкыя Сары-су С1.лем1‘, Майкулык. Терскт» сулары тарын макет- Tiii 'боI;не та'каса тускел.иктен Компаннянын барлык. он* Aipiciepi коп судыи ортасындл турганлай, жерлт жай жаратылысмнын ез!*ие алам кызыккандай екен. Осы эдсГп жасалгап макетпн кягаз бетже къппрм ген нускасын Рязанонка жолдал. бул жактагы on.aipicrepji кенсйте тусу yuiin Ушаков ортак. кордам тагы да жуз мык сом шыгарылуын сурам eai. Осы куидерле Ушаков сол меппккен жауапты эр сагапа кутш отыргач кеМ де. Осы бэтменш тумык кабыргасыиын e«<i бурышына коз-катар ек; cyftip тау орнатылыпти. Exeyi де твбеге тл:п тур. Bipeyi мысты. коргасынлы кепдерлен жасалгап да, eKinjiici мыс корыгы меи тле кмхп’р, грабит ушеужен орьт^ен. Ею cynip таудын стек жагы жаймдмл хелin туОДсер гралыгында сол кунiиле ЬПддиен табылтан отыз жет! буттык кесек мыс пен улкенд]‘п тап сондай кссек тле комip жатыр. Терезоден туекпн кун ш\\тласьгна нта- гылысып. кенд; тасгар жнмын кагалы Пирит, Хальплрит кендер; тугае, жоз бен а.ыындай жаркырапды. Teciri ю»п кына сары таетар, тукснген клжыр тасгар, куреюткен

1петар да бар. Кунпрт жаркыраптыи коргпеин, к \\ ' . кенлертш. ажарын ашыккирау унии арл-арас* на а.ник туел кек-ала тастар жургЫлпт. Зор псунн/а-ринн .»р ж«*рлон экелген, э:йр не екеш тапылмаган koilVi та»ьарди кесех-косепме» ко\\нрдщ куыстарына л а тиса <**ргонлн<- тен. кочпрден жасалган гау да жаркылдап кояды. Муныц Шпнде баска жердей колген жялгиз графит кана. ©arejiepi осы манайдЫ. Графит Лиг»:* манимая колли Егер Рязанов тартпактамаса, Ушакоптыц жор жу- 3iн шарлап кеткен Фабер карындаштарын Ресой топмра- гынан айлап тастау ойы да бар. Бфак, бул 03ip алысм- ракта жаткан армандарынын. 6ipi... Kowip мен мыс телдеп, ypiM-бутагы квбейер болса, соныц 6ipi болып графит та KipyiHe болар едГ Ондаган жылдар каекырдяй жортып журш, шлмегенд1 сындырыи квндфш, Ушаков кнм1р мен мысты ерлеу жолына шыгарып еди Жалакы арзан, uiWFbiHbj аз далада мыстан rycin жаткам пайдлга him болса да тандангандай. Бул 6ip теп и куйылып жат­ кан акта. Ен алгашкы кыйын асудан асып алгап У:па- ков, енд! алдында жана белдерд! керш, солардан да бе- гелмей асуды арман ететш едк Сол белдерд1 ол кл 3ip макет бетжен керш, ойша салмактап турган сыякты. — Никон Абрамович, луксат ла?..— дед1 хаиимсы eciK ашьш. — Kip... — Рязанов мырзанын Ж1берген адамы келш тVP Кipудi п’лейди — Kim екен? Бьтмедт бе? — Жок, кермеген адамым... Сурауды epci.n.iK керд — KipciH... Kipin келе жаткан адамды керш. Ушаков катти т..а.- кыркап каллы. Куйка тамырлары luiMipKenin кеткендей, e3i де тез езгерш, жылан кергендей бойын да тст м-д.гм- нап алды. Kipin келе жаткан Сикорский екен!.. Ушаков они Судан уш жыл бурым Карагандыдан open куъп >м- 6epin, орнына Некрасовгы белплел еди Рязанов онысына карсылыксыз кэнген. Енд! wine, сол сум Рязанов:ьщ ар- нан Ж1бергеи адамы болып Kipin коле жатыр. Алтын жиекп' кез|‘лд]*р1*к киш алыпты. Кемн\" р кйЗ'.лд:рн.тс•> •*у - л in тургандай, жаксы эсер етуп»! г 11. Сикорскr i 'n : • i- 3wuupiri шаншып алар;»aif шатынлй 3iniu дэл каряшырыиа.ч лты ып :: кл 1 л тал» f с к* Кч ушкын К031лд|*р1г1н|\"н ортя тугындя МЫкпи1яi1 Г\\\\’Л ГГ*f••'•Г.’ ПЛЛ Г г з УК *•' *т.

алтын жиепне айнала шашпылран к о п кумш инедей ка- далады. Жалгыз ез уйше емес, букз'л казак даласына 6ip кырсык. кзpin келе жаткандай сезшген Ушаков усынган колды эреи, алдьр. — Тацданып калдыныз Foft, Никон Абрамович?.. Глз- д!к далаРа кайгып оралармын деп взз’м де ойламаушы ед1м. Амал кайсы?.. Рязанов мирзанын. кашанда адамы жетлей жатады... 0ззнз’з ете тьгрыз турде кетерген мэсе- лелерз'нзз бойынша мен!* жзбердь.. Ракым ет1ндз, — деп, Сикорский Ушаковка Рязановтын ж1берген хатын усынды, — Кап, кынынсынбай-ак, взз'м барып кандым керек екен рой... — дел ойлады Ушаков хатты алып жатып. Сикорский булшер (ске болмаса, бутждер зеке ж1берш- мегенш Ушаков 61‘рден туезнзп едз. .Герб1Л! кагазра елшен!п-шш1Л1*л жазмлган хаттыц эр- 6ip ce3i майлап койрандай колра турар емес. Курмет пен кошамет создерз элденешк алдыиа эдей1 курылрандай кэп кайгаланыптьк Соз орманынаи erin, камбасы кайда, жасырыны кайда екешн андаура едэу-ip уакыт кететш сыякты. Эдепл де сыпаны аксуйек Рязанов турпайылау Ушаковка хатты калаи жазудЫд улпеш де Kepcenclci келгендей екен. Казак даласына «гиззатлу у э хурматлу кадзрдан артык кергушз» болып жайылран хат жазу гу- рзп;.ч бул oip тендес!* ж о р ы сыякты окен... Ушакслтьш ез басьша да коп мактаулар айтылыпты. 0лi далара жан кзргз'зщ, тары журттан нарыз туракты жумыскер жасап шыгарганын, мундагы мыс энд/рз'с/н/я eiui жаца белдерден аскалы турганын мырза копзлмен багалап, кэп-кеп адтстар косыпты. Scipece, Ушаков'ии. сонгы хатьшда кек кулаш, улкек cepnitt бере кетеpi ен мзеглелерше ерекше маныз берегини кайта-кайта ескер- rinri. Бзрак, мунын ар жарында тары да голый жаткан ойлары бардай, хат api узак, opi балы тамшылап турран- дай екен. — Ауызша нелер талсырдьг Рязанов мырза? — деп сурады Ушаков, хаттык ке айтарыи оиаша ойлау керек екен деген ойга токырап. Me тапсырганын сурап алып, «жаксы, бара берпи'з, жауабын тез кайтарармын» демек- ш! едз'. Сикорский сол сыякты сыпайьгшылык боларын се- з!нш отырган аламдай: — Лукеаг етсешз, мен азырак тыгтытып алар ед'зм... Кызылжардал шьикдалы коналкара да сирек токтап, су-

ыт жур1п KCTin ем... Рязанов мырза адей*1 арнап irfci ж1- бергеиде аз оезбен ж1бермейтжш езЫз де тусшес!э гой. Никон Абрамович... Мен мунда 6ipa3 6ол>та тнкгпмш...— дед! Сикорский. Дал осы минутта еналдымеи Сикорскийден дутыл у ceaiMi жеш'п rypFan Ушаков, оиыц гезЫде зртурл! сад мак барына да кулак, аслай: — Жаксы, бара берпиз онда... Борнерге барыкыз. ор- наластырар...— дед1 де, Рязанов хатынл кайта ун.1лд). Сикорский дэл 6ip астана окырандарынша «win, бурак- дай шепшп шырьгп кстп. Бурын магам сен д<*п сейлеупп елin, ci3 деп сейлесуге калай .к.вш\\рген?мд1 андарран 60- ларсыи дел ойлады од... Ушаков Рязановтын хатын сыдыртып 61р окып шик* канда улкен сезж тукызрандаЙ ешкэрсеш андамап едк Екчпш рот кадаралап окыганда уш жерше cypinia мет­ кеидеи болды. У ш камбара аягын тыгып алып, кангел аи S.irepi умтылганда терт:нш! б:р бэлежц nci a m арыллы... Бурi де дул айтылмай сыпаны турде ескерт!л!п. K*viMi моя flieumti Сикорскийге тапсырылран екен. Ушгкзвтын китдомна тню ушш оны эдош сенгмд! до icwep атам деп уш жерде ескертш кетштк.. — Ke.riciMre келе алмайтын 6ip туГгсуге таг: г:.н - еь:енб!з рой...—деп ойлады Ушаков. Жап1.'гь:с . ih жок... Тольш жаткак тшп-кашулардан кеп:н Рд^гг'-н дымен казак, балалары уилн ашылгаг; :-;скгг~ к:::* ?г:а токгалыпты. «Оз бул жактары какк\\л.прлл-: 'низ тыныш, шегге жаткан адамсыз гой...— деггтС * 4 ^i, г*» — Ыз болегж, кыя баскгнымыздык oocuTiri : зз re- Tin, ондайымызды кеилрмейтш, 6ip енлаткгядл укгтай калсан, кайтып амандаспай коятын, тедгауы да .:оп. гезшталдырында да шек жок, сытны журтпен кунле араласамыз... Кунле сын ecrin, Ko6in ацдамагандай бот- сагк, та, кейде мозге туртш керссткенде кэрмес:не де и:;:- ра жок. кой... Солай емес пе?.. Агылшыншылап кегпндер, Иидпядагы агылшыя у.:- гклерш аудармай-ак Keiuipin алып журешдор легенд!’ же- т] жыл бойы жалгыз ecTin, жалгыз шыдап келш ом Компанияныц баска мушелерш мазаламаГгын деп, с!здег - ден Timi жасыра журген жайым да болушы от;... К,т««:к даласынын. корол]’ Рязанов, вице-корол!* Ушг.коз до;« . дерге дей;н есп’сем де. ондайра мэн берче;:т;я бс.*:; .? 41В

эделмше, указ шыдап ем... Енд{ Mine, бул кинез1м1зге »г*ок коятын б)'р ацыс андалады... Жакынла Петербурга мемлекет казна?» министриин уп'.нде болран 6ip кедле оку министр» меи! онашалап шы-карып алып, 6ip жайды баса ескертп. Графтын аса 6ip сыпаны да олени адам скен1*н ерте oip кезде ci3re де ескерткен болуым керек?.. Есйизде болар? 0 з1 де конакжай. кур мет-кошемет жагынян ылрый аллынызды срап туратын адам болтаильгктан. аздщ де сол ыкгайлан табылуыцызды кутедГ.. Мундай »ске катынась» жок жайларды коса кетуге дейш барып жаткаиым — граф екшнл per ec.KepTyai унатпайтын алам екенш eciunre салгым к-елелТ Графтын меш кызаруга дейш жетшш айтканы —буратана халыктардыц балаларын калай окы- ту мемлекегпк саясатты-н 6ip саласы леп самалалы. Ак- шалы калганы б!з де курметтейм1’з. Бграк, мемлекет сая- сатык ол калта дз сыйлай б»луге TuicTi деген снз! едк.. Ацгарасыз рой, менin канлаЙ халге тускешмдг... Заспал* дактатып экелш, op >keri жмлдан кей!ч Том уникергите- т1не отыз шакты буратаналар баласьш косып турсаныз- дар ол университеттт ki'mлак? болын шырарын тусшуге кэп жылдар керек боля бепер ме екен. дел? граф... Эрине, училишеш 6irip?n. еил'1 униперсигегке тусем;з деп. жакои ухи'тпен галпыиып снырган кг*'«ак балплары- на бул ауыр соккы. Слзт] де куанла алмайтын -обоо. Дегеммеи. муиы елемеуКмяге ле бол мл ft.ты. Сонльгкгэи да Сикорский екеуйп? осы жайлы repeuipex ойлаеып, меж' де кезшен кешжлрмеЙ х а б а р д а р етупцзд/ отiпер едом...» Ушаков енд» гаиа айкык урьтды. Ашылралы ж^п жылга толкай. быйыл университет алгашкы жыйырма жет1 баласмн жанелткел1 отырган адектедт Рязанов жа­ буна уйгарган екен! — Сайкаляанбай-ак, гурасинан кошсе, куша бола ма екен бул... обырга! -- лед! Ушаков. — Жок! Жуткызбас- пын мектегт! Meni бфге жуга алсаи рана жухарсын!.. Бул жактагы жумыстармен жялгыз арпалысмп, екд? жаца белге котеоудш уст|'нле отырран Ушаков esiniu оцай жутылмасы.ча сенiмдI де едГ Ушакозтьщ екшип кезлескен камбасы жалакы жайы ел?. Ертете галди ескерлп, on жыл бойылла кутумен квii гл тгая жалакы жайын Рязанов бул жолы рееми тупго ;какыидатыи жазнан екен.

