— Кал ай айгтырасын? — Кейлепме дейш сыпырып бореем дс, сеш алмаи коймаспын! — дейд!. — Байкаймын шынын айтып отырган сыякты.—Курык устап кацрырып кетсем де... — деп вршелен;п барады. — Ой, сен витin кутырма, дед:м мен. Барынды ка дык малка 6epin, мен! калай асырайсын? Галтаяк. саган жельлеп жылкы, отарлап кой бород! деп ойлаймысыц? — Курекке бок табылар, 6ip сен! асырармын, — дей- д! былжыpan. — Ой, сен ондай жид!'ген евзшди айтпа макан! Шаш- па малынды. Керепн мен болсам, Талтаяктыц есебж в:й.м келт!рем... Тышкак. лагына тиюиЛ болма,— дед’нм!.. — Тап сол жерле еуйпзе койсан, бул уйдiк босага- сыи да кермес ед;н, сен катын! — деп Алшагыр 6ip мйр- дамсып калды. • — 0й, сен вйтш мардамсыма! Саран катынды esiM опертом, ж ай эпергем! — деп Кунзила жекгей кайта шалкып кетть Булар 6ip тагу, тэтп туратыи адамдар ел!. Bipiac- б!р!н!н борыш-карызы ла жок. 0здер!нс шактап бер- гендей к!шкеие ем1рлершде 6ipi ойга, 6'pi кырга таот- кан уакыттары да болгаи емес. Б1р1н-б!р! айткызбай тусжед!, б!р iHe-C5!piHiH кыянаты да жок. Барлы-жокты кундерше б:рдей ортак, езге журттын куплей де. кызы га да карайтын уймш ел!. Ойел!н!ц осылай еркш сей- дейпш Алшакырдык ез!не де катлы унайтын. Азырак еркелеп, шалкынкырап кетет!н! болмаса, ешнэрседек екпелеткен смес, жаны мен журег!нде тозандай Kynaci жок-ты. — Айтсаи, бар in айт, эй!.. — Alenin мурнымнан ка- нымды соркалятып маскараладыц гой. Енд! езпип дс аяма! — дед1 Алшакыр. Кызыцкырап алган Кунзила ©3i де оня.й токтай ал- ман отыр eai, Алшагырдыд сез! камшы болып Kerin: — Ойбай-ау, умытып барады екем... — деп бастады, куле свйлеп. — Элниер !рге ж ак та, мен от жакта ж ат кам... Герде -конагымыз бар да... Мынау б!здтц кандай. куз жакындаса-ак туешде тулк! кере бастайтын!.. Бул уйде жокта... Bip кезде 6ipey аягымнан шымшыйды. Ьаикаимын колымен емес, тырыйгаи ку суйек бакайы- мен шымшыйтын сыякты. Бас жагымсн емес, аяк жа- гымен плдеск!с1 келедп Кае.чпл такырадм кой деймш, >52
шымшып алый 63ine карай тартады ... KepiicMAi ту йыктал алып -ем, коймады турткшеп... Кэду:лг;, тише келе- шн леген адамша, басымды квтер!п алып, eciwen койып, от басында жаткан шымшуырды кемьвген отка тыгып ж!берд1 м де, далага шыгып кетпм ... Кайтып келш : — Пай-пай, Ол1 Ш«ер-ай>жатысыкнын жаманы-ай сенщ,— деп, баламлы apipen салып кайта ж атты м. — Эй, ол итли, де жатысы жатые емес-ак! — деп Алшагыр да косылды. — О л т аяк. меш кайта туртшлеп, керпемнен тар та бастады. Б 1 здщ уй кандай тар, терде жаткан адамныи йяры он ж а к т а жаткан маран еркш ж етт жатыр. >Кал- рыз ш ымылдык демооец, арамызда тук жок. Акырьш гана басымды кетерт, кызара бастаган шымшуырды алдым да, шьшылдыкпен ойнаган бала мысыктай ту р ть Hin журген аякка басыл кеп калды м... Такертец турсам , к,ашал '«еткеш'н б'лмойм|‘н, байрус конагым зым-зыя... — Ол к}м ед1? KiM, шм? — десш , тыадаушылар ын- тыга калыпты. Улкен oip окыйралар сирек бол атын елде осы ндай болмашыньт ез] кеп язык, ж ы лдар бойы умытылмай журедк У ятка ушыраган адамнын юм болраньпш к а рай, кейде сонымен 6ipne ж асасы п, керге апарып жер- лоп бол Fan сон умытылады. — KiM в31, K i m ? — десш, каркылдасып кулер кез;и жМттер кей:нпе ipnin отыррап сыякты. Жай кулгеннен де, KiM екенж 6 Liin алып, «Off, итп’н кушгп*!» деп кар- кылдискан дэмд!рек, эрине. Кунзила ез кулк1с1н тыйып, KiM екенш айткаиша, тар есп<ке эреч сыйып, Kipin келген сары ж!пт: — Алшагыр, oeHi Жумабек тере шакырады. Тастам тур тулкiнд i, ж ур! — дед*1 . Кунзила аз селт crin калды д а , тез кулюеш тыиды. Енд5 гана «Жумабек тере» дей бергенде, ошейшде баяу колбан сары Ж1*гггтщ «Жумабек тере шакырады» де- p c h ih c h т т р к е н т кеткендей балды . Куйрырына рана 1лепп калган тулкйпц Tcpicin c a i куйшде калдырып, Алшарыр да шыгып кеп?. Кен каш ауара eni муз-кара кект«! парлап жекксн Жумабек, езеи бойын ерлей кы стаган он шакты уйди с орта кезеш не кел1п токтаран екен. Касында осы елд:и ауылнайы. п'лмаш Жусыптыц iirici 0cin бар. вз*еннщ жогаргы жарынан кумырыскадай т!збектсл;п, кыбыр- )63
кыбыр кизралган жаяулар, туйелкпер, салт агтылар ке- ршсдк Жумабек каскыр iuiiKTi шалкасынан тастап, ка- сына жыйналган б;р топ адамга б1рдеме айтып жатыр: — Byriii журз’п кеткендерщ жен болар едь Ауыл ор- иында к.алады рой, катынасып турасындар гой, — дегенд1 сопд! Алшагыр. — Алшагыр, оен де журесш... — дед1 Жумабек. — Кайда?.. — Карагаидыра. Bip бес-алты айдын кезеп саган ке^пп тур. 7 \" Мен жалгызмпкт! адам ед!М... KeMipre эршм ез opiciмен жалданады демеп пе ед1? — Айына он бес сом акша ал сан, байып кетем деп коркамысыц? Бул журттыц жаксылык icrereHiaoi б1лер Kyifi болар мл ексн, жок па? — деп Жумабек ренжш калгандай кабарын туйд! де: — Мен осы елдщ болыс- бш, аксакалдары нет уйгарса, соны орындап журген адаммын. К*ерней-Карсонра усап, поштабай шапкылатып журмендер... Журт one кетш барады, caiapFa ере сен- дср де аттаныцдар! — де;и. F*.Ki айткызуды кетсрмсйтш энпмемен келгеши avi- гартып, артыпда улксн думпу1 барын да керсетш койды. Алшарыр уидей алган жок. — Болыс-билердщ съезш кайта шакырта алатында- рлц отыра берпшер уйлер|аде, козгалмаадар... —-дед1 Жумабек тары д а .—Олай болмаган кунде, салмактас- пай-ак коянык... — Свзд|* койыцдар, сезд1‘ койыцдар. Ит жеккенге ай- дадып бара жаткан жоксындар, осы турган Кдраганды- га барасы ндар!— дсп, аулынай к1иицдеп кояды. Журт акырын таран бастады; Жумабектщ бул 6ipiniui сапары едк Куз айларын ырын-жырынмен боска етюзш алган Ак-буйрат заводы, кслш калган кыстан шошып ояирандай, бес кунш’ц iiuiH- де бес жуз лапт жымнап бср деп алдыцры куш Fana о.мф етт1 . Ж адны нобанын И гш ктщ алдыиан б‘р егмзш .алый, Жумабек кедей ауылдарды сыдырып келе жаткан )сп ед1 . t*3i каз:р жонданып алыпты. Бул елде эл1 ™ L T . K0pi,crM сырль1 кашауамен жур. Кек iinir бягта f 7raT^ai1 пУшпак iniiKTiii сыртынан каскыр /жгааттыырп длееггремн ^лЛаКи-ыктытымраякк’ шсыапяадстыын. дОасыотдыапр дуешгс-накненайreбpуi-,
рыи канш ы рдай катып, жаяу ж у р ген терец1з, енд! 6ipey-. гс солем бермек тугел, солем ал ура epine бастапты. — С ы лан -кек 6yrtipin cofo м а , кал ай ез1?.. А лтай- KOKTi ж огс салмагаи екенсш, ■— деп к.ояды теленпт бо- жарына. Е ш и бул да Иплжкс у с а п , ешюмшц ушне кон- байтын болыпты. Осындан айбынмеп журген Ж ум абекке кек-каека кедей батып сез айта алатыи емес eAi. — Ш ымш уырьщ бар болсын с е н ш !— дед! А лш агы р уй!нс Kipe 6epin. — И, не болды, Йемене окей? — Б ес-алты айга Кдрарандыра кететж болыппыз, кем ip к азаты н болсак керек. Уйдеп'лер кобалжып калды. Кун Kepici кы сы лш ак ауылдар Kew ipre ездер1 де кеткел! эз!р отыр едк Д а л а - ныц ж ял п ы сал-бекс&нп м*ен мы на 6ip ац аулайтын а у ре кезен ган а бегеп отырран. Оны кутпей, алым-салык- тай кысып кеткен Жумабек буйрыгына бул уйдеп’лер урке к ар асы п калды. Ш ымш уырдын Kcri рой деп, К ун- зила к у д ?к тен т отыр. — A n a, к о н я к !— деп, к уан ган дай ыржыйып, Элинор де eciKTi а ш а бердк — Кош ж а р ы к ! д е п , Б ул ан б ай да юрдк Арт ж а рында табалды ры кка тапыр-тупыр cypiHin nipin ж а т к а n б1рталай т а й п а к етпктер керш едк — Е, жогарылата 6 ер1ндер! Е, жол болсын, nepi.M!.. — 0 з т д 1 байлап тастап, катыным мен балам ды алып кетуге ыелд1‘м... — дед! Б ул ан б ай . Куряне болг-андыктан окыс калжындап, Б ул ан б ай терге беттедБ Таррыл тазы дан баскалары темен сыр гы п Буланбайга орын 6cpin жатыр. — Эй, катын, жешмдд тартып ж^бер!.. — П ер1М -ау, ез\\н, караган ш абура бара ж аты рмы - сын, к а л а н ктн гесш ?— дед1 Кунзила Буланбайдык Tepi тон сыртынан киген кой ж у п шекпеипкц шолтайгам жешнен тарты п жатып. • — Байы нны н басына келсш, е идете! Ж о к ты к к а мойындамай келе жаткан Буланбайдык KeMipre KeTin бара жатканын К унзила еши туешдк Тай- таласта турман ею дай, шаршы топтарда елдщ бел ih б ip кетерш тастайты н балуан Булапбайды Кунзила кiсi eci- пне кыя алмайтын едк KeMipre до кыя алмай ж ы л ап Ж1'бердк т
— Ke.Mipre бара жатыр екенЫц гой... —деп эр сезш белш-бвлш орец айгты. — Ой, мына сайкалдыц ж ы л ага ны нссП Кврсотпе opi кез1 М е!— дон Буланбай отыра юегп де. -Ой, Оль шор, oepi кед, нтл'н балас.ы, экеннш касына кел! — деп баланы шакырып, алдыня алый, басып сьСпап, ундемой ширин к,алды. Олшерден 6ip жас улкен баласы Мартам ксмшр ше- шсс!*мен уйде калып сди Корексаз кал,ты. /Калкыз сы- йырды сойып, жарты ет:н B3i алый кследь Кемшр ше- нюа’шц от жагып отырар да -шамасы жок. Жалгыз ез yfti емес, осы келе жаткандардын 6apiHiii уйшде де жсл гу дел калды. Эр6:р:нш артта ш ы п бара жаткан муц- муктаждары он уйге жук бол Fa ндай. 03i калт-култтап отырган кедей жарыныа ер-аза маты ерjктi-ср:ксiз мыс пен KeMipre Kerri де, уй жактары жайрап калды. Эз'ф ка- ласы бут/н туркан Алшарыраын. уйше к!рген сон, осы- лардын 6opi есже rycin, Буланбайдым ез/ ле босай калып едь 0згелер де осы рендес, куланкырап кетшп. — Ой, сен кунл'к, катыным калып барады деп кайгы- рып жаткан шыгарсын!— дел? Б улан бай Алшарырга.— Одам корыксац, екеу-ара болсын, ала жур... — Жок, жок... Жана рана скупл, жыйиала алмай са- сып отыр ед!м, — дед} Алшарыр, абыржыккырап. — Жыйналатын иен бар едк тэкр}... Неше жыл гы сур бонда к, уйге 6ip шуйкебас енпз:п кетем бе деп едЫ , огак да каратпады. Жыйнал тез. Bip кос боданык. С ай кал. сен, б}зд|*н бала мен кемшрге кулактас болып сты- рарсын... — 03iM эз}рмш-ау... Уйдщ не боларын бьле алмай отырмын, — деп, Длшагыр куйзсл1С1 барын анрарггы. — Эттец Кунзиладай катыным болса, уй;м не болып жатыр деп ойламас та e,aiM, кврдщ бе мынаны!..— деп, Буланбай к!ж1нд1 де, жптгтерге айнала карап: — Сейлер oip Hdpceui б!’л т келс жатырсыняар ма, :коч па? — дед}. — Казак байынын ес:гшде он жыл жур- соч, он кои алып кайта алмайтынымыз неден осы? Кай- сын баидын eciriH кермед}?1дер? Сол eciKTen кутыла алга- нын бар ма? HrsjiiKTiii уйшде он жыл журген Буланбай- дын каиыр сурап кете жаздаганы нелжтен деп ойлайемк- дап. Мhinay болса, айына он сомнан он бес сомга дей:н ак.ы бородi екен. Тым курыса ертен. тм ге жаутандапмыз д\\,меи, едбепце жалынар кунге жетсен, о да кездш 156
ашылгаиы емес не? Сорка коле жатырмыз деп, аш-ьш зорга басып кеде жаткандар да кеп... Ипнген корды- KspivHine, белуарцан сорды кеигюенш артык та! Ыр та- магын. унпн ж аутаи кез болуд а и жаман корлмк бар ма е;и? — де/u Булан бай. Алшаныр у пин емес, ivii кыйпак- тап келе жаткан жолдастарына аркан айтты. Кайгыга, мунга бар ниепмен бершп, карсылыксыз ыктайтын, куйрсктеу KOJierifi кыр yKirirrcpi кумкпжи сей- леп, кыжыктасып: — 1\\ыс ауырлап кегсе, уй ж акты ц куш не болар деп кунзеле\\пз де... — Tcrin жаткан акшаны керген жок едпс-ау... — дес- т'|, ынжык кушблдесш. — Уйден узап шыкпаган басым, алтай дегешн акыр замандай керш отырмын,— деп, аккец'л Алшагыр тура шыиын айтты. — Алты ай тупл алпыс жылра кетсем десонау 6ip м а ран кымбах, байга арзаи жаутац кез бар гой, содан ку- тылсам болраны!— дсд|' Буланбай. Жанды жасытыл, дискет катыратыи жаутац кездщ жайын жаксы б!*летш еркеудел1 ж !п т ттркешп айтгы. Быйылры Суп'рол;мен аяктаспай айрылагын айкае- ган кеГп'п Буланбай Пгшк аулыи кормен KieTin ед!. Т о болсекс Miuren ак-бакай атгы да тастап кеткен. Содан Cepi байна мырза, кедейгс сараи кутеыз даладан Cip ту- нiр туеш коздег/п'ре алмай Буланбайдай жн;т канта ры лип калып ед1. Нураныц ак шабагыпдай элдспелер к.ылан еткендей болды да, колын соза берпеиде тары да сол а к шабакка усап, устатпай Kerri. Осындай сыр гы дурдиш, imi дардарып журген кезше Ж умабек кездесш: — Балуаи, кемф’ ге калайсын?— дсдк Кадай айтпай, жанай айтты. Муныц кысылшанын бис тура, баргысы келмссе — колкаламайтындай ыцрай Kepccrri. — Баргалы отырмын, — дети Буланбай кыска рана. Сол бет1 мен журш кеткен Буланбайдыц вз yiii си ауыр куйде калды. Б!рак, азды -кетт коны барлар б у лан repi катгырак каптырап. ылрый 6ip сары уайым ап- тып, oni ыза кылып келеш. Ел пшнен сырт, еибек дегон - Hiu 031‘мен кун Kepin уйренбегеи жнтггер аяншактап, боска болдырып отыр. Солардын буынын Се«иту vruii* Буланбай ор сезш здеш жнермеи айтатыи сыякты. Кун- зила бугаи тавданып, зяй да карайды. Эшейшде ж ай-
дары курбысыныц тарылуы барлыгын ацдайды да ундей алмайды. 0з1не ш а к кун nepici, езше шак. куанышы бар, эйел1 бар жылы уйге Булаибай узак турактай алмады. Бол- болдын астына алып, тамагын тез imTi де журуге ай- налды. — Ойбай, Алшарыр-ау, элп терец маран да барасын дсп кетп‘. Пнд1 кайтем?— деп манаты се\\пз сары кайта келд{. Еа'ктен колк ет!п юрген боны 1лгср1л!-кеГпнд1 тец- ссл1П турып калды. Бет-аузына жш мелд^реп берткен шыккандай, шып-шып терлеп, ж ы лап ж!бергел! туртан сыяктанады. Kipniicrepi мен кезппц карашырына дей!н терлеп кеткен сыякты. Ток шапк.ан аттай буюл дене- с{мен ентшедк — Gyejii ананы шакыр, мынаны шакыр деп жумсап, аягында ез:м е де барасын дегеш и гп ц !— дегенде даусы олем-тапырык болып шыкты. —• Е, сен кудайдыц он ек! улынан калган жалрызы ма едщ? 0 з 1*рлен, 6ipre журем1*з. Б 1здщ коска асбасшы боласын, — дед! Булаибай, кип-пп жатып. Буланбайдыц не айтканын есп'мегендей, жанашыр сезд! Алшарырдан KyTin, селп'з сары олi мелшш'п тур. — Эз1'рленсеЙ1ш... Бармасыца болмайтын сыякты рой,-— дед1* Алшагыр. рул -— ш ын атын бук!л ел умытып болгаи, ipюлдеген сем13Д1г1нен К,олбац атанып кеткен ж т т сд!. Карын де ген алкымынан басталып, Ti3ecine тусеп’кдей, гулабойы тутас май. Шебер Toupi эуел!* а як-кол 6epyai умытып ке- rin, артынан баска б!реуд!к|'н алып жапсыра салгандай, кол-аяры тым кыска. Б?р-ак турл! Keci6i, 6ip-aK турл! ен°р! бар. Эр уйдщ жан кыйналмайтын усак-улац 6ip- демеан icrecin, узак кунге аузын кургатпайды. Кешке карай ауыл сыртына бозбалалар жыйналганда, бэр! жа- оылып муны кезек-кезек иыгынан тастасып жатады. Бар каснеп* сол салмарында б о л т а н д ы к т а н осы мацайдыц куш сынарымын деп ойлайды д а, сонысын енер кер:п, макта на журедп Колбац Булаибай мен Алшагырдыц не латканын, дулейдей телм!р|'п, у з а к уакы г уга алмай тур- ды да: — Meni 6ip жерге тастап кетпендер, эйтеу!р, — дед! 6ip кезде. жепЕпртесдккшеКаeсKыi нждауздЖейусыкпазатк!,лмжа!шг!ыттерба! р Каракандыта Ушаков пен 158