«Журтка б1здщ агылшындарра уксайтын жагымыз да учымайды, уксамайтьш .жагымыз да уиамайды... дедп\\ Рязанов.— Арьышындар жумыскер жалакысьщ жылдаи жил темендетуге жетш отырса, б1здм жалакы члгашкы жылдарда белпленген жогары кэддыпда ка­ лил к.ойганына дауласа аламыз ба?.. Жанадзн алынраи жумыскердерд»н бее-алты ай Fana твметрек жалакы алатынаары рас балканымен одан кейш тенест кетт *кур емес пе? Жумьккерлер куилнт ен арзан болар ж-. ршле орынсыз мырзалык жзсап отырганымызра езпиз чо дячласпассыз. Онык устше. мен'щ ез\\ме тэн ен- ;;iplcT{'p!viae ондай жалакы жоктырын да жаксы 6\\лес13 ; ои легг ойлаймын. Сондыктан. Сикорскийге тапсырылган '■)in парсе осы екенше де такданбакыз...» коя булдыр ынгайды да жанылыспай тусшдк Г.:чньш г п у ы н а и кунжн багуына дежн гаспен. кем1рмен .•лысагыи. онсыз да жумыскер кун кер!С1ие аренэрен,- '* ‘н жегш отырган жалакыны шеней гусу кеоек. BipaK., дталакы бос коллы вз ьтрайына б1ржола бурып алган ' '.лаков бул ын.райды repic -ре керген жок. Дауласатын ла нн»*п‘ бянкалмады. 0 --.uk есесше yacimui мен терт;*тп кашбалар Ушаков* *'! кяг«*ы ашуландырды К уй т-тст, ызаланып кеттт... •4К р е у л е р г е комагай Kepium, ортак ктт улегшен ;:*-п п а й адатьжлай бодраныммен,— лепт} Рязанов.— гсл пяйларды толып жаткаи мурагерлерКте бале келген- ей ;п улез гнетin ада.м мснмш... Оздер белмей жар- !-*ай, к*.чек б: о улеске тутас ие болью огырасызлар да, *и'?| Гг »лса ч, аздык азынан тиген улеспен кала берем... •'-1 спл мурагерлер{м eai нэрсешн не куйде екенж 10к:.*р\\;е м ет epiKcia мойыилагып отыр: I Крн зерттеу жумысына Kerin жаткаи каржы-кара- :•■>[\" ачгалар KY«i бар ма?.. Кец дала кяшаиеа дешн жут.( ■'■••■мек? Сол зерттеулердт кажет} ’ не? - 1 иргтяры коз кашанда тосыркауыи коя ма kv- рмлмг жумысына да каржы-каражат eoencis Kerin жштаплан коре-пнлер бар... Тзадржарылеасын мен!н K\\iaF,/v гымыштансын дееешз (мент сыркат адам еке- >«•« . ;е еслоаден шыгармассЫз). осы жактаоМиа Си коп.'чичл. толык ганысгырып ж.'берерс'з > ' ; я.я..оягык муныгы коп жыллапдач бсрг,- ,>ке n t Z l ! Py ЖЯСаТУ СЫадТЫ едК 0ны Сикорскийге ?апш-' 11 ^tyrpcnoo ff т. 417

Ушаков хатты лакхырьгп ж!берд! дс далага атылып шыкты. Жолыкда Сикорский, -кездесш калса, тапап тас* тардай ед1. Bipax, Ушаковтыц осы халге 6ip келт кала* рын Екатеринбургтан бшп шыккан ку, бул маиайда жок едк Оныц орнына осылай карай келе жагкан Бернер кездесп*. Сикорскийдш келгенше ол да тарынып келе жатыр едк Кашаннан каны суймейп’н адамымен ол сей- леспеген де. Ушаковтыц eai бузылып шыкканын K«pinr ортурл! жорамалиа да ойы к-еткен Бернер: — Йемене, Никон Абрамович, Жезказран жайын ка- былдамап па? — дедк 0з1 тунжырап турран адамды кы- тыктамай, сабырлы унмен сурады. Бар куйзелгс осы рана болса, оран айтар ем! де дайын адамдай, умптенд»* рс сурады. — Уйге Kipin, ок,ып керщ!3... — дед|* де Ушаков cfsh кайрылмай хетт?. Ен соцры жолы Рязаповтын, алдыиа койылгап впя1ш- терд!Н 1штнде Жезказран жайы кеб:рек айтылыя едГ Ксслмдi жылдардын шлнде кол типзктмеген кен орында- ры казналык корна Tycin кететш зан. бар-ды. Соны еске pin, сонгы ек! жылдыц iuiinAe узбей отыз жумыскер салып Ушаков Жезказран уйшдшерш сурьштатыи жаткан. Кб* нс за.млндагы Чудь казыклыларыман калиан уйшд!лердш жуз путыпан бес пут мыс шыгады деп есептелсе, сурып* талган кеншн. уштеи 6ipi мыс Онегин Бернер мен Ушаков Рязлновка да жасырмай жазып едк Ортак кордан ендт picri кедейте тусуге жуз мын, сом сураганда Жезказран жайын кызыктыра жазран. Каз!р онда он мыц путтап аса таза мыс жатыр деп есептелеп’н. Алыстыры мен? отьгнсыз-сусыздырынап шошынып, Рязанов осыны кз былдамагаи екен деп ойлады Бернер. Уйге K.ipin, хатты окый баетаранда да хаттык орбф’ калтарысынак снял- ДММен ОСЫНЫЦ yiUbiFLIH i3ACH ОК.ЫДЫ. Ол кезде жазылатын рссми «кагаздардык туши ныса* насьг.ч орыстыц ез терелершен repi HeMicTepi тез!рек туешетш од]'. Карл Карлович Рязановтын тупю ойын 6ip- дел угылды. Хатты кайталап окыган жок. Рязанов мыр* за бул жакта гы бар байлыктьп жеке-дара ез колына аударып алуга бой урран екен деп кортты... Жырынды инженер алданран жок. Кемip мен мыстын обден аяктанып кеткен кезшде Рязанов обырдык кез алартарыи Бернер квптен куге* Tin ед1. Каз1'р яйына мыл жарым пут мыс женелтш. ал* 418

лары жылдан бастап eid есеге кешкел) отырганда сол хуткешшк кездесе кеткешне танданган да жок. Кайта эз жорамалыйын дэл келгенше 6ip сот канатах с.езш* гекдей болды. Осьшы Ушаков сезшдд ме екен, купи ме екен деп ойлады. Сезшген сыякты екен. BipaK, ссржтес- тернпн. iininen муныц icTercnin icreft ал ар ешюм бай­ калмafа идыктан кауштснбсген болар. Кдтес\\ болса осы жагында шырар деп ойлады Бернер. Бернер ез кезш:н ж тлпп мен кырарылырын тары 6ip ынагысы келгендей, осынын bhfu немен тынады, кашан гынады деген сураулардын. тешрегшде ойланып кдлды. Жмлдькц е н д т калганы эуре-сарсаиха кеткел1 тур ?ксн де, онын аржагыида жоке-дара кожаный Рязанов болгалы келедк Онын осыган акелin бер1*к Tipeni де, од кезде eji не халде боларынг да улкен oip туй; idл мен /йланды... Бул Рязанопка кошпсйд! де, Рязанов мупы <:манды да. Округик тау-кел баскармасыиа жан.з жыл- .. Mi басгап езж щ бос болатыпын есксрт1п коюга уй- Нпкорскнй сол куш кунд!з де, кешке де кэзге туе пей •• •!in едг Пандана ма ексн, корка ма екен деп ойлады '•'Viaков. Оны бул да |‘здеткен жок. Карагандыдан Нек- рГпонты аллырып, Бернер океунмеи нкылдасты да, Ря >:мо;».'а алдыи ала кайгарар жауабып ойланып жал* .. и. Iл ы. Пнженерлердщ ашу устппе жауан ег нел i3 .имен in кабылддмай. темip каламдм сыясьыа тык еткнзт •1 лг :н €Д!Э« М илостивый государь!» дегеннеп баска ешнор- >а #о;л;лн одi огыр. Огтен. dip суйекке ciuji kcikch .:oi•i у;> бол маса, Р яза нов сыякты рахымсыз адамfа ос ы глл\\ сез;п де жазбас едк Бф ак, амал жок, аттай ал Mac- dip санитар бар... !:и!н тырналап, ойын булыктырььп отырган тагы 6ip ;ы;п..;сы есже тустк Рязановгык алаканы ашыла тусер екен деген уштпен. бул кезге дейш бупп келген 6ip •i/p.iapbiH да ашып калып едк Кара-торгай, Корганг-тау ••и*г«'п 03ip ешммнщ колына Tycin Kenieren жерлеоде уiJ11iii 6ipi коргасын болып тусетж кен жатканын хабар- ла«ан. Б ip кезде Мияс заводы аркылы тексершп, жуз путган сеп'з пут мыс тусед! деп танылFaн А1ыс-таудыц ке?и герецдеген сайын сирек кездесепн кендердш кат’ары- на косыл гал ы келе жатканын да жасырмап едк Бес-ню- к.ы, К ы з ы л -тау, Керпеш-тау деп аталагын алтынды жер- лердщ тояырагы меи кумдар ыи да Ж1берген. Кьпыктыру 419

ушш аздап сурыпташшрап та ж'гберш едк Eiui ойлапып караса, осынша тепн жаткан байлыкка Рязанов мел- шерден тыс кызыгып кеткен сьнякты... 9pi сыр ашылып, opi барлык жактап тутзс, окыс алданрандай екен!.. — Луксат па?.. — деп, тым акырын, тым сыпаны ес- тиген дауыстан Ушаков селк eTin калды. ЖуГже тамыр- лары катты буралган домбра шепмд-ей liiipemn тур екен. аякьшыц астыяан жылан ыскырып калрандай сезшдт EciKTi дыбыссыз гама жауып, мойнын иырына тыгып. кеудеане карай кусьгра устаран ею колын эдеппен рана укдлап турган Сикорскийд1 корд]. Ол Ушаковтын унiн кештен 6epi сырттан рана ба- кылай ж урт, дол жагар кезде жалгыз калранын андыл келт едк — Cia кун бойы ойланган шыгарсыз да... енд1 жай- ласып отырып окг/мелесу/м/зге болар деп мазал ап ед]'м... — дед] Сикорский. Онымен бурын да жеркеибей свйлесе алмайтын Уша ков каз]рл жарылгалы отырран хялшде сырткы эдепп' сактаута да шамасы жок, таусылып отыр екен: — Меш тыныш уйктап, жаксы тустер керсш деп li- легел1*келген шынарсын... Отыр... свилей бер!— дедк — Мен ci3re эр кезде жаксы тустер тьлеудемш... — дед1 Сикорский. — ©н.1‘мде ше? — 0ц}щ'зде де етннэрсеге шагым етер кушндз болFan жок кой деп ойлаймын... — вз ойыцды коя тур да Рязанов мырза не ойлайды. сопы айт,— дед\\ Ушаков. — Keniipe квр;щз, Рязанов мырза вз ойын вз1 айт- кпн болура THicii... Жанылмасам, ал Kicimn. хатын азге тансырдым гой деймш... -- Саган не тапсырды деймш мен! — Маран с!эдщ жауабъщызды алии келуге тапсырды еналдымен... Екшип, Kefii6ip жумысгармен жете таныса кангука мшдегп екешм де сол хатта айтылган белуга niicTi... Азу rici аузында, жалы кыйсаймаган арыстаиды бала мысы;; домалатып ойнарысы келсе, арыстан не сез1аиср ед1? Ызалы Ушаков та соны сезшдк Он тыйындык КУ; ньи жок, колыхан тук келмейтш адамиыи. ceniu icinai жете тексергел1* келд]'м дегеж шека'з 6ip корлык, эдеГп icTcn отырран мазактай Kepiмдi. СикорсктЫ жiберу? 420

ксл1а*мге келм еудщ карары екснш Уш аков мама таны- ган. Емл! сонын усак корлырыи Keprici кел мои: — Мен жауапты Рязановтын. озш е каитарпм. CaFan жауап 6epeai екен деп Соска кутпе, — дол*1 Ушаков. *— Кеийрииз,— дед1 Сикорский, орныиаи майысыи т у ­ ра 6epin: — Б ipmini, Рязанов мырзаиы каз1р сшкайдан да таба алмайсыз... Ол Kici эр ж ы лдагы эдем бойыиша Кавказ суларына жур'ш кетт1. УМ ш терш де ала кемтек- Ti... Екшип, мен*\\ц к утер т жалрыз т н а а з л щ жауабы- ныз емес. тексере кайтатын жумыстарым бар... Cia.iiu /сешлд; кездерпйзге кездесе алмай-ак койгаиыма кат-кат экшгш eiceM де, а’мал камсы?.. Кеш лс1з кездерпйзге озгм де кумар емесшн... Ж алгы з erinepiM — Meiiiu. тек- серел н ‘|стергме бегет болмасьи!... — Пернерге бар. Бухгалгерлерге бар!.. Квз’ш е карш- бейтж б о л ! — д е л ’ Ушаков, орнынан жулкыиа тура бе- pin, Сикорским ёс/кке карам ыршып к е т . Нарыз анау токпактай тиер свздерш аитггаг анычем, кернеи гурран к агал уншк шыгуьшан аз да болея, кеуде- ci боса Ранд а Л болы п, Ушаков Рязановка кайгарар жауа- бына кайта отырды. Узамай Сикорскийлгн ке.тin кеткешн умытым та Kerri. К елю м ге келмейтш б:р туГпсуге та ми­ гам екеднз гой дегем ен. алгашкы ойыма тары да а(ша­ лым келдк Не, бу л 6ip жагммыздыц копарыла кулар кгйм 1з... Кулям Сара жатканды ж елкесж ен тун in калар кв. де осы. Рязанов меш досым да cepin.M деп, ку.мак- тап «урып гупи::/.чтыркысы келедк М ен ше?.. Мен бе?.. Мен ол кар! сайкалды!.. Келер кум тер коз аллыма осыншя-ак зйкым елее бор­ ее де, Уш акоз ашык алысуга кете алмпйтычын c o n i. liiiineM езж е ез! ызалана. куш не о т ы р ь т , Ря^атювты кел-еЫге шакыратым жауап жазды. Неге буптетмин тексерешн деген де ойы жок eai. Намы с, атамшы ....1 V -l N доге*:дер л in канша^ тоналып жатка и в ойыма 6ip оратма- Г'М! сыякты. Эшешнде ат котере алм астай ке-ржетш зэ- б(р-жапл. корлы к-зорлы к дегем урымыстар ойлянган сай- ын ысырыла-ысырыла. аягымда б:р.кодз сезм м еи кеткен- дои. Bypi де кед даланык тепн жаткам байлы чтарычан кайтсем айрылмп чалмас екем деген ofn-а жянаса Сорит, домалап-домалап а як астына туе in ж аты р. Л як асты бол- гам намыс та, ой да, сулулык га. а дам ипилы к тя,— бэрт де Ушаков уилн ошеГмнлеп K an ip-K acnen epiu eK тугел то - налгандай, тукке турмаекд т е к е л т к а лы п ед\\. 421