Бернер де осында екен. Ид*л in пен Куренквз кожа да, Жумабек те осында. Жылтыраган сары туймелк кара кшнген алты адам калын. каранан шыккан сайдын. бо- йыи елшеп жур. Ор жерге карылган кадалар, белплер кершедк Bip жер жаппа мен караганнан буылган узин Косты айнала п'з1п тастаган теш р курек, суймендер, каза- кы кетпендер мен кайлалар. Элдекайда жер астында усталардыц балка-тестер} шынылдайды, кол аралар ызын- дайды. Bopi де жер астынан кумыгып еспледк Коле ж аткам жптттерд1 K©pin, жер жаипаныц алдын- да тур Faн Уш аков Бернерге бурылып: — Жумьтскерлер, Mine кел\\п каллы. O.ni б\\р барагы- мыз жок. Эркайсысыныц кушне ел у тыйыннан теленетВ нш Сикорский мырза кеш ескерген,— дед1 ренжщк'фсп. Алгаш кы айларда амалсыз солай болады демеоск, юейш ropTinne салынады гой, Никон Абрамович, — дсп, Караганды жумыстарын баскаруга тагайындалган Си-* корский сасьшкырап калды. — Мен барак жайын айтамын, — дед! Ушаков. — Yiii кундс да яр етем. — Y lii к у н д е?— Ушаков жактырмаган кабак керсег- Т1 де, Вернер оны адгармагандай болып: — EHAi осыган канагат »етем13 де, 6ip жаратканнык атын ауы зга алып кке юркем'кз рой? — дед Ушакогчка тссьле карай. Коп немкгпц одетшше, дудомэл 6ip ж айды тэлтештеп калгысы келш. — Тек, ор кезде еслшзде бол- сын, калан болса, солай бастагалы отырмыз. Мукьщ сал- дары каш ан да калмайды. Оплатам ойлар далада калды да, бабаларымызша бастап к е г л и ...— дед}. — Амал кайсы? Kewip маран Kyui ертец керек! Я н варь айында бес жуз пут мыс жен-елтпесек, аржары не боларын айттым foh азге. Нагыз шахталар кей!и салына- ды ani... Курекпен каз, аркалап тасы, алаканыцмен ал, мейлin, Ka3ip Kewip керек... Еналдымеи Рязанов мырза - нын квцьлм орныкса екен. Кердж, рой, калан тулайтыиып!.. Басталык осымеи, бастай бер, Сикорский! — дед! Уш аков. Барак ж айын тап осы арада ©3i де умытый кетп*. Ушаковтын 03i дс, инженер Бернер де кем1*р ал уды азды-кеггп тэртшпен бастамак едк Акша дейп’н ж ас Toupi ол ырыдтарына лабермедк Акша деген eimipic бойына су тамшысындай тамшылап, жу.мыскерд1*к ку pe rinea кулп'с болып кайта тамшылап, калтага куйылуга THicTi. Акдианын узак айналып ж ур уш унатпайтын Ря-
занов, тэирппц толыксыган жуз1ан ай сайын керш отыр- гысы келеп'нш сонры K&niciMHiu 1*ш;не арнаулы oip бши'м стш, кадагалап Kipriain едк Кыйтыгы кеп, ек бай пайда— ортактыц мунысын ск\\ ете алмай, к©м!рге дэнене ла- йындыксыз, кур кол Kipicyre тура юелт тур. Кем1рд{ ка лан алудын жоспары тупл, шахтанын кандай болатынын каказга туа’рген нобайы да ж ок ед! эз1‘р. Сикорский касына Жусыпты eprin, туйелерш шеге- pin, куйбендесш журген ж1пттерге келдк — Зд расти... *— Здрасти... — Аман? — Аман... — Келдщдер? — Келд!к. — Нешеуакдер? — Сана ган жокгтыз. — Хорошо... я сам... — Сам болсак бола бер. карошо болсак болтаны... Ноге екеш белггсгз Сикорский келген липттерд! жы* йырмалан топтан, беле бастады. — Мыма жмйырмак белапп шык.!— деп жыйырма ж тгп катарынаи санам алып, Сикорский капымен бгр- дсмеш ксскендей етт, алтеи калады да, ийпттер 6&ai- ие Cepin: — Ом, Айткул, 6epi кел... Ж антас бшинш калма!.. Колбац б?згс косыл!—деп, 6ip:He-6ipi кол булрап, кан та араласып кегель Жыйырмалап не асып, не кем туеш, СикорСгИЙд|‘ узак эуреледь 0 л i жекжат, аталастык- аумлдлстык ыкгайымеи журетш Ж1‘пттер 6ipiнен-xSipi айрылгысы да кел мейл'!, ei<i алым эр'фек атанын тобы- па космлгысы да келмейдь 0 за р а орайласып, костасып келпен ж1г;тт»ер сол жубын жаза алмай, амрылыса бе- pin, кайта косылып кетед]. Сикорский оларды езшше бе- л:м кет: п, кайга а миалып кедin: Ал, жыйырмасындар г о й ? — десе, ж1пттер жа* мырасып: — Di3 он алты... 5i3 жыйырма тертп!з... — лейдь — Артык. терт ж|’пт борi шык. Ана топка косыл!.. мыз... Жок!.. Ж ок. терт Кдракесект1 кацгыргта алмай* ~ .Эй, каекы р жейд| деп турсыадар ма? Болшсек-
дерmi жыйырмадан! Кэне, дал ада калып бсра жатка- ныц маган косыл, 6 epi шык.!— дсп, Буланбай белш'П, алгарак шыкты. Сикорскийдт боска эурелен in жургснш керш тур- гаи Ушаков жакындап кел1п: — Тап осы ж т т п де десятник ет! Бес мииутта барж iden бередН — дед!, Буланбайды нускап. — Е. о-a кен жумысын каилан 6 1 леш дейсщ? — Йемене, Акула мен Зубов Париждан окып кел1п гпв ед1 ? Уйрет!.. Бэрш де уйретуге тура келедк Куре к ус- таудан бастап уйрет! — дед1 Ушаков. — Ж арайды... Атын им? — деп сурады Сикорский. — Буданбай... — Экен. аты? — Окем жок. Олiп калган... — Ж ок, экецтн атын сурай ды ...— дед1 Жусып, Б у ланбай экесшш атын айтты. Бул жерле осы 6 ip-eKi ауыз энпме аякталганша, жБ гптер канта араласып кетт сд1 . Б iрiнiк коржынында 6 ipi- жц курты бэр. майы бар дегенлей, бегесшнш 6 :pi де сол. — Ал, мына Ж!гптсрд1 жыйырмадан белin бер. Сен десятник боласык, — дед1 Сикорский. — BopiniH уст1 нен караймын ба? — Жок., бэрмпи уст1нен мен караймын... Буданбай артына бурылып, Ж1*пттерд1 саусагымен нускап саман бастады. Ара-арасында «осы жыйырман 6 ip топ боласынлар!» деп кояды. Мунын топтаганы ыдо/рамай-шашылмай, онашаланып ш ы р ы п тур. Оп-окай белд! де: — Д абай работать! — дсд1 Буланбай. Алгашкы кем ip алатын жер «Байжан кудырынык» касынан басталды. Кем1рд:н жатысы калай, ылдыйы мен opi камсы, оны ол1* ешшм бшмей^н ель Колдарына к у рек, кетгтен, суймен, кайла 6 epin Сикорский алпые ж !пт- т: осы арака экелль Эл! тубш кар баспаган ну караган- ныц ши... Д уР ет|П улкен 6 ip топ кара кур уша женсл- д:. Сайдын екн кабагын ш!лтерлеп каГгып тастагандай жыпырлап коян iздер]' жатыр. Бес децгелектен жасалгап жулдыздай болып тускеи, булан куйрык поп жаба кет кен тул кi i3 nepi де жып-жыйы. «Мына tiipeyi бупн тан ата жорткан екен куыц, — леи ойлады Ллшагыр. Кап. какпаиымдм ала келмегеи екемш!..» (! II. г. /в!
¥ зы н д ы р ы канша жерге кететЬп ' белпс!з, капдерен он саржан еп‘п елшеп койган жерд! нускап: — Ал, к.аза бастацдар,— дед1 Сикорский. — Эуел! Караганды казасындар. Ол жербарак жасауга да керек, — Содан сон? — Eki* кездей топырак казасывдар. Сонык асты к«- Mip болады... Ж1‘пттер сырткы кшмдерш сыпырып тастап, алак,аи ра 6ip-6ip тук!pin, колдарына кетпен алды. дл\\ ток, жу пттер, кетпендер'1 караганныц тамыр-туб1р;не былш етш К1‘ргенде, ездер1 де ынк етш калады. Не 1‘стеу керектнш долбарлап, арен Tyciwupin, Си корский кетуге ыцрайланды. Баска топтар жербарак казуга ж!бер1*лген, сол мацра баруы керек едь Сондык- тан ол Буланбайды иыгына туртш, ©3iwe каратып ал- аы да: — Сендердщ десятниктерщ мынау Иван Акула, — дед! манадан кабагы тукш, тунжырап турган, енгезер- дей кара kicih! нускап. — Иван? Акулой дейлисщ?.. Ж ана FaHa мен! десят ник демеп пе ец?.. Буланбайдын не айтканына тусжбесе де, наразы шы- гып турган унш ангарып: — Сен ез жтттерще десятникст, бул сендерд\\н бэ- piue десятник. Кен мастер!, — дегенд*1 тус!нд!рд1 Сикор ский. Ею жагы да ммшн юм скенш жете тусшд!ре алкан жок, жетс тусЫскен де жок. Ек! куштшщ арасына кере тура дау тастап, Сикор ский кетт калды. Ол eneyi табыса кете ме, тартыска кете ме, онда Сикорскийд!н жумысы да жок еди Eci<i Рсссйдщ батысынан бастап эр колдан eTin келген жыл- мац, арзандай-арзандай каз’ф к.ыйыр б!р шетке келin 1МЫКТЫ. Мундай жапан туздеп тары журттардын ара- сындагы араздык, достык дегендерд!ц екеуше де ол кулш карайтын. Булардьщ арасында тобелес, жанжал болса, оран Сикорскиндщ жаны Kipin, кызыга карал турушы едк — Акулой, дейша’н? — деген куйшде Буланбай турып калып ед1 , курепнщ сабына суйешп эл1 сол куй!нде тур. ^сп калжакты коятын бол! — дедк тунжырап тур- ран Иван Акула Буланбайга тушле карал.—Мен саран ♦ Акулой» емес, Акуламын! Тусшдш бе? 162
— Шамданып калдыц ба? О нда сен шын-ак. Акул эй екенсщ!— дед1 Буланбай мазадтай кулш.—Акулой дейтш жаман 6ip эн бар... — Акулой емес, Акула! — деп Иван Акула \\Jivepi 6ip басып, телсшщшреп койды. — Немене, езще 6ip жанжал керек болып тур ма? — деп, Буланбай да бойын тузеп алды. Bipi орысша, 6ipi казакша сейлегенмен, урыссып туррандарын eKeyi де жаксы сезетш сыякты. Куладтары дызарысып, мурын- дары сурланып барады. ©зге ж ш ттер де жумысты до- йып, осы екеуш е бурыла дарасып тур. — ©йтпесен, кей'ш екшш ж урет’ш боласын! — дед! Акула. — Е н д 1 оттамасан екен!— Буланбай да туан суытып алды. Екеу! асыдпай-саспай, 61р-б\\р аттасып, жадындасып гоктады. BipiH-6:pi кезбен салмактап, буттап, кездеп, куштерш сынасып турран сыядты. Акула 6ipa3 сукгагы - рад, Буланбай б!раз кесепрек кершед!. Алакандары жап-жалпад, жудырыдтары тодпадтай... EKeyi тары 6ip аттасып, кеуделер1'мен содтыгыса жаздап барып туры- сып далды. Буланбай Акуланыц дур кол екешн K©pin, курегш артына карай ладтырып янберди Квздер1 «ко не, коне!» деп тургандай. Ж айлауда га на кездесетш ж ат ауылдардыц iiTTepi ran осылай карсы тура калысып, бассалуга бата алмай, андысып, айбат mericin, 6ipa3 турып далатын сдк Б ул ар да соран уксай калыпты. Ж умыстын басталып кеткеише жайрандай карап т у р ран Уш аковтыц Kesi бул eKeyiн де шалып кадып едк Жумысты тодтатып жанжал шырарралы туркан Акул ара ашуланып кеттг. — А к ул а! — дед’1 Ушаков айгайлап. — Bepi келшЦ ген!.. — ¥рсатын сез айтпаса д а даусы здрл\\ шыдты. — Тодтай тур, осн! — дсд1 де Акула тез бурылып Ушаковда карай журе бердк Осымен eKi кекжал айры- лысып KeTTi. Бул жолы басдага барыса алган жод. B i- рак, тайынбас 6eTTi танысып айрылысты... Курек Ticrefi адсыйган кетпендер бастарын дайтадан жерге салды. Бул ардан баска терт топ ж т т жербарак казу Fa са- /гынып ед1. Ол]‘ тон катпаса ла непзп каткыл, caFbi3- данган сары борбас мыдшыддатып жатыр. 163
—- Каз кершдв каз — десш, ж1пгтер 03ip кайгысыз калжындасады. Айналада коп балталар шынылдасып, кеп аралар ызындасады. Ж у кт* шаналар мен тупо Т1*збектер{ узьш- узин берене тЬлшген тактам, есп< пен терезе жакта уларыл окелш жатыр. Казак, кермеген тем1р кураддар келе бас- тапты. Кыр »irirrepi одырайысып карайдыда, тусшс ал- май бастарын шайкап, тандайларын кагалы. Зырылдаган 6ip денгелек кермеген, аскктырар 6ip екпш сезшбеген кыр жтттерпие осы 6ip мацнын журен катты сога бастагандай, жат сезкчедк Балта такылдаган сайын кеуегшде жатка» кояндар да кылп-кылп етш кояды. Бурый болмайтык шогыоды керш, сай-сайменен тулю’ сумдар зытып барады. Лн- кау кара курлар гана кунгей бетке шыкып алый, таныр- кап карасып отырган сыякты. Куркол болса да, басталып кегкен жумыска куанн капал, аралап журген Ушаков Бернерд! онаша альт шы- гып: — Карл Карлович, мен еши журемш, — деди Р я за нов мырзамен б!ржола келшкеннен иейш, дереу хабар етермж. Орыс жумыскерлер1н1н жетуш кутпей-ак, за- водты ж у р п з т Ж1берерс]‘з... Ен сонгы ауыр саларым осы болFaл ы тур... — Не, Рязанов мырза кыйын Kiel больш шыкты...— дед! Бернер. — Opi ылгый бегет жасайды, opi мыс езег- дей арып жатсын деп талап етедк Энеуп жолы б:тш \\ i - латын экпмеш боска созыв, а з д 1 осы жолм шакыртып отырганы да орынсыз-ак сыякты. Осынлайларын нсгыи туешбейд! екен ©3i? Кылац-сыланы кайдан табыла бе ретикне танкаламын, — деп курс'ш т те койды. — Карл Карлович, Рязанов мырза жалгыз б1збен га- на ортактас емес екешн ci3 ж аксы б1лмейтш бе едниз? Орал тауында алтын коймасы бар... Обь, Енисей езен- дер!не де кармаг-ын салып отыр, — деп, Ушаков кенкьт- деп кулд! де: — Шыдалык, Карл Карлович... Осы жолы CKi жагымыз да б!ржола баллам жасап, будан былай боска журюпеитш боламыз... Б аста, дед1— бастадык. Бес жуздей жумыскер косылды. Еид! ол Kici тырп ете алмайтын б о л ад ы !— дед!. — Ал, сл'збен калай хабарласып турамыз? — Декабрь бойы Кызылжар... одан кей:н Омбы. Осымен ж ур ш кеткен Ушаков, Рязановпен арадагы 164
ырын-жырынды Gnripin, жанадан жасаскан шарттарыи Омбыдагы тау-кен баскармасына т1ркетуге барганда Байжанга да кездесш едi... 5 Тарырып, талып орец жеткен орыс жумыскерлер1 медгсн бетшде-ак кыспак 6 ip е м 1 рдщ кушагыиа к :pin Kerri. С уы к тас кушак кысып, . Gypin алып журе бердь Бул 6 ip калжыц-тэлкек^ танымайтын, алыс-жакынды б;лмейтш, езшен езгенш кайры-куанышында жумысы жок, тасбауы р, мейр1мЫз GMip едд. Суык куш меи безе- pin ж аткам даласы кандай MeiipiMci3 болса, мундагы et\\rip де соган уксас, жат кершдк Орал та^ынан жалу шубап, азып-тозып, калжы рап жеткен жумыскерлер будыры ж о к аппак дал а га ксл:п токтады. Тап осындай мыйдай длламеп келе ж атканда барар жер[М1'зде алам туратын 6 ip мекен бар mbiFap, rovip барактары болса, б1 зден бурын жеткендер алып койды-ау дел, кауштешс;п едк К*елсе, мже, екпрене 6 1’л- мейтш сыррак. 6 ip дала, жаратылранпаы oepi жан бас- пагандай ж а пан туз... Сорайган жалгы з баран орнатып, басы?!a 6 ip куш ак шеп байлап койыпты. Шептен тем е- HipeK аспалы панар барлыкы байкалады. Самовар трубасындай ж алгы з гана жшпике ецештен кулдырап тут!н шырады. Бу да кар астынан шырып жатка и болмашы 6 ip дем сыякты олаз... Кеи каш ауага карама-карсы байланрак ем се\\пз ат, ycri-бастарын ур- пипп кы ряу баскан, танауларынаи буы будактап, шеп жеп тур. Эр {ренте 6 ipneuic топ алам, бтк кардан бас- тары гана кылтын-кылтын. е т т , мола казып жаткан сы- як.ты.. Н е бар кезге тусер осы -ак. Баска будыр бол со, борппи ycTinen кесе-кесе кар ж у р т кегкен. Акырын шуу-шуулеген жаяу борасын бар. BypMe.ni кынамал кара тон, кызыл шубар пима, к а ра кулокш ы и киген кар астынан шыга келш: — Ж стп н дер ме... Орналасыидар. Оке баракта- рыц, — дед}. Осылан баска ешнорсе айткан жок. Эш'ректе KypTiкт! ойып, сыртка карай кесек-кеоек кар лактырып жаткамдарга карай кегп. Ш атынаран суыкта тем ip ку- ректердш зын-зыц стксш де енл: ест;ле бастады. Ш ын- шыц, та к -ту к erin, жер астынан кумыгып шыгып ж аткан баска ундер де бар екен. 165
Катты карды кертш жасаган баспалдакпен жумыс- керлер жацары адамныд «барак» дегснше келдк Жср;и Kici бойы стш казып, Te6ecin аз рана ат*жалдаЕ1 кара- FauMcii жапкан жсржаппа окей онысы. От жарылмагап ei<i тем1*р псш тукеиin тур. Узын жержлппанын. тобеспг- де eKi жерде гана терезе барлыгы байкалады. Кыс бо ны уетшен олденеше боран етш, кар журш ксткенд1кте?г. жаппапыц iiiii каракеленке. Аяз кернен турран даладан да суык сезЁледй Кайда- карасац да калыц кек буйра кырау турып калган. Шал-бурыл кырау баскан карараниыц арасынаи эрой танылып, байсыз тапкан баласын кушактап, мулоЙ1'м к а рал, Мариям — ана тур. Жактары суалран, атак жуздь баятыда пэлендей бопты деуге аузын барар емес... Мына журтка аяушылыкпен карай, баска жэрдемi жок, «шы- даадар, бишаралар» дсп -турран сыякты. Бляры жсб1рс- Й1Л керпен нурлы кез сенш калган.... Уш саусарын жога- ры кетерш, кекте кудай барын ескерп'п тары 6ip эулие шал тур. Е кё сурсттш де б1'р*жак беттер] ycin кеткендей, кырау турып калранлыктап боп-боз..; Баракка юрген журт кудай эулетш енд1 рана керш, колдарын шошандатып, тез-тез шокынысып калды: — Е, жэрдем ете rep, тэидрЁм, кулдарына... — Tonipi анасы, e3in пана бол... Ka3ip бул журттын узак кулшылык стер де жайы ж ок едЁ. Мандайлары мен eni иыктарын 6ipep туртт болиан- ша, ез жайлары естсрше туелп, кулшылыкты эдеттепден repi тез1рек токтатты. Енд! 6ipin-6ipi жаца керш турран- дай, айнала карасып: — Келш токтагаи жерЁмЁз осы болтаны ма? — Осы болтаны да, — десед!. Тым болмаса барактыц тактайдан салынган нары болса да оркайсысы 6ip жершен орын алып, аркаларыи босатып, тебшдей бастар едк Табанынды карып, такыл- дап жаткан суык жер еден отыррызар да емес, туррызар да емес, тебшш турып кана ш ы дасак керек. — Гунде осында конура да тура келер ме екен? — дейд| анкау 6ipeyi... — Жок, конак уйге апарса керек... — Бул немеие, кырура экелгеп бе 65здё? — нсмене, саяхатка экелд\\ деп пе ек? — Барак 93ip, бара орналасасындар, жумыска к!ре* tee
ciiuiep дегеиi хайда? —д-ecin, жумыскерлер наразы ryiji- десш Kerri. — Ж ум ы ск а каз!р Kipeciiuiep. Демалуга келген ж о х ш ыгарсы ндар!— дед1, eciK ж ахтан есплген ботен дауы с. Оралда, Ci6ipAe, Солтуепкте, Шыгыста, алтында, ку- м1сте, коргасында, мыста талай ecTireH, езгермейтш, Mi3 бахпайтын, безерген таныс дауыс. Баска турде айтылар сезбен, баска гурде шыгар унд1 бул келгендер кутпей- тш де едй таиданган да жох*. — А зы р а х жылынсак. па деп едж ... — А ш пы з, азып-тозып келдхк... — Ж а н а рана 6ip пештен тут\\н шыгып жаткан сы- якты ед!, — дест1 жумыскерлер, eciK жакка тугел ж апы - рыла бурылып. Келген адам , ашпыз, зарыгып келдж дегендерAi ес- тчмегсндей, пеш жайында рана ж а у а п кайтарды: — О нда Сикорскийдщ ез1* ту р а д ы ,— дед!. Сикорскийд!н KiM екеи!н э з ф 6\\лмесе де келгендер «03i» дегеннен каймыга калган сыякты. Жокшылык пен жол азабы б!рдей кысыи келсе де, тшектерш батырып айта ал мады: — Б 1з ж ол аз абыи тарткалы eKi ай болды. — А ур ул ар , уйльбаранды адамдар да бар... — деген дауы стар батыл емес, куб'ф-куб'ф гана ш ы хты . Наразылыхтарын батыл сезбен емес, иык козгалыстары- мсн, кездер'шен квб1рек акгарта алатындай, козгалак- тап, геа‘л е карасып калыпты. К еп кездер шагып ала- гыидай тес!*ле харайды. Келген адам бул айтылгандардыц да как жартысын кулркхъ 1.лмей, 6ip-eKeyiHe гана ж ау а п бердй — \"А ур улар мен уйлйбаранды адамды шакырган еш- мм ж ох. Ж умы ска да алмаймыз, — дедк ЕрлБбайлы болып, eKeyi д с жумыс ктей алатын болса ш е?.. • - Ж ол д а суыктан ауырса ш е?.. — дед! жумыскерлер б'ркеше ауызлан. ' — Ол жайларды кожайыннан сурандар! — C i3 6i3AiH десятнипшиз боларсыз? — Ие, мен Иван Зубов. Нек! Рессйдщ барлык тон-торыс, топас мшездерш т у гел бойына жыйиап алгандай, содыры кеп, сохты га журетш И ван 3 v6ob, ордак бнсып кел!п. уйлыгып т'/оган журтты тугел бip шолып erri. А ш ы мен арыгына, аз га-
лы мен тозгапына наразы сыякты, унатпай кар аиды. Арып-талганга тандаибайды да, аяр Typi де жок, ашык- тан-ашык унатпай карайды. Ж а с деп сатып алран аты Kopi болып шыккандай, безше карайды. Алдарында тур- ран секшл бет, жиреншубардын KiM екенж таный тусш. евд оган жалыныш ernttaepi келмей, жумыскерлер де ундеслей калды. — Турмеден шыкканбысындар?— дед! Зубов еш- кайсысына карамастан. — Жок, каторгадан, — дед1 тык-тык жетел:п, кеудес» самауырдай шуылдап турган москалдау адам. Кездер1 кызгылт жаркырап, еш куарып кетшть Буа калган же- телш эрен токтатып, — каторгадан! — деп тары айны. Алгашкы айтканында 6ip жер! бостау калгандай, бул жаты эр дыбысын Кулагина шегелей, сыгарлап айтып жатыр: — Каторгадан! Орыс жумыскерлер! осындай 6ip пачеа'мен, ыктай Гмлмсс кайсарлыгымен келетшш жаксы бьпетш Зубов осыларга жолакысы да келмел едк Сакау мен санырау кездескендей, ымдасып сейлессе де карсылыры жок, жу- ао. момыи к азак ж1гггтерш калаган. TeMip ауыздык ю'м- Hiit басьша керек екешн квптен бшетш Сикорский кушпеп >Ki6epin ед! муны. Emu мше, ойлаганы дэл келш, кез* леске» жерден ауыз салысып калгандай кершд.к ©ЗШ1Н бул ынгайга кенбейтппн айкындап керсеткю келд! де. Зубов op сезш е 6ip бут коргасын куйгандай, зшдей сал- макден свйледк — Oyejii, мен сендерге керектщ жайын айтайын, — дед! Зубов. — Барактарыц осы. TyciHiKTi гон? — Н, тусБпктЕ.. BipaK, мунык нары болмайтын ба е;б? Мына суы к жерге жатамыз ба? KiM екен оиы б!зге |стсте алатын? — дест1 жумыскерлер. Нары кардын астында жатыр. Караган деген iui- л!к бар, казып аласындар да, твсек етесшлер. TyciHiKTi roii? Солкылдагаи жаксы твсек бол адм. Жумсак-ак!.. - Отмп нье? - О да кардын астында... Онык ата караган емес, KHMip болады. Казып аласыада р да жагасыкдар, тусМк- TI гой? Ьллкыгг жаксы жанады. Кызулы-ак!., — '1 амак та кардын астында болар? Жок!.. Осы арадан елу сарж ан жерле мусылман ланкеп бар. Ж млкм етш де сатады, шошка етш ле са- 168
тады. Акшасы жоктарга несиеге де боре турады. Tyci- HiKTi foh? Жылкы етш сыйыр ет! леи сатады... — Е, TyciHiKTi, ryciHiKTi... B*opiMi3.aiR де 6 ip-6 iр оже- Mte болран 6 ip кезде... FxTireH epTerunepi.wi3,— десп жу- мыскерлер. — Bopi де TyciniKTi, баска сурауларык жок кой? Ен- Д1 MaFan KcpeKTi тындаидар. Мен Зубов, Иван Зубов. Сол сендерге жетш жатыр... Мен!мен сейлескенде тьд- дерпци тарта устагандарын. дурыс болады. Ек! айгкыз- ганды жаным сунмейдк Муны сргерек тусипп койранда- рыц ездерщ ушш вте 6 ip пайдалы нэрсе болып шырар деп ойлаймын... — Е, оны Оралдан шыкканда-ак тусшш шыккаи- быз... Б:зд1 де dip жушн жулдырран кораздай Kepin, езпиз де каталаспайтын болыныз... — Бул далааа еле кету ушш келгеп жокпыз, — деп жумысксрл-ер де шалые жауап кайтлрып тур. — Ол менin жаксы б1лет;н жайым,— дед1‘ Зубов,— кудайга шук!р, жыйырма жылдан 6 epi бар бакканьш ссндер. Тап ©3 iMHin бес саусарымдай бйтемш вздернин. Тус!мде Kepin шыратыным да сендер. TyciniKTi рой? Ы л - рый жанжалдасьп Hcypewis... — Ендсше, сол туа’шздщ бузылып кетпеу!не т*1лектес болармыз. — Ол TyciniKTi... — деп, бул жолы Зубовтыц ез1 ай- тып каллы .— Лл нешеуещдер ездер1ц? — Акмоладан шыкканда токсан сдж. Кеше конып шыккан жер1ипзде он сег;з адам кем болып шыкты. 0 л- reni бар, бурлыгып калраны бар... Одан 6 epi кашиасы кемiгенin а л \\ б1лген:м1з жок. Коп жумысксрлердщ’ жолда жойыльш кеткешне З у бов кынжылран жок. Оран Сикорский де кынжылатын емес CAi. Б улар «жумыс *1здеп» келе жаткам журттын жолда кырылганына жауапты да емес. Рязановтыц завод- тары мен эр кал ада» ондап-бестсп жыйнап алран жу- мыскерл-ердщ 6 opi де «казак даласьша жумыс 5здеп бара жаткап адамдар» деп кагаздалган. — Журшдор ер!и, отын кайда, тесек кайда керсе- тешн, — дед1 Зубов. Арканыц эр кездеп катал кысы анда-санда б;р уй- палактап алатын боранынан кешп KiMAi болса да едэу1р куйзелтш кететш ед!. Лк-буйраттагы мыс заводына да кмсылшан кундер туыл калды. Карзган, кый, баялыш.
терккен экелш туратын кепшпгик жуырда соккан cni бо- раннан кешн тырп ете алмай отырып калды. 03ip кор- ланбаган ©HAipic токтап калудыц аз-ак алдында, арен демш алады. Заводты журпз1in Ж1*бер деген Ушаковтын хабары да осы борандардын алдында рана келдн Енд1‘ кар астында калган караран мен баялышты казудан re- pi жер астында жаткан ке\\прд1 казу оцайыракка айна- лып, кысыла бастаган Бернер бар куш in осында ауда- рып едн Y lu куншн. шпнде уш мын. пут ке.шр жепелт деген QMipMOH Кдрагандыга ж уз елу келтмеи мрсппле- pin ж!берд1 . Ka3ip ол келштер осы манайдагы ауылдар- да боска бегёлш тур. Игшктен шаналап шеп сатып алып, шырындатып га жатыр. Осы кысталанныц устiне юелген орыс жумыскерлерш Сикорский де кысып экетп. Зубов кыспакты одан да асырам деп жан таласады. Gpi T0HF3H, opi аш жумыскерлер бурсец кагып Зу- бозка epin келедн Кыбыр-кыбыр баскап аяктары кай рактай кардын бетше дак rycipe алар емес. Барактыц солтустж жарында уш топ адам терец 6ip сайдыц карын аршып жатыр. Bopi де ыкшам кишген, шалбарланып алган, тобылры торы селп'з Ж 1 п т т е р сыякты кершедь 0здер1 б у й ipi с о л ы п , арыктап келген орыс жумыскерле- pi тырыршыктай домаланган казак, жнптерже т а ц д а н а карайды. Карыидары ток екен дсп ойлайды. Элдекаft- дан а у ы п к е л г е н аш-арык сыякты элс*13 к ы б ы р л а г а н д а р - га казак Ж 1* п * т т е р 1 де тандана карасып тур. Аркадаи су- ык кысып бара жатпаса, узак карасып калатын сыякты, адыра калыпты. — Кересщдер ме?—дед! Зубов, казак жтттерш нус- кап. — Секим башка, бас кесер, шетшен уры, кир гиз дейтш тагы журт! Булармен араласудыц Keperi жок! Белек баракта устаймыз. TyciHiKTi гой? Шай кумар, он кумар келед1 шетшен... — Жолшыбай KQpin келдж. Ауылдарга коп кондык. Булар TinTi киргиз емес, казак. К азак деп атайды ез- ;iepi, — дед1 тык-тык жетелетш москалдау адам. — Тоналган да шьтарсыцдар? —Жок, ©3 iMi3 карыздар болып келдж. — Карыздар? карыздар болдык. Андрей Быков келген сон, айпады ол1 . Карызга отын алдык, ет алдык, шай алдык. Потер акы дегенд! еспген де жокпыз. Кейде ондай-ондайлары болатын шыгар...— деп 170
кумЬлжш де, дайын турран б аск а жала аузына тусе коймагандыктан,—Быков деген клм?—деп сурады Зубов. — Ж умыскер болат та. Эрнедеи хабары бар, хат т а ныйтын адам . Орнсдси хабары бар, хат таныйтын адам дегенд1 З у бов жактырман каллы. Сол эрнедеи хабары бар — осы тык-тык жетслген адам muFap деп, соны кырына ал м ак ед|‘, енд»: ойы Бы ковка ауып: — Ол кайда? — дед[. — Эйел! ауру едь казак аулы на алып Kerri. Келер уза май. Зубовка бул жауап та унаган жок, б'фак ундемедь. Кылтыйып Kepi не калран наразылыктын ынгайына кеш* пей, б{рден ыктатып алу— барлык Зубовтардыд барлы к «мектептерден» мыктап уйренген сабаны. Тек алгаш кы Kopiimi боска шашпай, улкен ггысананы кездеу керек. Зубов осыны ойлап 1рК!‘лд1 де, жумыскерлерге корсетпек болгапдарыпа кештк — М ы нау узын жыра топырагы аршылган, кем 1рш алуга эз1’рлепгеп. даяр жср, — дcдi жумыскерлерге, узын сайды тупел сермей керсетш. — К в м ф’ екБак кез ж ерде, оцайда ж аты р едк боран карга толтырып Kerri. Квмгр де осы, отын да осы. Осы ар адан тусш аналарра карай карсы айдайсындар... Содан кей'ш жумыскерлерд! тары 6 ipa3 жер ертш апарып, дуниедсп барлык мухиттардын барлык кит б а лыктары осы ар ана келin иык Tipecin жата кеткендей, кесе-кесе ж аткан бинс ак KypTiKTepAi иускап: — К ар аган дегси осы кардын астында,—дедд З уб о в— лавке ан ау... Курал-сайман коим асы анау кер1нген ак тебе. Ертеннен бастап, анауымыз жок, мынауымыз ж ет- пей жатыр деген сез айтылмайтын болсын. Курал-сай- маиды Kaaip алындар, — дсп, Зубов жумыскерлердз курал-сайман коймасына карай алып Kerri. Осы кезде аппак д а л а д а жалгыз кара нокат сыяктанып Быков ке- piiiAi. — Оне, Быков... келе ж а т ы р ,— десп жумыскерлер. Сап ай к а р а й 6 opi де 6 ip-6 ip карасы п калды. Зубовка бул ары д а унаган жок. Елизавета Быкова катты а у р у куйшде Байжанныц шанасында келш едк Кызуы куш ейш , савлмрак у сп н д е келдк С ол manaFa жабысып, жапмасы п ере колген А н д рей Быков Байжанныц уйше ж етш , токтаган сок: 171
— Еид1* кал ай окетер екемш? — дед! абыржып. 0л1к жаткан шананы сурауга бола ма, жок па, Караганды дегенi ендГ кашна жерде, Быков оны биямейтш едк Байжекен Быковтыд сурауын шаларак, угынып ка* лып: — Квтер in аламыз,-— дедд,— поднимать бойдым...— Енд1‘ Быков угынбай каллы... — Онда К.арагандынын осы м анайда, жакында бол таны ма? М<ен ешнэрссш кере алмап ем... Абайламаган екемш гой, -—-дед] Быков. — Караганды ма? Осы аранын 6 opi Караганды, кру гом Караганды. Караган еспейтш жер жок бул макай- да... Менщ уй!м де калык караганнын im i^ a e ,дед1 Байжекен. 13ipiн укпаса, 6 ipin андап калар дегенден, ка раган дерен С9 зд1 кеп косып айтты. Отыннан баскага жарамайтын тырбык караганнын аты — Караганды бо- лып П-етербургка жеп'п т1'ркелш калганын, Байжекен 9 3 ip 63i де угына койFaн жок ед1, Быков б1ржола ацырып калды. Атагы жер жаргандай Карагаидыныд квзже лекпегешне тан калып тур... Ын-шынсыз жалгыз отырган уйдщ барлык жаны жаланаш-жалпы далага жупрш шыгыпты. Кдтгы к а р ды сыкырлата сызып, аттарын терезеге Tipefl токтаткан oneci екенш TyciHe калган балал ары айгайласып, шула- сыи келт, Байжекешйн алды-артынан б1рден асылып., сулжтей жабысып жатыр. /Кыртык квйлектерден карын- дары жаркылдап журсе де, окесшщ кырау баскан куш ано нтпркенб^й жабысады. BipiHe-6 ipi экем, зкем келш калды,— десш те кояды жайрлцдасып. Куанышын сыртына шыгара алмай, Вайжекеннщ aficvii Жубай Fana имент, ipKuiin тур. Неше рет осы ма- нандагы кумалакшыларга барып, кумалак аштырды. «Куйысканы салмакты, жуп ауыр, олжалы келе жатыр» легенд! естщ, неше рет куанып кайтты байгус Жубай. Неше рет туа'нде кердк Неше рет бала-шагасына кей- лск niruin отыргапы туане к:рд!. Кешедсн 6epi уй тебе- ciHe де элсж-эл! шыгып, Акмола жолына узак суз!лт ка рал турды. Byrin Timi келмей калмайды деп, уй imiH де жыйнастырып, KyTiHin отыр едк Енд] м!не, белпл1 эдет- тен аттап вт!п куанышын бшпре алмай, именш тур. Байжекен де балаларынан боса на алмай, муз каткан сакал-муртын эр баласыныц алкымына б:р жапсырады. Таныс тутш исл. Kip wci, бала Hci. Эр баланын вз Hci, са- J72
гынран и стер!... Op балаиыц ©з у н д ер к сагыиган ундерй.. — К аты н, наукастанып келген конак бар. Торге х в оек сал, — дедт Байжан эйелше 6 ip рана карап. А м ан - дасканы д а , сарылып куткен эй ел ш е нс бар tli катраны да сол-ак... — Аман келдищер ме, ден дерщ сау ма? — дел Ж у - бай. А пакты ц бетшен суйд1 де, уй ге карай беттедБ Opi куанып, api журепнде 6 ip олкы лы к сез!iiin бара ж аты р. Б1рак, балалары ны ц куанып калган ы н а лык тойгандай, Баужанра ©кпелеген жок. — Ал, кетерейш, — дсд1 Б а й ж а н Бы ковка к а р а п .— Апак, 6 cpi кел! — Bipece басы мен уйд\\ нускайды д а, 6 ipece сакалы м ен шанада ж аткан эйелд'1 нускайды. Байжаннын. элп айтканын • Б ы к о в енд1 тугел тусш 'ш , ipKlniiiKipen калды да: — А у р у адам азге масыл болады рой... Караганды да 61'рдеме бар шырар, сонда ап арарм ы з деп ед|’м ...— д с д ь — Н е ш а у а нету... дабай! — л е ю Байжекец, он. кс- лын эйелдщ жауырын астына к ар ай K©cin жатып, — а я к жарын ©3iii квтер... Тосек твр бвлмеге салынран екеи. Ек[ басы кайыктай кайкайган араш твсектщ устше Ж у б ай байрус не бары н кабаттап, бар жастырын yftirrri, кустесектен буркы рап ушкан к ус мамыры уй шине к а р д а н борап, ani ж ерго конып болран ж ок екен. Т озыры жеткен курама кврпс мен кызыл ш убар жастыктар о н ш а таза да емес. Осы уйд1*ц бес-ал ты жаны тугел осы ж алгы з белмеде ж а т а - тын сы якты . Ондай жардайды Андрей Быков ж олш ы - бай коп к е р ш келген. Кайда бар сац да 6 ip калиы нан аниымантыи казан - дыкпеи белген ауыз уй едэу1 р к ар ан хы . Сокырдыц кезш - дей к уц п р т елестейтш шшкене гаи а терезекщ астынгы ек*1 кезш е бултыйтып жастык т ы р ы п койыпты. Ж огаргы 6 ip кез!нс K c p in kohf3h койдын карпы да танылып тур ... Не к уан ы п , не абыржып жымыйганы айрылмайтып халде Б ы к о в 6 ipaa турып калды д а, аузыи eni ж ары на кезек кы йсайтып, муртындагы музын сыпырып алы п жаткаи Байжаира: — Х озяин, бул Kici сузек бол уы мумкш... Сау ад ам - дармен б!рге жаткызура болмайды... Луксат erceni3, мен анау а у ы з белмеш жыйнастырып, сонда ж аткы зар ед1м, — дед'}. Рыясыз коиак ж ай , акквш л уй necin pem^i- т1 п ал ям б я деп, кысылып айтты.