Ушаков ецалдымен Акмолйдагы казак балалары ушж ашылгаи училищеш жабута карсы емеспгш жазды. Мек- теп оныц мьгрзалыгы да, жан ашырлыгы да, мэдениетпк 6 ip арманы да емес, дол куш бупнп emiipic плен ед1. Аяктап келгеиде акша едП Кел'ипмге келе алмас кезенге келгенде Ушаков курбандыкка мектеип* де шалып ж!- берд1*. Неге, KiM ушж дсп ойланган жок. EKinnii курбавдык. болып жумыскер жалакысынын артык-буртык. кершгеш Kerri. Бугаи дешн жумыскер ку- Hi жаппай елу тыйын доп бектлпт, жумыскердсрдтк эр гурл1 дзрежесже карги iuiiiiapn ауыстырылып огырушы ед!. Еид! Ушаков кырык тыйынга кешп. одаи да тусе алатыи ын.гап корсете жазды. Ккбек кушше кыркысып. таласып жагкан ешюм жок, жапан далада орыясыз мыр залык еткеши мойнына ала жазды. Жалгыз-ак. жана жалакыны кузп айлардан бастап юрпзуге луксаг сура ды. Каламы осыларды жазып отырганда Ушлкозтык ойьша кегб!р уакыттарда жумысксрлергс жан тарткпм дай кврзн!п калатын мшоздер*1 тустк Жанлы барак, моп- ша, огород, бакша деген болмашылардьш тусындз бе- кер-ак кызыпып кеткен кундер!м болды 61лем, деп ойла ды. Жауап арасына осьшы да к.ьшыстырып жзберуге 6ip окталды да, езш ез1 эрсн ipxi.n калды. Maim ец кытырына тигеи осы ею' маселе сыякты ед-. енд! ойлаиса, еи дауласпайттлндары ла осы екеу: екен!. Мака ушнен атылып шьжкалла :— бул кертартлалык,.бул ецалдымен ондгркже салынатын буr a y д сп куй:лin ед;. еид! соган калан оп-онай кешп отыргаиыи аидамайлыг сыякты. Бапсалды да тмныш, арынсыз кешп к,алметь,*. Колы калш рам ай жазды. Кеи зерттеуге жумсалгаи каржы жагьш тексеру жа- йындагы жауабьша келгенде Ушаков таги да байыргь: MineaiH тапты. Алдагы куидерде кецейтер icTiii Ktari сон да батат та... Сикорский, мейл!, тексере береш, сыпай береш... Кеп цэрселердш дурыс сыпаларына бул талас. пайды да... Б]'рак, зерттеу токгалмаска керек! Кэйтаf со.т байлыгы аны-кталран жерлерд! тез1рек мзл!'мдеп, тез1рск шахта курылыстарын бастаган жендь 1 скер де сершнд! адам камту жагынан oai де каркыны басылмаганын одefii кезге суга жазып Kerri... Тун бойы жазганьш тацертец катшыка кецпртш алып. Ушаков канта окып шыгьт едК толып жажан кайшы лыктар барьш кврдь Жазган сездер] туп'л. жазгысы кел- 422

ое дс ipKin калган сездер! де ойыиа туст\\. Ашындъурган, тулаткан ойлар немене eAi? Рязановтын. кай ыщраиынан шошынып eAi? Сонын. 6api алгашкы айкын танылран хуйжде К03 алдына кайта келдк Кешл тыныштырыи та­ ры да локсытып калды. Рязанов кеп нэрселерд1 келденен тосып, онын. устiне кeлiciмгe келтгрмей ушыктыра тусу ушш Сикорскийдд ж1бергенш Ушаков тапы да есше ал- ды. Караганды мен Ак-буйрат, Ниш кендер1 тупл, жана габылран, эл1 иеаз жаткан кендерд! де жалгыз жуткысы келетшш езше 03i тары да кайталады. Обыр, сулж, су* мырай, сайкал деген текеулерш барлык жексурын турш- де кез алдына экелт, жеркене отькрып, коса кайталавд. Кеше эдеш шакыртып алып, акылдаскан Бернер мен Некрасов та Рязановтын тугш ойын дурыс таныганда- рын адрартып еди Олардын, онына Ушаковтын. ез\\ де косылран: — Жок! Жыйырма жылдык. енбепмд! жуткызбай* мык. Меи ол енент жулып алура шамам келедИ— деп к'Ж'нген. Инжеперлер\\ ашу устшде жауап жазбаныз де- w -де Ушаков ашыктан ашык жанжалра кетш кала ма л<-л кауттетскен едк Енд] Mine, не жазганын кайта окып караса, танылган MwafiFa карсыльщ емес, сол ынгайга карай бсЗДмделу* болып шыккан екен. Муны Ушаков айкын тусшдь Бугей- »•! дегеш ашылыи калыпты да, ашык айтпагы буркелш ке* Ырыспайгьшын ашык керсетпек ед1, онысы бурке- .;1п калыпты. Kayini барын буркей жазбак едк онысы .п/ылып калыпты. Кез iVieonec 6ip сэтке рана осынысыяа басыяык кад/р тургысыиан карап шамданрандай бол- *ы лз, тез льгп етш сенген on ай, басыльт калды. Жау- ябын езгергюа келмейтшш сезшдк Эшейшде кызу адам дэрменаз 6ip ен-жар куйге ауыса «бердк Кулан бара жат- кпнын сезше отыра кармаибады. Мектеп те, жалакы жайы да ендфктпн. всу тйдепнен туган ете керекп прек- теР сол п’ректершш сынарын кере отырып, коне кеттк Рнд1 ол онына келген аз толкудан кауш ететшдей, езше жат асытыстыкнен хатка колын да тез койып ж\\- бсрп». Кулап бара жаткан адам кулаудын, езш бурын сезшд| де, уятын сезшген жок... — Степанды шакыр... Бернер <мен Некрасовты ша- кыр, — дед1 хатшысына. Шакырткан адамдары келген сон, Ушаков «таиысьщ- дар.> детей 6ip ауыз сезбен Рязановк.а кайтарран жауа- 423

Obiii ипжсмерлердщ. алдына карай ысырып койлы да, 03i Степан Бушуевиен болып Kerri. Хатка катар ушлген инженерлерппц бел не сезжтенс кпрап койып, cup Mi­ llез Степа ига элденелерд1 ииженерлершен де жасыра тапсыратын сыякты. Степан атша шулгып, басын изеидк Айтмндарын эр1ректен тусппп турранын андатады. Рязановтыц уйше жш барьгп, кэп нзрсслерд1 онык vйiн баскаратын достасы аркылы, уй кызмсткерлер!’ ар- кылы артыгымен быin кантат ын Степан бул жолы шы- тырманы кэп жумыспен баратынын туешдк — Ол жарынан тынышыцыз кашиасын... Мен 61'лмеЯ- т1н калтарысы жок, ол уйд1н... — деп кояды. — Журермще тары да келесгн рой... — деп, Ушаков акырьшдау айтты да, инженерлерше еелрге:—Сикорский eripiK айтадьг. Онык 0Tipiicci3 журген куш бар ма!.. Ря­ занов ешкайда кеткен жок, уйшде. Kerin калган болса. кашам ораларын 61'лмеД кайтпа. Он, он бес кушл'к ораны болса, кул’п каларсын. Одам узакка кетеп'н болса, хатты уйш баскаратын Полешукке бер де, тезбе-тез женелтуш тарайында... — дед}. Сикорский немей келгенш тугел!нен кабылдап туреа да, опыц 03(*мен уйлесе элмайтынын Ушаков осы арада да жасыра алган жок. Ушаков жауабьш окып шыкканиан кей!'н Беренер мен Некрасов 6ipiHC 6 ipi танданган шппмен 6 ip-6 ip карасып кялдм да, ундескен жок. Оларын Ушако-в та ашкал кал­ лы. Оде.\\п* колмен кешipiлin жазылган хат инженерлер- днк куте коймаган, ер ксудел; Ушаков басыиа уят келтГ рор.тж 6 ip порее болып шыккан екен. Bopi6 ip аяры немей тынары айкын турран iewe осынша еккеймесе де бола* тын ел{ гой... Иижеиерлер енд} гаиа тугел антарды —-Ушаковтын e3 i де жалгыз тунде -мужит калган екен. Шашынын агьжа деГпн квбешп, бет-аузындагы эжкмдер] де терец- дсп, куш сезшл туратын сом денесш 6 ip тунде май ба сын кеткепдей босап KeTinii. Бурын ол жасырып айтура лайыкты сездерш де актара салатын мшезше ез1 суйсж- гендей болушы едк Ыгыспайтын, ыктамайтын. 0з ойы лурыс керген icTep,ii жапырып, сындырып, п’земен орын- дататым. Осы мюездер! ай^галасындары адамдарды ык- татым устауымен 6 ipre epiKci3 курметтенш едь K.a3ip кур- мет етерлпс екш'н -мен куш белriлержен ешнорсе калмап- ты. Ошейж яяныш лленгеп рана калпы бар. Коп 424

жылдардан 6epi 6ipre жасасып, азап-бейиет, кайгы-куа- иьумтарын 6ipre Kepicin келе жаткаи ииженерлер «Уша- коша шыи-ак аяды да, 6ipaK разы бодрай жок. — Ойлана келе, осыган токтадым...—дед1 Ушаков. С13дсрjlihl иаразы болып калатында рынды да тусшемш... Достас адамына ек ауыр кортынды жанын ескертпе^- го шыдай алмай Бернер оран: — Бул icTrn аягы немец тынуга бет алранын езпиз. де дурыс айгып едпиз кеше... 'Bis де сол ойда екешм*1зд1 жасыра алмап едж... Егер эл\\ де сол ойда отырып жаз- рач болсаиыз, мешн оз басымнан ошиэрсе косным кел- мсйд!*, — дед1.* Ьориердш неш дэлдеп ангартып жатканын бтрден ту- cine калган Ушаков еши ол жайды кайталатпас ушш кесш жауап бердг. — Сол ойдамын... Кешеп ойым езгерген жок. ©згере- ш себеп те жок. 1с аягы- солай тынуга бет алганы дау- сыз... Рязанов казак даласын жалгыз жуткысы кеде- Д|——дедк — Онда бул. кыйпактаудык не орны бар?— депс* кед;и де, Бернер ipitUin калды, айткан жок. Орыс ада мынык турасынан кешетш эд1л 6ip мшез! бежынша Некрасов тж свйлеп Kerri: — ©з колынызбен жасалран жаксыыыктар болса, бз- Pin де оз колынызбен жоюга бет алран екенпз...—дед1 ол. Онын не нажет1 болранын мен ол! тусже алмай отцрмын... Эзге кол бата ал-мас деп ойламаган болар- С1.п; Сол жаксылык дегендер1м1з юм у ш1Н ед1? Казак уугн бе? Жумыскерлер ушш бе? Солардын, камы ма ед\\? А«>:мы!.. ©ид\\р'1ст1к вз камы да! О здщ камыкыз-ды. Тага меи жугеи ат ушт керек емес ед! fovi... Мектеп пен /'•,■ !ыскср жадакысын бекер-ак коп квр\\лс\\з... Атты нам- шычен з идама, сулымен айда деп, карапайым журттын f‘ ’ ’•'* airman па ед1? Бекер, бекер болтан, Никон Абра­ мович... деп Некрасов катты наразылыгы барын бишое Т(,Ко'ди» ^ 1зге де бекер-ак окыткан екенс1з... ©з ойымда тургаи нэрселерд1 несше айтады екен жа- Iм . ; Г “ Га \"*СШС сок™ Ралы екен леп, ойлалы Ушаков -тпамиянын. жуз жыйырма пайынан макан тигеш отыз- екешн б:ле тура айта ма екен, элде бшлей ме екен?.. Олдс мешн кун!м батарын ce3iHin, дер кезшде каосы жакка шырып алтыеы келе ме екен?.. Калайда буНннен бастап ииженерлер 1шн бутан жак.таспау жагывда” 425

рык даусыз керш, Ушаков та еа д п сырын ацдатпаура уйгардьт — Жок, шздсрге бекер окытканым жок...—дед!* Уша­ ков.—Будаи былай icTiu 6ет5 калан бурыларып аздер дс 5зл1'п огырука тш'спЫздер... Бул жауаптыц каз:рден бас- гаи 1‘ске аеырьвлатын, сил? уш айдан кеГпн icKe асырылз- тын жактары бар... Кумлел1кп штернизде вскоре отыра* тын болыцыздар... Мектегт жою жэтндеп буйрикбуин- ак берзледк Жалакы женжде кеШшрек болтаный дурыс кэрд1м... Жумыскерлердiц жалакысын твмендету жайындагы буйрык каз1‘р ocpiVice, жаздыц кецшшк кезшде кеп жу- мыскерлерд!к таран кете алатынын Некрасов та билель Уктаковтыц от буйрыкты кешнге калдырып, жумыскер* лорд! куз кыслагыла дамап ерз'ксз'з кепд1‘рпс1* келетшш белке айтып салгысы келдз дв. оцтайланыл барып, кай- та токтадьи. Арамы кылык, ретзнде кожайыныныц бетше басканы дурыс па, жумыскерлердпт. ездерше сездзрлен! дурыс па, ол сопы онлап токтап еди Ушаков осьгмен инжеиерлерже руксат етт! де, олар шыгып кегп. Кашанкы эдеттершше, келтон сайьш купле* л1кт!'ц б[рде\\-гелер|'н акылдаса кетуmi ед., оны бул жолы icro-ген жок. Ушаков дэл 6ip кысылшан. кезде жалгыз кал гандай сезпгдп Кеп жылдар 6ipre куаны-п, 6ipre кайтырып жур- тон жплдастарын ор кезде 6ipre бояар деп ойлаушы едт Кнд! байкаса, ортомнщ ез муцы, ез тз'леп* онаша окон. Бцалхымеп сол б/ргелпгп ез оиынан таба алмай огыр. Бернер к!м? Некрасов ктм буран? Cipecripin турыл ж а­ лакы алады. Сол ушш муньщ жумысын iстендi. Олардыц кашам 6ipre кайтыртаны бар? Жок, олар icieri мшдеттс pin рана аткарып кёлдт.. Ушаков f>:plmini рет жакы-н адамдарьшын. алрашкы per батгаидыктан жукалап антарткан кшаларында одт лет барын сезшбей ойлады. Сезпибедт' ме екен сол? На* гы;т?.. Жок, ол ецалдымен ез муцын, ез кысталацып ой- лап калып еди Бул ойыныц усттде езшеп езгешц 6opiH жат кердп взз'нен езгенгц досгырын антарар да хал! жок едь Имженерлер сырткы баспалдактан тусЛп кеткендерж ез к.улшымен есп*геннен кешн рана хатшысын шакы- рып алып, бул айтары жасырын екешн ацгарта сыбыр- .гит: 42в