Казак. aFan баласы ауырып келсе, ол Kicini3 тер;ц:зд1 тугел алып, керпе-жастыктарыца терin эбден cimpin, жуктыратыны болса жуктырып, онысына кысылрян бел- п'сш де кврсетпес од). Аяктап келгенде, алгыс айтудын орнына, кунде ет асып бере алмады рой, жеркен/u ме, калай ©3 ) деген сыякты бфдемеш айтып, ©кпелеп те ке- тер едь Осыдан езге салтты бкяе бермейтш Байжекед Быковтын айтып турганын балалардын у-шуынан кя:и- кандык пен жеркенудщ 6 ;pi шырар деп, шпнен жэб'флен- се де ундемей окай кенд’н Bip кетпен мен 6 ip тем'ф курек ауыз уйдщ астан-кес- текш т ы т р ы п жатыр... Апак пен Андрей эп-сэгпц imiu- де cap балшыгына жетшш, аударып тасгады. — Курек устай б'!летш кол екен, uripKin! — деп Бай- жекец 6 ipece Андрейге суйснип каранды да, 6 ipece жал- гыз лактыц асты осынша кальиодап кетед! екен-ау, деп танданады. Ауыл e.viipifwe кеп нарсадер осылай елеуаз корланыгт, бip кезде калын кенге айналып, шорланып кстетнпн ол 6 ipinnn per Kepin rypFan сыякты. — Эй, жарыктык прыс журты-ай, осыншаны 6 uieTi- jiiiwi кайтеЙ1’ н, ©з колыннан кудай жасап алып, ез1ц со- ган шокынатыныцды кайтежн!.. Сол 6 ip жерш болмаса, таптырмайтын-ак журтсыц-ау!— дейд1 Байжекед кенкьп- дсй култ. — Осы уйдщ астында осынша коктык жатканын Kip- Iей жердей 6 1‘ле койранын Kepin турмысьщ, Апак? EciK- де болсын, балам !— деп кояды. Кый мен борсыган топырагын шыгарып тастап, кетр- пп турып салкын шеп тесеген сон, ауыз уйди* nci тузе- лin, жеруйдеи Kepi квккгшрек KepiHin кегп. Наукас эйел дс тыныштык тапкандай болды. Казандык астына маздап от жанды. Шай, сакар нес, клен, калаш иес... Бог даста, ба ба ©мрэл не л ам !— деп, Байжскен. каллы. Эйелin орналастырган сок, Андрей Байжанга ушп- геп’п ллрысын.айтып, жолдастарына кстщ ед1. Шеп бай- лаган жалгыз баганнан баска ешнэрое каре алмай, жат жерпе келген жумыскерлердщ ауыр халш дс сезоне бас- тады. Ие, халык, журт дейтпг адамдар, epirin iiui пыс- капдардык арасында боска такылдамай, осьшдай жер- гс келш, осындай халдеп букарара жэрдем етуге ти!ст1 деп ойлады Быков... Ер эйел, мыпау, Елизавета Сергеев на!.. Жол боны есш жыйиаган кездершде: 174
— Андрей, ofneyip, Lirepi ж у р ш келем'ю гой? T suipi жарылгасын, меж ауру екен дсп, сен дс бегелш калы п журмс!.. Тастап та кетпе, мен ш ы яаймы н. Копок болса, жаяу да ж ур ш кете аламын! — деп келдт Ж азбай-жа- цылмай осыны рана айтып ж атты . Eci-AepTi арып-ашып келе жаткандардан айрылысып к а л м а у едк 0зш щ аур у халш 6ip рет те аузына алран ж о к . Ер эйел, сею мд i жолдас! Быков жолдастарына курал-саймаи коймасьшыц ал- дында келш косылды. Аты-жендерш жаздырып, кезек- пеи курек, кай ла, обышке алып ж атк ан жолдастарыныц сц соны болып о да тура калды. Кезсгш Ccprici келгсн жолдастарына унС13 рана басын шайкады. Десятник Зубов ен соц келш кезекке TypFaii Б ы ко в екенш сезш се де, елемеген, байкам аган олпет корсетт*1 . Ti3iMre аты -ж енш жаздырып, сайман алып жатка ид а Зубовтьщ кез] шпштешп 6ip к а р а л калранын Быков та унаткан ж ок . Жол азабынан ж ан ар ы элшремеген айкын кек K93iH Зубовка тура кадады. Кадалран к езд т сал- магыпа ш ыдай алмай, Зубов та басы и кетерт алды. Ит кергеп мысыктыц кезшден ш аты наган сары-ала козбсн кымсьшбай каратам ойлы кок к ез тура карасып аз ган а урысты да yn ci3 айрылысты. — Ал, неменеге уйлыгып турсы цдар? Жумыстарына барьщдар*. — деп Зубов коз1н копке карай аудары п экетп: — Б ар ы ц дар , киргиздерге карсы айдайсындар... — Уш кы н атысып калды, уш кы н атысып калды! — дейд! 03iHe-©3i тык-тык жотелетin москал адам. Олдене- ге куанып кеткендей, кутын-кутын. енпп: — С о л ай , Андрюша, со л а й !— дейдк неш солай дей- Tiniii ©31 рана ангаратын сыякты. Балкы п бара жаткандан кап -курсн кун еркеш-еркеш аскар т а у г а усап, буйраланып, тутшдешп, жер ж иегш е салмакпеп шекксп калыц кара-буры л бултка ж анасы п калды. Т а с кыркага сорылып ж и е п жехпрьле бастагандай кун кезппн б5р 6ympi олкыланып барады. Ka3ip барып соктыгыи турган 6ip еркештен айрылса-ак api кар ай домалап KeTin, алдында жаткан кец жырага кулап Tycin, сенетшдей сезкледй Быков курегш карра ж урттан бурым салды. К ап тк а уса ган улкен квплд1‘р кесекп ойып алды да, саспай ган а кешм лакты рды . Курск жумысы на таныс адамдар, к а з а к 175
ж1г1гтер1ндсП б!р жсрге уЙмелеспеЙ, 6ipiH-6ipi бегемей тез encepin барады. Казак. ж 1пттерш ш o.ii кунге ecrin ке- ле жаткан акыру-жеюрудерш булар ерте еткен, enai ес- TiMeoe де кер*ек. Ею темip пешке б;р тун гана жагатын кемip алуды умытып, ашык ш ахта каза бастагандай жу- мыс орнын кенорапалып, ешпре кыймылдасып кетп*. — Мше, жылынып та кегли, — дейд! тык-тык жетеле- TiH адам. Бул б?р шаршап кермегендей дамыл таппайтын, кай- гырып кермегендей кабагы туйммейтж адам. Жаны се кт, eri ел in кеткен 1<енб1с те емес. Кезекл сез!*н бос етк1*з- бейд1 , шаншып алады. Б1рак, калжыцмен шаншады. Аты Александр, фамилиясы Шилов eAi, осы куш оныц 6opi ка- лып, Шило атанып кетшл. — Дядя Шило, бэрш1'злщ шпм!зде жалгыз шартна- май жетюен адам сен болсац к ер ек ,— дейд|* ала кездеу, каба с.акал, алып дегкуц* адам. — Михайло, сен кызыксын о с ы ,— дейд!* оган Шило жымыйып. — Рязановтын каторгасынан кутылгалы eKi ай болды емес пе? Содам 6epi ылгый далада, таза ауада ке- ле жатырмыз. Корлау есп’геи жокпыз. Bi3 уин'н осыдан артык. демалыс бар ма ед!*? Эрине тыныгып калдым. А з- дап суык. еткенi болмаса, жасарып калгандай сез1*нем... — Мен сен туралы упем1 кауыптанып журдм. К,ай кун*1 cypinin кетер екен деген оным да болды. — Жолшыбай кылжыя кстсе, жалгыз калды-ау дсп корыктын ба?... Кызыксын, Михайло!.. 1шер уын iiuin бол- май, айтарын айтып болмай, адам деген еле кете ме екен!.. ©леем бу да жер рой, жатармын. 6кшер|м де жок, мумкш, кар кеткенше жатармын да жазгытурым суырлармен б!рге кайта оянып тура келермш... Bip-exi т е лек суы бар кед кездессе, Kopi Шило балык аул ап та жата бередь Жалгызсырамайды да... — Keiviip, кем ip! —дссш калды, Андрсйдщ мацайын- дагы аламдар. — Коне, коне? Кандай екен? — Калу Liидей б.олат та... — дейд1 Шило. — Кандай болушы едП.. — Ие. нагыз тас ке\\пр! — Каттысын кердш бе езш!н! — Осыны кенпретш боламыз да... Т:с те кепек болар буран!— дег/ жумыскерлер 61 р кесек KeMipAi б!'ршен 6ipi алып, карасып жатыр. 176
— Нарыз тас iteMip! Бул енд! кыздыра бБтедП — дсседк — Кызык. журт! — дейд1 Kopi Шило ориынан козиал- май. — Эрин.е кем!р! К,азып жатканык кем!р болган сон, гуйе шыга келед! дей ме ексн? Кызык. журт!.. Блскалар кекпрдш устш кец'рек аршып, тау-куд1рет- ri«4 тумсыгындай 6i3 тумсык обышке мен каиланы кадай- \\адай салып, аудара бастады. Сыкырлап, сыцгырлап ке- м!р ойылады. Ж тнен жарылып тускен кеоек кем1 рлер «К1мсшдер?» деп, жалт етт карап, «Сендер ме едш!» деп квзш кайта жуматын сыяктаиады. — Казактар б1лмеген рой, жел юрген устжп кабатын аршымай калдырыпты. Сол куйшде жатыр. Олар кайдан бкта'н! — десед|* жумыскерлер. — ББчмеген гон!.. Кыймаган гой дсссцкл!.. Кожайын утшн кыю д-еген онай ма екен!— дсйд!* nopi Шило. Жумыскерлер кем1*р алып, колдасып кетерт баракка кайтканда, квлденен шубап казак, жумыскерлер!' де кай- тып бара жатыр едт Kyni, шекгтен сыякты сырт ктмдерш иыктарына бос салып, кайла-куректер1*мс;1 ycrineH басып алыпты. М аиа ыкшам квр;нген жтпттер енд1 колбац к в - piнедк Андрей Быков езгелерден озынкырап барып, казак, жумыскерлерше бурынырак амапдасты. Айтыс’ар сездер кеп болтнмен, айта алар Т1л* табылмай ек\\ жак та тез лнырысыл калды. Кур карасып, кур ыржыйысады. Здрас- гиден weftinri ecTiViin тургап сез «што» сыикты. Tycinice алмай турганларына eni жары да каркылдасып кулзседь Bip жагы калай турып жатырсындар, жумыс жайы ка- лай, енбекакыны уакытында 6epin тура ма деген сыякты, гул орналаспаган адамдардыц 6ipiHiiii муктаждарын су- рагысы келедi. Екшил жагы: — Д ен ге ме?.. мала, мала... — Работа ма?.. много, много...— деп жауап кайта- рады. ©31*н езгелердш бастыгымын деп ойлайтын Буланбай, кеуделецшреп алгарак шыгып, ж ана келгендерд1 бара- рына шакыратындарыи туа'ширд!: — Кости, кости иады... конак, конак... ашапт, ашайт!.. —дед1, аузымен де туспалдап ж1бср!П. — Хар-роший народ. Простой и веселый!— деп, Ши ло карт ©з{мен 93i сейлесш тур. .2 Мусрепоо II. г . 7
Буларды обден шуШркелсш, достасып калды-ау дсп оилай койган Иван Зубов алыстан айгайлап: — Жетер, жетер!.. Ka3ip лавке жабылып далады, - дедк Бул макайра кара-сарт атанып кетксн Сеиткамад саудагер осында окелш, лавке ашкалы айдан асып ед;. Кездемесл де, азык-тулштер1 де 6ip рана жер жаппанык йншде болатын. Орыс жумыскерлер! осында келдк Кабаг-кабат кшнш, белш кызыл атанымен rnipen буьш алган ж ас жчпт, ногай малайы Ралихайдар МансуроЕ. улкен сур биялай киген колдарын 6ipiHe-6ipiH сорып, тар тн а жерде reoinin, тыпыршып тур едй Кезше к!легейлс- Hin кекше муз ката бастагандай ел1'ма‘реп те тур eAi, то- пырлатып жумыскерлер nipin келгенде, кулпырып кетть Тоцып кызарран узын мурнына лей in куи'мс/'реп, сенген кездер! тутанып бара жаткапдай. — Махорка иесь Саратовский, шесь капейк с е н а ,, Вотка иесь сарьский, сорок капейк, тыгынымен— сорок пиат... Соли нету, сахар иесь. Балы к иесь, мясо иесь. Л о щит тоже скотина, полнай мяса калбаса... Тауар хоро ший, сена хороший,..—деп, калжынын коса каксап кетт*. — Клеб нету, пряник иесь... Денги нету —так продам, так проси — даром дам! — дейдк Жумыскерлер онымен калжындаскан жок. Шыдай бмсе де, жалына бммейтш кажырлы журт кандай ауыр азап кер1п келсе де, бар керепн ©з колымен тауып уйреи- ген, жасымай-жабыкпай тур. Булар ездерше ездср1 суйе- мел болу уш ш ылрый калжыддасып, 6ipin-6ipi канрасып журедк Сонымен 6ipre бос ыржакка жок саудагер кал - жатым есп'меген дс сыякты. - - Рязановтын сокыр селедкалары мунда да келген екен гой!.. Тап ез*1 ... —дейд*1 тынымсыз карт Шило. — Б, Keyin калган табандары да келшт!... — Кайтем1*з, аламыз да. — CepiriMeH колбасасын да ал... —- Ие, жылынуга керек бол ар... Азды-кешн азык-тулйктерш алып, жумыскерлер ба ранка келгенде eni темip пешп'н де буй!рлер! балкып, гу- р|лдесш тур екен. Баракта калган эйелдер одан-будан та- мызык тауып алып тутатыпты да, устше кемip салыпты. Барактын imi кек-ала буалдыр, твбеден мелплдеп тамшы тамады. Мариям — ананын кезшен тамшыларан жасы ие- гшен соргалап койнына куйылып тургандай. Эулис шал- 178
дыц 6ip к©31 сокырайып, 6ip кеМ шакыраиьш бара ж ат- кан сыяк.ты. Элдекайдан узын-узын тактайлар тауып оке- лш ойелдер отыргыш та жасап к,ойьшты. Анда-санда ту- кiрiп койып, пеш успнде шайнск, кайнаралы тур. Е кп ш й пештщ м анайы кара-кек тутш, шыжылдап жаткан май nci келедк Кылт-кылт етш eici бЬпте шам алаз сыгыраяды. — К азактар элп кураЬан дегендерш экелш б ер ем i3 деп едк Экелер ме скен, жок п а... — д-ейд1 украинша сей- лсйтш м оскалдау эйел Катерина Неволя. — Сен немене, оларра барып та кайттыц 6а, кемги- р!м? — Б ар ы п кайттым, Наташ екеузм'з бардык. К » и сейлесНк... — Коп сейлестж? Не тур алы ? — Юм бьишт! оны, не тур алы скешн... Сейлестж., ай- Teyip... — О ры сш а бкленндер! бар м а екен? — Е , кайдан бшсш, тэшрП — Э лде, сен, казакша бЫ п калды ц ба? — Б асы м ды ауыртпашы, М иш а. — Жок., калай сейлеспцдер енд1? - - H eci бар?.. Мен аярыммен теуш , буып-буып тас- rupau кураЬанды керсетпм. Ол басын нзсди. Шз к е т е - pin ала 6cpin едж, ол кураЬанды аярымен баса койды, босатпады. 0 3 i кулш тур, ы лры й кулш турады скеи... Йемене, бермейсш бе, дедг'м мен оран. Ол кунд! керое- rin, кезш ж ум ды . Кудай уйктап кетюен сод, езз'м окелш беремш, кеп экелш беремin деп , кеудесш кагып, ар к а- сын, HbiFbiH Kepcerri. Булар басурмандар рой, кун бат- дан сон, дегенд1 — куда» уйктаган сон деп керсететш СЫЯК.ТЫ... — деп Катерина езз де сылк-сылк. куледк — Сен ез*1н барып турран басурманкасын!— дейд! окан epi М ихайло Недоля, ж у м с а к кана урсып. — Онын кун баткан сон деп ымдаганын, сен кудай уйктаган сон дсп, бурып тусипп келш турранынды андамайсыц д а !.. — Ж о к , басурмандар тап мен айткандай туеш едк Мен оны ж ак сы бьтем,— деп эйел1 кен п а келмейдБ К е не кетуге уялы п тур... Ал аса есштеи кушак-кушак караг-аи Kipin коле ж а - тыр... А д ам жуздер! кержбендк Б ел in буыпып ал га и кя- '•шян бауларьш п кыска-кыска а як б т п , ездеpi ж у р т г. де ж атк ан сыякты. К,араран б аул ар iprere барып, кы л- \\2* 17Э
жыя-кылжыя Keni дс, енд1 ыржыкып lypFaii житпч-р кершдк.. — Здрасти, кеш жарык... аман, знаком... Сешз сары Колбак торт бау Караганды белш алый, калай тесеуш корсете бастады. ¥лпалы бастарын ортага келт1р1п, туп жактарын бас пен аякка келтчрш, ек;- емден катарлап салды да, ез\\ устше сулай Kerri... — Mine, осылай жату керек. Катынын болса, ол да сыйып кетедь Жылы болады,— дейд1 ыржыя кудш» ту* сшгеи-тусшбегеншдс жумысы жсж, достык. керсетш кал* жыкдап жатыр. Орыс жумыскерлер! аз сыйлыкка кем куаныш к©рсе- lin, б;рак. оларын калан айтарын бьле алмай, бастарын шулгысады. Колдарын кеп козтап, бастарын кеп шул- гысады. — Кердщ бе, мше? Тусшдш б е?— деп Михайло Не воля эйелше урса бастапты. «Спасибо, хорошо!» деген сездердщ туадыгы татымай жаткандай, кейб1реулер5 мол ырзашылыкты ангарта ту- сер 6ipдемелер iздейд*!. — Ал, буларды немен сыйлау керек? — Арак калай болар? — Ни-е-т!..— деп, ж*1пттер бастарын шандайды. — Колбаса ше? — Шошка ма?.. Сапсем нет! — деп жтттер шегпйсш к* Kerri! — Енд! кайтеьпз? Калай ету керек? —деп, орыс жу- мыскерлср]* абыржып калды. Кушак-кушак каратам ол* eciKTCii r<ipin жатыр. — MeHiMiue б!раз адам барып, рахмет айтып кан туймыз керек. Сейлесешк, танысайык. вздер! квш’лш керсетш жатыр гой, — дед1 Андрей Быков. — Н, барымдар, барындар. Миша, сен де бар,- дейд1 Катерина Неволя, — бастыктарын керщдер. Не хан, не султан дейт!н шыгар бастыктарын... Барлык ба~ сурмандар солай атайды гой... Михайло эйел!не ыза болып Kerin: — Д у р а !— деп калды. — Султан деген туржтердс болады. — Сен ашуланба, Миша... Меи ееггешмд! айтам... Ермак осылармен согыскан жок па едг?.. Михайло «тьфу!» деп 6ip тук [pin каллы да — ал, там барады, к егл и ,— дед!, есжке карай беттеп. Андрей Бы- JS0
чии, Ш ило карг, тары екБуш а д а м баруга ыцгайланды. М и ш а, еан де ме, ятаган д е п н»сni айтатын едд? — деп, oiiejii а икай ласа да, Михаил о каскырдай ексерипп 6ip бурылып карады да, ж ауап кайтармай кете берди Б улар казак. ж1гптер;нт бараны на келгенде, он да буларра 6ip таные энпм<е болып жатыр еди А л ды н да б]лтс ш ам , астында агаш сан ды к, кеп ж1г!тт;н ко р ш а- уында Сикорский отыр екен. О ран карсы 6ip пзелеп а л кан ж а л а н б а с Буланбай, колдарын ербецдепп, элдене- fii кыза сейлегт кетшть Барак imi ыстык. Ортадагы е к *1 гемip н е т жан-жагына жалын аты п, сс!к жактагы тер т улксн к а за н сарк-сарк. кайнайды. Каз-катар изипп, бас- <ары кай кы й ы п, кебе бастаган етж тер мен кшз байпак- гардап ш у а с исл анкыйды. Кдйиаран казан, жел к а к к а н май, 2 щ ы тер, а як истерi косы лы п, ауыр кул1мс!п тур. Аркан к ер ш жайып койран ш окпы т кшмдер мен ш ул гау - lap смреудщ иыгына, б1реуд!*н б асы н а rain кетедк >KiriT- гердщ K©6i дамбалшанданып ал ы п , тесектершщ уетш д е отыр. К ал ы н теселген караганнын. уст! не шеп, ш еп тщ уетше у л к сн д ы ш п Ы , эртурлi к и iз теселген. М андайла- рыман к:рл1* Tepi сорралап, б1рнеш е адам пеш алды нда етжтерш, шалбарларын жамап огы р. Орган кдзыкка су- йенin А к у л а тунжырап тур. — К уд ай л ар ы н бар емес пе, бэр in 6ipaefi кушне ел у тыйын ал асы ц д ар , бул обал... — деп ед 1* Сикорский. Б у ланбай согаи дауласып отыр. Т озар ки!м, iiuep г а м а к , гад сэрш ен кун батканша кем ip казудын не туратынын байымдап айткысы келед1* де, т!л жетпей, эрнеш колы мен ымдап керс.етедк 0pi Сикорский re, Dpi ri-пi жетпейт.нше ызаланып, ара-тура ашу керсетш те калады. — K ici басына он тыйыннан кемглейж... Артель б а сына eKi сом нан-ак келедь Б ул кеп емес кой, — дейд1 Сикорский. К азак ж тттерж ойы мен журен не сана кБ рср ж олы ж о к CiTey адамдай кер етш Сикорский онай алдарысы келедк Тусшбегенджтен, тусшд:ро алм аган - дыктаи, кей де онай кенетш к ы р ж:п'ттерш аш ы ктан- ашык то н агал ы отырранын ссзбей калар деп ойлайды. Буланбай о та н кенер емес. — Б13 6 ipa3 TyciHin алайы к ель Содан койш е з щ носатым б о л а с ы н ,— дегенд|‘ ryciмдiprici келш, ж ан тал а- сып отыр. — Сен е з щ кушне алпые ты йы н а л ,— дейд? С и к о р ский. — Озгелерлен ептеп кемггетш болайыд. 181
— Е, дабай, алам,— дейд1 Буланбай, алпыс тыйьш- ды рана угынып калып... Д абай, бэр)* де алады... — Келютж кой? взгелердеи он тыйыннан кем! rev ;з гой? — дсйд1 Сикорский куаныи KCTin. — PIere? -— деп, — Буланбай танданады. — Неге?.. Олар алгысы келмейд! деп оиллйсыц ба? Жок, алады. Енд1 сен жанагыннан танба... Он тыныннан 6opiмс де кос... Спасибо айтып алады. — Сен менщ айтканьша TyciH6encii{... — дейд! Си корский. — Бот аята праблиан! — дейд! Буланбай. Емд! иул 6ipa3 уакы т ешнэрсс укиакаидай, туе!нбегсидей болыгг, Meuipeycin калылгы. Сикорский жалгыз сурылыи отып. Сезбен кажытын алгысы келеп'п сыякты. — Апыр-ой, жаксы свйлейдг екенеш!.. Карошо гона- рит... Орысшаны осынша бьтермicin! Карошо прямо..’ Как лошит бежит... Шапкан аттяй згады екенещ... деп Буланбай анкаусырапды. —• 0й, сен туейпп отырсыи, пт! Мазак кылып отыр- сын -•• деп Сикорский тура келд1* ашуланып. Мен туешбейтш болсам, с е н \" немеиеане свил сп турсыц? Л ора к. штоди?—-де;и Буланбай, «доракты» к:м- гс пйткапып аидатпай. Онысып Сикорский де мен! ак- мак дсп пе сдin догегп скен деп калды. Олай емес «око- ши шлла-була антарса да согни жорыди. Monipev dip жартаска айтып, тым болмаса жантырык осте алмлгаиьшя Сикорский ызалпиып та кегл. Боны- ны.ч калтырауы мен дауысыпыц д !р 1лше орек ие болып: Булзнбайка, сен акылды адамсыц... Ж нчтгердт кеб: жумыс icrefr бишейдн Сен езщ уш KiciHiH, жумысын icTcn, 6opiMcn бгрдей алый журеш. Дурыс па, осы? Celt баскалардян артык алатып бол... взгелерше кемгге- й»к... — дсдК Буланбай езппц артык [етенпиш бinсе де, езгелерд! жэбфлетуге коне алмай, басьщ шанкап: — ISopi 6 1*рдей icTen жур, — дей салды. 0з улес! ке- т»л журген!Ff жаксы б!лсе де, Сикорскийдщ ынгаЙына к а рай ауыткысы келмеди — Мьша мешкотара не унйн ак.ы алады?— дед! А к у ла кайтип кел ген Колбанды нускап. — Ж ум ы с ютемейд!. Куп боны казанный, касында. Ылгый б1рдемен! шайнап журген! унл’и ала ма? — Мешкотара депен немене? Ш то такой? 182
КормеймАсщ, келд1 рой, м ш е! Керекп, керекЫзд! голгырып салып, тым болмаса аузын байлауды умытып кеткен кппшыктайын кайтеран!.. Мешок! Ылгый б!рде- меш ж еп журет! и мешок! — дед1 Акула. Осындай ма* закка казак, жшггтершщ luerriH келепшн бЫ п алган Акула, а ш у шакыртысы келш, эдеш туйрей айтты. 0здер 1 дс Колбац деп кеткен сем!з сарыны Акуланын капка теперешне Буланбаи д а намыстана алмай кал- ды. Аузы куркамайтынц да рас. 0 3 i maFbiH тамактан а у зын тартыцкырап устаса да болар еди.. Сондыктан ол Колбанды мазактаранра жэб^рленген жок, осындай от- тасы болранга намыстанып: B ip артельге 6ip катын керек пе, жок, па? — Оден артель, оден баба нада!.. — Н а л а !— дедк Ac n iciperiн адам д<егеннщ орысшасын бБшегендштен катын деп ж\\- берд1 Ол ас nicipeAi, онын ул есш артель белin 6i3 ic- гейм1*з, д е п а ' кел!п едп оны айта ал малы, Ti;ii жетпедк Андрей Быков, Шило карт, Михайло Неволя баста* ран орыс жумыскерлер! осы кезде келш еди Жаты бола ма, ж акы ны бола ма, оны 03ip байкай коймаган к а з а к жумыскерлер! конак-жайлык жолымен, орындарыиан турып, тер д! босата бастады. — К е ш жарык... Здравствуйте... — дегеи орыс жу- мыскерлерипк сэлемше казак жумыскерлср1 ж абы рла- сып ж а у а п кайтарды да, Акула мен Сикорский ундеспей калды. К айта тым жабырласып, жылы амандасып ж ат- каидарга тез!рек тыйым салгысы келгендей, Сикорской Буланбайды иыкка кагып, езш е каратып алып: — Буланбайка, ана барактагы уш артель кабы лда- ды. Сен де кен... Bapi6ip осылай болады, — дед!. — К онактар келш калды... Коти болыцьтз...— деп, Буланбай конактарына бурылып Kerri. Сикорский енбекакыны кемггу жайынерте ойласа да, батып ай та алмай, тайкакгаи келш едн Эз1р турактам а- ран к а за к жумыскерлср! таран кете ме деп кауыптенген. Оз!р oniMi жок, шырыиы кеп кем1*р кымбатка туа'п жат- каны да рас. Осы молшылыкка мына келгсн орыс ж у- мыскерлер1 де сугына кстсе, кеш н ол колды кару кыйын- дан бермек. Сикорский осыны ойлап, орыс жумысюерлер! жу :лыска KipicKCHiue енбекакыны арзапдатып алт-ысы ксл-п ед?. Барактарды тугел аралап тзл бштейтш, айты- са ллмайтын момыи ж«пттерд1 алдагг-арбап, арзпнга мо- йыидатып койралы келш еди Bipcce свзге тусшбеген ДО
бильш. o ip s c o ws кандасын ук п а р а н болы л, Б ула н б а й ил ойынан ш ьпш ай койды. О р ы с ж ум ы скерл ерiнiц кезш ш е бул э ц п м е л е р д ! соза ал май, С икорский А кулан ы ерт!п шырып K e rri. Коштаспай, н а р а зы Kerri. бзгелер эла амандык. сурасып, сейлесе кетерлж ш таба алмай, алма-кезек рахмет айтысып жатканда, жа- кыгшыц сезш Шило карт бастап кетт1: Р а х м е т айтысып кереп не?.. Bis бвтен адам емес- П13 ссндерге. Лямканы 6ipre та р таты н болган сок осы- лай б о л у керек!.. Б1зге б э л с ш у д щ керег! нс? С сы ла й ке ду керск т е достасу керек... — д е д к М уны сы н ж урт упзшып, ж а у а п кайтарганша, карт тары с е й л е п кетт1 — С еи дер бастыктарыдмен жанжалдасып жатыр ма ед/'ндер? — деп сурады. — Ие, аздап... —дед} Буланбай, — мала, мала... Терт айдан 6epi алып келген ецбекакымызды азайтамыз деп келштк.. Кун1‘не он тыйыннаи азайтайык, дейдк.. Ш ило к ар т ыскырып к а лд ы : — Кузине он тыйыннан? — Ис, он тыйыннан. — М у н ы н не екенгн ездер !н тусшем/андер, ж ок п а ? — леи, соны icreiiiH деп отырран осы жумыскерлсрдей-ак Шило карт ерш елент урса бастады. —■ А н д р ю ш а , мыналарга к а р а т ы сен!.. Кунше он ты - йыннан дей дП .. — Б13 оны ктетлейм/з,—дед/ М и х а й л о Неволя.—Бул 6apiMisre тиеп'н эдпме. Б/рге карсы турамыз. Ол болмай' Ды! Андрей Быков, эрюмшк не айтып жатканын, ocipece, Булаибайдын не ойы барын 6ipa3 aKFapFWCbi келш, ун- Демей турды да: — Шал дурыс айтады емес пс? Бегеи адам емеспм, осылай онай достасу керек, дед!. Косыласын рой? — леи сурады Буланбай дан. Б улан бай ш ал Fa карал басы н изедь — Ш а л ы к бэле-е! — дескен дауы стар эр ж ердей шыра бастапты . — Енд! Mine 6opi де ойлаган жерден шырзды... Осылай болу керек! —дед/ Шило карт. Айтпай угыпысып, т!л жетпей калса, оймен урыны- сып, eni слд:ц жумыскерлео! онай достасатын белплергн 6ipiHruf куш-ак 6epin калды... )»4
Т ел уй д ‘1 И п е ш ш ж ап к алы Н а з ы к е ш ге б о ге ш ы р ы п с д П А л а с а ж е р у й г е тумсыгын Tipefi ж а тк а н бш к а к к у р - TiKTiH у с г п м е н ж уп р 'ш щ ы кты д а , ж а с т ы к ш а т е р т б у р ы ш - таи, с ы р а р л а п к у л толты р ган д о р б а и ы кетерш ала б е р - гендс ш о й н а н д а п осы уйге к а р а й к е л е жаткан ж а я у д ы KepAi. М ы к ы р араш тыц Ty6:pi ж у р т к е л е ж а тк а п д а й с л с с - теп Kerri. Н а з ы к е ш селт erin к а л д ы . Кетерш ал га и к ул дорбасы п еш мойныныц кы ры па Tycin жарылды да к у л i бур к ы р ап , бор ай женелдк Ж е л к у л д ! уйыткпггып, у й п а - лаклгап у с т Ь б а с ы и борап к е т с е д е , Н азы кеш козгала а л м а лы. Ж ук.а си тса кейлек, женс13 кам золм еи турса да, тс- кйрдей к а р ы р а н аязды сезбей тш дсй , калш мйын карап ту - ры п к а л ы п т ы . К ы зд ы н т а л д ы р м а ш денесш жел м а й ы с т ы р а ш ай к ап , к е й л е п н ш етеп. м-ел к о с б у р ы м ы н а н а гя е ю м к е й in к а р а й т а р т ы п турган дай сез 1’л е д 1. К ул буркы рап кегалжым б у л т к а айналыл, булт пш н- д е 6ip ж а с к ы з пайда б о л г а н д а й к е р ш е д ь Он. к о л ы н он ri3ecine Tipen а л ы п , -к ы й ракдаран б ip ж аяу тарбы йы гт капа ж акы ндап келедк Сол аягы oai аттаса, од а я г ы н од к олы м ен к в т е р in алып а т т а т а т ы п сыяк.ты. А к с а к аягы аттаган с а й ы н ж ары к д уи и еге б п - сын oip и * т к о я ты н д а й , б а р денес’шен алды на к а р а й е н - ccpuiin б а р ы п к а й та ш а л к а я д ы . Б а т а р куп бар ж а р ы г ы п сол со р лы гл гада тепп, взге д у н и е карацгыда к алган д ай , Н азы кеш с о л ж аяудан баска е ш п э р с е т коре алран д а жок. Э р 1р ек тс тана узын ж о л д ы ц он бойьш ерлей ш у б а п бара ж а т к а н Kipeuii керусж д е кезше Ы и е р ем ес. — С о л - с о л ! — д ед *1 Н а з ы к е ш , езп п е-озк Е н д *1 Н а з ы к е ш тебеден к а л а й з ы р л а п тускеш н д е , к в - зшен ж а сы к ал ай ыршып к етк ен ш д е андаган ж ок. К о л е ж а тк а н б а к ы т с ы зл ы н ы н к е з 1м е н i<ep in к алган д ай , к а л т ы - рап к о р к ы п , уй ге ж у п р т KipAi д е : — A n a , д а л а г а шык! —- д е д ь 0ai шешеснйн т е с е н не барып, стбеп’неи кулай Kerri. С о л е к е ш рас... Кыз ж у р е н ж акы лы скаи ж ок... Бул к ы й р а л а н д а п к е л е ж аткан Ж а б я й с д 1'. А п да-сан да к е з ш жуып, к а й та байлап беруден баск а к а шамасы ж ок ф е л ь д ш ер С а м о й л о в алды и гы к ун ! м у н ы у ш я е к я й та р ы п ж i•• берд?. — К е з ш 61'р ж о л а шмгыгт к е т к е ш н е к а п а л а н б а с а н , екд ! я у ы р м я й д ы . Д о г а л а с ы б 1р ж о л а ш е ш р ш е х т е н т , т е п -