— Мынаныц аягына Ж езказган кенж суры-птатт жат* как отыз жумыскерд! есебш 6epin, бугш таратып ж!бер- д,;м дсгеши косып экел. Оган дешн Стеланды 6epi жБ бсф..’. — дед1 Ушаков. 2 — Усак-улацра кеп алактасак, улкен 1сгерде береке- ci3 -болуга айналранын!— дел, Ушаков ею жш айтушы ед{. Дурыс айгатын. Усак, ушш купле кыркысып, терт тагандасып. cipeein калу — улкен icrepAe тукке турмайтындыкты да керсе- тад. Усак-улаи. улкенге сеп болса керек. Осыиы терел туа'нш айтатьш сыякты KepiHeriu Уш аков cohfli кездер- де усактап Kdin едк Кашаннан ютес, еноен1мд1 cepiri Вернер де осынысы- нан кажый бастады. Кейде п 'гт Ушаков кылыгын ангар- май калатын болды. Бурым Рязановтан кутер мшездер осы кезде тугел1мен Ушаковка ауыскандай, орынсыз кы- жыртьт, Kinoei3 ренжгпп алганына ©кшбейтш екякты. Катал емес, мылжынга айналды. Карагандыпын баскарушысы Некрасов та осындай куйге туст!. Ушаков будан былай Рязанов болгысы келе- иидсй, кершгенге байланысып, болмашынын барж де ыс- pan Kepin мазалаЙ бердп Бурыигы екшш де жок, cepnini де жок, ылгый 61 р уса кты шукылай берд{. Кейде т ' пт1 Рязанов емес, Сиксрсккйге уксап кетп. вм1рде кагазка кумарлыгы жок адам сонгы кгздерде sp6ip буйрытын KaFa3Fa lycipin отыратын болыпты. Кз sip Некрасовтыц алдында 6ip куиде бер\\лгеи уш буйрык жатыр. Балалььшагады жумыскерлерге арпалып саль.- нып жаткан 6ip барак бар едк Асып кеткен ештеме емес. уйльбаранды жумыскерлерге 6ip-6ip оиаша белмедей га- на 6сршлек-тк Ушаков сол бара»ктыц%1ши1 белуге арнал ран акшаны emipin тастап, жаппай жататын баранка айналдыр деп буйырыпты. Будан уш ай бурын Караган Дыда он бес KiciAiK аурухана салдыруга буйрык. алгам Wi. Енд! оны он KiciniK ет дептк Искрасовтыи карп м л • рында он адамнан гана курылган кем ip зерттейтш б;р топ болушы eAi, енд! оны тарат деп буйырган. Бурын Ушаков мундай icTep жайында тарынбай, мгк отырып акы лдасьт алыл буйрушы ед1‘, каз1р том ага туйык буйрыкнен сейлесуге к,алгандай окон. 427

Некрасоз уш буйрыктьщ ушеуше де орындалзды делен кыска га на жауап жазды. Бурынгыдан келic- пеГпз'н жерлерже кай.мыкпан карсылык б|‘лд!рген жок. ктеушннн. бабы 1стетунлде,домбыраныщ куш бураушыда рой, Некрасов кол-аягына тусау туе in ноле жатканын ce3iKai де, б!реудщ жумысы ушж куйшбешн леди Бiрак екгшп бар, cepnirn бар адамкын курт взгерш бара жат­ канын мукайьш ес!*не алды. Жака нырайып кеде жаткан енд1'р1стерд|'к алдагы кундер! лайсацга аннадып бара жатканына iiui ауырды. Бул кезд<е Ушаковтьтц кузге карай жузеге асырмзк: болтан жалакы жайы да жумыскерлер араемна тарап кетш ед1. Курылыстар мен кен зерттеу жумыстарын тек- сере жургп, омы Сикорскнйд1н ез! жайьгп ж»борген. Жу- мыскер тауып oepin туратын Ж умабекпен элеГн кездесin, кузге карай туа'м болпрын тэптештеп утындырган: — FcKi жумыскерлер алгашкьг беп*нде тулай карсы- льгк гсорселл, кетехпз дер... Дэл сол кезде жанядан жял- дакатыкдарды тогытып ж:берсец> карык боласын! Тек, ' кеп;гг‘и калма! — деген. Акырын-якырын ocin кетксн хабар жумыскерлерд! кя пр:!1ц езжде-я:с катты бунай бастаган екеи. Оуелi да- рьдара, ода» кс/Нн топтасьгп келш, жумыскерлер Искра- совты та тай коршасыл алды. Некрасов дожа&ын сырын а:на са.туга бара ялмлн: — Ол б]'зд1Н коллары iс емес. Ушаковтьщ вз1*нен 6i* лшдер. Меи де о:<деристей кожаный пан жала кы алатыя ддаммыи. Г>!зге ондайыя акылдаспайды,— деумен куты- лып келгп еде Kanin тепезе аллынан катты дабырласып етш, кон- торга .lei[>е бергеи бос жумискерд’! кврд':. Бор! де жумыс- тлрыи догарып шахталан шыгып келе жатканы анык. Алдымда МнхаГпо Недоля, ортада Буланбай, кейнпрск сылтый баскан Жабай -мен 6и!к кара Cyripaii едт Бест­ ия жумыскерд!* Некрасов таныган жок, ашак жузд1 жас- тау жумьгекер екеи. Лукеяг сура май клрпен жумыскерлер жалпы аман- дыцтан кеГп'и, «отырыныздлрды* да кутпей, кябыргага жабыса турран скамейкаларды сыкырлата отыра баста- ды. Скамейкаларды сымлыррылары да келел м сыякты... — Mine, тары да колдin... — дед! Михайло Неволя.— К^задетпзге бол.май барзды. Не Глзге езшез бКлетш Жьшды айтасыз... Болмаса, луксат етеа'з уш кумге... Осы 428

бесеум!з Ак-буйратка барып, Уш аковты ц ез:мсн сейлс- cin кайтамыз...— ©тппш емес, галапететш унмен айтты. Некрасов шыйрыккан жок, кан та, ум1ттенд1рер мен: — BipaK, ©зпиз бкпетж дел м е т бскер куалжке са* ласыз...— дед!, жымыйып. — Сгз бмеа'з, — дед!' Неволя. Д а усы злпден r©pi де каталырак шыкты. — Б '13 аллапып калгалы турмыз! Ж а з анлары ©Tin, тырп ете алмайтыи кы ска ка мал ранда аны- рын еститш тур|'м1'з бар. Оны кутк1'.\\п'з келмейдП Бул купле едау!р орысша у п р е т п калган Булапбай, казакша ойлап орысшага аудара сейлеп Неволянын айтпай кеткендерш толыктырды. Ж ауап беруге ынгай- ланран Некрасоигы к и т к с т т сейледН — С1з Сикорский емесЫз... — дед1 Булапбай. — Ол ка- сымыз болатын. Мумкш Смзбен достасуга ci3 де кумар емес шыгарсыз. BipaK, б!з а'зд! эд!Л адам Кбрем1з. Енал- дымен Ызд1 б’здщ балаларымыз мактайды. Олар 6kiin мактаса керек... >Keii жыл окыды... Б1зд\"1К окелпз инже­ нер Некрасов дсп отырады. Б!зге куа керек емес. Ссзген- бьигенш жасырмай айтатын ад ал адам керек, ол с!з деп бме&из. Егер ci3 де аиык ешнорсе бигмссешз, оныцызта сенем!*з де, Уш аковка барып не сумдырын. бар дсп ж анж ал саламыз. 13fз осыган бел байладык, — дел токтады Буллн- бай. Бул да 6epiK байланган ынгайды танытты. Сейлей калса, копарып, сындырьш кетердей, ызалы тунерifi С уп р зл 1* отыр. Сокыр квзш 1*к кабагы шыирьн а туйппп, cay кабагынан repi ызгармен тунжырап, Ж аоаи отыр. Некрасовтыц не айтарын салмакпен, сергек'пклен кут.п, ашу-ызасына ие бола алып отырган бесшии oip жумыскер бар. Тез жалт етш, тез ангарып кал^анын сез- Дфет1н кездер! осыны айтып тур. О з1 кслicn де Ж1Г1Т екен. Ол — Сеит ед1. „.- Некрасов бул жолы да булгара сеилеуд! ылаи к. медк Ашынып келген, алда гы 6ip ал да пар купд! дур сезвнш, занды куйнпшпен келген енбек адамдарын Fan адамнын. бейтарап адалдыгын к©рсет>ге ЫД* Г * • ‘ Еналдымен ар тазальнын сактап, ею жакты и 0,Рше * бурмай, ара адамныц дурыстыгын аитпак » • • BipaK, ол айтарынын квгшплж а расы на rapt и } гайсыз да к©р!п едк .0 qT,,v mw —• О здерде 6ip... не бар емес пе е д ‘ 'Не* ЗДпиздер!.. Кеп болып келмей-ак... Деи> Н крс 42!)

auix'Fa карады. 1ркш калгаиыц атау ксрск ис, жок :ia. сояы сураft карап едь Атын атамаса да медзегешн жумысксрлердщ 6 opi де rycine калгандай екен... Некрасов кызарынкырап кетть — Кысьммацыз... Осы келгендер б!р ссмьяиыц ядам- дарымыз...—дед! Неволя. Семья дегеня! иукым айттм. — Ие, семья дейд! екена'здер гой...— дед! Некрасов. — Жок, семья демейлп'з... BipaK, арамызда бетен де eiL’ KiM ж ок..». Неволянын. сергек те, сак отырганына такыркап, Некрасов тары да аз бэгелш калды. Жумыскерлердщ арасында «Кецес» деген тандаулы топтыц бзр бас коса­ рь* барын ол алдакашан еспгек едк Кейде 03i де ceai- нстш. Анада Быковтардыд босанып кег/i сц алгашка секемалы болса, -одам берп жылдардыц шпиле жумыс­ керлердщ кейде асып кетш, кейде жетпей жататын быгырандьг ойлары ©з алдына да злденеше per туШлген жудырыктай «болып келт ед1. Жумыскерлермен купле болып отыратын усак жанжалдарда да окай ырыкка кенбейтш б:р дум барлыгы ыльъш байкзлатын. Онын аты «Кецес» екенin 61'лсе де Некрасов атамады да, Нево­ ля семьяга аударып оKerri. Мэн-марнасы дурыс акдал- гап кецестш аты осылай, онай бурыла кеткеш'не eiwi етС жары да разы сыякты. TyciHicin жымыйысты... Осымен калтарыссыз сейлесудщ жолы да ашылыи калды. Некрасов: — олай болса... — дел, ©3 ! барып епкп жауьгп, 1лгегш салды да: — Баска семьядан 6 ipey-Mipey Kipin келin журме- сш...— дегт, кул|'мдеп орнына келш отырдьг. Содан кей- |'и ек 6 ip сешмд1 унмен, дос ажармен, бар бшгенш ту­ пел айтып борд?: — Рязановтан келген ею турл1 жоб'ф буйрык бар ед1, Ушаков сонык, екеуш де кабылдады, — дсп бастады Нек­ расов. — Балаларыц енд1 окый алмайтын болады. Ак,- моллдагы мектеп б1ржола жабылды. Окытушьллры есеп-кыисаптарын алып, тарап та Kerri. Быйыл Том ка- ласына баратын жыйырма жеН балага арналып т!пл- ген кшмдер де сатылып кетт!...— деп, Некрасов токта- лып калды. Ол мектепте мунын 93 енбеп де бар сдь К^:т‘ кутуип сд1.' Шын оку сапарына еид!* аттангллы 7ypraii казак балаларыныц жолы кесшп калгамыня кпггы куйзелед! екен. Жузше сол шьша келдь K©3i жа- саурап, беттгшс ду ете тускеш байкалады.

— Балаларммыя ermi окудаи б!ржола калганы ма?— деи, Буланбай кайталап сурадь». — Калганы, — дед1 Некрасов. — Уклай калганбысын? — деп, Неволя кыжыртып тастады. — Eur6ip умгг жск кой? —■ дедз Буланбай оган да- карамастан. — Жок. Замандар зардабы снай ©шпесе керек. Агадан ба.та- Fa сатылап кел in. есейген самый тарыня да з1лдонс туске.м дала зардабы Буланбайдык вз арка сын а дз баг- кая ед?. Ол 61рлер ушш мыаларды бясып-жяни-и:;. зекггпп >Kt6epren ит ripiiTuiiri де. Буланбай сод т1рш>л1к тен турцлге безнпп, булан былай ез енбегше тама жа- лынуга KBMipre келin тускеи. Л ал а байляпынаи без in* ген;не карай, мьшзларлын жумыскер б я л м ш ы упьн мектеп а шкапы Буланбайдык ей ул кед куа .чы:иы едг Кдрапайым аламньш баска епгеэрсеге гейте:*? ал у ас куанышы- ели Содаи у м т и узе алмай, кяГппr.-.i суряль: Да, кулай ку;Ъе ’ in калды. Сол тНеспк- салып отtor-v* он аяры тайыл туспк дуре e;ii: еденгс Буланбай кааретп: Некрасов та кат ты еезлпп чалды. — Балаларга 33tp ecripm etuep... Ирак гикала жургеч бойыosipme ж уре турсын... Мен»кб;п б а > \\ а жорамалым да бар... — дедг. Жумыскерлер жорямал жлйын гургегырс к:«.*»сз, едэу-ip жубатарлыгы да бар ед?. отар су; »г Б 1р а к , iV. J ган жок. — Ж з, е>\\:\\I,*Iкi бэлег.1 нем ене? *- дед i Неволя. — А й тыцыз, борin oi рге кайгырайык. — Ек1чин... б ■рiI!шi еентябрьлея бястап жалякыла- рын кемядь Уш аков орта еселпен кырык тыйыкга Keiiin ед1, Сикорский отыз бес тмймнды антып жур... Тубшде ocbiniKi дурыска шыгуы м ум кш ак. — Орта есеп дегеш нсмсие болушы ед!.-3 — деп, Су гзрэлi Буланбайдан сурады. Оры-сша тук б1лмейтш Cyripaii Некрасовтан сурауга каймыгып едк Некрасов зныкдап ез! туешллрлз: — Мысалы, Карарандыдагьт барлы к уш жуз жеттис жумыскерге куш отыз бес тыйыикан деп жалакы ксп- Лед1 де, KiMHiii, артык, KiMHiH кем 5стейтшше карай ауыстырьглып берзледк Сл’здер каззр жеттис тынын ал<? тын болсацыздар, будан булай чу ядер in, елу тыиынны». 43)