шалам, idp, ондай-мундайдан кррыедайтын болды,—дед1 Самойлов. — Меш'ц колымнан келгеш осы-ак. Баска кылар амал жок. Ti3 eiuiiu уршыры жарылган ба, олде ж ш ш ш к шыбыгыныц басы айрылып ксгкеи бе, оны 61'ле алманмын. Бес-алты ай уйщ де тыныш жатсад, о да жазылып кетер arii... Ендл у nine кант... Лудсат...— деп Ж абай мен кош айтысты. Д ы м к о с жер уйде бес а й д а н артык аштылы-токты- лы ж а т к а н Ж абай ж ары к д у н и е ге босанып шыруына 63i де а с ы к ед1. 0Mip то п ы р а гы н а тамырьш теред жаи- нан, ед б ек п ен nicin каткан ж а с дене, жазылса, емаз ж азы лраны н, жазылмаса, ем с!з де жазылмантьшын Ж абай ce3iHin те жатты. С онды дтан, фельдшердщ сш- нен стер ум гп б!ржола к е а 'л ш , шырарып жФергешне редж1ге7£ д е ж ок, куанран д а ж о к . Юреиндеи Kipeiui- ге ауысып, жолаушыдан ж о л а у ш ы г а ауысып, ж ада гана И гш кттц ©пз отарыныд тусы н а келгенде туеш калды. Кудш е м ои Назыкеш лц осы отарда, телуйде туратынын биш к еле ж аткак Жабай тура тэрты п келе жатыр. Ж ал* рыз рана ж ан ы н а батып, т а р т ы п келген зары — муны эр- К1.м ш ан асы н а мшпзгенде карш -касардай icopin, аяушы- •*ык стетш д ер ш айкын с е з ш т келд1. С ол аяушылыкган opi корлаиып, opi ызаланып к еле ж аты р . Айтары кеп те аузы бак ла улы туррандай, iurreH ты н ы п куйшш келе жатыр. А ярыныц ауырранына карам ай, жулкынып келе жатыр. Оны Н а зы к е ш те осы х а л д е к е р ш едк К ы зы н ы д Typmirin ю р ген ш бай уйшед. кел in калган б:р к ы сп ак па деп далара ж уп *р е шыккан Кудше как- паFa ж а к ы н д а й берген Ж а б а й д ы сокып кете жаздап токтады. О у е л ! таиымай да к а лд ы . Bip колымен oip пзе- сш п’реп а лы п , 6ip аярын о р а й аттайтын кайыршыны б'4ры нды -содды кермеген сы я к ты едк Сол жак кезш 6ipey тамырымен суырып ала берген де колыпан шырып кетш, айрылып калрандай, шелей б а с к а н акты кез жщ}’шке ж а д н а я ж а р ы л ран жумырткара у к са п шодырайып, суыры* лып тур. С о л ^ ж а к касы ортасы н ан сынып кеткендей, куй- рыгын Т1к ш а н ш ы п алыпты. О д ж а к бел’ жымыйып, сол жак б е л « Э , коркып кегли б е !» д е п туррандай бед1*рейедь Карары/я-ан, сен бе ед щ ... — д е д 1* Кудше. Ж у р - п кс\\де суиек'лерш нукып-дукып к а лга н ы » сездк — К у- линым-ай, к ор болган екенещ ро й ! — деп, Ж абай д ы майданы паи суйдк мен... — дед! Жабай, — мен...
— Ж у р , уйге Kip, карарым. — Ж ок, шеше... Назыкеш уйде екен, юрмей-ак коя- йын. Bip-ак. ауыз сез1м бар, соны айтайыи да кетейш. Жабай жылап хбберемш бе деп коркатыидай, ыл- гый жымыйып тур. Онысы K.acipeT белпсшдей аяныш- ты, ©Mip бойына кететш зарын рана ацрартады. Бар ай- татыны алкымга келш, тутас Tipenin, кептелш турраны байкалады. Жабайдьтц уйге Kipe алмайтын жайын т у с \\ in- Ai де: ,-г I — Т ерлеп келшс1н, жел ти ер , тым болмаса, к о р а- fa i<ip, — дед*! Куцше. М ун ы сы мешмен 6ipre ж у р т K©3iHie туспейш д егеш ншгар д сп , Ж абай карсылаюпай корага Kip;ii. — Ж а б а й — осы! Buneri сы н ган казак арбадай, ш оп- рылып к а л г а н ...— дед! Ж аб ай , карацгы бурышта уюлт жаткан тезектщ yen*не отыра 6cpin . — Кез мынау акы й ьш турган. Томарды ц туб!ршдей шодырайып, кдлыцмен ус* тауга кел едк Осындай куйге уш ы р ар ан Жабандын. не св- 3! барын ©3!*ц де туешш отырран шыгарсын, uieuie... — К ай теш н , карарым, не айтайыи... — дед1 К у ш п с жыламсырап. — К ан теп 'ш бар!.. Н азы кеш тщ ©Mipin ©KciTin, коз жасыиа калм аны к... М андайда калы ц сорым д а . . . — деп, Ж а б а й к ур еж т, аз рана доклады да — тым б о л маса, он ею Mymeci тугел, м угед ек емес 6ipey козле- сер. Ж а б а й епд1* елгеи K ici,— д е д к Ж а б а й - е н д ! ец сонгы се зш ай т у г а ы нрайланганда а к ы - рын га н а ж е р у й д щ eciri а ш ы л д ы . А р ж а ры п д а KiM б а р ы K e p i n C e c e де cciKTi а ш к а н Н а з ы к е ш еюенш с е з ш о к а л г а н д а й , Ж а б а й К у ц ш е н щ б к п е г ш е и устам а л ы п , к.оз- р а л м а д е п е и б е л п б е р д к Енд'1 M i n e , к о р а д а e n iK iM б а р ы б а й к а л м а г а и соц, .Н азы к еш у й д е н ш ы гы п, 6ip-eKi. а т т а и т о к та д ы . Т а р ы д а аттады, тары д а токтады. К д м ы с б а с ы - иыц с ы б д ы р ы н ацдыран едп<тш л а г ы н д а й , аягын т ы к ы р - сы з б а с ы п , е л е ц кагып, а у ы з к о р а н ы ц кдкпасы на ж я - к .ы л д а д ы . Т а с бедер1н ш ы м ш ы п б а с к я н е л iк б а л а с ы н д а н . бар д е н е с ш д о сергек те ш м й р а к с у л у л ы к бар екен!.. >К а- ры кка ж а к ы н д а р а н сайын к ез ж а н а р ы тутанып, б а р д е- neciH iii с е р г е к ш ы й р ы гы н т у р г а и ы б е й к а л яды. А ц к а у ж а с карац гы к о р а д а адам барын а б а п л а т а н да жок, к а р а т ы т у к т р д е н ж а л г ы з к ездщ к а д а л г а п ы п есглнгеп д е ж о к . Д ы б ы ссы з козгалып, кораныц какпясыиа барып таса- л я н д ы . Д о н е с ? каггдай с ы л а п ы п е с к е н , гпашм к а л а й у з а - 1*7
рын кеткеы !.. Д алага карады , K ep rici келш, тел wipe кара- ды. Э л д е к а й д а н сыкырларан а д а м аярынын ды бы сы н ша- лып к а л д ы да, таги да с о л е л ш т щ дагындай ж а лт етш бур ы лы п у й г е карай кетп. К а й р ы л ып 6ip карэды да, уйге к:рд1. Ж а б а й д ы и . ж урепиде э л д е к а й д а телмлре караган eKi кара к е з бен кыздын Tin-т !к г у л Fасы рана калды . — Ал, енд1 кош б о л ы н д а р ... — дед1 Ж абай тура 6epin. — ISip кудайдан баск а к 1м ге екпелейш!.. — Н е; айтайын, ш ы рары м, не айтайын... —- дегеннеи баска К уц ш е де ешнэрсе айта алмады. Уэдем1з— уэде. Кудайдьщ буйрыры шыгар д е у ана сорлыга да кыйын сдь Тары д а 6ip енксйш, 6ip ш алкайы п ж енеле берген Ж абайна к а р а й да ал ран ж ок ... О л оиы карамаса да ке- pin о ты р га н д а н ель.. Ж а б а й ю реш м ердш ж о л ы я а д ей ш 6ip токтамастан, артына б ;р карамастан келш. А у ы р жуктен аркасы бо- сап, тез ж у п р ш кеткендей к е р ш д ! езш е. Ceprin, серп tain, ж еш лденш к а л га н сыяктанады. М ун ы сы , б;рзк, ©3iiie-©3i ток,тау а й ты п ке л е ж аткандагы cea in y i едк Оны т о к т а т а койып, езш -е з! тындарандай болы п т ы на калы п е д к iuii алау-ж алау е к е н . 1ш;нде 6ip нэрсе б а л лы п ка й н а п , б а р денесш ©ртеп б а р а жаткандай сез кпд]'. От ж анагы к а р а т ы корада тута н ы п едй Ж абай сол от туташам м анайдан тез!рек алы стары сы келш, аярынык ауру-сауын умы ты й, катгы ш ой и ац дап кеткешн eim i бш п тур. Ж о к , о л м ала 61'лгеи! B ip a к, ез|‘мнлл кеш л е з г е г е жорып ед к С о л отка э л !'д е с у с е б е т у с к /ci келш, © зш е н -е з! тагы с в и л с с in кетп: — Д уры с 1'стедш Жабайым!.. — дед1 Жабай взше- ©з!. — Сорлы бишаралар уэдекпз бар ед1 деп, ж :.псп тусалып отыра берсе кайтер ен? K im бипедк будар yuiiii м-еи де колынан б;рдеме келетж адам шырармык' Э л ле... тубшде Назыкеш 6opi6ip маран буйырманды деп айт- тым ба? Ж ок! Куда иFa анык, б \\р Назыкешт!н кор болма- уын ойлап айттым! Мен муны ек алгаш кез1мшн байла- уын шешш тастаканнан кежн ©31’мд1-©31*м айнадан керген жерде айткамын. Тукыл мушзге усап шодырайып тур га и кегнммен Назыкешке карамаспын деген ант еткем... Жок* муным дурыс болды. Енд! ©31 м кай шукырга кулап кетсем де мейл!, Назыкешт!* ала куладым-ау, деп вкшбеспш!.. ©3i де ер?мдей болып вскен екен! Юмнщ барына екесдн, К!мн:ц барьща?.. — Жабайдыи даусы осы «Кiмнiн бары- naJ» дегенде капа шырып Kerri... J88
ЖурНьшии осы арада госьш тура берссм иныма олдо- ислер кслер деп оескешп, Жабай осы арадап eni шаки- рымдай жсрдеп бскетке жаяу тартты. Акырын козгалгги кара иокагка алыстан сузые карай ту pi-ап е;б кара кезд! селен жок. Алрыс айтып карай ма, кыймай карай ма, танданып карай ма, элде эшейш аян ма, оны Назыке Ki rin v :\\\\ до бллмейтш еды. Ж абай суйретитш бекегке ж сп к ен дс мунда ту н еу ге токтакан Kipeiuuiep ол! о р н а ла сп а р а н скеи. К ец а у д а - нь:д im i ы кы -ж ы гы шана мен к о л in, шан-шуц ж а к ж а л - даскаи а д а м . Б ул Игйик бекеп ед к ¥зын-узьш уш ш ы м уи салгы зы п , анналасын бшк к а р а у камыспен корш аты п тастапты . А у л а осы рана. К ы р басы н ан кулан т у с к е н узы н -узы н ш б п маялары ту м сы к та р ы н осы кец а у л а н ы н re p in e r ip e n токтапты . Б !р н еш е ж е р д е к1рмен е л ш е н ш шоп саты лы п жатыр. КерЬгцескек дауы стар да сол м а ц а ft- дан басымырак, шьп-ады. — Ой, кудайьщ бгр ма, жск па? — А лд ы на келсш! — Умыта осыиды! — KipiuHiH басы rin ri кетерктген де жок кой! — дескси наразы дауыстарра Cip- а к жауап кайтып тур: — O il гы иы н! Оттамай, акш ан ды окел! Бул ж ер д е калжындасу т у п л , салгыласуга да уак ы т жок сы як ты . Ошейжде нам ы сы на окай тиетш ев зд ер етеуа ’з к е т ш ж аты р. K ip басында ту р га н ло’ п т т е р о и - дапды елсм ей тш , кулакка й ш е й п н тэр1здй — С е зд ! кой, акшанды окел. А лм а сан , барып тур ! — Ж ауап осы -а к. Шепи кем влшеп, акшаны артык алдыц деп дау- ласкысы келгендерд1‘ Kofliuri жакта кезепн кутал турган- дар да тез ысырып ж1берд1: — Б ы л а й ту р , шырак... Д а у ы н б о л с а , бид!н е зш е б а рып айт Ор К1рдш басында жялацдап турран екi Ж1пт, шепп* солк, егк1з1п тастап яиберш шрддц басы тенеле берген- де-ак: — Э к е т ! — д еп , шегт аударьш тастайды. — О н е ю лыйын! Мына 6ip Kipemire дал бугш жеTi тыйыннын. шеб: де жетер -ед}, б!рак, OFan сатушыныц уакыты жок. Kip- re канша шоп Tyciri Kerri, толе де алый кет: —■ О н ею тыйьш!.. 189
Ш егт тщ шашылранын ж ы й н а п алута да м урш а жок. Bapi к а р б а л а с , 6api т ы р ы л-т а я н ... Э р м м колы на лскке* н;н к у ш а к т а п алып, 6ipi ш а н к ы л д а п , 6ipi м ы цкы лдап, e3i- мен 031 ур ы ссы п бара ж а гы р . К еш е-к еш е болы п шанака б а й ла у лы ту р ран еп'здер э р ю м ш н куш акта ран шеб!нен узын п ’л д е р 1‘ м ен орап алы п, 6 ip ж у л ы п калады. К!реш ;лср ©пздермен де урыссады. в п з д е р ундемейдк.. Б у л д а л а п ь щ ем1ршде д э л д ж деген б]’ рнэрое ол! жокка тэн . Э р nopceci азды -кеп п* шамамен рана таны- лады. О б а л , куна, аргык, к ем , нам ы с, кек, ар-уят деген- дердщ .6opi д е одпы лы -солп ы лы , кейде ерсбена’з асып тусш, к ей д е ш олтаддап ж етп еи ж атады. Сол мшезд* да- лага к е л г е к Kip мен кез T im i © p G iiin Ж1*берди Б ул да ла - д а .,е ~^е к \\ с а Уд а ’ °Делет, за д д е ге н д е р д щ де жаны оеын- даи. T ic к ш д е , куш шмде, 6 o p i со н ы ц колында, таразы да сол. Б а б а л а р заны — oai з а ц , е с к !р ге н саГ1ын ардактала туседь С он ды ктан , Kiperui с о р л ы л а р боска дауласагы и од», с л д с л ш ш , есепке а л ы н б а й т ы и кептш колында нара- зылык капа бар. Таны с 6 ip ev кездесер ме ек ен дел, Жабай леер уй- лерд1 а р а л а п кета. 0здер1 тарты н ы п келе жаткан Kipe- нилор б у р а н жылы ш ырай керсеткен жок. Угпр-уж р оолын у и л ы г ы п , б|‘реулер K eid p in койы п курт ургтап, 6ipey- .»ер тер леп -теп и п п шай со р а п та сы п отыр. Ет жеп ж аткан - дпр т а б а к к а n iн xipece туйл|'гш , бастарын кетермейдк ш ыкш ыт c y j'ie x re p i бул к -б ул к е т ш , кулактарын рана к ы- мындасып к о я д ы . Там акгары н ж е п болрандар кунн'т су- ыктыгын, ш еп тщ кымбаттап бар а жаткандыгын, осы кы с- хыц аякы ж у т к а сорарын сез кьглы сьш отыр. Ж утк а к а р - cw TVPa P ш а р а жайын ешк/м айтпайды . Bopi д е 6 ip а л - -кшьгк ж а з г а н ы болат та десш , у м п г а з кумтж идк — К у д а й д ы к куд!рет/не 6ip т а н калатын жер1м ЖУТ к е л с е - а к малы кеп бан д ы к ер м ей , кедейдш ж а л - гы з-ж а р ы м ы и карий кетет1ш неа* о с ы ? — дейдк м андайы кырты с-кы рты с, бес-сандыра са к а л-м ур ты бар, cipcm d ка- ра kici... Ж у т т ы и осы 6ip м ш е з ш е т а ла й кездесш, т у е ш е алмаи кой ран жумбгнындай eTin сурайды. ш \\р к ш , б\\р байдыц м а л ы маран 6iTceL — дейд|* 0иР'7ы к ° е’т , к ы сы к кез ж iг !т. •— Онда кайтер ен, Игиик болар ма ей? б о л м а с ем. П а й лы гьш алып, И г Ы к т т н ruiiit, к а и ы р ы п берер ем... ЛтаШ1 .ыц басы, кайырар ец! 100
— Ж о к , сви тер ем! — Сопла, байыгак сон не кы лар ей.? — М е н б е ? . . — деп, ж*1п т о й л а н ы п калады. К о л ы па б аилы к, т и с е , не 'ютейтшш б ш м е й т ш до сыякды. — Б а й - лы гы н б е р с е , не ктейтш*1МД*1 к у д а й ез1 бшд'фер с д .;- ау... — д с п , сенср-сенбес бегеледд д е : — Ецалдымен к.еи ды лы п т у р ы п ш еи шапнызар е д ’ш . . . — дейдк — Ш е и ш апды зар ед‘ш д е г е ш дур ы с. Б ш п а& тты . Ш еп а з к ун кере алмайсын ен д д !— Aecin, касындарылар ш ула сы п кетт1. Ka-aip наулы ш ы р а р ы п , алдары ж а з д а шын-ак, ш в п шабатьгндай, б а ста р ы н кетерш алып, е к ь леши барады . К е ш п е л i вм|'рде тур акты а р м а н н а умтылып, т а б а и д а - * сын *1з ш е # тусш , гуптеп со л а р м а н ы н а жетш у й р е н б е г е н журт, 6 ip A i айтып, oipre Kerin, ак.ы ры сол швп ш а б уд ы ц KCpCKTi ж у м ы с екешне у й м е л е с с к алы п ты . « Ж а з ш ы к а умытый кстпесецдер, бул да 6ip и п л н с п жумыстыц н ы ш а- насы е к е н !» деп ойлады да, Ж а б а и б у л уйден таныс а д а м к е з д с с п р с а л м ай шырып Kerri. Е к п ш п у й д е н Ж абайра си б i-p к у тп еген адамы к е з д е с - Ti. Л к ж а у л ы к т ы ц уст!нен б а с т ы р а ак. тубгг шэл1 ж а м ы л - ран, д е н е л ! э й е л квп еркект1н о р т а с ы н д а ук а з м у к а ю л ы екен, ш еш ш беп зт де, тамак. та iiuneH отыр. — Л п а -а у , тым болмаса, ш а й д а ш педщ гой... B ip ш ыиыаяк, iiu iu i,— деп с е л д 1*р к а р а сакалды к а п с а г а й - лау адам э й е л ге карады. Эйел ун д еген жок. ©з халш е тан-тамаш а болып, тус1- не де а л м а й , сене де алмай о т ы р г а н сыякты. © з о й ы м е н рана б о л ы п оты рран адамныц э д е т ш ш с , к©31 де к а с ы н д а - FbbiapFa т у с п е й , элдекайда к ы д ы р а карайды, кврм ей к а - райды... К е з 1'н е с е н е алмай, Ж а б а й д а 6ipa3 турып к а л д ы , Ж о к , о с ы н ш а уксас адам б о л м а с к а керск... С о л... К в - пей б э й б !ш е !.. — Л п а й - а у ... Ci3 кайдан ж Y p c i з ? — дед1 Ж а б а й . — Ж а б а й м ы с ы ц , к а р а г ы м ? — дсд1 Квпей kim екешн даусынан таны п. Жарым кендл! epin журе бергендей, кезшен ж а сы да барлап кегп... — Б а я н д ы , сырылып орын 6epiHUiepiui Ж абайра... B cp i келий'... — д e д i Квпей 03i д е ы с ы р ы л а 6epin. Ж а б а й а к са к аягын эрец а м а л д а п , касына о р н а л а с - ты ры п, К в п е й г е ж акын бары п о т ы р д ы . E rw in ж ы л а п >Ki- берген К в п е й кезш ш жасы м о н ш а к та п ксткен бойы Ж а - 101
байды у з а к кушактап, ек i б е т ш е н кезек-кезек суйдп 6з мукыи ш акканы да сол, Ж а б а й д а и KeiuipiM сурараны £а сол ед!. К о л е й ж ы ла л квр|*скен ж /гггке сол арада отырган ад а м д а р д ы н oopi до кеш 'л аудары п, тез жен сурасты. Ж а б а /i жэн1н айтканнан к ей (н : — Н , сол жгпт ед1-м де... — Е с т ;л едж... ~ T ip i калган екена'н, эйтеу|'р... — дест!. Ж а б а иды к тандана к а р а п , сурауга бата алмай отырганын сез;п, Кепей ез ж а й ы н анта кел!п: . Б а ла ла р м ен сыйыса а л м а й , терк!шме кешш ба рам... М ы н а у Баянды деген меш 'ц жалгыз /шм бола* ды... К о ш )р ш акеле ж аты р,— д е д !. К а р а басымды акеле ж а ты р деоейгш, апа-ау... Нецмен кеил’п келе жагыр ен?.. У я лса журт уялсын, сен нелеп у я л асын?.. — дед! Баянды. Уятырак. куйге ушырап е л ген Жуман байды шама келгенш е дабы расы з жерлеп, ж ет:с ш етш геннен кейш, сакалтаи-сакалтай кунезер б а л а л а р ы ешш алысу жайын колга а лы сы п , тарбайысып к а л ы п ед{. Bopi де бул кун- ге дей:и байкалм аган ж:гер к ер сетш , катты Kepicri. Ешш Жайын н еш с жылдан 6epi ойланы п-толганы п жургендей, днуга б эр ! д е 03ip екен. Арты к. ж еген, кем жегендер|'не ле.ин Tiain ж ур ш п . Катын а л ранда бермген калын м алга декш е с е п т е у л ! екен.... Онын уетш е, б/рнеше боранга сок- 7Ы1ып с е л д .р е п , э л 1* де кауыпте турран малды тез 6 ejiicin алып, эр к 1*м e3iHiKiHe не, озЫюне бас-квз болуы керек бо лып к а лы п ед?. Кезск бас жарысып, кезек жешеш жаткан Жуман оалалары огей шеше жеш'нде рана б!рауызды екен. Ба- ласыз катын ешнэрсеге ортак емес болып шыкты! Dip мезпл озд i-031* твбелесед! де, енд! бip мезпл катында- РЫн Кепеи сорлыны туртпектеуге жумсайды. Бейт'л ауыз оайдьщ -кыздары, куш кеше имент журетш келш- дер1, енил усп’нде Кепей сорлыга кутырыньш ксл!п тшеетш б олды: ui.1,7 (л и с ,н осы кунге Двйпг енип‘ берп’збей келген! Се- ! ^ Р с^ ры ннан баР мал кы ры лы п жатыр. Шал сен! кар- Каоакеге’гш3 ^ 30 ЛеП каррап К€ГГГ,?~ Калган малды сети ддеедл!! ккааши шимы1к-гТаоиЛЛшПапжыалтдыарс*каешн шкантды/ иедлатрн. е н барып ал! — а и .ж ер д ей шыедан к елш д ер ш е ешнэрсе батып айт- IW
пап, ©3i к.ай м ы га журетш К е п е й б у л кер1стердт уст1 н д с чоргандай бугы п калып едь А к ы р ы шыдай алмай in ic im хабар ж ^ б ер ш , буп н б'фж ола к е т ш т е калды . А рсы з к е л ш - дер алы п ш ы ккан жалгыз сан д ы гы н а денш т и т н к а лы п - ты. G w ip i ы лгы й уялумен, ы к т а у м е н oxin келе ж а г к а н Кепей с о р л ы ец аягында euuiicia д э н е ц е а з теркппне кбайту сыякты е н улкен уятка уш ы рап, елп е жоламай, б ек етк е конып, т у н д ел етш журш кеткел1 оты р . К епейд'т е с е ц п р е п к а лга н д а й болы п отырганы д а о с ы д а н едк — Э к ен токырауын бойы ндагы туйелерге K eiuipuire- ;ii т е р т а й б о л ы п едк.. К д б а р с ы з . . . — д е д '1 К еп ей . Ж а б а й у нд е г е и ж о д . Т ер езед еп «Баянды бар м а о сы н д а ? » деген айгай ес- •плдь Т е р е з е г е ецкеш л са лт м ш ге н Сир.аднм ты к ы р ш ы п тур. — Ы б ы р а й го й !— дед! де, Б аянды сырткд ж у п ’ре шьпеты. Ы б ы р а й к ем ip мен мыс к е н д е р ж тасудыц б е ;и р е т ш а л г а н , ж у з д е п к влж ж у р п з ш т у р г а н Kipemi е д к O v e j i i бес т у й е д е н бастап едг К а з :р у ш ж у зд еи а рты к к е л ’ж айда иды. K e 6 i Игипк сыякты б а й ла р д ш де, б1рл1-ж а ры мд а га н кедей ауылдардыц к елж тер *! де бар. Ы б ы р а й д ы ц к е л ‘1ктер*1 м а н а т ы Ж а б а й бар ы п к е т к е н , Ы азы кеш к а лга н отарда о н а ш а туней дь К в лж тщ Ke6i e3in iK i б о л г а н д ы к т а н , Иг1л1*к о л ж е р г е белек б е к е т с а л - ды рды . О н ы н еп'здер! де к о р а д а ту н еп шыгады. Б а я н д ы сол Ы б ы р а й д ы ц устасы б о ла т ы н ед к Уйде отыргандар Ы бы райды ц элденеден кы сы ли п , катты д а у ы с т а п свйлегеш н ccTin, абы рж ы п к а лд ы : — 0 з г е ж урт мурнынан ш анш ы лы п жургенде най- к а лы п с о н д е н е т ш не бар? — д е г е ш еетш едь Б а я н д ы н ы н к уб 1р -к у б :р кантарган ж а у а б ы н а : — Д у к е н щ каз1р к елед к С а т а й ауырып к а л д ы . Оз1р отыр! Т е з ж е н е л !— деп, аты н катты тебййп, д у Ы р летш ж урш кет кеш' де есплдк Б ая н д ы уй ге салбырап к1рд1 де: — A n a , сен еид! К ар атай е к е у щ журе б ер есщ д ер ... М ен K a3ip Карагандыга карай ж уретш болдым. Ж у к ш аналар ж олд а калып ж аты р дейдк.. Ыбырай кы сы ц- кырап к етп ... Сатай да ауы р ы п калы пты ...— дед? Б а янды. — М а га н карайламай-ад кой... M cni кантесш, к а л м а ж ум ы сы н н а н ,— дед[ Кепей. 13 Мусрепов If. т. 193
Бул уйдег1 KipcmLnep бырдай бон упктап кеттк Энп- мес}з, epTerici3 тез уйкхап калды . Теоек те жок, шешшу де жок, арю м отырран жер1нде тымактарыи бетше бур- ксп, катыи калыпты. 03i уиктаса да колы уйктамай, о жер, бу ж ерш тырналап койып жаткандар да бар. Арык кара саусактар иек астьша б1ткюн сакалдардыц тубше кеб1рек барады. Ke3i бакырайган, кесск денел1* кара ж'\\- пт Каратай да уйктап кетп*. Оныц аркасына аркасын Tipeii Баянды да жатты. Ж абай га акырын-акырын ары- зын айтып койып, Копей отыр. Eiuu оныц арызын айтьпт, муцын шакары осы Жабай сыякты кем-кеп'к болып кдл- гандай, euinopcecin букпей, буркемей, керген зэб1’р;н сол куйшде айтады. и— Барканда да жылап барьш ем, eiwi мше, жылап кайтып келем. Оида бармаймын деп жылап ем, eiiAi куып Ж1*берд1 деп жылаймын,—дейд!* Кепей. Бiрд{ айтып, 6ipre кепи отырып, Кепей: - - Ещи Назыкеш сорлыныц Kyui не болар... Ынтай- ларыцды танып куанып журупп ед1М. Калан болып жур араларыц?— дед1*. Тендес адаш и а тура сурады. Жабай аз Fana Kuipin калды. Бул сырын ешк1м бглмейд]* деп ойлайтын едц Копен 61’летш адамша, сэт- ciaaiK барын бьтш, кайрыратьш щешесшдей кершш су- рады. — Енд! орайымыз кайдаи уйлессш. Тур1мд1 керш отыргап ж оксы з ба? Бупн барып айтып кетпм,—деп Ж а бай да шынын айтты. —- 0:ii м де майадаи солай ойлап отыр ед1м, — дед1 Koneii. — Ж 1пттш. жйш-ак айта алатынды айтыпсын. Жабай бул женшде ешюмшц мактау-макулдауын i3- демесе де, Кепейдщ унатып калганын e3i де жек керген жок. де журспнс шоктай басылып отырган Назы кеш Kyftiri азырак бэссндегендей болды. Баска казактын колынан кслмейтшд]* ктегендей сезшдк Баяндыныц дукеш тун ортасы ауа бергенде осы бе* кеткс жетш едк Сойдак Tic, ж а л а к epin жас лапт уйге Kipin: Осында уста Бакен бар м а ? —дедк Баянды басын тез кетерш алып: “7 Айтбаимысын? Журешк. Шырагым... Сандыбай да кслд! ме. деп сурады байпакты еттн киш ж а тып. — Келд1, Боке... —дед]' Айтбай. 194
— M em Карагандыра дейш мш пзе кетсендз кайтер екеи? — д е л 1 Жабай Баяндыра. — Жалрыз 6ip ж ездем болушы ед), каз1р кбм1рде екен... Содан баска барар же- р’ш таусы лы п тур... — Е , жур, шырарым. Д уксн н щ imi кец. Ж олшыбай оржерге токтап баратынымызга нетлесен, жур, — дед1 Баянды. Ж абай Кепеймен коштасып, Баяндымен 6ipre Kerri. Алдыцры жагы болжалсыз, ар т жарында карайлары да жок, ум1т-тоуекелмен кете бердк Б екеттш кец ауласынаи шыра бере, юре жолынын. ус- пкде келдснец турган eid агаш уйд*! корд*! Ж абай. Kim- кепе-киикене терсзелершен ж ары гы кершедк Касы нда ci- лейш, табапдап ©пздер тур, адам дар жур... «Баяндынын дукеш керемет кой!», «Ыбырайдьщ ыры- сы Foil!» деген юреинлер арасыггдагы куцк1лд1 ecirce де, Ж абай 03i керген жок ед1 эли Сол «перемет» осы eici агаш уй екен.н енд! тусшдк А лдьщ ры агат уйдш а р г жа- гыыан келш , ecirin ашты да: — K ip , шырарым, — дедi Баянды . 0 з1 сокыиан icipin, eciriH ж ауы п , салткысын салды д а, устшдеп 6ip киер кшмдерш шешше бастады. — KopiKTi баса бср, Айтбай, — дед1 6iore келген элп сойдак Tic бала ж1птке. А г а ш уй сыкырлай крзралып жур in кетг!... «Баяндыныц дукеш» депен К1реш!лер арасында атак- ка ш ы ккан , Баяндыныц ©3i ойлап тапкаи iidpceci едк А чряшкы кезде Баянды Ш ля! мен Ак-буйраттыц орта- сына орнаткан Ыбырайдык устасы болатын. Арба-ш аиа- ныц бул манайга жана к*фген кез1 болгандыктан кый- рауы д а жш едк Бес-алты айдын шннде-ак кыйраган арба-ш ан а дуюеин'ш айналасына Tisijiiu калды. Шойын каккан агаш 61'лектер, аузына тем'ф-толке салран араш доцгалактар тас тарткан Kipere шыдай алмай, кыйрай бердк К асы на eid Ж1*пт к.осып бергенмен Баянды ул п р е алм а йты н болды. — Д кл п р болып, жолда тонкай ы п цалдык. Бзрдеме кылып, !лдс-алдалап бер, Б эке... — деп, жалынып-жал- пайып, баска юрсинлср де к ам ай берд{. Жолдан аз Fa- на буры е, ею кыоканын арасы н а орнатылган дукен мен wipe жолынын арасы арба-ш анага тырындалып каллы да, к:;>ешппн дукенге жетуппн eai мун болып каллы . Кью тускеннен кеГи'н бул хал TiiiTi ауырлап Kerri. Б аян ды icy ’s3* 195
Hf-ryiii Kepi пн токгатпаганмен, шамадан тыс жумыека ол\\ келмейтшш кер:п, 6ip куш Ыбы райка былай дед1: — Ещп бул дукенд! тастайык. бГржола, — дедк ойын олактау айтатын, 6ip дога адамныц эдетшше орашолак бастап. — Е, неге? Кутырганбысыц е з щ ? — дощ Ыбыран. — Мен склем катып, болдым калжырап. Тасыкапык зыдей кек тас. Арбаларыц— арба емсс, шаналарыц- шана емес. Бэрш жыйнап И гЫ кке бер, швп тасысын... Муныц не айткалы коле жатканын ангара алмай. Ыбыран бфнеше суpay 6epin ед|“, Баянды оран жауял кайтармай, ез ойын антып Kerri: — Сеи макан 6ip агаш уй кыйдырып бер... Берекелеп смес, ака б ;р заводтык лавкеа’ бар рой, сол сыякты ск; кабат такта йдан кыйдыр. Агаш уйд! боренеден ж аса га и шанара орнаттырып бер. Терт е п з жекл'р... Тары б:р пар виз темip ондай-мундайьшды артып алып ер;п журегм: болсын... — Е, клйда кешесш, кайда KCTiiCKciH? —дед1 Ысы- рай. Баянды буран да жауап берген жок, ез ойын англ бердй — Сеи ayejii жарайды денл езщ ! «Ал, жарайды* ме, жарайды де калуtoriлей!.. Сен тары 6ip агаш уй кый дыр... Агаш, тактам арткан ек! пар епз оран да ерш журсш. Соны мен неше пар болды e3i? Жеп* пар болды ма? Сонда мен сенщ к1ре1ш‘лерншен 6ipre кешш жургтш болам. Кыйраран-сыиганыцды ж ол устшде жендеп бе рем. Уш ай шпнде барлык K.ipenniH шаналарын текнрлец берем, — дед i. Ыбыран шошыиып калды. У а кы тыида дсмалып, у а кытымен тамагьш шгпегел! алты ай болтан устасы шатаеа бастаган екен деп калды. Елаз жерде жалгыз уй калган адамга жып-шайтан б!р кездеспей коя ма дегеи он келдТ — Шананыц жетегш ж1ппсн, бураган талмен байлал журген Kipen тукгсе турмаиды. Енд1* 6ip айда отырасмн шонкыйып... Айтбай, токтат KepiKTi! — лею Баянды. Алкынып дсм алып, уЫлеп турган кер1к токтады да, шатынап кызарган кемip оты кезш кысып, калгый бас- тагандай кершдк Ауыр балкасын жерге тастай бер:п, куйел! колла рын cipi белдгмшеа'нс cyprin, мацдай терin жежмен бip суйкей тастап, Баянды тура келдк Осымен KepiKTi б1ржола токтптып, тастай ма дсп кауыптежп: 196