шамасына туседк Казф кырык тыйыя алатындар жый- ырма бес тыйьшна туседп..— дедк — Е, ол белил! гой... Бичелпз,— дед1 Неволя. — Ит бухгалтер» ясы дсп аталады. Элле бip ызрар екпшшеи келген жумыскерлер енд1 жудесш калыпты. Оркайсысы ©з жалакысьш ессглеп, ©з кун Kepicine белш, айдык ортасына арен жеткНеди Сейикамал лавкасы мен Муса кай алып сатарлардын. шай-канты мен кой-eniKici канша кымбаттармн Ki.M би- Ын... Лошпт тожы скотина — полный мяса калбаса... Енд1 ол колка туслейтш шыкар. Жумыскер жуздер1 тунжырап, сершлмес 6ip каракгылыкка батып бара жаткандай. Шырагы бар, калжыны бар шахта карай- рыдыры емес, мылкау да, м ет'реу де кор карангылыры. Жана гама бснтарап, ара адамнмк адаллыгын кер- сетпех болрай Некрасовтын ©3i де осы ьшрзйга карай ауысып. Cipre муная калганы байкалады. Окын жузже де алдында отырран адамдардык ренжу реш тыка ке- лшть — Жэ, ендк не отырыс?.. Кетелш... Шынды ашып бергешшзге кеп ракмет. Барлык жумыскер семьялг.ры* ныц атынан ракмет айтамыз... — дед! Неволя. — Мош’ц бкпгешм осы. Муны шм аркыльг аньгкта- глндарыкды жария етеяпз десендер, ©здерг'ие салдым... 6з кара басим омы тшемеген болар ед1м, — Aeaj Не­ красов. — Жок, бЬдщ семьянин аламлары адалдыкка адал- дыкпсм жауап беред|‘, — дед! 11еноля. —• Сол семьямсн жакын танысура ла болар едк.. Bi- рак, мсш'н кундергм де санаулы... — дед1*Некрасов. Соз* д|'рмей, курсшгснлей болды. Неге олай боларын айтпа- ды, IpKin каллы. Тутеп келгенде бул жактары кем ip мен мыстыд тугел Рязанов кольгна квшорш дэусыз сяма- са да омы айтуды орынсыз «©pin едк Жумыскерлердин «Негр?* деген сурау барын Kepin: — Солай болгады тур... Ол мен1ц вз мукым... — де.Д1 де токтллып калды. Жумыскерлер оган тары да кайталап алрыстарын айтып шыгьгп кегп... Бурын жумыс уакытында шахтя- дяч шыкпаска лажы болмаган жумыскерлер кепиpi-м сураушы е.и\\ ByriH булар оны ла 1*степен жок.. Сырлы едеинщ бетжде шокам табандарынык жалпак-жалпак куйел! 1здер|‘ рана калды. Сондай улкен 6ip i3 Некрп 432

ео»тык ез ойында да калган сы якты . Б ipак, куйесп мен Kipi байкалмайды... Караганды басьвнын будан кейшп xytuepi тез-тез ©Tin едк Барлык icne де 6ip ашу cepnini аралас.кандан, кыйрау, булжулер де кебейш Kerri. Эйел-еркск 6ypi де ашуланшак, w e r ic e сейлесепн больгп калган. Барпктар- да кун бата тлдескен талас-гартыетын дабыры гун ор- тасын аударьгп барып басылады. Жумыска бара жат­ кан, жумыстан келе жаткан адамдардьш 6opi де айкай- лап сейлесш, 6ipiH-6ipi кекеп-мукап барып тус;жсет1м сыякты. — Сал бвкселер! — Айыр 'куйрык. кос кыртыстар — Жаижалкойлар!— деген евздер шыкты. Баракта гуратыидар мен ауыл бол отырагынларлын зрасынла eni рет тебелес те болып вгп. Гобелскен жастар жагы болтанымен, айтак улкендерден шыгьгп жатэдь*. Ауыл боп отыратындардын аздаган малдары да бар Bip-6ip адамы квм1рде болса, аяк Kecin 5степ, костасыг. 6»pirin Kipe салатындары да бар. Оуг, кымыз саГатыч уйлер де кебейш хелед1 Мусакай v й5нiи касыита илплГ* он такты кой кегелдеул! турады. Сатып та жагади. Косыла да 6 ередi. Ауыл мен барак арасы келтстмге де ксле злман кой- ды. Алрашкы кездерде ауыл боп гуратыидар узлзк-соз- дык бодеа да баракка келш сейлесш кетуин e;xi, кз пр еол сасык Оаракты кояйы-к. кудайдын кеи даласына, ауыл мен барактыц арасына жыйналайык та... — aeein, барак жакка баспай койды. «Сал бокселер» деген ат осыдая туып едд. B j/icpi сядып а.пган онаша уйлершде туратыи Неволя, Алшагыр. Буланбайлар сонгы eKi жетнпн шпиде эр кс- ш.н бирактарда нiюзетж болыпгы. Олар бупн де сонла. Барак пли орта тусынла жалацблстанып алган Булапбай, Сумрэли Михлйло Неволя, БаГинепр. Алшагыр сыякты aia мыскорлор шоктарылып отыр. Булармен eni ара­ дии ед.плр ашмк калдыра отырыскан езге жумыскер- лертш арт жагы узын блрактмк карангы колеккег.же к.осылып. сып>1лыскап гиогыр больпт капа алыста к р i— нсд». brp.Ti-oKi.ii жастлгм жяс балаларып кыйсайта тоскан жамба старый а аггай м ш п зт алый, тура кеп туркт энелдер де бар. Бпксктер арасына сыгылыса 26 Мусррпов I I т. 499

nipiii, тактай нарлын 6ip шет!нен орын алран Куизила, Катерина, Назыкеш— yineyi FaHa. Басында ecni эдетшше бшк салынрая ак жаулыгы бар, e3i де езгеден алабетен ак KepiHin, iprere аркасын суйеп Кепей отыр. Элсш-элсш кыасылап койып, кепии- •лiк шуылынан уйыктай алмай жаткан жас баланы тек* селш тербетедг Баланыц басын пзесже салып, келбей жаткызыпты. Бу да 6ip кеппц курметтейтш адамындай, Квпейдщ касымда да ты рызш ылык. жок. Exi xeai ал* дыида жаткан балада батганымен, тер жакта айтылып жаткан сездерге Квпейдщ ссргек зешн салып отырганы байкалады. Ашан тарткан келбетп де кел1амд{ жузше кептщ муньгна 1*штей косылып огаррандыктык i3i жосы- лып тускенден айкын тур. ©зге журттыц жузшде ашу мен кек кезге xepiixe туйшп туррандай болса, Кепей жузшде терендеп алган, e.wi жок мук, KacipeT бар. Жас баланык уана калган 6ip кезшде мей!*рм теге езу тартканда да KacipeT i3i эларемейдь Кбайта, жас аралас кулш, кайгы аралас куалып уйреиген жандай, езу тарткандары KacipeT) Tinri айкын. 0 м ip бойы сезбен акта алмаган арызы мен шарымы кез!мен жуз1#не мук врнеп болып жазыла бер- гендей, узак карап, ойланып акулы керек етед!. Квпейдщ алдындары бала KeoipeK мазалап кеткенде Назыкеш жалт етщ калып e3i алрысы келетш ынрэй керсетед|. Ko3i тер жакта, кулагы сол балада, бул да сергек елендеп отыр. Кепей оран кез!амен FaHa «козгал- ма, отыра *бер> дегенд! андатады. Баянды уста да ауыл мен арадары к!шикт! б!ржола xecin, Карагандыга орналаскан едй Кеп кунезер Жуман балалары сока басын ipreACH шырарып ж'гёергеи бала* сыз эйел Кепей де осында кешть Баласыздырыка кша* сы жок, 6ip MefiipiMAi ана боларлык бакытсыз эйел уЙ1*рсек те ед1*, Ka3ip жакындаса-жакындаса Назыкеш пен Сект колына шырып KeTTi. Бу да 6ip тагдыр тен- тектгп де, 6ip кезде еапнде журген Назыкешт1к колына квшуд1 Кепей уят та, кемшшк те кермеп ед1. Назыкеш пен Сект болса, Кепсйд1 ез аналарындай жаксы кередн Игшк зорлык eTin осы купле дейш ж1- бермей койган ез memeci Кукшен! Назыкеш кейде умытый та кеткендей едк Сейлесе калса да, кушактаса да бойыца 6ip мат wefiipiM куйып ж^бергендей балатын Квпейд!' Назыкеш пен Сеит 6ipiaeH 6ipi кызранып, рыя- 434

сыз таласып калатындары да бар. Коней 6ipeyiMeH кеб:рек сеилеап калса еюнппЫ— апа, касында мен де бармын рой... — деп калады. Копейде жалрыздык зарынан тугаи ушрсектж кап дан кушт! болса, аналыкты сарьшьпны, анальскты ан. сауы Tirm шека'з едк 5ip кезде Жуманга кейт, «Иттен гапсам да 6ip бала туып алсам еттП> дегеш болушы сдк аналык ce3i екен сонысы. K.a3 ip Назыкешген тукан ул ба- ланы баурап экетш барады. Назыксште кызганыш та жок, тек бала мазасыздыгынан суй1кт1 шешеш коркай журу рана бар. М анадан барактагы топта кершбегеи Сеит пен Жа- бай снд i к е л т едк Уйдеплердщ коз1* гугел соларга ауды: — Йемене? Келе ме?.. Тез келе м е?— деп, Булан- бай 6ip тырыздык сезшетш турде сурады. 0згелердш жузжде де осы сур аул ар, осы тырыздык бар сдк — Ж ок, келмейдк Ею apaFa келсендер, (из де бара- лык. Кашпаймыз, белектенбейм1з деси‘, — деп Жабай мен Сеит жарыса жауап бердк — Б !рак, елгезек емес... — Е к 1 жакты, кос кыртыс кердж... — К ездер1 баска жакта сыякты... — дестк Exi жетщен 6epi кунде кешке осы баракта болы л жат кан xepic ermi аякталуна бет алып едк Ауыл болып отыр- Fan;tap б ip косылып, 6ip айнып, сынаптай толкуын койеа, барак жарыныц ойлары туЙ1Лin калган-ды. Ёк{ жеп’ге созылган талас-тартыс толып жаткан тай тактык гы, жу* рекс:зд]‘к пен езд/кп жешп, 6ip туйшге табан riperiii ед:. Барак жаты каз!р каласын бузбай 6epix тур. Мунда бу* пн де сембей LiihiFbin жаткан наразы дауыстар ауыл жзк- тын тартпатынан туып жатыр. Сол ауыл жак аркылы бэрж 6i.iin, эр адымдьт ан.- дып. Ж ум абек те осы макайды торлап жур. Osip отыр- Faн уш ж уз ж 1г т м бар дегенд! ол Ушакозка да мэлгм^ де-п койды. Ka3ip канда ж у р гет MSwiiMcia, Сикорский мен Л4»ус а кай да сонын уйжде деген веек бар. еУш к у п и т |‘шжле сезл1 коймасанлар, маган екпе- деген Ушаковтын катал буйрыгы келге.и ‘ >ч кл'н от in Kerri. Осы к дай кыгылшан кундерле жузде.ч лртык ?ку мыс- Keri ’ a./* жак ора-еоремел хлжыг.>п хел^д]’. а- ;:е.М1гт:к билга.-гьж алкаш еспгенде жанды жерТ 433

не Typni ruin кеткендей езгелерден бурый ыршып, урпн* in калган да сод ар едк — Апыр-ау, 6i3 сорлаган екем!з.,. Туралап калыппыз гой. — Б1зд1 де ойлай кервдер. Юрме агайыпдай жау* гак «кез е.и’к кой сендерге... — Келпр)цмен сьгр алыспаган, тосынбыз Foft... Ал­ дымен 6i3 карылып кетпешк... — десш е/ц. Бул жактын ссылай елтлдеп турганына ceHin калган Буланбайлар, капы кеткежн кепи*рек сез: ндБ Сенты кундердеп кездесулерде ауыл жактыц еп 6ip ecK'i дактары темб’|лден1п шыга кедген екен. Тымагын басгыра киш алып, жер шукылап, темен карал отыр- ган шаддары: — Кудайдын не жазганынан кутыла ма пендес!... Бу да 6ip зауал да... — деп, 6ipiHe 6ipi макулдай ка- расып отырып едБ [лезде айнып калган 6errepi кершдБ — Осынын, e3i анык па екен «wii? — Анырын ecrirea кайсын. осы? 03ip жалакыны ке- мтаей-ак 6epin жатыр рой!.. — @3iMia ой салып журмейш... — Ушаков байруста Kina бодмаса керек ед! гой... — Сейлер де екпелей аласыкдар ма оган?.. Алакан- дарына салып келмеп пе ед!пдер... — десш, барак жа- гын кшалай да сейлейдБ Жауабы да, дэлел!* де оп-окай, меш’реу угынар нор- селерд: урына алмай, батлакка багкан машина деп* гелепндей, осы тешрекл' шыркайналып шыкпай койды. Жастары аз, эколер1 кебпрек келттБ Сез де етпейдБ акыл да жетпейдБ Бейнеб'ф макта бумасы сыякты, нукып калсак, жудырыгык терен-ак, карсылыксыз-ак батып кетед! де орнында тук Ь кадмайды. Осынысымен карадай кажытып келе жаткан ауыл жакпен бупн тунде актык рет сез байласуга шакырга- лы Сент пен Жабай барып едБ Бул eneyi жас жумыс* керлердщ арасында бедши бар, кажырлы да Т1ЛД1 жь п'ттер. Екеу|’ ю т уйдс туратын жумыскерлерд)' тугел аралап кайтты. Онаша оейлеое алган жумыскерлерде кайпактау жокхырыи керсе де, улкендеР жакынын бу- рынгыдан repi де 6epiK cipecin жатканын ангарды. Ба- ракта туратын кепшшкпен санаспаска амалдары жок, б!рак, сол бетке тБзектес те емсс, баска бшлеме куте- п'ндер!*. айкын едБ Мусакай уйшде даурыгып сейлескен 430

ко кактар барын кердк Жетегщ acnaHFa кетере к.айы- рып койfан Жумабск арбасын таныды. Од уйге Kipren жок А л ь т келген жауаптары э л Н — ею арака жьгйна- ланык, — едк — Сенлср барындар, б о р т де барыкдар... — дед\\ Михаил о Неволя жолдастарына айнала караи.— Кеп белым барындар... Д\\еи мына инженерлерм-ен 6ipre жа- ^угл сутырайын... Булар ойлай б1-тмеид1 де мен жяза 0:Лмсйм1*н. Черти, вы, не окыл келгеисщдер ездерщ!.. fie окмткам вздерпхе?..— деп, Ми хайло шетдрек турган ejti ж ас Ж1птке карады. 3§лi жок, з-келершдей урса к«ал- ж ымлады. Бул екеу! каз!р он жел'-of? сепзге келген, 6ip тует! де 6ip турд! карадан кизнген Буланблй баласы НартаЙ мен Алш агмр баласы Элпиер ед1. Ек! жас ж;пт 6ipine 61- pi карал жымыйды да, жауап кв Лырулы орынсыз керд!. — >Ка. ез1\\лз-ак барайык ендеше... Тау Мухаммет- ке келмесе, Л\\ухаммет оз'\\ барады деуип ме ен.?— деп, Буланбай Неволяга карады да тура борд!. — Осы сонты келу!М13 деп ашык айтындар...— де- д! Неволя. — Сынса сымып, жарылса жарылып кетеш! Не 6ipre. не белнлп шыратындарым ашык айтсьш! Ж умыскерлер ту'тэс дуркзрел барактан шыгып Kerri де, Неволя Партам мен Элплерд! eprin ©з уйже келд!. Барактардын арасьжда жылатан балаларын уатьиз, ЭЛ1* уйктай ал.май журген эйел дауыстары еелллк — Не болды, эн, Кунзила?.. Коя койшы, калкам... Не кылатын болды?.. Ж ыламашы, к у н ! м birri ме, ой- теу'р?.. Назыкеш, тура турш ы ...— десед!. /Кыйналыска бара алмаган ойелдер де кобалжып, уйктамай жур екеи. Калала сурасып жатыр. — Ко -е, кайсык жаксы жазасычлар? Катюша сх*н саг.гауырды каинат... Кай жаксы жазатыньш мына жер- ге о'ы р... Керейж енерлери|дь.. Сенлер колбаса жей- спхдер тон?.. /Кейд? екен... — д-ед! Неволя, скамейками сголга карай жакынд ата 6epin. Отсеете тар-ткан кесек денел? Нартай азырак беге- ле 6ep;xi л с. аз гаиа жука рак та каплездеу кершетш Эл?1Ь*ерд1 алга карай итер in к ойды: — Сен ж аз. — Олхшер кызарыпкырап Kerin ска­ мейка гл бурын отырды. --- Сел де катар отыр... Б ф ге ойласып, Cipre жа- 437

эындар... Б1зде дашанда осылай болу керек.,. — дсд1 Неволя. 9л1шер не жазарын, юмге жазарын бьлмейтш едк Ка­ ламды дольша алып, Неволяра дарады. Одушы дзптер1 meTiHCH рана ашылып, алдында жатыр. 9ке-шешесше хат жазганы болмаса, езге турде орысша ешнзрсе жазып кбргсн емес-Ti. Казадша ©3i де хат танымайды. Баламыз- дан хат алдыд дегендер1 болмаса, оныц не жазатынын зке-meuieci де одый алган емес. Элннердщ Акмоладан жет1* жыл бойында жазган хаттары 6ipi одылмастан ше- шесшщ сандырында жатыр. Анда-санда эршмге жазды- рып жчберген оке хатын бул да одый алган емес. — Не жазып едщ?.. Е, сол ма едь — деп, eKi жа­ ры да балалар каникулга дайтканнан кейш туашсетш. Неволя ойланып, кеб1рек ж у р т далды да, O.iimep гутш, кеб1'рек отырып далды. Неше куннен 6epi неше рет айдын тушлген сездер дагаз бетше тусуге келгенде тагасыз аттай тайганап урке беред‘1 екен. — ДэлелдЬ ак. орынды-ад сездер сыядтьг ед}, айдайласып айткан- да агытылып шьтатын едь Kewipre дадалран суймен- дей, дайладай, ойкп-ойып тусетш. Енд1*соны да раз бе­ тше т1зер кезде ырыкда кенбей дойды. Неводяньщ ебетейаз долдары сол сездердщ б1ршустай алмай дал- гандай. — Былай болсын!— дед1* Неволя 6ip кезде тодтай далып. 0 зi жайдан жай терлеп те кеткен екен. —• Вы­ дай болсын!.. Мен сендерге бэрш б]*р-ад айтып берешн, жарай ма? Содан кейш екеущ жазатын болыцдар... Небось, ездер!*нде де бас бар рой! Камытты далай ки- пзед1*, доганы кай жарынан кипзед1, бтетш боларсык- дар. Дурыс дон?.. /Юпттер кысыльш болса да бастарын изедк Нево­ ля срк!мен сейлеп кет*. — Ci3, курмет* мырза, Никон Абрамович, 6i3Ai бе- кер жоб!рлейс1з... — деп бастады Неволя. — TinTi бекер жэб1рлейаз... Bi3 Mine, неше жылдан 6epi Караганды- мен 6ipre ecin келе жатыр ед!к. Бар купимi*3Ai осында берд1к, барлыд тер!м!з осында твплдк Уяла да бзлу керек емес пе? Кудандан да корыдсацыэшы!.. Mine, 6ip жадсысез осы!.. Умытый кетпеилер!— дел, 9л1шер мен Нартайга жадындап келш, мандайларынаи дагып-ка- рып кегп. — Не, кудайдан корку керек... Оздш бар- лыд банлырын.ыз б|*зд!‘ц иырымызда. Б|‘з муны жаксы

6(лем13. С1з де бш п койыцыз!.. B i3 , кемене, бурыпны- дан ж ам ан icren журм1з бе, жумысты? Жок, жаман емес. Ендеше, жал акыны калаи кем1тес1з? Себеп не? сДтдс б»з эртык, алып жур ме едж? Неменес1 артык ед1? Аштан ©лмей жатыр ма едж? Б1здщ бал аларым из не* ден еле беред! деп ойлайсыз? Yiii баладан 6ipeyi*aK, ко­ сил ады. Катын, Катюша, Сеигпи. неше баласы елд!? — дел 1 1еволя ес1ки‘ ашып, ауыз уйге карады. — Y -ш баласы влд1. Мынасы Toprinmici... Мунисы да сау емес... — дед1 Катерина дауыстап. — Терт баладан 6ipeyi-aк; Tipi калады дел жазар- сын, — дед1 Неволя Элйпсрге. — Ж ок, Никон Абрамович, ci3 ашулансаныз, 6i3 де ашуланамыз. Ci3 орынсыз жэ- 6iрлейа'з. B i3 болс.а\\ ауыр ецбепм^зд] корпаймыз. К а ­ лан етсешз, олай етш з, мунынызга коне алмаймыз. Егер б1зд] жумыстан босатып, орнымьюра арзан кол жаца жумыскср алгыкыз келее — оныкыздан 6i3 де корык- паймыз. Босанамыз да кете беремпз. Осыпан кол кой- ран жумыскерлер тугел кетем1з. Сондыктан, жалакы* иызды кем]‘гу болмайды деген буйрырыцызды, алгашиа. ергецнен бастап жумыска да шыкпаймыз... Неволя осы рухта тары 6ipa3 сейлеп, бара-бара кызинкырап та кетin ед»'. Аллынла отырпан Нарта и мен Элииер емес, Ушаков пен Рязанов сыякты Kopisiin кеткендей.— 5 i3 де адамбыз... Кашангы шыдаймыз? bi3 кэм1*рД1* ендгре берген кун» ракмет кугсек нес» айыл? С:здер eai тьштыкгап турпан арыкка жук коса тусюлерщ кслед». Болмайды ол, болмайды!..—деп, Эл1ашерд1 кезге игукып ала жаздап токтады да: — А л енд], жаз осыны. Мен барып шай iuie тура- мьш, — деп ауыз уйге шырып Kerri. Б аяf ы аяктаибай калган «Кенестш» енд!г! кез» ка- рактысы да, басшымыз деп таиылатыиы да осы Мнлай- ло Неволя ezi. Орыс жумыскерлер! Оралра кайтканда, Неволя 63i тглешп Карагандыда калды. Сондапы ен басгы себеб» — «Кенест»» лалага та стан кете алмау едь Сод а ;•» 6epi шамасы келген жерге дешн жумыскерлерд|‘н муц-мукгажаарын жоктаупа ылгый аз кеудеан бурып гось'п келель Б»'рак бул' хат танымайтын адам, жазу- .:Ы.з\\’гэ 6 ip i;;in i кез.лесш калпапда-ак катты кысылып, юрлеп четт! де, сол манайдан тез{рек кутылгысы келе- fiiz.nb. ауыз уйге шыкканша асыкты. !пмнен бал ял ар ©з- лер» бгрдеме erin шыиарар леи сенд]. Ал енд\\, бал ал ар 439

ешнэрсе шырара алмаса жэрдем етерлж жай езшде де жок едк Злнпер мен НартаЙ Неволянмн, айтканын узак. оты* рып жазды. Bipinin умыткакын 6ipi еске салып, кэйта- канта Keiuipin, аягыида хат иен катынас кагаздын ске- уше де жа-рым уксап, жарым уксамайтын 6ip турге келг1рд1. Вас жагына юмге екешн койран да жок.. Не* боляныц: — «Слз, курмегп мырза Никои Абрамович» дегенш кагазга туртш улпрген екен, тура содаи бастап кетпт. Неволя ауыз уйден айкайлап, уш per «болдын- дар ма?» легенде «жок.» деген жауап алып едк тертш* ш\\ айгайына Нартай шырьш: — Болдык. — дед!. — Давай, окы! — дед! Неволя тэр уйгс келin. KaFa3 бетше катарланып тЫлгеи соз карасын керш куанып та кеткендей едк Элшер дауысы д(р1лдецк{реп, ыцрайсыздау жазыл- ган жерже cypihiunipen Kerin окый бастады. «Баи мен малайы» деген Крылов мысалына еткен кыста рана тал- дау жасап, мазмундама жазгандары бар ед1. Мьша хатка да сондагы сездер)' Kipin кеткен екен. Сез! емес, ойлары KipinTi. Онда айтам деп окталса да айта алма- F2 H ойлары элдекайдан кыйысып кедin, кеоспрек те, салмактыра-к болып KipinTi. Кейде жузше тандаяып калганы uibiFa келедь Каз1р енд1* келденед кезбен ка­ рал, не жазрандарын тугае сынап отырран Нартай да кулгмдейд!. Неволя TinTi разы жуэбен тьгндап тур. Жана рана эншейш айта салнан сездершщ тал осындай кагаз ceai больш шыра келгоине талданып ед*1. Айткан ез! болса да жазып шырарран казак балалары рой!.. Кереметте б;р!.. ©зппц не айткзны, калай айтканы есшде жок. каразра тускен сездер кэдуелп к!тап сезшдей ©рнекп кершд') оран. Tiirri калаи-калай кулпырады!.. ¥мытыл- ран да ешнэрсе жок... Мунын есше келмейтш сездер табылран екен!.. — Катюша!.. Bepi кел!.. Мьша куии’ктердщ не жазып койранын кер!.. Бол, ендН.. — дед1 Неволя ауыз уй жак- ка айрайлап. ©3i 9л1Шерд| ею иырынан кысып устап, а’лкт-а’лкш койды. Катерина да депгелеке козралып, тез келin жетш ед]. Жолды кагаздык бет1не олпы-солпысыз Т131лген 440

сездерге ол да таныркай карайды. Шын-лк optic co3i оольсп шыкты ма екен?.. Шын-ак казак балалары жпз- ды ма екен?.. Оидай да боладгл скен-av!.. Катерина иьщ жуз1 осыны айтып тур едь —; Ое.ч тындап кара! — дед1 Неволя эйелше. Эдь ш срдщ тары да 6ip окып шыгуын сурадьт. Касындагылардын куана тындагаидарьшаи азырак; макганыш сез!*нген Элплер бул жолы ©3i дс кыздырып окьт ХСТ'П... — ^-агя’ CYT*H калды ма?.. Б!зди» шалдар дабы рза­ сып кайгып келе жатыр екен... —- деп, сойлей Kipien Кунзилл тор уйде не болып жатканыч керш, шепне ток- гады. Неволя сны сук саусагымен тер у иге ш акьтды . Кунзнла акырын басып к;рд1 де, ©з баласынын. бойына куаныш нурып тоге карап турьт калды-. ©:з бойын ер!п бара жаткандай сезшдь Куизила баласынын. жазгапы емес, орысша еркш окып отырганына куанып едк Орыс адамдарыиьт алдинда муд^рмей окып отырганы каи- дай!.. Кчм десекнп, Эл!шер гой, ©з улы гой!.. — Енд! Нартай окысын... Нартайга бер...— дед! Кун- зила он ы на' элдене тус /п кет!п. — Ж о х, апа, белуге ж арам айды ,— дед! Нартай. Кунзиланын, пеге алан деген!н TyciKin, жымыйып койды. — Пагша.чык ezine Ж1беруте болатип жазу! — дед? Неволя, Олплер окып болганпаи кей!н.— Енд!г! иес! менмж муныц... Шалдар келген соц • тагы да окыр- мыз...—дел жазылган кагаздарды жыинап алыгг, гукл!р- до турган тосепнс карай бет плды. Осы 6ip кымбаг жа- зуды канда тыгарын, кай жерл.! ылапык керерш б!ле ал- май калгандай, твеек уетшдегч к!р жастыгыпа да, тесек касыилагы агаш сандыкка да карайды. — К атю ш а, сен булардын KiM болып калганы» кер- д!я бе? Нагыз адам осылар б ол ады !— дел ойел!не 6ip яйналып карады да, оныц жауабын кутуге шыдамы жег- пегендей: — Б!рак. сендер инженер болып шыккан сон, б1зд! тастап кетеандер гой? Кара куйе, Kip-Kip, надан журттын. арасьшда каламыз дей м !сш !— дед|* Неволя Н ар­ тай мен Э л1*шерге оке кызганышьшен карал. — 5 i3 бе? Bi3 тастап кетем!з бе?—дед! Нартай, куле жаздагт кальгп. — Михаил© Романович, ол болмайды,—дед1* Элииер. Эке кызганытына тез т у е ж т , узмдБкеалд! жауап берген балаларына разы болып. Неволя: 441

— То-то! — дед! де колындагы кагазын сала турура сандь;к аузын ашты. — Екеу in жазган шыгарсындар? — дед1 Кунзила Элшерге. Кез* солай деп айт деп тур... * 6з1мш]лд]'п жок 9л1шер: — Екеудмз косылып орен жазып шыктык, —дедГ Кунзила катар отырган Нартай мен Олгшерд1 коса кушактап, кезек-кезек суйд1*. Дардай болрансып, кашка- лактагандарына поймай, жас бадаларды суйгсндей, ем:р|'не, толкана суйд!. — Ала, 03iвдей тагы 6ip жаксы адам бар ма екен дуниеде! — деп, экеа сыякты, акжаркын Наргай атып турды да, Кунзиланы кушактай алып: — Эл!шерд|‘ менен он жыл артьгк суйдщ гой... BapiHiu ececi б!р-ак кайтсын, тан мына жер1мнсн тагы 6ip суп­ ин!— деп, кез1н жумып, мандайын тосты. 0з uieiueci де eciae rycin кетп' б'шем, Кунзила кушагында курсшш те алды. Энелдер жыласып та ж1берген екен... Жуздерш жасы- * ра, каддерi« сурте, ауыз уйге тез шыгып кегп. — Сут дед1'к бе, Гуля? Бар... Б1рак, осында келсец- дерш1, самауыр кайнап тур... Балалармен 6ipre болар- сьшдар, осында алып кел шалынды,— дед1 Катерина. Кунзила жарайды деп кете бергенде, тер балмелен: — 0здер1 де осында келедк Шайынды эз1рлеЙ бер, Катюша... — деген Неволянын дауысын да ecrui. Дэл осы кезде тыстан жан ышкынып салынран айгай есплд): — Мекайла, Мекайла!.. — Жупр1ндер, жупр1ндер!... — Буланбай... Буланбай соккыка жыгылды! Булан- бай, — деген Алшагыр дауысын Кунзила бурый танып, уйдеи жупре женелдк Лезде уйдеплердщ 6api де атылыл шыгып, айкай есттлген калын караган жакка карай жу- ripin Kerri. Барахтар жарынак да коп адамнын капы жупрш ке­ де жатк.андары байкалады. — Буланбай дей ме? Алыр-ай, амац болгай-акты! — Хай ит ед1* капымызды галкан! — Корге Kipceit де кутылмассын!— деген дауыстар жуг!ргендермен 6ipne алга карай кетш барады. Эр бас- гьн аггап rycin, тез озып барады. Б1рге жупрш келген Михаило, Нартай, Эл1'шер — 442

ynieyi к,араран арасында етпетшен кулап жаткан Булан* банды кердк Буланбайдыц басын Нзесше салып: Булан, Буланым! Бауырым! CepiriMl.. — дсп, Ал- шагыр жылап отыр. Буланбайда дыбыс жок екен... — Сен фельдшерд1 шакыр, сен Некрасовты т а к ы р !- - дед|' Михайло касындагы ек! ж ас ж|'пткс: Б арак жумыскерлерш бастап баррал Буланбай кшз уйде туратындармен узак салгыласып едк Олар тары да шалдарымен, тымактарымеи келген екен. Шалдары итж* in LirepipCK, жастары жасканып кейппрек отырды. Бул жак.тан баррандардан ыгысатындай, алдынгы жаты топ шп’не сыналаныл кана Kipin, арт жары узын куйрыкганып, кейш ш ал к.а я отырыпты. Кейб1реулер1н сез устшде шакырып экет in те жагты. Буланбай жумыскер кауымы дегеннен бастап едк Уру i3ine, ел арасыныц шытырмандарына сокгыкпай-ак, осы кауымныц TipuiLiiK тшеп 6 ip екен1н айтты. — Б 1з де ездср1’ндей, 6ip кезде ауылдан келгенб^з... Артымызра карайлай-карайлай келгелпз. Алты аира деп кел1Пек, сол TipmLiix камы б!ржола устап калды, Енд:г1 нес1‘бем!з кем ip дел отырмыз. Б угш 6 i3 ACH белектенгсн- дерщмен, куш' ертен iniiMi3re келссшдер. Квшшл1гш.шн жолыц осы-ак,. Т\\рл\\к куш б1рл1’ктс дегеш кайда? Кай тсу- илм!зге ccnin б‘фл1ктен кашамыз? KiMre epin далара ка- раймыз?.. K im сол жанашырыц? Бул кунге дей.’ н непып кермегенб!з?.. Б е л т бергеш болса, нагып умыткдмыз? Берер/ болса, эл! де айтсыншы, кем!pi курысын, ереГпк сонына! — деп, Буланбай coiiFbi сездср не ерекше мэн бе- рслжн ангартып аз кЫрд} де кайта сейлеп Kerri: - - Ж ок , бел in берер ешюм ж ок ! Агайын-туган 6 ?pi- М1зде де бар. Сыры да мэл!М... B i3 ©з куи1мнзд! eiiMi3 керем/з. Осыны канагат та, тфилл/к те корт, уйрешсдп калдык, ipre тегтк. Ешп 6 1 ЗД1 аркан салып та ауылга апара алмайсын. Енд! Mine, 6 эр!м1‘здш басымызга б1рдс*й reHiii кы спак келш кал ранда, караран туб те жаляиз* жалрыздап бурып жан сактаймыз ба?.. Бугып кврмеген кайсын бар ен? Не тауып ем содан? Жаралассыз жан сактау бар ма ед1? Аркасылан аяз кысса жылкы бол асы да 6 ipine 6 ipi пана болып, шогырлана туспейНн бе ед1? Солрурлы жокпыз ба? Ж ок, 6 i3 ыктамайык, карсы .ту- рып, бой кврсетей/к. /р/мен-пир/мей, бвлшбей-бытырамай карысып керейж. Шыдасайык!.. HiVmiiri бтле алмздык* Ак-буйрат заводы да сезш 6 epin отыр. Bipre карсы ту* 443

рамыз. Кемпт1рмейм1з жалакыны!— дед1 Буланбай. лчауап купи ауыл жактык шогырына карады. Одар rinri срнеге де ^з:р отыргандай скен. Кеб’ шал- аар, ejre.iepi жастары, он такты адам катарласа сейлеп: — Карагым, Булапбай-ау, екпелеп калган екенсщ гой.,. — Ауыр сездер аПттын foh... Tinri ceni елде, балуаи- fr‘а тус!п ж ургенде де катгы сt>1йлайтын едiк, осыкуHi осы- журтгьш аглсындайсьш... Неге ермей»к саган? — Oiueant. иа икай турайыкпеи буйыга бергендж те... — Жер коркдк, жабылыктагы баягы... — Барак бастасыи, езщ баста. Ерем13, 6ipireMi3...— Буланбайга бул жауаятар унамзп ед1. Суйеказ, жь rcpci3, билкы.1 созлер сыиктанлы. ^(-ынбай да угынгысы да келмсй, барак жагынан ыгыскапдыктан айтылган, aii байты шытарыпеалманын айла-шаркы екенш сезшдк Бу- лаибан таги да сейледт 1шке к!ре, кайрай да ceprire сей- лед:. Шалдар емес, жастар жагьш, жумыскерлердш вз»н cofyiendci келin, оркЫнт атын атап, бон кереетуге ша- кырда. Туе! ибеи жатыр ма дегендей, жалакы кемin кял- са. к’мге блглрын. кун KopicrepiHiu не куйге ушырарыя кзнрыра да.урындира сейледк Бул кезде! i ауыл жастарында айкыи ei<i калып б<>р едк Мыкдарлан 6ipi бестг айгырдай мазасыз да жуген- civs, сак аллеи салыл отырады. Ол жасынан болыс болтан, би болтан, бай бал асы. ерке сотка р. ваге жас топ шпиле аузьш апплп кврген емес. Бул ля замлндап гялгян б^гмк тусау. Ауыл жастарынын кепишип сол тусаудан шыга алмай отыр, у илеспей калды. Одар уйлерше Оарып бур- кылдайды. отыра берш, тура берт, осы шалдардын ея»и де кауып-кауып тастайды. Карпы ашкан. кеГнген кез- дертде сол шал океш сабап та алады. «Экекизд! сабап Kepin ед:к, б:рак, арбага бзйлап койып сабап керген жок ед1к!»— деген мыекыл аспаннан тусп деймкш! Ырак, замандар тусауын окай узе алмайлы. Тусау ani бер»к, узер ниет те элс!з одЕ. Осы батпагыкнян калай суырып алсам екеа деп, Буланбай ызаланып ойланды. Ауыл жак сол ыкт.ай сейлеген боттершен табан аудармай. 6 ip ire\\ii3, ерем|‘з. 6ippe-ast влей1к дегенд1 кайта- лаГг борд]. Отсыз да ызгарсыз кайталады. Кудай мен кура иды луыздармна алдм. Бул екеу1нен баска ееш’мге п'рек боларды Буланбай e3i де бышейтш. ImiHeH 6epin

сене алмаса да, аяктап келгенде колы жеткеш оси С;р былкыл гана болып баракка каитып ед1. Ушакозка жазылар карсылык барын, оран тугел кол кою керсктБ rin айтканда, ауыл жагы тары да сол uuiisi эз1рл1ктарш кврсетт1. Барак жары тутас кетер’лш, Буланбайды ортага ала, калын торыр болып кайтып едк — Тарап кетпецдер, баракка жыйналындар... Тары oij) сез бар, — дед1 Буланбай. Шогыр енд1 ыдырап, уздж-создык. алга шыгып кетп. Акырын аяндаран Буланбай мен Алшармр кейшдей бер- Д5 P-Keyi ауыл жактыц кыйпан-сыйпанын айтып келе жатты. — Bip уш кунге шыдай алса жарар е д и .— дед1 Ад- шагыр. — Ofhh шыдап-ак калар... DipaK, куш-туш i mi иле болуымыз керек. Жумыстан кейш ертен де осы жакта болармыз... — дело Буланбай. — Ие, кезщ тайса-ак» «ри бастагалы отыр. Осындай азынаулак Kipбею' бар сездермен келе жат- канда Михайло Неволяныц терезесшен жарык, квр1ндк Сдан spi гутаса карауытып барактар да керше бастады. Барак манайындагы курш-курш адам дабыры да есплдь — Cyripovii мен Байшепрд1 ААекайланьш уйше алый келип. жумыс бар. — дед! Буланбай Алшарырра. 0 3 i ка- рагян арасымеи Неволяныц уйше карай тура тартып кет г;. Д.'тшагыр да калик каратан арасымеи келе жатыр ед/. Буланбайдан елу калам айрылраниян кейш каратаи тубiней б'феудщ саскалактап тура бергенш керш: — ©й, бул кайсын? — деп калды Алшагыр. Буккан адам ун шырармай Буланбай ж акка карай енкелектей жупрш кеттк Алшарыр да солай карап ед!, каратан арасынан кеудес! рана карайып KepiHin, Буланбай баяу козрал ып бар ады екен. Караганды манында уры-кары, бозбалашылык, дегендер болмайтын. Алшарыр ауыл ж а к.- тын яаберген гыншысы болар, енд1гл c©3Ai ecrririci келетш 6ipey шыгар деп ойлады. Сол ек\\ а рада Буланбайдык «0й !» деп калган дауы- сы ест.лдк ышкынып шыккандай болды. Алшарыр ж у п - pin келсе, Буланбай етпепнен кулагт жатыр екен. Денес! катт!>1 илрежп, темфдей шыйрырыгт, сялмактяньш кетнгп, аул ара алар да емсс... Алшарыр Буланбайдык басын ке- ш

repin алый, эрецдел т]зесше салды. Колина жилы кан тид1... ЛЙгай салды, езгелерден бурын жеткен Михайло, Наотай. Ол!шер — уше>ч Буланбай мен Алшагырды осы куйде кор!п едь Буланбай уйге кетерш экелгеннен кенж де кепке дей- |'Идыбыс бере алмады. Лем алысьг эла’з ара-тура узмш те KCTin, ышшнып калып жатты. Кол-аяктары суынып, бар делесшде д!рм бар едк — Кауып жок... Жарасы ауыр да, eci де жыймалган жок. 0Л1М K.ayirii болмаска ксрек, б!рак... Гарандар... Ты- ныштык керек... Таза ауа керек... Казакша биетш 6ip-aK адам калсын... Эзгслсрш шь/рындар. — дед! фельдшер, Буланбайдын басын тацып, тесен не жаткызганнан кешн. Фельдшер сезш Мекрасов та кайталады. Жург ундемей шыгысты. Козбен адгарысып, указ ма- кулдасып, ауыз уйде эйелдер гада калды. Босагака суде- к:п Нартап тур. Михайло Неволя, Байшепр сыккты ага жумыскерлер eciK алдынан да алысырак барып yftipuiin отырды. Караген арасын кезт кеткен жастар жаты жалгыз- жалгыздап кайтып кел1*п: — Калай?.. Eci шрд! ме? Фельшер не айтады? — деп сурасады. Ешюмд1 таба алмай келгендер1 осы сурау- ларынан-ак кершin тур. — Уйлерше кайта бершлер... Демалындзр... Ертед жумыст&н кейш тары да сейлесерш’з... -деп, Михайло жумысксрлерд! гаратса да улкен шогыр осы уддш л/а- наГ.ынан кеткен жок. Каранидыка келгежне уш жыл болган жас фельдшер Морозов соцгк ек! жетшш ‘шлнде ом такты адамныд жарасын танып ед1. Бэр: де бас пен бет жарасы да. Ай- гайы мен шуы, намыска Twepi шеказ кнршгенмзн, ей сонгы exi улкен тебелеске катынаскандардын жаралары Tinri болымсыз болып шыгып ед1. Бгр езгешелгп баска согысады екен деп туйген. Cipa. казак табелес! кан шы- рарыл, сырт кезге окай кершер дак салуга умтылатын- дай, ауыр жарзласпайды екен деп ойлаган. Буланбай жарасы ондай смес, ауыр екен. Te.uip ме, шокпар ма, эй- Teyip, 6ip кыры жок жумыр нэрсемен он жак кулак-ше* колен аз гана жогэрырак урыпты. Мана алгаш кергенш- де еол 17стык суйеп жарылранлай iuiiне карай батынкы еди К.аз;р icirx кеттЕ Кан ал1* тыйылган жок, ак марлщан шым-шымдап шырып жатыр. Аздап дсм алыси тузеле 446

басгаран сыякты. Квзш эл1 ашк,ан жок, ешнорсе еспмей- тшдей, ауырсынбайтындай, сулык. жатыр. Так ата жумыска барарда баракта туратын ж умы с­ керлер syejii Буланбай ушне согып едг. — Ж аксы ... K,ayin жок... ¥йктап Kerri,— детен хабар алып, 6opi де куанып кеттк Тун бойы осы манайда бо- лып уйктамаган Михаил©, Алшагыр, Байшепрлер де жа- дыранкы екен. — Б1раз кун экен орнына туе. Инженерге онын зыя- ны ж о к ,— дсп Михайло Нартайра эз1лдеп айтып тур. Онсыз да практикада журген бала шахтага карай жу- мыскерлермен 6ipre Kerri. Буланбай касында Кунзила мен К ел ей рана каллы. Ж умыскерлер тус-тустан андап шахтага жакындай боргенде, осы кезде сап ете тускендей, конырау дауысы есткч'т ед 1. Q x iip i мен ашуын коса анрартып конырау катты безектеп келедк Как жолта кадай салган ат туяк- тзрынык Ay6ipi де еспле бастады. — 0 3 1 гой! Ушаков к о й !— десш каллы жумыскер- лер. Онын конырау дауысын да, журю екшшн де бичетж журт катал аскан жок, сол екен. ♦ Ушаков улкен жолдан бурылгасын да журюш бэссн- детпей тег!с кыранмен шахталарга карай тартты. Сол екшнмен ж абы к шахтара туеш кетердей екен!.. Барак- тардан д а, ауыл жарынан да шубап келе жаткзн, оны корген сон гез|'рек аяцдап ксткен жумыскерлерд1ц ш ах­ та ж ак алдын оpan келш, аттарын токтатты. — Нарта й, сен керш едш кой... Ж упрш бар да, тунде- Г1 хаггы алый келшН— дед1 Михайло. Нартай ж у п р ш ксТгн Kerri. Кожайыннын кутш турканын керш, жумыскерлер уш аг ж еплген арбаяа жакындап келш 6epiKTepiH алысты. Кайла мен курек сол ныктарында, жанжалга алып шык- кан карудай ызкарлы да калын. карауытады. Ушаков ж узi де кап-кара екен... Ушаков 6ipiHLui рет амандык- ка ж ауап етпедк — Сендер не ойлап итыгаркыларын келед1*? — дед! Ушаков арба усладе тура к е л т . Арвада азiней баска ешшм ж ок екен, аяктарын алш ак койып, шал как гурып ун кагты. Сом денеа* коршаган топтан окшау бип< катер 1Лin, ен жакын туркан жумыскерлерге тебеЫ булг етегiне барып лрелгендс й квршдн Басы не деген у л ­ кен!.. Д енес! де тутас куйылган шойындай, эйбынды 447

ексн. Ортадагы ат шулгып кал ганда, конырау да тез- тел тыпыршып ун беред!-, шымыр агаштан и.лген жтшг- ке дока да жанрырыгады. — Менin акшама не к\\м? Мен бе, ссндер ме?—де- д| Ушаков. Даусы гурмдеп. кабаган шыкты. — Мен!.. Осы густа Сикорский мен Ж умабек eneyi де жетш, журт арасымен арбага жакындап eni, Ушаков оларга амандаскан да жок, кермегендей едк — Аз квред| екенЫцдер, жалданбандар, есептер!нд! алым кете бершдер. Dip-ак. купи in пшнде жуздеген жа- на жумыскер тауып алам,—дед} Ушаков. Жумабек гя- гын б:рер басып арбага жакындап койлы. — Жалакы кандай боларын мен сендермен акылда- суым керек не екен? Жок! Оны тендер кайлам к^птн- дер, кайдан алдындар? Казак байларыная кор.iiклер ме? Бара берищер сол бакларына!.. BipirtAi де бвгемеймж!.. Эр сез1* жумыскер тебесше коргасын буршактаД тиш жатыр. Коршаган топтын кыймылдарында жаскана басгагандык, баикалзлы. Кожайынмен сомлес.ем1з. арыз етемзз, карсылык керсете:*из деуиилерге де улкен сын туын калрандай. Еишм эл! ун де шыгарган жок, белп де берген жок. — Мундайдк коятын болындар!— дед? Ушаков.— Мен калжакты катере алмаймын. Осынлай жанжал.ш к1м бастаса, ki’m кетерш журсе, мен де сонын тап езшен бас­ таимын! Экем болса да карамаймын, айдап шыгарам! Енд| бой керсетпесе, барлык оплати ойлары тукке аспай каларын сезшш, Михайло Неволя ' алга шырып, Ушаковтьш дэл карсы алдына гоктап беркш аллм. Ке- Jiicln койFaн болу керек, зр топтын арасыиан Gip-6ip адам шыгып. олар да Михайломен катар тура калым, бе- piKTepiH алып жатыр. Ауыл жактам еишм шыга алрак жок. Сеит пен /Кабан солар жакка барып кайтса да ешюмд1‘ экеле алмады. вздор! челin алга шыккэн топка катарласты. Бастап журген жумысюерлерлш 6api де осы арада еды Буланбайдын орнында баласы тур. — Бул Йемене? Не айтпаксындар?— дед! Ушаков. — Не бар аГггарымыз мына кагазда... — деп Михай­ ло Неволя койнынан тунде жазылран кагазды шырарып алып Ушаковка усынлы. Ушаков кагазды алып, тез жу* ripTin окып шыкты да: — Мен сенбсймж бул каразра? Бул б?р аз гана топтын былшылы болу керек, еишм колын да коймаран, —дедк

— Сенетш болыныз... Осында кайла устап, йурек ус- гап турган колдардык бор! де койылады, — дед! Нево­ ля. Сешмд1 дауыспен катал айтты. Кайла мен курек- тердт тез козгалысып, кетерЫшюреп калганын керд! Ушаков. Кагазды жыртып-жыртып тастауга 6ip онтай- лаиып едй сол козсалыстан каймыккандай жырта алма- ды. бграк ыгысатын ынгай да керсетпед!. •— Мен айтарымды айттым сендерге. Сол жауап ез- пермейд!. Жалакы кемидг Азсынатындар, кете бер1ндер. Мына Ж умабек подрядчик айтсын, канша адам 03ip отыр екен! — дед! Ушаков. — Yrji ж уз адам!.. Уш жуз адам бупн келш квм!рге тусе алады. Керек десеюз, ертен тары у ш жуз адам экеле ал ам ы н ,— дед! Жумабек. Кел1с!п хойгандай кеп­ ке ест!рте. айгайлап айтты. — Естищ дер гой — дедi Ушаков. — Барындар, жу- мыстарыка! Бупн жумыска к!м шыкпай калса, соны кенбегенге санаймын да, бупннен бастап есебш бер!п, босатып ж^берем!.. Мен сендерд! аяп. жал акыны кузге дей!н кем!тпей!н деп ед1м, ендт о да болмайды, буг!ннен бастап Ke.viiAi. Унатпайгындарык. кете бершдер!.. Ауыл ж ак жапырыла козгалып. шахтага карай тез сыррып кетп. Арттарына караран да жок. Баракта ту- ратындар тапя да айтар cesaepi калрандай, Ушаков ар- басына жакындай туею, шокдарыляан куш, коршаран куш турып калды... 3 Ушаков Каратандыга Ак-буйрат пен ЕПлдтен де белп берген наразылык думпу'нщ ызасымен келш ед!. Пеше жилдр.и беоп кунлел!кте жумыскермен ек! арада усак-улак алгзй-шалгайлар тал ай болып колее де кеп- т н ун коса, Ciptre карсыласканына кезлесш турраны ссы да. Аманы керетш дала жумыскерлершен мундай- ды кутпейтш де едг 11пкi Ресейде жш-жж била бзстаГ- рйп жумыскер забастовкалары казак даласына ал1 6ip жарты гасырсыз салкынын да сала алмас деген ойда болатын. Kaaipri кундерде неге булай болып жатканына ол e3i де туе iне ал га и жок эл1. 9p6ip белил! дагдыга уйрешс- ксн ойлын одетжше. быйыл б!р кырсыккя. сэтс»зд;кке ксздсскен жылым болар деп ойлады. Opoip жаксылык* 2Q М у с р е п о в И г. 449

жамандык vipiuLm топырарына дэи болып тускеннея кейш акырындап все 6epint 6ip кезде бой керсетерш б!л- мейтш де урынбайтын да сыяклы. 03ip вз1 де урынып болмаран дардарыс устшде ж урген Ушаков бар coTci3- д/кт/ емip шаткаландарынан емес, жокарыдан, тардыр тосуынан кере бастап едк 0 р кеудел1 адам едь сен!мд! де, 1скер де ед!*, каз!*р ез заманынык, ез кауымынык аса алмас би!пнен буда аса алмай калды. Кейде ж умыскерлер1мен стене келш калып, усак мырзалык icren, 6ip-eKi ауыз ж ы лы сез айтары бар Уша- ковты ж умыскер кауымы унатып та калатын. Мунын 3MipiH рана орындайтын адамдармен шатактасып калган- да да езш ек елш шарымететш. 0 з к а р а басынын сондай беделд] екен1'не боны уйренген Уш аков карсылык кер* мен, 6eri кайтпай келш едк Осыран уйрешскен ер адам жумыскерлер|’нщ алгашкы кундерде белгГ бергеи нара- зылыктарынан ыгыскан да жок. Д аланы н тьлЫздт мен унс|’зд1‘пне, эр кездеп кысталапына суйенш, жумыскер наразылырын жапырып токтатармын деп, шынымен сен- Д1*. Тек кана 6ipiHe 6ipi жалраса келш , боска бегей бер* ген кеш лаздш терд! ауырлады. Одан асар кауып бар деп ойларан жок. Босеке жок, талас жок, купи арзан далада жалакы жайын улкен сезге айналар деп кутпейтш ле едЬ кауыптанбады да. Бар ойы Рязанов иен Сикорскийдык салып жатка!! шатактарына aya 6epin, 61'раз куши елеу- CF3 етк1зш алды. Осы куйде отырынкырап к а лга н Ушаковка алдыцры кун! Н|'лд1* ж умыскерлерш ж арызы келш едк Онда каз;р ек! жузден аса жумыскер бар ед!', соныц жуз жыйырма- сы колын койыпты. Жалакыныц кем итж болраны олар- ра да жетсе керек, - - ейтер болсан, каз1р есе61м!зд1 бер, кетсхпз, — деп жазыпты. Тшмаш Ж усы п казакша ж азы лган арызды ез хал- кадарынша орысшага аударып, тушши-туйшд! жерлерш уз ак туа‘нд1‘ рд1‘ : — Ж ам ан сездер жазыпты... Y iii куннщ 1шжде жак- сы жауап алм асак, 6ip ушпыр тестлмейд! де, 6ip адам жумыска да ш ыклайды, келген ю р елер ге кен де тиетпей* М1'з депп’... Н|‘лд|* казак елш щ калы н ортасы. Аржагы Улытаура деЙ1*н кете береп'н бай елдер... Олардык да жалшыны кеп жалдайтын кез1 келе жатыр. Сактану керек...— деп ескертп' Жусып. Д ала халкы ны н айбарында да, кауы птенуж де де шын- 460

дыкка ылайык, шекберден асып тусш жататыны кеп бо- лады деп ойлайты н Ушаков, б у л арызеа да жете мэн берген ж ок. — Ж акы н арада Бернер бары п кайткалы отыр, бпч- ре кайтар с о л ...— деп, арызды катш ысына карай сергйп тастады. — Ж а у а п ж азба й м ы з рой? — д е п сурады катш ы сы . — Ж ок.... К а т ш ы н ы к exiumi усы н ган х а т ы Н ек р а с о в т ш екен. О л ж у м ы с к е р л е р г е кандай б е й т а р ^ п т ы к KepceTKici к е л - ое, завод и е л е р ж е де сондай бей тар ап ты к керсетш, К,ара- рандыла болы п жагкан ж айларды тугел жазыпты. Ж а* сырмаран да, коспаган да, вз ойы неш даусыз керсе, н е т ш ы н д ы к к а ж агк ы зса , сон ы с о л болр ан куйж де т\\зе 6epin ri. Ж у м ы с к с р л е р арасы н да к у н сан ап ж а м а ла Tycin, осе тус/п к еле ж аткан занды н ар азы лы к барын да ж а- сырмапты, кай та, мэн бере ж азгак сыякты екен. — Акмоладагы мектеп каранры жер астына тускен шахтер шамындай жадрыз жарык едк.. Жалакы жайы болса, ол жумыскердщ кун KepiciMCH TipmLiiriHiH аркауы fom... Жабылып калган мектеп пен кем1гел1 турран жа- лакы жайын жумыскерлер куйзеле де кызына сез кыла бастады. Амалсыздан кенер де мойындар да... 6ipaK, му- нык екеу! де кехшршлейтш 6ip зансыздык ретшде ойла- рм ида кялатын с.ыякты... — депт! Некрасов.—HeJiepi зан­ ды, нслер1 зансыз, ол жарына вз карабасымныц n in ip айтар хакысы жок деп санакандыктан. мен а'зге тек кана елейоунизге бол май бара жаткан жайды хабарларым ке- лед:. Экпмекщ аскынып бара жатканын да жасыргым клтмеяд!. 0 з\\Н13ге барып кайтура бес адам луксат сурап ед|, мен орнне, токтау айттым. DipaK, K.a3 ip eni жетше ай- налраь кыйлы даурыгыс е \\ш \\ взшщ занды арнасын та- уь:п, бар сад viaры мен вз алдыцызга тускел1 тур. Жумыс- керл^пг. i взара ек! удай, тен-тартта турран 6ip i<e3 i бар ел5., ол аякталганра усайды. Барак жары жешп, ауыл- д2 тур'-/.cjh жумыскерлерд1 ертт здуса таяу калды. Ен- Л1 ;ез inemiMi болмаса, ауыр жанжалра т1релгелз кслсм!з... Уа:гч;*а хатты осы арасына дей!н окып келд! де, ашу- л а н г 5 ,,;;п::,ы з д е т ш ш е ла к ты р ы п т а ст а д ы . — Л I 1j‘ з у e3i сола р д ы к адвокаты болып алы пты рой!.. •{.2иды , не-iepi зансы з, и ем д ! «е ш :р е д ]. немд1 ке- , :i-v ч#:/ л; ей о н ы секдерден с у р а у ш ы ма е д 1м!.. М ы и д у 4S1