— А л , 6ip агаш уй уста дукеш* болсын... Екжип агаш уи неменеге керек?— дедд Ы бы рай. — Арбалары н мынау кыйрап жатыр ма? Ж аты р!.. Енд1 б!р айда шаналарын кы йрап бола ма? Болады !.. Екншл агаш уйге арба-шана icrefrriH у111 шсбер тап! Тактайлы арба, тактайлы ш ана з'стейп’н болсын. Мен з а каз к.ылып турып тем!рлеп берем. Ана заводтын. е з ш щ арба-ш аналары каидай? Сондай болады. Айтбай, бас KepiKTi!.. Енд1* ол Ыбырай га д е т с а у , улкен 6ip акыл айтып огырран адам керлпп кеттк Баяндыра канта са л м ак салганмен, арба-шананыи ж айы оныц взш де бунап ж ур едь О дан-будан курастырыи, арзанмен амалдап келген арба-ш аналары осы кыстан калмайгынып езЁ де 61л in журген. С ол кысылысынан Б аян ды куткарралы отырра- иын туе:н е калды да: — Ж арай ды , Бэке, болсын д егеш к ,— даш Ы быпай. BipaK. ©3i уш ш емес, Баянды уилн шыгынданайын деп отырранын урындыргысы келш, осыиыц езш уза к. орагы- тып, к©и сезбеи айтты. Bip д о га Баяндынын ку лакына KiprcHi осы «болсын, Боке!» дегеш болмаса, Ы бы рай узак. ш арлап келш айтып едь О сыдаи он бес кун ©ткеннен кеГпн, Баянды айткан ек\\ «акаш уй» Ак-буйрат заводы нда жасалып та калы п едк Инженер Некрасов куймейтш KipniniTeii к о р ж т т ас- тыи тесен бердг. Eiri жарында екБеюден терт тсрезес} бар, кер:к алдыцры жакында, eciri ар г жарында. Тебеде тем]рмеи торлап койгап, бвш ке сыяктаньш 6yftipi бул- тыйган ei<i шам 1лул1 тур. Баяндыныц ез ойындагысы- нан кош uirepi болып шыкыпгы. Жацакы Ж абайды ц келin K ip re iii— eKi агаш у й д т алдынкысы, уста д у к е т ед1. Т ер де керiк, квр!к алдьГнда улкен твс. Боренеден кса'лш алынран отырныштар... ГргеЫне аздап муз кат ка», ж апсары на кырау турканы болмаса, казакы уйден аргык кврпнп кет* Жабайра. Э :.;н!к Баянды уста екешн осы д у к е Hiндс толыгырак сезш е !ндей Баянды да ipuie* и;п КСТТ1. Ы бырайдан жолда токтап кал ш шаиаларка немсне керек екенш сурап алран Баянды кержпн алдына б!рне- неше кы ска тем:рлердЁ тастап, ipгеле жатка» ccki, ж ац а габан тем . рлер in аударыстырып карады. BipiEt кый.май- тындай. 6ipiH.e сеибейтшдси каранды . — Осы Ыбырайыц мен болмасам, 6ip Kyai иттей 197
улып калад ы, — дсд1Баянды.— Неге екенш айтайын, мен cni кунге суранып кетш ем, он бес шанасы жолда ка- лыпты... Баянды 6ip он кун ауырын калса кайтер едз ол? OKeci eici елin, ею TipLiin, oip жетщен кейш кайта елгендей бол ар еды. Жок, eiuu Баянды бкад1 оны! — дсп сук саусагыи шошайтып алып, есжке карай айбар шекп'. ^ Жабай мырс етш калды... Оныц квз алдына кайта* кайта олш-лчршп, Kipniri орем кыймылдап жаткан жуан 6ip шал келдк Дэл осы Баянды айткандай болса, бул шал Жуманнан да артык уятка ушырайтын сыяктанды. Сонымен 6ipre, C03i де, MiHe3i де ауыл казагынан бас- кашарак, тж теу шыккан Баянды Жабайра унай бас- тады. — Сен кулме! —дед! Баянды Жабайга. — Ыбырай ор айда жеткззш берем деген ж уп н жетюзш бере ал- маса, завод жагасынан ала ма, жок па? Алады! Ол к,урт кайнатыгт жаткан завод емес, мыс агызып жаткан завод!.. Бедрет алдыц ба? Алдын. Дабай, орында! Орык- дамайды екесз’н, штрап! Жуз пар ©ri3iiriu жалакысын ба- кыртып отырып ала-ала ма И п л ж ? Алады! Айында or. оралам дегесш, орала алмасац оз обалыц езще, келж сс- нiн колында болды. Дабай, сал санап! Сен бала бшмейет элi, кыл кет'рд1‘ц алдында кешшлж болса- - болар, а к т а араласкап жерде ондайды бишендП Ш отты сарт етюзш калды ма кагыгг, 6iTT i! Ыбырайдыц экеа неше рет ел ген болады сонда? Жабай езш щ б1лмесппнен уялынкырап калып: — К,ыйын екен... Тарын екен-ау...— дсдт — Маган кушме елу тыйыннаи неге берш отыр? Ол! 6ip сомнан 6cperin болады! Сен езщ жылына отыз сом алып, керш пе ен. Жуманыннан? То-то! Алган жоксыц!.. Сырттан дукеннщ eciri кагылды. Баянды eid бьтспн Typinin, сейлей журш, ©3i барып eciKTi ашты. Казакуил сэлсм бсрш, теменп ерш шелпиген, кызыл бет, арык адам, Сандыбай шебер келш юрдк О да ыкшам кишит, dpi белдемше байлап алыпты. Жабай оиык а-рттагы «агаш уйден келген!н де тусшдк Typin алган жешнде, жыртык тымагыныц тебес!нде белдемшеш'н ышкырьшда агаш жацкалары кершдт — Жылкылы, бай, аманбысын? Куй калай? — додт Баянды калжьщдай амаидасып. *“ Коп болса 6ip жылгы ецбепм шыгар кеткон... J98
fctoiiuuKi тугел болса, сен осы калж ы цды койсан екен... Насыбайын бар м а?— дед! С анды бай Баяндыиьш кшм салатын ж эп и п н е отыра 6epin. Сандыбай жарасынын» аузын ты рнап алгандай, томы ры лгалы огыр... — Й емене, тагы да ш ыгындап калыппысыц? К абагы н катынкы кер1нсд1 гой,— дедд Б аян ды насыбайын Cepiri жатып. — Сорлы -ау, айтпап па ем ? Санды бай Бая! тыга берер ж ауабы и тура айтпап, ез'1мен ©3i кенееш Kerri: — К ы рсы к деген 6ip айналды рса, шыр айналдыра- гын эдеп* гой... Кудай урып, к а р т к а уттырудан бастаган сон, не оцайын!.. Екеуш уры ал ды ... Енд1 калганы онеу- ri боранда айрылган ж ы лкы ларды ц пшнде кепптЕ Одi кабарсыз... Ой, мешц м авдайы м а сыятын мал ем ессш - дер-ау д еп , 6ip кергенде-ак айты п ем... Куда иды я ез мандайыца бергешн канатах кы лм асан , солай болады foh...— д е д к — Сен ojii де мешц Т1л)мд1 ал , — дед1 Б аян ды .— Ку- н'те он тыйыннан болса да ж ал акы ц ды неге альш отыр- майсыц? Ж у з шанага уш кулы нды бие дегсн немене? И гш к пен Ыбырай куда» алды н да да тук бермейд! с а ган. Осы айтканым келмесе, м е н 'т атымды баска кой! - деп токтады Баянды. Сандыбайдын. мандай Tepi боска тамшылап жургенш керш, аяп айтты. Санды бай у нДеген жок. Ол малдан басканы устап, багып керген емес, малдан б аск а байлык барын Tycine де алмайды. Кез алдына тагы д а И п лп тц кеп ж ы лкы - сы келдк Кулпырып, ойнактап алдынан erri... Bip аксагы , б\\р ж ауы ры болсайшы... Bip-eKi кулынныц мандайында жулдызы жоктыгы болмаса, м акп ал караньщ yftipi кан- дай ед*1... Жаялары жастыктай, куйрык-жалы ж 1бектей теплген, кулаш мойын, кам ы с кулак едгау!.. Б есеуш кара кектен, бесеуш макпал карадан тандатып, кара-кек айгырды коса бергенде тшт*1 сум ды к тамаша болатын е;и, о?.. М акпал каралардын осындайга ушырарын б'ш- гендей, О рда бай гой конбеген... Ырыстынын бал асы ая- гын repic. басар ма! И гш кте Tinri Kina жок, Kepin-Kopin ганда Fa нынды ал деп едк.. © 3i турганда тацдап калса, айгырын д а коса берстш едП К ар а айгырдьш yfripiH ала- мьгн, к ар а-к о к айгырды аламы н лесе гой, оолып ж аты р... Т:л1* куп гы рль: и б«яила на к а лрлнын кермейм1сш !.. Енд\\ Mine, ты м болмаса, 6ip кулымын мандапынал сыйпай алмай калды ... Жок, Й гШ к: «Обалына калмасльш, уры 199
да осы е л д Ы рой, Акомола базарын тоса турсын» дейт». Осы К.ЫСТЫЦ imifijc тары да уш кулынды биеш Ыбырай* дан алады. М уидайдьг казак баласьшдл k'im ecTin кер- ген? Осыдан умгг CTCTin Сандыбай Игыиктш кыстан аман шыгуын п’лейтш едк 0з ецбеп’н есептсуд! койып, куш* Tyni жумыс iстенд!. Ыбырай дегенмен осы icTcn жаткан шаналарынын 6opi Ипл1’к уш!м деп ойлайды. Игыпкке т!л;н тнпзе сейлсген Баяндыиы 1*штей жаратпайды да. Иплшкс взш щ колы жете алмаган сои, кундейд! деп те ойлайды. 0 з!н Игкпкпен «дэмдес» болкан адам перед*. — Бос сез не керек, Б аян ды !— дед! Сандыбай.--- Мен сен кеткел1 сепз тактай жэшис, eivi шаиа icien кой- дым. Соны теди'рлсп тасташы. Ыбекец Караганды басы- на rycipin кетерс1*н деп ед.?, — Ыбырапга да Баяндыдан жадынырак туратын адамша сейлед;. Баяндынын 6ip жактырмайтынм оньщ осы MiHC3i ед!. Сокдыктан жаца гана аяп, ак-жзркып сейлессе, енд] riKTcy ж ay ап кайтарды: — Сен не 1стегенпии* марай айтпа, Ыбырайына айт, дед! Баянды .— .Алдымызда кыйрап калган он бес шана жатыр. Мен эуелi соны тузетin берем. Содан кешн те* м!рлейтш нен бар, экел деймш. Сен маган каз!р терт айырма жетек, уш жалгама-табан экелin бер. Бар!., деп, Баянды балгасыи алды. 9 p6ip жалтак. жанныц эдетшше, еши Сандыбай Ба- яндыга да жагыигысы келш, езш -ез! тебес!нен баскан- дай темснш1Л!К erfn: — Боке, насыбайын бар м а ? — деп ед*!, Баянды огни ундемедк — Шырагым, сен азырак. керш баса турсан кайтер екен? Айтбай маран колгабыс кылар ед!, — дед1Жабайга карап. Сандыбай дыбыссыз ш ы ры п кетт!. — 0 з! б!р сорлы адам,—дед1* Баянды, Сандыбай кет* кеннен кей!н. — Игшктщ епз отарында eid ай отырды. Мына дукенге квшксуп де eni айка таянып каллы. Кунт- туи! да мылы ж ок. Жал акысын малмен алса, кун! бес тыйыннан келмейтшш эл! тусшбейдП— деп, узын кьгш* кашлей тгететш экел1п, Айтбайдыц теске тоса берген те- мгрзн эдеттепден гер! каттырак, ашулырак урып-урып ж!берд{. Балрамен тес арасынан ушкан кызыл шоктар ыршып алыска тустк Кызарып долыргаи сом темгр де тез жал- 200
пая бастады . Баяидыныц бал г асы да кездеген ж ер ш е дэл-дал т и т , желпрш барады. — Осы мен уста болуым к ер ек екеи, — деп ойлады Жабай.— H eci бар, жамаи енер ме? Oclpece онашалыты кдндай? К а л ж ын кумар ж ур ттан аулак боласын. 0 3 i отырып ю тейтш жумьтс ексн... M en сыякты шойнанна ке- peri де осы гон, — деп Баяндыиын. балга сокканьша кы- 3WFa карай, квзш айырмады. Ocipece, Ж а байга Баяндыныц капы унап калым ед1. Ауыл адамдарыныд ж ы ртаны да квп, кунсыздыгы да квп. Н еш о жьглдан 6epi ж ал а -ж а л гы з дукешнде отыр- кан уста ауы лды н бос салпагынан алыстап, кер еказ мБ незден айы рылган ж ана одам сы якты квршдк М ала Ж а бай К©пей мен сеплсст оты ргапда да Баянды кур аяп, кур ж асы ткан ж ок од!. Ж ака Саидыбаймен свйлескен.лс- де элденелерд*1 тура-тура айтып к а л f андай Kepiaai. Осы ой г*а бекшген Жабай е р т е т н с Карарандыга. ж е- Tin, туекел i жагканда Баяндыга карап, 61’раз кы бы ж ы к- тап гурды д а : — Боке, мен тун боны устал ы к к а кызытьш келд>м. Meiii cepirc eriri алсакыз кайтер е к е н ? — де/н. Б?р м ш ез Баянды онлантан да жок: — А л сам Fieci бар, аламын. Б ул 6ip мый жетпейтш енер емес, тек ержбесен болтаны! Д е н т сау, карулы жас; ж:птсш, е к 1‘ айда ез1мдей болып шыгасы?!. Оган д е т и анына ои -ак .со м аласын. Оны б !л ш кой!— дед?. Ж аб ай га « д е к т сау, карулы Ж1птс!п!» дегеш 6ip ryp - куаны ш ты ееплдм Баянды аш уланса да аксак, сокы р деп кемггпейтш адам екекш ту е inдм Ондай нэрсе б ул к\\- cire ж ат болу керек. — Ж а л а к ы жагын вз!нлз бЬте 6epepci3. Магяи тек ус- талыкты уйрет1н шыгарсакыз болтаны ,— дед1 Ж абай . — Ж о к , оны мен бымеймш. C cH i жалдайтьгн Ыбы- рай. М ен сатан кссу/ii ж алакы ны ц жайын айгып отыр- дтып. О ны да жпнжалдасып ж у р т ез!м кест5ргсмin. Бу- ларта 0Л1 то^т-бес уста керек. Сен? мен алдьш, — дед! Баянды. — Е н д еш е, меи енд!п айналып келгешнлзше жез- демнш касы н да бола турып, сонда табьгссам касттед1 ci3 re? — Б о л а д ы , шырагым. Тек, уэде орнында болсын! О сыган уэде бакласып, Ж а б а й жумисксрлердщ жер баратына карай кетп'. Ж азды куш* тук жок, «Их жон- 201
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
- 323
- 324
- 325
- 326
- 327
- 328
- 329
- 330
- 331
- 332
- 333
- 334
- 335
- 336
- 337
- 338
- 339
- 340
- 341
- 342
- 343
- 344
- 345
- 346
- 347
- 348
- 349
- 350
- 351
- 352
- 353
- 354
- 355
- 356
- 357
- 358
- 359
- 360
- 361
- 362
- 363
- 364
- 365
- 366
- 367
- 368
- 369
- 370
- 371
- 372
- 373
- 374
- 375
- 376
- 377
- 378
- 379
- 380
- 381
- 382
- 383
- 384
- 385
- 386
- 387
- 388
- 389
- 390
- 391
- 392
- 393
- 394
- 395
- 396
- 397
- 398
- 399
- 400
- 401
- 402
- 403
- 404
- 405
- 406
- 407
- 408
- 409
- 410
- 411
- 412
- 413
- 414
- 415
- 416
- 417
- 418
- 419
- 420
- 421
- 422
- 423
- 424
- 425
- 426
- 427
- 428
- 429
- 430
- 431
- 432
- 433
- 434
- 435
- 436
- 437
- 438
- 439
- 440
- 441
- 442
- 443
- 444
- 445
- 446
- 447
- 448
- 449
- 450
- 451
- 452
- 453
- 454
- 455
- 456
- 457
- 458
- 459
- 460
- 461
- 462
- 463
- 464
- 465
- 466
- 467
- 468
- 469
- 470
- 471
- 472
- 473
- 474
- 475
- 476
- 477
- 478
- 479
- 480
- 481
- 482
- 483
- 484
- 485
- 486
- 487
- 488
- 489
- 490
- 491
- 492
- 493
- 494
- 495
- 496
- 497
- 498
- 499
- 500
- 501
- 502
- 503
- 1 - 50
- 51 - 100
- 101 - 150
- 151 - 200
- 201 - 250
- 251 - 300
- 301 - 350
- 351 - 400
- 401 - 450
- 451 - 500
- 501 - 503
Pages:
