Ғабит Мүсрепов-Тандамалы шығармалыры 3 томдық Е-244

ныд» манайы шубарткан кара-кура, тЬбектелген жук кел!п\\ шан-шун бажылдаскан ю'рени’лер екен. Кар астыиан он шакты жерден кулдырап шыккан кою кара тутшдер кершедк Ж абай солтутшдерге карай ойысып, журпшш жолынан бурылып Kerri... 7 Уш жыл боны акырын болса да табандаган шыдам* дылыкпен, мукала бшмес кажырмен калана берген мыс заводы кыс ортасы аураннан кейш журш кетш ед1. Зырылдакан 6ip децгелек 6irrrereH, асыктырар 6ip ек- и1н жок далага Ак-буйрат адырынан жаца 6ip тыныш- сыз леп соккандай болды. Бул сш шын марнасындары завод та емес, тас KopaFa камалран тас угетш тшрмен- дср; тас елейтш електер, мыс корытатын тас нештер ра­ на. BipaK осы 6ip болмашы лептщ езшен-ак улкеп 6ip еш’рдш талмаураран коп уйкысы да, маргауланган ойы да ceprin, далада 6ip жаца ем ip ояна бастады. Даусын созып мешреген жалрыз ецештщ уш* кырат- кыркалар мен сай-салаларды узак. кез1п журш, тыныш ауылдарра epiKci3 еспледь Тас кырканыц басынан гурс- гурс еткен тас тшрмендерь куршлдеген тас електер, бырк-бырк жетелген пар машинасы мак-мац баскал лак атаннын аянына да асыгысгык косты. Ерте жатыл, кеш туратын казак ауылдарында бмгтел! шам тац карацгы- сынан жылтырайтын банды. Бурын жалгыз-жарым салт- аттылар былк-былк. жортатын кербкпте. жолдср, епд! ап- пак даланы тш п тускен каска -жолра айналып, opi кеней- in, opi узарып, жер шетше дейш кете берет!н сыякты KopiHeriн едк Бул жолдардын бойында коцырауы куцпрлеген Kipe ксруеш де куш-туш узклмей агылатын болды. Карама- карсы арылады. Катар ’жаткан жол да екеу. Бурылыи етудщ кереп жок. Катар жаткан еш жолмен Kipemi ке- руеш' eni жакка карай, карама-карсы журед]. BipiiieH бурылып, 6ipiHe тусуге луксат та жок. Жалгыз-ак, козге каныктан езгеш онай ура бермейтш ел жолаушылары e<\\i жолдыа кайсысына тусерш б)*ле алмай, узак ацырып ,гурып. акырында туспесше тусш , юрснллерге карсы ушырасып калады да, жолдан амалсыз бурылып, тары да узак ацырып турады... Шатынаган аяз болсын, алай-ту- 202

лей бора и боле ын, кунше ж ы й ы р м а бес шакырым ж ур - мегеи Kipemi ж у к алар, жуп'н Tycipep кезеп'нен айрылып, тары 6ip к у ш и 0лпред1. Эл ген к у н д е акша, елмеген кун де а к т а : б1’ р ш д с еенен кетедк dipinA e саган келед!... И нженер Бернер мыс заводы и ж урпзш хиберш, з а ­ воднен байланы сты жумыстардьгц борте де осындай dip тыгыздык, к ы зу dip сершн i<ipri3e бастанан кезде у з а к сапарынан Никон Ушаковтыц ©si де кантып келш едБ Шарглай б!лмейтш , демалу деген д! умыткан Ушаков кел- ген бетш де моншага Tycin ш ы кты д а, тай iiuin отырып Бернердщ баяндамасын ты ндады. Улкеп жез сам ауы р , инженер Н екрасов, Бернер тер т еу! рана... Завод К.ЫЙТЫК.СЫЗ ж у р т кеткен. Ек\\ тас пеш мысты ойдагыдай depin тур, енд! en eyi жакын арада катар ц а косылады... Т ас yreriH CKi тш рм ен, ею елек эл! улп'ре ал- майды, opi ip? ж?беред?‘... К ем ip к ел in жатыр, тереддеген сайын сап асы да тузеле бастапты . Ушаковтьш. кел уш то- сып, корты л нан мысты ол\\ женелтпеген... Бернер icTiii жак.сы ж ак тар ы н ссылай кы ска-кы ска баяндады д а , кун сапап, ж ы лж ы п койып, жакындап ке- ле ж аткан кауыптерге узагы рак. токгады: — ¥ с а к ктренплсрдщ Kedi ш ы р ы п калды, — дед! Б е р ­ нер.— К длгандары енд! 6ip-eKi оралганнан калмайтын шыгар. З а в о д к а Н'ыдщен мыс кеш н, Карагандыдан тас кемip т а с у уш ш мыд кел1к у з д т е г з жур!гг туру керек. Каз’ф ж о л бойыида бес ж уздей тана Kipemi жур. Ж у з елудеп арты гы узамай токтап калады . Корытылган м ы с­ ты К ы зы лж ар га туа'ру уш ш тары жуз кел!*к керек. У з а к жол, бай лардьщ туйес*1 болмаса, взгенш келпл ж ар ам ай - ды: ж ет! ж у з слу шакырым ж е р , к*фе керуеш ею айда арен, оралы п келетш жол... М .еш к 6iр!ншi KayiniM осы тасымал ж лгы болып т у р ,— д еп , Бернер бул ж айларды катти куй зелш айтты. ©з ойы нш а орыс мшезшдеп па- рыксыздыкты оскерш, ауырлатыи айтты. — Ж а к с ы , Карл Карлович... Он такты байды конак- ка ш акы рарм ы з... ж эрдемдесер...— дед1 Ушаков, содан кейш?.. — А к-буйраттьщ кен? марды м сы з болып барады. Ж у з бут кеннен жеп'-ак бут мыс тусед]*. Муны б!ржола ж а- уып, № л д !г е б1ржола ауысу керек сыякты... — К ы с 1Ш1нде жумыскерлер кешер ме екен? — Он кундж жалакысын к о са берсек, 6api де кеш едБ 6ipi де калмайды. Kaaip к а з а к ауылдары кысыла бас- 203 «

гады. Еши 6ip айдан сок, кашангы эдетшше, жутай бас* тайды. Жумыскерлер кенбегенде кайтедь кайда барады? Болмаса, сол макайдын ез;иен де жумыскер купи табы- лады, — дед1‘ Бернер. — Эз1‘р турран барак бар ма, олде Кдрарандынын ксб1н кием 13 бе? — Барак, эрине, жок... К,аз!р Н ш б д е канша жумыскер бар? — Орысы он eKi, казана алпыс шамалы, — дед1 Не­ красов. — Актвдндайын, HumiHi ci3 баскарасыз Foft... Калай ез;, сеи'ьмд! м с ? — дсп сурады Ушаков Некрасовка бу- рылып. — Мен 6ip-ai; нэрсеш бер1кт{рек керем: сешм/б бол­ маса отыз саржанра дейш мыс кете бермеске керек еди бул элi кеп*п барады. Терендеген сайын кенжк мысы да кебейе тусп’, — дед1 Некрасоз. — Эрине заводтын непзп коры сол Н;лд1* болады. Ушаков едэ>чр ionipin, ойланып калдыда, eKi инжене- pine кезек-кезек карал отырып: — Ак-буйраттагы мыс кеш'н б/ржола жабамыздеген C03 будан былай еашмн/н аузына туспейгш болсын. Онымыз улкен жанжалра мурыидык болады, — деди Бернер кызарып кегп‘. Рязановтык жанжалын айта- ды foh, содан ыгыса берсп'н neci бар осыньш деген на- разылыгы да бар едк Бзрак ез1‘ж'к пайда мен зыянды есептел айткандырын дэлелдепа' келш: — Мен Лк-буйраг мысыныц кымбатка туст отырра- нын ойлап айтып ем. Шляшт мысы ei<i жарым есс ар- зан тусоп'и сыякты, — дед1 Бернер. — Эцпме онда емес... —■ дед1 де, не екенш айтпай Ушаков тары да азырак кшр;п барып: —-Kipe жагымыз кыйындап бара жатыр деген жоксыз ба?.. Бул заводтын кдсында жаткан кен... Ол 6ip, одан сон, жака рана ая- гын баскан Компаииямыздын 6ip кен шыраратын жср1 жабылыпты деген хабар тарап кетсе, кымбатка тусетш сол болады! Мундагы завод аты — Спасе, кен аты — Всскресен, Н 1лдщеп кен аты — Успен... Осьшан кел1спк, осыFaн а'здер де жаттырыныздар, — дедк — О, нагыз жаксы аттар тер1л|‘п алынран екен... Орыс дни Hiн аса бф ка/ирл1 мейрамдарынын аттары койылFaи е к е н !— дед1 Бернер, e3i ол дшге онша куштар болмаса да, Некрасов ундеген жок.. 204

Уш аков калтасынан кастердеп буктслген узын 6ip ка- газды алы н, алдына жайды д а : — Ак.-буйрат адырындагы Воскресенский кешндс жу.з шамалы ж ум ы скер болсын... ©згеспн Успенскийге ауд а- рындар... М айдан бастап У сп ен д еп кен жумыскерлср!- HiH саны eni ж узелуге жетсш.. О сытан орай ойланындар да, аргы к у ш кешкс дортынды тю рлсрйизд! бер1н;здср,.... дедк — Ж а к с ы , Никои Абрамович, жаксы... Солай бол­ сын... А л , ез сапарыцыз к,алай болды?.. Бор! де ойд а ры­ дай м а? — ' дсд\\ Бернер. — О й д ат ы д а й ,— дед! У ш ак о в. — Ец кем! 6ip он ж ы л дыц ш пиле 6i3Ai енд! еишм м азалам ас... Рязанов м ы рза ТЫНШЫК.ТЫ, эйтеучр, сдэу!р ж у м сар д ы да... — И е, к©м!*рге осынша кеп ысылган жумыскерлерш ж*1бергеиш улкеи жадсылыктыд белпа' болар деп ойла- дьпс, — д ед ! Бернер. Ушаков а з ы р а к жьшмйып к о иды. — Эл д е баска 6ip ce6e6i б ар м а ? — дед! Бернер, во ойыныц ангырттау шыкканьш Ушаковтыц жымыйгаиы наи ссзш гендей. Орысгардык парыксыз Kepi hiп отырып. опырып уты п KeTexiniH кейде ол кеипрек ацгарып к а л а тын ед!. У ш аков 9уел! ipKuireHACft болы п, уидемей калды да, эр кезде кедерг! жасап, ар кезде ©з деген!н icrerin ксл- ген бай найда ортакынын 6ip м аск ар а болып ш оккыйга- нын ж асьтра да алмады. К,ыза келе ажарлап та Ж1берд1... — Есгпгеп едпвз рой... — де Д1 Ушаков, — Р язан о в мырза С iб iр ©зсндер!нде пароход жург!зуге ерекше ж е нллдш а л ь т , ек! жыл боны кулаш -кулаш ж арн ам алар таратып келген... Кеме ж ас ау д а Голландияны ы ш кы рга кыстырып кете.мш деп серпщклреп кеткеи... — Ие? — Eici жылда жасатып шырарнаны «Иоанн» дей л н жалгыз пароход екен, онысы ек1 ж уз алпые-ак. ш акырым жер — Тю м ень мен Тобылдын арасына дол 6ip ай он оег!з гагат жур1*п арен ж стйт де токтаиты... — Е , и сгс, неге?!— дест] ек! инженер б!р ауы здаи. — Н у х пайгамбардыи кемесш ен сокгы ecni кем е сол болып гпыгыпты... Ty6i ж айнак, улкеи 6ip жайнак кайы к керш ед!... — деп. •Илакое сы. гк -»>■ ■ т г,Е ь тзал ты - як. аттын купи бар еке;г. . - - д е г е п т кулк!пп т ы я ал май арен айтты.

— Саран cepi ялтынга KeMiViiii отырып, арзаныиа кы* зыккан гой! — дед1* Бернер. — Ж ок!.. Дуние жузшде он торызыншы ггсырда ен кымбатка тускен кеме до осы: — Жетшс 6ip мыцра ту* cinri! — дсд\\ Ушаков. — О н д а мен ешнэрссгс тусш е алмадым... — Не тусшбейтни бар?.. Балы к туздайтын, балык майын куятын куыстарды кебснте oepimi де, кемсге жузу керек болатынын ойламапты! Сонымен «Иоанн» Тобылга эрен суйретшп жетшН де, калыпты соида... Тек еп'рж болсын, кейб1р таяз жерлерде жьшырма-отыз пар епз жектпрш суйреггп деоедк.. Мен, • эрине, сенгешм жок... — деп, Ушаков енд1 кенкьпдеп Kerri... — Обден маскара болран екен!.. — дед'1 Бернер куа- нышын жасыра алмай. — Ол Kici енд! техииканы маскарадам быед!... — дед! Некрасов. — Уш мыц ак кылагай1 балыгымен, бес пут балык майымен калыпты. Жетшс 6ip мыкнак кайткан clncMi де сол екен... Маскара болганын енд1 ©3i де Tycine бастаса керек^ кемесш Tipi жанга жакыннан керсетпес ушш, ку- Hi-TyHi к у з е т т туратын ек! адам койыпты... Егеу кун- рыктарымыз кебеГпп кет1п ед1, 61разын Рязанов мырзага тектен-тек ©тк1*згеи шырармыз деп, Тобыл куанышты ке- pincAi, — дед! Ушаков еши ipKiVie алмай... — Ие!.. Содан кейш Рязанов мырза б!раз жумыскс- pin босаткан екен рой!.. — Ж алгыз олемес, Орал тауында ею жердеп алтын кеш жабылыпты... Мунда келген жумыскерлер сол ал- тыннан келд1*... Аярында ©3i ж!к-жаппар болып етк*1зд1 маран. Рязанов мырзаиы осы кун1 керсешз, танымай ка- лар едт*1з... — дсдг Ушаков. — С о ла й дешз!.. — Осылай кершедь.. Айткандайын, Рязанов мырза- иын 6i3re Ж1*берген алпыс бес жумыскерппн он алтысы жете алмапты Карарандыга... Оны езше хабарлап кой- ран дурыс болар... Эз!М1‘з жалдаган жумыскерлерден де аздаган шырын бар... Мен олардыц.уй 1*штер:ие жэрдем ж1бертем. Мумкш, Рязанов мырза да жэрдем етер... — лед|* Ушаков. 1Яза кылып журген пзйда-ортапзшыц едэучр апатка- 1 Сельди. 206

ушырап калганы на Ушаков к атты куанышты сы якты . Казак, д а л а с ы н каскырдай ш а р л а п , каймагын сыпырып жургсн П оп ов болса, Оралдан Енисей езенше дейш Ti- мккчлешп жургсидердщ 6ipi сол Рязанов едк Оныц кал- тасы ж у к а р с а ©з?не де оцай тл мейН Hiн 6wie тура, пайда- ортак, У ш а к о в к,уана куледк чЗаманыньщ салты • сол — 6ipine 6ipi жиксылык плсу бул топта жок эдст едк — ©з ж айм мы з не болып ж а т ы р , мырзалар? B ip кун? Рязанов 6 i3re де кулш журмей ме? Завод жакда бары п кайтсак к а й т е д 1? — дед1 Уш аков. — А ш ул ан уы была Гг турьпгты гоп, ол Kici кв:й уйрен- ген еекпп кере алмаса-ак, оп-онай ашулана салады , б:- рак куле ал.мае! Б 1здш кеме отыры п та калмае... Ж е Mi жетюлнеп, корен* мол, корлы. К араган ды дегеп кою к а ­ ра кан д еген сеодсн шыкканы р а с болса, казак далесы и- дагы капы толык eimipic б5зд !к ! болар... Кереслз бе, кашиа корек келе жатканьш? — деп, Бернер д а л лга шыккаи сон Kipe жолын нускады . — С ом а и емес пс?— ден, макулдауы н купи, Н е к р а ­ совка д а к а р ап койды. — Ж о к , ж ок, Карл Карлович, ci3 Жусып сыякты TiJi- машка сен е берменлз... — дед*1 У ш а к о в , Некрасовтыц кай- тарар ж а у а б ы н киш экетш. — Караганды — коду Lari, езниздщ у ш жылдаи 6epi кен ертеп жургсн караганиап алынган. C arag an a pngmata дей тш бе едшдер, сол... Н1лд1 — нолд! деген сез, мыстыц ноль Нал деп синька- ны айтады, казак эйелдер! ж аулы ктары и нэлге салады , —• дед5. — Ж е з д к Ллтыпды, Ж о с ал ы , Борлы, Кунды зды , Бугылы, Алматы деген сездердщ — 6api де сол ж ер де кандай бай лы к барынан алы нган. Халык койган ©те кандалы аттар!.. взш ез\\ ж ариялап туратын, есте ж уро- л'н а т т а р ,— дед! Ушаков. Д у р ы сы осылай ма екен? — Мысалы, Алма-Ата, - — алманыд атасы дегел сез дейд! гой? - - дед1 Бернер ani до сене ал май. — Т аласпан ы з, Карл К арлович... Алдымен к азак ш а Алма-Ата емес, Алматы, алм алы деген сез... Екпиш, бул менщ ж ы йы рм а жылдаи 6epi TCKcepin журген 6ip пореем. К а з а к аулына барганда, кем ip бар ма, кумш бар ма деп сурай бастасан, к ауш теп ш бастарын шайкайды. Ал, енд! мына кырканы нс д еп агайды, ана T©6eHi не деп атайды деп сурай берсен, 6ip байлыкка кездеспей калмайсын! Бул естерш?зде болсып, дедг Ушаков. 207

Булардыц эцпмесш завод манайын 6epiKTipe боктап журген Ыбырайдыц айгайы бед in кетшедй Улкен-улкен епз коны раул ары балдыр-булдыр, камеею куцпрлеп, Ыбырайдыц Kipemlnepi кел!*п калган екен. Тешз жага- сындагы елдср улкен 6ip коме келгенде тем!р жол бо- йындагы заводтар арнаулы эшелоны келш калранда кандай куанса, Ак-буйрат заводынын бастыктары Ыбы- рап Kipeci келгенде, сондай куанатын ед1. Бул заводтыц сн сен:мд! Kipeci. взгеден срек женге койылган, ешмд! Kipe. Н|лд!дсн бастап Карагандыга дейш эр жерде е31‘н т бекет1 бар. Кандай борандарда да б5ржола токталган емес. Кедей шаруалардыц костасып салран Kipeci токтай бастаганнан 6epi Ыбрайдыц мурны тшт! кетерЫи кет- Ti. Кедей ауылдар кал:к басы 6ip адамнан журсе, ЬТбы- райдын он келшшде ею-ак. жпнт бар. 9 p6ip он К’реде Cip коныpay, уста дукен! юрес/мен 6ipre журетш, Ыбы- рпйдыц arai'biH шырарып Ж(бергеи Kipe ле осы... Ею жузден артык шанамен тутас келген Kipe, он-он- нан Ж!‘ктелш, Ыбрайдыц ез ойынша эскерше тур... Ал- дуцгы жагы кем|‘рлср1*н туа'ре бастапты. Арт жагы Кек- взек езен:н!fi аргы кабягында шубатыльш кврше/п. З а- иодтын какпасына такай, ат-жалдай уйiп кырра карай! с:д:,:п экетксн кем!р маялары катарласа бастапты. Ыбы- pn:i eni а т устшде, жтттерш таскаяктай капчстырып, буйырып тур. Гецд! колласа кетерш, заводтыц inline к а ­ рай кемip окетш бара жаткан казак ж!паттер!не де ке- Kij'n:c керсетш: - Жук кел1п калгаида, осыларынды коя турсандар да болады гой!.. Заводтыц жумысын ол: кунге бшмей- ciiaep... — деп кояды. Коде жаткан Ушаковтарды Kopiii, Ыбырайтшт1 куты- рынып кеттк — Уан, батыра салсакшы курепцдП Серпе таста жо- рарырак! Шашылмасмн!.. Муныц усаты да алтын! — деп, керектБкереказ буйрыктыц бэрш кос кабаттап бере басгады. 03iH en жотары адамды коргенле, осындайда, 6ip мшез калкыи шыра келетшш жаксы быетш Ушаков алыстан а йга йл алы: — Ибрагим Кулжановнч, Ибрагим Кулжанович! Ыбырай басындагы тымагын шап 6epin, бурюттщ томагасьшлай тункыГггып, жылдам жулып алып: Здрасти. Пиков ИбраЬим, здрасти!.. Здравия же* лас ! деп, шулгыл-шулрып калды. Бугслектеген жыл- 208

кыдай, тез-тез шулгыды. Тымак астынан кун шал май- тын макдайында каскасы бар екен, атка да уксап Kerri. — Ну, спасибо, Ибрагим, заво д саран риза екен, — ?.Ы Ушаков атымеи касына кед ген Ыбырайга. — К,азынанык жумысы болтан сон, сейтпесе бола ма! 5apiMi3 де казынаньш адамымыз гой/ — дедi Ыбырай. Ол взш осы заводтын 6ip прспндей керетж ед! де, H ri- л!к пен Ушаковтын кайсысыньш адамы екенш эз!р аш а алган жок-ты. Сондыктан ек{ аралыкты кездеп, казына- нын адамымын деп тур. — М аган oc.ipece конырауларыц унайды! ¥ста дуке- нiн калай кел1(гпрт жасагкасыи! — дед! Ушаков. — Оны мына Некрасов жасагып бердь.. Бу да пэлекет шебер е к е н !— дсд1 Ыбырай. — Сен езге казакха уксамайсын. Icihhj'h бор! тыя- накты, — деп Ушаков п'зесше кагып-карып калыл ед!. Ыбырай бар ниегмен кдзакда уксамагысы-ке/iin, т iпт! желшш Kerri: — Казак, не б!лед! ол! Уйктауды бмедП..— дедг. — Ж аксы , Ибрагим, MaFan кiрч^ кетсрЫц. Ж ум ы с бар... !— дед1 де Ушаков заводка карай беттед!. Ж ур ен гурс-гурс согып TypfaH заводыкын кал ай журт ж атка - нын керуге астыкты. Кыр басынан ойга карай т’ф кесп р е салыиган зав о д ­ тын itiii ал a y -жал ay, 6ip кора шошка yfrrin жаткандай едк Олдекандай, бурьгн казак мурны сезшбеген жат nic- тер келелк Ею бшктас пеш, айналасына адамбараалар емес, KenipcireH квк-ала жалын атып тур. Мундзгы лок- сып урып тур Faн ысгык та казак даласында болып кер- меген, казак, денеа сезшш кврмеген ыстык. Кшз белдом - ше байланып, кшз калпак, кшз биялай киген жумыскор­ дер, колдарында узын-узын тем!р cyiiri, пештсрд'ш жупек кагысын тындап, сергек тур. К уйе мен тер косила пгып. жумыскер бетшетолып жаткан кара сул!к жабискапдап кершедк Куйе Ынген майлы жекдер жумыскер бет in олс]‘н-элс1*н осып калады. Адам бейнес*! сонда га на Cip квршед!. — Кеш н тур, Телеу! — деп кабаттап кенеп кя1нгон. орыс жумыскер! колындакы сукне? н ncu/rirt буйгрже су- гып, толгап-толрап калды. Балкыран те\\нрдсй кып-кы- эыл бокат тас кабыргага найзадай кадалып, тас ил^тич* усак-усак жулдыздай шашырап туст1. 0з1р муидайынз Т4 Мусрепсв И . т. 209

боны уйрешспеген болу керек, Телеу ыршып шег!яд1. Ушаков жымыйып калды. — Екеуше 6ip кунде т о р ы з жуз пут жем керек,— до- д!* Бернер, Ушаковка ею л е п т нускап. — Поповга мундай пеш болран емес!— дед!'Ушаков. — Цилиндрл1 кос KepiK салкын ауаны рана береди. Пештерге ыстык ауа бере алатын кунгс жетсек, сондл керера'з, Никон Абрамович!— деД1* Бернер. — >Кетерм1з эль.. Мен уэдемд1 умытканым жок. — дед]* Ушаков. Пештщ теменп жагындакы кобылап койган 6ip куы- сынан жалкындап, тутшдетш мыс ага бастады. 1нхнен шыра келген от жыландай шыйрыгып, жуйггки козга* лып, суйык мыс nemriii алдындагы тас шункырына ку- йылып жатыр. Шуккыр мыска толран сайын, бет/ да- уылды кунп кол белидей кулпыра толкыйды. Узамай жайпак шункырдын айнала жиепн буркылдаган бокат альт кетт/ де, ауыр мыс кунп’рт айнадай камеею жар- кырап, ортасынан рана Kopinin калды. Сол айнара Уша^- ковтын. кез!', жалтырга теиген кезкуйрыктьщ коз!идей тент калылты... Бернерд1ц: — Неверов мактаншак, ci3 кел/п калган сон, мак- таирысы келin, жарты сагат бурый атызып жхберлг, — дегенш Ушаков есл’гея жок. Ол б|’леудей от жыланнык кез алдында шршп, оралып барып, келк!лдеген мыска айналганынан басканы угына ал ар емес едь Келтен . берп тэжрибеа* бойынша Ушаков тас шун- кырда келюлдеп турган дуниенщ каншасы керекп*, кан- шасы кереказ екеш'н де шамал ап турран сыяктьг. Эрине, оннан т о р ы з ы теплели бокат... одан калганы мыс шо- ныны... кара мыс... Вударды кайта агызу керек. Тары да ксмидк.. Сонда, таза мыс TinTi аз калады. Эрине, Бернер 6ip куш дурыс айтты: ата-бабаларша бастап кетп‘к.. Ата* бабаларша бастаган кай заманда да катты еюнбек, дедi. Ушаковтын. ойына осы келд1 де, 6ip кезде екшер кезен куп'п турганын сезгендей, тез селт eTin, eciH жыйды. Завод-тын. ор машипасы эр колдан еп’п, эр елден кел? rciiAirin 03i айтып тур едк Bipi есюрек жетеле бастаган жасалгьгс. Енд»' Gipi жанарак болганымен, баланырак ой- дап тутандырын айтып, жупн ауырлап, кыпылыктап тур. Bipoyi ыржактап кулш, 6ipeyi кыжыц-кыжын. ренжуш айтады. Тута с алганда кырык. уру, 6ipiHe-6ipii!iH. купи де сан емес. Турлер! де. бояуларьг да, ундер]* де эртурл).

Тек кана орыс инженерлершщ шыдамдылырымен, игенге кенбесе, сындырып кеадре бш етш куи тц аркасында бастарын курасып тургам сыякты. Техниканын. тыпн 6i- летш адам керген жерден-ак, мынау такаппар агылшын, мьшау кыпыльж. швейцар, мынау ойнакы француз деп тачый кетерлж eAi. КебЫн. мандайында H A R T L E y C A U - S TO N , London деген жазулары бар. Булардын де эр жерде жалрыз-жалрыздан тур. Аралыктагы жумыстар- дыц oapi де колмен 1стелш жатыр. Bip жерде машина* ныц ©шире боратып тастаганын екш -mi жердеп дол ж у- мысы epiKCi3 бвгейтш болгандыадан, заводтыц таидыры тугел1ме>н к ар а куитц колында ед\\. Заводтыц осындай жакл арын кун бурын ecnepTin койгысы келш: — Никон Абрамович, Нз бупн заводты тугея аралап шырыцыз. Ж аксы , жаманымызды завод dare ©3i баян- дасын... — деД1 Бернер. Ушаков суйык мыстан кезш орец айырып, заводтыц екшш б&лнмше к1рдк Мунда д а ата-бабалардыц 'бар ecKici бас досади екетг. Мысты 6ip-aK корытып шыга алатьш пеш буларда жок едк Бокатымен, тем1р1мен, шойынымен арзлаокан мыс шашылып-теплт ж урт, у ш турл1 пештен етедк Кейде 6ip пешке, aid келш, ек! кайтады. Тастан салынган шахта пеш!, сопанай, горновай деп казак жумыскерлер! а:тарын бузып океткен пештер, мысты бгршен сон. 6ipi корытып, акыры Capi 6ip толык тазартып шырара ал май, кара мыс асушнде кальнп кояды. — М ы нау кай пеш? Кдсында ылгын казак жур гой? - дед!* Ушаков. — Не, бул пештс ылрый к а за к жумыскерлерк Тез уйренш кеттк Соларды мазактаймыз деп, eaiMi3 де «Сопанай» деп кеттж... Шплейзофен гой, — дед1‘ Борне;). — К алай, Данияр, сопанайыц енд1 неше caFar кай- найды? Сорпац эл1 дайын емес п с ? — дед1 Некрасов, казак жумыскерше. Булардын. бэрш де Некрасов уйре- rin ед1, ол сонысын да антартып калды. — Э л 1 он бес сагаты бар... К.ара кебтн алгалы 6ip- ак caFaT © T r i . Май K©6iri ол1 бетш е шыккан жок, — де;и Данияр, тас адбыргага жабысып, безектеп турган сатат­ ка карап. Жумысты сагатпен ютейтшше мактанатындай, 6ip*aK кайырар жауабьш эдеГп ек!ге белит, сагат деген- д| eid per кайталады... «Сопанай» да ата-бабалардыц мурасы едк Ш ахта пеппнен ш ыккан мыс шойынымен карп мыс псыита ке- Н* 211

лш, отыз бес сагаг кайнайды. Араластырылады, тунды- рылады, Ke6iri алынгды, тары агызылады... Ьудан как жартылап тусетж бокат кайтадан алгашкы тас пешке ке- тед| де, кенге араластырылып кайта корытылады. «Бессу апарып екеуге береди ексу апарып отызга береди отыз апарып жопекке бередк жэпек апарып жардан кулата- ды» деген сыякты, мыс байрус б1*рнеше тамукган eiin ба- рып, кайта-кайта каинап, акы рында «Сопанайдан» ку* тылып, «Горнопайга» туседк.. — Сопанайын неше путты к?— деп сурады Ушаков. — Кара мыстан ei<i жуз пут, сол шамада келп'р жа- рылады, — дед! Бернер. Сол eni жуз путтан канша таза мыс шыгатынын кер- rici к ел т, Ушаков горновайра карай Kerri. Улкен-улкен Te.viip сапты бакыраштармен сунык. мысты калылкд куйып жаткан eni жумыскердт* Kepin, взгелерден repi те- з1рек аяцдап кеткежн байкаган да жок.. Текшелешп жаткан калыптарда жалындап, туп*идеи жаткан жалкын кызыл-курен суйык мыс тодазыган са- йын, eni бузылып, уйктап кеткендей кершедк Аз гана смола косылган суга тасгап Ж1берген мыс KipninjTepi шошынып оянтапдаи, кып-кызыл болып канта жалты- рап шыгады. MiHe, осыныц путы отыз ею сом!.. Сонау аязда калтырап жургсн ю'реиллер де, мынау тамук ш* ш!нш касында Tepi соргалап туртндар да, сонау тас кашап, кем ip копарьгп жаткандар да, мынау кып-кызыл юршшке кызыга карасып туррандар да, бapi сол сомнин кулдары: жумыскер тыйынра кул, инженер тенгеге кул. кожайын кеп тенгелердш кулы. Борппц жасап шыгаря- ры осы жалтыр бас Кызыл nipniui. — Таза мыс кунше кырк путтан айнала бастады, ке- лер айда токсанга жетюзерм^з деп ойлаймын, — дсд1 Бернер. Ол ез калтасына тусетж енш1н1 де алдекашан есеитеп койран едк Ушаков басын изедь Ушаковтыц кэши K03i заводтын шнндеп ecKi-ускы ларды б1рден шалып калран сыякты. Eni тас тшрменг© карамай ете Cepin, жетелюнеи таныгандай: — Мыналарын узамай кыйрайтын болар. Тек мана- йындары адамдарды кырыл тастап журмесш...—.дедь — Оны мен ciare ерте ескертш ед|*м foh, Н икон Аб рамович... Рязанов мырзанын колы нан шыкканыныц бор: де осыидай, елуге келед|* де, KQMyi 61'зге парыз болып кз 212

лады... Амалсыздан журпзд^м... ¥ з ам ай шыгарып тас- тауга тура келед!’, — дед| Бернер. Кожайын KypciHin калды да у нДеген жок.: Юм айып- ты екенш енд! айтысыи жату пайдасы з да, бос эн п м е едт Keaai гурс-гурс урып, у сак т ап жаткаи ауыр шо- йындардын гурсклше тозыгы ж сткен тшрменшн. ш ы да- майтыны анык. Не жанарту керек те, не болмаса, тастау керек. 9 cipece, Рязановтык вз ecc6iHe етш зуд1 умытпау керек... Тшрмен уш айдан кейш кыйраса, Компа- ниянын орта к шырынына т у с т кетедк Ушаков Бернерге осыны ескертт1 де: — М аш и н а манайыиыд бэр\\ де коршаусыз, ж ум ы с- кор упои KayinTi жайлар кебгрек екен. Мундайлардыц жауабы заводтын. баскарушысы шзден суралады кой, — дегснд! косты . — Тш рмендер узамай токтайды... Кыйрап токтайды. СЛз б!рден таныдыныз..’. — деп, Бернер Ушаковтын неш ескерткен1н TyciHreHiH бБггирд] де: — ©зге ш араларды аргы кунге дейш ойланып к е л ер м ш ,— дедк YcTi-бастары н сур шан-топырак басып кеткендштен вздер! де сур тастан жасалган сы якты кершетж жыйыр- ма ж умы скер оцаша тас сарайда кен усактап ж агы р . !5opi де жалакбастанып алыпты. Шаги, KipniK, сак ал - мурт, ортурл1 мурындар, 6opi д е тастан жасалган с ы ­ якты. Т асты таска урып, б'фаз Kiuiipefmn алып, одан кейт ауыр тем1р балгалармен усактайды. Тастан ж асал - ран адам дарды н шлш буплетш ш е сене алмайтындайсын. Шан ж а у ы п кетпеген жалгыз квздер! рана. Bapi де эл- сж-элсш тушюрехи, ара-тура булы гы п жотелетшдер1 де бар. Бет суйектер1 ескен, мойындары кылкыйган, ар ы к адамдар. Б^р ж ас бала мен екл к а за к ойел1, ш албарла- нып алып, мысы жок тастарды Tepin, есптн алдына б е ­ лек уш п ж у р . Эйелдер TinTi ж у д е у , курылып калрандай, бет-ауыздарыныц 6api элбм. Эйелдер мысы жок. тастарды кеб!рек тауып кетсе, жумыскерлер жаратпай калатын сыякты: — KepMecTi кайдан кере коясындар осы? — Эне б:р жер5нде бар f o h жылтырары!— деп эйсл- дсрд'т ал а берген тастарын та рты п алады. — T eyin ж 16ерермж... 9 pi тур , зрП — деп калатын то- мырыктары да бар. 0p6ip уса к таста енбеп кетin бара жаткан жумыскерлер сорлы эйелдерге катты сездер ай- таяы. KaFbin калып кылжыйта салатындары да бар. Эй- 218

елдср кейде жылап Ж1бередк BipaK табандасып урысса алмайды. Шсттеи журш тасгарьш жыйиаура кайта к;* р1*сед!. — Танжарык-эй, анау 6ip кесек мысы жок тас кой... 6epi алшы, — деп эйелдер жумыскерлер жарына баланы жумсайды. Ушаков инженерлермен осында келш едк оиык ке- луш квптен кутш жургендсй, жумысксрлер тура калды. Еши олар тастан жасалган адамра тнт катты усап, козралмай, ун шырармай тур. Мурыкдарын басып, туш* юргендерш де сезд1рг!лср1 келмейин сыякты. — E-chen — деп Ушаковтын e3i тушюрш калды да, жумыскерлершщ б:рдеме айткылары келетшдерш сезш: — Ну, усакталран кеншц бутына неше тыйьшнан ала* сындар? Кундерщ кашиадан кслед!? Калай турасын* дар? — деп сурады. Арыздары болса, кулак койып тын* дайтынын анрартьш, жумсак ынрай керсет’. — Усакталран тастык путына уш тыйьшнан аламыз... ЛуштЕ. — дел 6ip казак жумыскер] TyuiKipin жгбердк Са­ рай зшшде тунып турран шаи epii<ci3 тушюрттЕ Ол уя- лып, Tepic айналып Kerri. Енд! жумыскерлер 6ipiH-6ipi кездер2мен турткпгел, тары 6ipeyin орныпан кosFan, ал- гарак шырарды. Куре тамырлары шан астыиан да бЕчеу- лен/п турран, москалдау адам, ею’ саусарымен муркын 6ip кысып, шацын c y p T in калып: — Куш м1з алпыс тыйыннан арен айналады. Тансэр!* дс келем!з, iitip жабыла кете\\пз... Айтатын арызымыз бар... Анау эйелдердщ оцаша уйш жаткан тастары неге есепке юрмешп? Bi3 ол тастарды да усактадык кой? Мысы ж ок болса 6i3 кайтейш? Зд1рэ усактаттырмандар! Кермесп’ керед1 екенсвдер деп, кур катьшдарды ура* мыз... Одан не пайда? — дедк Осымен журттын яоызын толык айтып шыктым деп ойлады ол. Осыдан apire т!лi дс жстпедЕ — Сол тастар б1здщ ece6iMi3re Kipciii!— дегенд1бас- калары айтты. Ke6i колдарымен, кездер1мен, изеген бас- тарымен ТОЛыктырысты. — Мысы жок тас кеп кездссе м ё?~ деп сурады Ушаков эйелдерден. Олар жапалакша кур жаутацдасты да иен1' сурап турранын туешее де, жауап кайыра ал ран жок. Бул элi казак айелшщ ri.ni шыкпагап кез1 едЕ Ке- 3i керетш, кулагы естип'н, квнын де уратын, ойы мен ri* •Tj бас б!лмейт1н. 214

Эйелдер к.VP сыЛпактасып к а л г а н сон екЬуш жумыс* кер катар козгалып, алгарак ш ы гы п: — К унш е елу-алпыс пут тасы м ы з зд1ро еледь К а ­ шаннан 6epi осылай. Дурыс па осы ? — Телеу керек... — Ы лFbift шац жутамыз, колкам ы з танга толып бол- ды! Телеу к е р е к !— десть — Д есятниктерщ кайда? — деп сурады Бернер, эн.- г1менщ б етш аударгысы кел'ш. Жумыскерлер тас с а р а й - дын каранты туктрш нускап, ездер*1 Ушаковтыц алды - нан meriHicin кетп. Бурышта не барын Ушаковтын вз! керс'ш деп, жарык, жактан ш ал к ая шегшд!. Тас усакдайтын жыйырма жумыскерд!н десятниг!, А к-буйратка келгел1 сн жыл болтан, ысылган жумыскер М унайтпас ек1 колын ек! кесек т а с к а Tipen алып, бурытн* та булырып отыр ею. Кызарып кеткен кездершен ж асы барлап, сакалы ны н арасынан Kip тамшылары там ады . Сол жак. езуш ен канды кебж б Ш н т т к Демш кыска-кыс- ка алып, en ririn отыр. К озгал са-ак тары жотелсрпт 6 i- л;'п, кездер ш де козрама>та тырысатын сыякгы. Е к Kimi баласы Танж ары к. экеанщ иырына Kynicin жауып ж аты р. — Й емене, ауырып калган б а ? — деп сурады У ш а ­ ков. «Н агы п тусшбей турсын?» д е п л е р 1 келетшж актар- тып ж ум ы скерлер наразы карасты да, жауап берген ж о к . Тары да кейппрек ineriHin KericTi. Бул жолы гшразылык* тарын б1лд1р1п, Ушаковтын ез!нен шепнгендей едь — Б 1р ж арты айга босагайы к... Уйшдс жатып де- малсын, — дед!* Ушаков. Ж умы скерлер мунысына да ун- лескен ж о к . Квздер! «Калай д ем ал ад ы ? Kjm асырайды?» деп тур. © 3iHiH орынсыз б1рдеме айтканын, мунысына ж у- мыскерлерш1н наразы болып калганы н Ушаков та 61л 1п «•ур—— Кайтем*13? Телеу керек б о л а р ...— деп, Уш аков пн- ж енерлерш е 6 ip карады да, жумыскерлергс карай 6 ip- ек1 аттап, ж акы ндап барып: — Ж а к с ы , будан былай б о р т е де талснсдь Bipaic. мысы ж о к тастарды бурыигыдаи repi де укыптырак те- ретш болсы н. Эйелдерге айтындар, тусшд1рш дер,— д ед !. Осы с е з ш , элде, келгсн б етш де айтса, жумыскерлер уЯш -тепп алрыс айтатын едь Оны Ушаковтын ез1 д е ссз- ген. Енд! м 1не, аз Faiia Kemiriii айтып ед1; жумыскерлер куанран д а ж ок, 6ip ауыз ад гы с та апткан жок. У ял- рппыннан кендщ , ез колымызбен тартып алдык, ай тар 215

алгы сы м ы з жок AerLiepi келстш д ей , наразы куйлержде кдлды. BipiHe-6ipiH урран га с дыбыстары да еиш м ш 'к кешл! к е т е р м е коймаганын анрартагы ндай едь.. Ушаковгын кун боны нетерпим журген конинн осы б'ф болмашы кешлаздж оп-онай бузып кеттк 03 колы- нан оцай-ак бере салар, тукке турмайтын 6ip жарым сомды жумыскерлгр эз колдарымен жулып алгаидай кержди Буран жумыскерлер ж эб1рленш кзлса, жумыс- керлерше бу да жэб1рлендк Осы халде уйше кайтып келе жатып, инженерлерже ундеген де жок,. Бурьпгыдай емес, еши тас кем1рмен ертеп ж агкан гас уйшдьтерше де карамады. 9 л1 де бая- рысындай, он сепз, жыйырма кун ертелепн шьжар, 6api де кара кушпен iстелin жаткан, жаналыгы жок, ecni Fofi деп ойлады. Тек eciriHiH алдына келген сон, енд1 каеын- дарыларын уйже шакырмайгынын анрарткысы келгендей, токтады да: — Сендер кожайынмен булай сейлеспсд1'ндер, ал ай сейлесгшдер, курмет корсете б1‘лмед!ндер деп, жумыс- керлерд1 эурелемейтш болыцдар,— дед1 Ушаков.—Онын кереп жок... Бул жолры айып ©З1’м1*зде. Мен муны 6 ip in - uji сабак деп 61'лем. Тыйынды кызганып, тенгеден айры- лу осындайдан гуады. Оларра рахмет айту керек, умыт- канымызды еске салды, — деп Ушаков муны катты рскергеп’н1н ангартты. Касындарылардын жауап беруш кутпей тары да * 3i сейлеп кета*: — Карл Карлович, 613 ылрый 61р абыр-сабырда ке- ле жатырмыз рой. Мен ci3Ai айыптамаймын, жэб;рлен* бешз... BipaK, алды-артымызра енд! 6ip карал алраны- мыз да жвн болар. Элденеш онай керш, арзан баралап, элденеш кыйын керш кымбат баралап коймадык па екен?.. Ocipece, ысылран жумыскерлермен ойнамауымыз керек. Мен казак жумысксрлерж айтам. Суйенер1м1з со- лар болады. Орыс жумыскерлер! ездер!* де тендтн >i<i- бере коймас... Мен жок нэрседен наразылык турызьтп, колдагыдан айрылып калып, жанадан жумыскер 1здей беруд] макулдамаймын, — дед! Ушаков. Бернер басын эл- сш-элс!н изеп турып, койын дэптерже ек} нэрсеж lyprin алды: « 1. Б|*здщ внд}р1сте непзшде казак жумыскерлер1 болады. 2. Еск1* жумыскерлерден айрылып калмауга керекгттз». 216

Осы жазып алганына орай, казак, тшн уйрену керек болар деп ойлады Бернер. — Ш ан мен тушзоре беруд*! азантуга болмас па екен? Тш'рмендерш токтаган сои, салмак. жаканы жу- мыскерлерге гусмей ме? Бор] де ауру, арык, кой езде- pi...— дед1 Ушаков кабагын тушширеп. Тастыа, мыстын, KykiprTiH шанынлн екпеш кауып калатын аурудын атын Ушаков эз1р 61лмейтш ед{. Бер­ нер сол аурудын жайын айта келш: — Ж азды куш кыйын емес... К,ь:сты куш ауыр сора- ды... Ж ане шапмен 6ipre мыс кеп кетедк.. Дегенмен, оны да ойланармыз,— дед1 екз октылау. Кузд! Kyui келгешнде Рязанов тас усяктап жаткан- дарды керш журш: — К еп тушк!ред1 екен... Мэдениетазд1к кой булары, Kiel кол in калраида сейте ме екен! Жумыскерлерге мун- дап жайларды тусниирш кою керек,— деген едБ Уш а­ ков ын ecine Рязановтын. сол айтканы тусе кялып: — Карл Карлович, еаю зде ме, Рязанов мырзаных мод щ иетаздж жайында айтканы? Мэдениетаздш деп Жака1*!.! 6 i3 квргеши айту керек. Bipax. ол б!здш надаи- дыгымыз, жумыскерге жабудын керёп жок, — дедк 9 шей!fгде кен журетш Ушаковтыц каз1р тарылып тур- канын, орнэрсеш катал айтып турганьш ескс алып, ин- женерлер ундескен жок... B ipre мунайып тургандай, жу- деу турды. Кешке мен жумыскер барактарын аралап кайта- мын — дед1* Ушаков. — Калай гурады екен, балаллр ©лiмi кеп емес пе екен, ауру-сыркау жок па, екен. Ш ондайларын да бшп отыруымыз керек... Уш аков осы ойынын тупк! MoniciH тугел тус!нд{ругв бет алып, шылымын орай бастап едд, пар атпеи коле жаткан Сикорскийдз таныды. Ол оны жолшыбай e 3i ша- кыра келш едо. Бул шакырысынан жаксылык куте алма» ган Сикорский тез жетш кадран екен. Еадд Ушаков касындарыларын уйге шакырып, Сикорскийдш шанадан тусуж кутпей, уйше Kipin KeTri. Кездер! туманданьш, ка­ бан»! гунжырап KeTinri. Кернеп бара жаткан 6ipiieuje ашудын ызасын аяусыз актарып 6ip-aK тегетш ыцрайы бары байкалады. Бернер мен Некрасов кез кыйыктары- мен 6ip-6 ip карасты да, олар да уйге юрд!. Сикорскийд! бул ар д а зv.-кап жок.. — Сен нтп'н балясы, немеиеге дандайсып журс!н? —

деп Ушакоз Сикорскийге к!рген бетшде акырып калды. Сикорский басындагы кулакшынын тез жулып алып, колтыгына кысып, басын шп: — Здравствуйте...— дед>\\ Баска жауап коса алгай жок. Коз! Ушакозтын катты туй|‘лген жудырыгыиа када- лып калыпты. Одам жогары кетеруге дэрмеш жетер емес. Осы ж удырык ecxi одеттсрш умыткан жок-ау деп ойлайтындай, кунысып, семгшш барады. Едэу!'р каска- йып калган басынын эр жер1не кызыл жирен тенб^лдер шыга келд-i. Bip жак шекесшде узын куйшде калдырып, каска басына келденек жапкан аз рана жирен шашы ол текб1лдерд1 буркей алган люк.. Суыктан курецденш кет* кен узын мурныныц ушыида у л кен 6ip тамшы мелп'лдеп тур... — Мурныцды сурт! — дед! Ушаков. Судан кетн еститш боктыгы канша ауыр болса да, Сикорскийге осыиысы катты батып Kerri, блт/ре корлау yuiin эдеш айтылганын да тусшд!. Тула боны тутас ду етс тустк Ушаков аягьш кере-кере адымдап, бурышка барып бурылды да; — Саран ез бегщмен зак орнатуды кш уйретт»? — дедi. Муиысы ойындары запыранын дэл жетк!зе ал м ага- нын сезшш, кабаггап-кабаттап боктап ж|'берд|'. Керс.ч* ri свздер аузына тусе коймаганына ызаланып боктады. Сикорский жауап 6eprici келш, кыбыр erin калып едС K«3i жарык erin окыс бурылып: — Шыгарма ушцдП— дед]’ . Сикорский кайтадан cipecin калды. Бар ускыны «ка- з:р маган жауап беруден repi тыныш турнаным жайлы- рак болар» дегенд1 ацгартады. Не жайлы, нс жайсыз боларын e3i де эбден тусшт турган сыякты. Жалгьп тТ леп мыпау ннженерлердж квзшше кол жумсамаса екен деген п'лек едВ — Сен орыс пен казак жумыскерлершт кырылысын жасагыц келш жур ме? — дед1 Ушаков. Сикорский ун- деген жок. — Олар 6ipiHe 6ipi араласпасын дегеши кайдан ой- лап шыгардын сен? BipiHeH 6ipi кем1*р казуды уйренем лесе неге луксат етпеисш? 0 зщ уйрет бэрше де деп тап- сырып па ем мен? Ю’мге тапсырып ем? Тап сети e.iine тапсыргамын, подлец — деп, Уш аков токтап калды. КТ на неде екенш айтып тур да, оны калай тузетуд1 айтуга 2IS

шыдамы жетер емес. Кур айрайлаганмен енд'фГп ешнэр- се айта алмаганын сезжш, езж е дс ызаланатын сыяк- ты... Булырып, жарылып кеткелi тур. Сикорскийге не ай- татыиыи б/зге дс ecriciif деп шакырды гой деп будан repi Ke6ipeKTi куткен Бернердщ жузшде наразылык, ка- на бар сыяк.ты. — Рязанов мырза мен£ осында ж/’бергенде эдейглен тапсырран 6ipa3 нэрседер! бар еди . Мен эр кездс сол ангардан шыгып кстпеске тырысып келд1м...— дсп Си­ корский арка суйер! барын ангарта бастады жауабьгп. бзппн. карапайым адам е м е ст т н де адгарткысы к е л т , сыпайыш ыл ыкпен баетады. — А ! Рязанов мырза саран соны тапсырран екен ро й ! Бегей бер, атыстыра бер деп тапсырран екен гоуг! Сол ай ма? Тыйындап пайда келгрген болып, тенгелеп зыян келпр деп пе ед{?.. — /Кок, олай емес... Мен баска нэрсеш айтпак. е д 1м... — Бекер болтан! Мен ceHi мана жумыскерлердщ ортасыида маскаралап кету/м керск екен. Сыпайышы- лык icTen ем, бекер болган екен! Шык, шык, подлец! — дед! Уш аков акырып. Уйдш кабырралары д!р е т т кал* ды. Сикорский салбырап шыгып Kerri... 8 Каскабастанып алкан толы к ай Ак-буйрат адырыпа кеп’лд1’ р жарыгын кадай теп'п тур. Булытсыз, шымкай к©к аспан Ж1бектей ж етл сез/ледк Букы 6ip euip буп'н мыс заводыныц гурешн тындагысы келгендей, кыбыр ет- пей уйып калыпты. Алыс-жакын кыркалар тугел 6epipeK ойыскандай, ентелей тен т тур. Жузшде эж1м! кеп ак дала кутырынбай, жел1кпей, сулык жатыр. Даланыц даг- дылы беймазасы жел де жок. Заводтын узын eueiirrepi- нен жулындап будактаран кек*шулан буйра тутпндер жарык. тунде жакын сезмет/н кек аспанга Tipey болты* сы келетшдей, тш-тж кетер/'лш барады. Айпаласынык осынша тынып тындаганына орай буг1н завод мацындагы бар кыймыл-козгалыстар да ерскше сыяктапады. Бар адам завод пештерипц з1рк1лдеген куй!- не билейтшден, децгелсшп тез козралады. Кесек-кесек мыс Kipnimiff кегерген ж/г/ггер шубап етш, пгубап кай* тыл ж атыр. Бар адам кош’лдЬ шаршау дегенд1 умыткан- 2/9

дай, ж ар к ы л д ай к.алжыклагыл ж ур . Завод гурсыпнен аз раня т т р е н г с н д е й бол а ты н ж е р д ! адам аяты узак. ба- сып т у р а ал м ай , тез ж у р ш к е т е т ж сыякты. Осы м а н д а не болып ж а т к а н ы н , KiMHiR к а л а й кы й- мылдап ж ур геш н салмакпен б акы лап отыркан жалрыз У ш аков к а п а . Астында ж эш Гк, устж де каРа еш ж лердж rcpiciiiOH ж у ш н сыртына к а р а т ы п жасаткан улкен тон. арлан к а р а аю дай болып, з а в о д корасынын ортасы нда ол ж алр ы з о т ы р . Бер'глер б у й р ы к т а р берш п б о л г а н , о н ы н снд/'ri а б а й л а п отырраны со л буйриктардын. оры ндалуы гана. О р ы н сы з айтайлаеыгг, о р ы н сы з жарамсактанысып, У ш аковтьгн к езш е орынсыз к е б 1рек керж плер1 келш . KipemJ Ъ ^ ы р я й мен В аты р аи / ж анталасы л ж ур. Э л сж - элсш « к о ж ай ы н , ножайын!» д е с ш кояды. — ©Г13 отарьшан таи сэр/'ден шыгып кстсокдер, кун бага К а р а с а иды басында ры е з бекет/не блрып кулайсы к. Кожайын ертен сонда болаты н с ы я к т ы . ©лсен де жет? — дейд| Ы б ы р а й , ж уп н артып а л ы п ж аткан Баты раш ка. — Ой, ко с кунрык! K ipe И п л iKTini, жук кожайынлПи, аларатын — мен. Сен неменеге кыстырыласын осы? Сеж ' 61'лген к о ж а й ы н меш бжмей м е екен? Б/лед// Маган ке- р е к т ы ш а ш сен емессш! — д еп , Б а т ы р а ш п'к ж ауап б е р ш , Tepic а й н а л а д ы . — ©й, сен кожайынньщ сы ры м б!лмейан. Мен он жылдан 6 c p i дэм дес болып к е л е м . Бул алтын Kici! М уи - дай к о ж а й ы н н ы н кеш'лш к а л д ы р у , т уган экенжк к в ш л 1н каллы р тан.м ен 6 iрдей, кудай а л д ы н д а кешЬямейдЦ — д е п , Ыбырай T inri шаккылдап сейлейдк Ол б1рдемеш* баса тапсырып, Баты раш онысына к е н - бей ж у р г е н д е й жаман ой тугьЯзгысы келш, даусыи ы ш - кынды р ы п -ы ш кы ндыры п а л а д ы . Кожайыннан т а м а р ж аксы л ы к б о л с а жалрыз Koprici к е л е т 1н Батыраш та оны маиына ж о л а т а р емес. Бул с ы я к т ы арзанга K93i yftpeiiin болтан У ш а к о в олардын нсм енеге бажылдасып ж урген- держе т у е ж б е ге н д е й , унс>з оты р. Iпи'иен «осы oip ит m i- нездерт каш ам калар екен?» д е п , безш е жеркешп, ж а- ратпай к а л д ы . Б угж А к -б у й р а т заводы к о р л а н ы п калган мысын 6 i- piiiiiii рет К ы зы л ж ар та ж ен ел тк ел ! ж аты р едк Т уе а у а Батыраш э к е л г е н Игмнктш ту Дел! керуеш* Ka3ip уш м ы н бут ммоты а р г ы п аяктап келедп — М/не, Никон Абрамович, айткапы м дэл шыкты. 220

Жуз кырык туйеш’к жуп артылды, енд1калканы ею жуз. пут, он туйеге аргылады да к етед к — деп, Бернер вз есе- 6:Hiн дурыс шыкып жатканын У шаковка 6ip мсупмдеп Kerri. Емен табанды шаналарра тем ip белджтермен беюткен емен жэплктерге куйшшреп nicncH кара нан сыякты мыс юршштер текшеленш салынып жатыр. Ара-арасына aFam жанкаларын толтыра сырарлап жаткан арнаулы ек1 адам бар. Жалан каккан онтайлы жтттср уйрежшк- Ti жумыс.тарын дагдылы козгалыспен окай icTen жур. Калжындары да тынбайды. Тас корадан т1зш п шыкып, кос бшектерше келденен сад ран мыс KipniurrepiH шана- нык касына аудара тастайды да, жтггтер -пзбепн бузбай кейш кайтады. Колында балкасы мен кемшрауызы бар, жэшжтердш касында Баянды уста аз бвгеледк Жук артып жур геи Ж!п’ттерд{ манынан куып Ж1*берш, емен жэилктердш аузын Баянды жалкыз бекггедк — Секрет! Секрет дегенш'к не екешне rycine коймаса да, жэнпк- тердщ какпагы калай жабылатынын ешк|’мге керсетпе деген Бсрнерд]’н тапсырмасын ол булжытпай орындап жур. А стынры жакында айкуш-уйкыш тсм1рлер1 бар ауыр какпак гурс етш жабылады да, езшен ез! тас бекш, ашылмай калады. Сол «кичтипон» Баятыныц колмнча. — Ой, Баянды деймш, осы дуниеш К,ызылжарга апа- ратын менмш кой. Мына юлтипоньщды макан кероетш, туанш рш коймаймысын!— дейд!* Батыраш, Баяндыра жалына сеилеп. — Е налдымен саган кврсетуге болмайды, — дейд! Баянды. — Bip Kipniiu урланса, ол сен1ц колын, болтаны. Баяндынын. ашыктан ашык. урысын деп турранына Батыраш жэб!рлене алмай, ол1 де жалыиа Tycin: — Лпыр-ау, жолда 6ipeyiHin аузы ашылып кетсе, ка­ лан ж абам ? Тым болмаса, соны уйретил, — дейль — Ашылмайды, эке десен ашылмайды. Урлагын кел- се, суйменш касында болсын, жэии'кл буз!— дейд1 Б а­ янды. — ОЙ, кокал, макан с е т и кудайындай Иплж те жуз елу туйесш ceHin тапсырып Ж1*берш отыр. CeHini не, жок- ка бэлсппп?— денд]* Батыраш. Усталы к енерше тие сейлегаши TinTi жактыра алмай- тыи Баянды одам эр! шыйрыгып кетп: 221

— И п л ж кудай болса, саган кудай шыгар. Кудайын сенсе, сене бера'и, мен саган ел in, ripiacen де сенбей- MiH, — дедь ' • - — Кап, бэлем, бид|’н ©3i осы арада болса, кандай курдай жоргалап журш айтар ен! Кебежен{ц аузын ка­ ла й жабу да енер болтаны да! — дед! Батыраш, ке- кетт. — И п л ж тупл, оныц экес! ©теп, втегттщ OKeci Ка- зангап кел[*п сураса да айтылмайды, бьлдщ бе? Казак, ауылдарында бет каратпайтын Батыраш ко- жайыннын устасымен будан opi егеое алмай калды. ©к- пелей де алган жок. Кайта, завод адамдарын еркшстп алган И плж тщ езш.е экпелегсндей болды. Баяидыга ер кукындай кск сактайтынын ж асы ра алмай, ызалы турде Tepic айналды. Баянды онысын елсген жок Табандары берексдей калыц емениен жасалган, кос туйе жеп'лген ауыр шана келш токтаганда Ушаков та орнынан турды. Шабактарына дешн тугел калыц телпр- мен б е к т и тастаган шананы тагы 6ip таитештеп карап шыкты: — Ш ы д а й ты н сыякты. Он шакты жтт, арнаи жасалган темip твссп мен шеккен нардай улкен кесек мысты жылжытып осы ша- нага карай океле жатыр. Бул НПлдщен осы кесск куйin- де табылган самородок сдк Б угш гана кашап жазган жазулары ай сэулесше шагылысып. сап алтындай жар- кырайды: «Успенский самородок— 53 пуда. Рязанов — Ушаков и К°. На парижскую выставку»—деп жазылыпты. Кесек мыс осы шанадан туспеген бойы Екатеринбург аркылы Петербург аспакшы. Одан opi Парижга кетпек. Казак даласыман дуннежузшк кормеге 6ipiHiiii рст атта- нып бара ж аткан мыс жолаушымен коштасып калуга журттын oopi осы арага жыйналыпты. Осыныц ез1 шын- ак жалгыз кесск пе, шын-ак мыс па, дсгендсй, жуфттьш 6opi мын керген кесекке тары 6ip уцЕи'п карайды. Кол­ ларымен сыипайды: — Кызыктырар-ак! — Естен тандырар! — Карындасын коса Ж1'бсру к-ерек ед|\\ —деседк «Карындасы» кырык путтык кесек мыс патшаныц ©si­ ne сыйга тартылып, осыдан бip жел* гана бурын Пегср- бургка жур1гг KCTin e,ii.

Кабат-к.абат жамылып, TeMip белдеулермеи тас бею- Hin байланып алып, енд1 мше, арасы да журт кетгь.. \\ Бар даусымен айгай салып, бар керммен сыйкырлап, казак, даласына дуние жузшш обырларын шакыруга кегп... Узамай жупн артып болган туйел! Kipe кодыраула- тып, кундпрлеп, Ак-буйрат адырынан Кек-езек конырына карай к.улай бердг Жар басында, мыс керуенше кызыга карап жалрыз Ушаков тур. Жыйырма жылдан 6epi тьг- ным таппаган, шаршай бшмеген адам акша боп орала- тын idpere, улкен жез кодыраул ардыд балдырлаганыпа, он тындарандай елтш калыпты. ©ркештерд веек айтысып oTbipFaH eKi кемшрдей кезек изескен, сем‘13 туйелер пан аяндап, шубап аргы кабакка шык.к.анша Ушаков та ке- 3iH айырган жок. Кандай жаксы кернпс, кандай жаксы куй!.. Т ас ед\\, шац ед1, азап сд 1, Kip ед'1, енд! Mine: мыс болып ж у р т кегп, KyMic болып кейш оралады. — Кош, жыйырма жылдык. азабым! Арылшындарга. француздарра, немктерге Россия байлырынан, байлык жасай алатын адамдарынан салем айт! Кунд13 канша шаршаса да осы жалгыз KepiHicrea Ушаков книга ceprin Kerin едт Тары да icKe шабыты сок.ты. Завод корасына кайта келш, Бернерге куттыктау айтты д а, взш де epTin экетти >Kypin кетксн мыс юренщ курметше кожайын шайга шакыратын шырар деп Бернер дэмеленш сд1, ол емес, тары да жумыс, тагы да эрекет екен: — К^рл Карлович, 6ip ауыр борышты аткардык. Енд: мен коптен 6epi орындай алмай келе жаткан 6ip мшде- riмдi б ул н аткаргым келш тур. Буцдпдей кеш*лд1 кун де кездесо бсрмес. Жумысхер барактарын аралап шык- сак кайтер? Мен тац ата журемш гой,—деди Ушаков ка- сында кслс жаткан Бернерге. Бернер азырак абыржыл калды. Булан eni ай бурын айгкан 6 ip c©3in Ушаков умытый ксткен сыякты едк Ушаков а рал ап шыгам дегенде барактарга жасалган болымсыз эз!рл1ктер ешпт те ксткен. Олан болса, бупнп KeuL'iAi 6 ip кездш узакка бармайтыны да даусыз. Бернер осы жайларды ecine альт: — Жумыскерлер жатып калмады ма екен? Кеш б е ­ лый ж урмес пе?—деген сыякты элЫз Faiia карсылык. ет- т;. Ш айга такыра ма деген умгп болмай шывданына да к етл азд еш п калып ста ол.

— С а р а т эз!*р торыз... Жатпаган барзкгарды керш шырута да болады, — деп, У ш а к о в бетш барактарра ка­ рай бурды. Бернер амалсыз epin к е т . Б ш к кы ркага прей к а з-к а га р салынран жумыскер барактарыныц устшен кар ж у р т кеткен. Карын аршыган терезелерден сыгырайып кана к у н п р т жарыктар керже- дк Он ш а к гы барактан аспанга тис кетер1'лген буйра туткчдер бж кте торысып, ко н ы р к ай рана бултка айна- лылты. Tipuiijiix бары осы ту тш н е н рана байкалады. Бас­ ка кыбыр еткен 6ip жан жок.. У ш аков барактардык ауыр жайларын жаксы б1‘летж ед*1. Оны озгерте кояиын деген ойы да жок. BipaK, бул кездеп жумыскер каумынын кож айы н Kipin-iuwFbm. 6ip* ei<i ауыз ж ы лы сез айтып кетсе разы болып калатын 6ip Mine3i бар. Оны н бул жолры кэздегеш де осы рана. М ун- да Бернердк Караганлыда Сикорскийд! жумыскерлер жек корсдI*. Bipeyi жаксы инженер болранмен жумыскер жайына адам кез/.мен карай алмайды, «Лкынды ал, ж у- мысынды [сте, одан аркынды е з щ кер!» д т адамы. Е н д *1 6ipi opi инженер де емес, opi адам урпарынын азрыны, подлей! Рязановтыц epiKci3 тарайындаткан адамы, С и ­ корский. Сондыктан, ез! узак сапарра кетерде Ушаков ж ум ы с­ керлер б а р а п н ылрын 6ip аралап шырып, азды-Kenri кв- шлдерш а ул ап кетепн. Уш аков ен шетю баракка к е л т к!'ргенде-ак, мундары журттьш адам ripiuLiiriHeH алыстап бара жаткан хал»н кердк Эр жерле сырырайган б 1лте шамдар едэу/р б о л - ганмен узын барактын шлнен келже айкын Kepinren 6ip порее жок. Э р жерле кыбырларан адам дене-icpi, ш ам касыида сыгырайран кездер Faua байкалады. Баракты н ауыр нежен бинте шамдар да е л 1м ареп, open жанран бо- лып тур. Уш аковпен ере KipreH куш ак-куш ак суык ауа, бауырымен жер сызып бара ж а т к а н ак бултка усап, барактын ir.ulH T i n r i керсетпей ж^бердк Булт устпще ор- К1мш'н кесер бастары рана калыгггы. У 1иаков баракка к\\- рш. барак толы адам тобын тутас Kepin турып, амандык яйтпакшы eai. Кеп дауыстардын косыла шыккан аман- дасуын ёст1.мекш! елк Мынау к у л 1‘мс! кара келенкедеп ядамлар м уны н келгеш’н кврмей калтандай ун шыгарма- гандыктан. есЛк жактагы те тю ш ам ра жакындап к е л т: — Здравствуйте! — деп едк ен алдымен: Ойбай, бул кайсыныц ед|*к? Куманды тепл кетт»н 224

б!лем?! — деген , казак эйелш щ д а у с ь ш естш . Сод а и ке- ftin FaHa сы гы рай ы п караган м о с к а л жумыскер келгендер- Д1 танып: — К о ж а й ы н екен рой! 1з д а р с т и , 1здрасти! — д еп , exi кайырды д а - — Турсын, басы нды к е т е р ,— дедВ EciK ж ак тагы кабыррага ар к асы н жапсыра, к уш ж а- мылып ж а т к ан ж!пт Турсын уйктаран жок eai, басы н квтер in, г у р а келдк Оран тая н а 6ip керпе жамылып ж а т ­ кан ж а с эйел мен москалдау эйел де бастарын к вае- pin ал д ы . EcKi курзмыс к о р н е т алдарына rycipin. екеу* це к о ж а й ы н г а кысыла карап о гы р . Москалдау эйел ка- лын Kip б аск ан арык к вю р ек тер ш де жаппапты. Т у р ы п кетейш лесе, карсы алдарында кожайынлар тур. М сск ал эйелд’ж. к асы н д а , тесепнш у с т 1нде шокайын ж ам ап оты р- гзн м оск ал жумыскер Ж ан ы с колындарысын к асы н а койыл: — Ж о г а р ы шырындар, к о н а к т а р ,— дед1 са ск а н ы н а н ыржыйып. Еирак ол жорарысы кай жакта екенш кер- сете ал м алы . Касына коя сали ан cipi шокай, с у с у р а п ол ген ж а й ы н балыктын а у зы н а усап , аузын кен. а ш ы п алыпты. Ш а л г а таян а eni ж ас б а л а бгр шолак тонды к езек - кезек та рты п, кезек-кезек Te6icin койып, уйктап ж аты р . Онын а р ж а г ы баска 6ip семья сы я к ты . ез алдына о н а ш а ж ы лты р ары бар, езтмеи ©з! б е л е к кокып жатыр. О л а р да тан о сы л я р д я й , жутаран т1р и п л 1кте кершедк Баряк im iii- деп ен б а сы м ун шыйкылдап, булырып ж етелген дердш у Hi екен. Ж а л п ы жокшылык пен ж у т а г а н т 1рш ш к ж айын У ш а - ковтын в з! де жаксы Склеп'н е д к В ул жерле омы к а т т ы т ап д а н д ы р га н cHeci мен к ел ш ! ортада, 6ip кер п ен ш ас- тында ж а т к а н ы болды. Ею э й е л д т epi эке мен б а л а — •'ДI ш ет т е, эр кайсысы ез эГтел/ ж агы нда жататынын ке- Рin т у р . B ip u iiu келпи, fiipim ii шешеа* оргада ж а т ы р ... Ьул 6ip вте тоиалран емтрдш т а р кыспары сы якты ед». Угнано в т ы к вз( де катты аб ы р ж ы п калды. Y hci3 т е л MipreH эйел кэздepi Ушаковка осы 6ip зарды \"1fiты п т у р г а нда й: — К в р е а з бе, экеа* мен б а л а с ы , шешеа’ мен к е л ш !, аралас жатырмыз. Адам баласы булай турмаска керек кой. М ы н а у эке, мынау келш . м ы н а у шеше, мынау б а л а ­ сы е к е н ш утасы з ба? Bip кунк© р1'с уш ш уят-эдептен осы н - \\j Мус репо в И. т 226

ша айырылуьтмызлы калай лайык кереш?— дсп кшаляп к.арайды. — Бул калан болран?— дед1 Ушаков, ундемеуге шы- дай алм ай,— эке-шеше, бала мен келш, 6 api аралас жатура болмайды рой. Нелжтен булай болды? — дед! Турсынга карап, орысша сейлеп. — Осы арадары он барактын торызында осындай жай бес-алтыдан кездеседк Ушии*мен азд!н жумыска юрген адамдардыц 6 opi де осы куйде, — дед«‘ Турсын. — Эр се­ мья осындай 6 ip бурышта 6 ipre турамыз... Баска амалы* мыз кайсы?.. — Оке-шешец 6 ip белек, эйелш мен езщ 6 ip белек, баска баракта TypyFa болмай ма? — Белш ш турура 6 ip себеп болса, 6 ipre турудык се* 6 c6 i онга жетедк Шам. Бала. Су. Жуатын nip. Тамак. Табыс пен ш ы р ы н ... —- деп, Турсын эр себепп жеке-жеке агады. — Сен ез/д не ктейа'д? — Ушпыршымын. Кении... — Экег* ше? — Завод пештерше кемip тасыйды. — Шешен ше? — Балаларды багады, тамак, icneftAi. — Эйел1’ц ше? • — Усакталган кенд1 тастарды сурыптайды. Ушаков аз ойланып калды. Казактыц бауырмалдык салтынша, кейде 6 ip едбек адамын сагалап б1рнеше ту- ыскандары бос отыратын едк Бул уйдщ йшнде ондан масыл жок сыякты. Бэр! де ксрект1 адамдар. Бул ар ту- п'л, анау шолак TOHFa таласып жаткан eni жас бала да куш ертец ашык шахтадан кенд1 тас теруге жар аиды. Не icTcy керек, нс жордем ете алады? Ушаков осыиы ойлап калып едк Басында мыжырайран тымак, устшдс узын, а.ч без кейлек, без дамбал, аягына есю шока иды Lie салнан тьг рыйран арык, узын шал Ушаковка жакындап келедн Ся- кал-мурты аппак, 63i де куарып болтан суйектей, Kipni- riн каклайтын eni кара кезш Ушаковка тура калан алыпты. — Шырагым, кожайын екесш рой келгси. Алдаразы болсын. Эке-шехие, бала-шараныд 6 ipre жатканын у наг- пай турсыц рой, солай ма? Ал, маран не айтасын? I?Ki 220

балам, ек\\ кслШм, 6eceyiMi3 катар жатамыз. Ен. аргы гукшрдемТз. B i3Ai де кере кет, жаным, — дед1 шал. Уш аков онын не айтканын Турсын аркылы аныктап алганша, шал тары да сейлеп iceiTi: — С у карацры сокыр шал е д 1м. Ендт кудай урып сак кулак болдым. Кудай к©з1мд1 алганша, кулагымды ал- са, K© 3iM Ai жумып алар eaiM . Кермес &д1м. Ж алгы з ©з ry K n ip iM смес, букш барактын. кыбыр-сыбыры м е н т ку- лагыма G ipi сокдай ©те алмайды. Журт 6ipiH 6 ip i ecTin жатады, б'фшен 6ipi уялу дегеннен калды. E p iK c i3 мал- га айналып барамыз. Не болмакпыз? Айтып кет! — дед*!. У ш ак ов шал Fa не айта ал сын, аласа нардын устш дс ек*1 ж ар ы л а жагкан журттын ортасындагы тар кешемен барактын apFbi чукшрше барып, кейш оралды. Ие, еш- nopceui кермесе де, ешюмге карамаса да болатын сыяк- ты. Б эрш де де б]р-ак жай, Gip-ак куй. Ундемей кетуге де бол м а иды. Журт ортасыпа тугел Tycin эцпмслесе кал­ ен, ем1рден керген жоб1р-жапа кардан борайтын сыяктьт. Ортам орындарынан турып, мойындарын Ушаковка к а ­ рай созып, кише бастапты. Эр жерде ciacci каты и жы- лад ж а ткан жас балалар да, баласына урыскан эйелдер до, щыйкмлдап, булыгып ж отсл гендер де, 6 opi косылып б-р-ак арыз айтып жаткдн сыяктанады. Ол ауыр ом1р- д:‘ц, тым турпаны етшрдш арызы. Сондыктан Уш аков ©з айтпрын жалгыз Турсынга айтып, тсз!рск келп калуды дур!,тс керд|. — М ет ц езшпщ де бала-шагяларым бар, — дети Ушаков. — Завод жаца гама ж ендсп журт Kerri гой. Ор- тталаса ал май жлтырмыз. Эйелтм/и де океле ал май жур- лгГif. 0 з ш болсам, жумыс тстейтш жер1м де, ж атар ор- нкм д а б5р-ак белме. Не тстей аламыи? Бара-бара 6 opi ле тузеледк Эз[рше, ыцрайм келетит семьялар ектге бе- лппп, жартысьг Итлдг'ге кешеш. Онда да осы жумыс, осы аки. Э кец мен шеитецд! калдырып, сен езш эйелтм еи OKcyin Нкгтдне кетуге болады гой? Бэршс де осыны айт. Мен сеиде pro жамандык плем ен мш. Б«рак, колымнан ке- ;;epi де ж ок. Жумыскерлерге осыны айт. Жарай м а ? —j ЛСД!*. «Мен сендерге жамандык ттлсмеймтн» дегеннен бас- касы тулдыр сез, байламсыз оез eKcnin rvrciFiiп тургап Турсын енжар рана басын изедт. Айт деп тапсырганы еш- KiMTiui кулагына епбейтшш e©i де жаксы сезмгген Утпа-

ков, снд1 ешнэрсе коса алмай, тез!рек шыгып кетп. Жу мыскерлерше суйсшердей 6 ip ауыз тыянакты свз айта алмаганына «31* де калы кыижылып недели — Жумыскер турмысы кайла да осы рой, — дел1’ Бер­ нер далага шыккан сон. — Англия мен Францияда Судан да ауыр. Епропада жумыскер жайынын у т к а з дау тугыза бсрелж де сондыктан. Бул шеиплмейтш мзссле. Идеалистер боска эуреленin жур... 0 зi ренжш келе жаткан Ушаков Бернердщ филосо- фиясына л к жауап берД1: — Мен идеалист емесшн, Ызге де осыны кенес ете- м1«. Жумыскер маран жумыс уил’н керек. Атты камшы журпзбейдк сулы журпзеди Булыгып селюлдеген кеп жетсл не айтты Ызге? Кексау квбейд!, нэнзг{ жумыск-ер- лер:ц азаяды,— деп турган жок ла? — Кен жумысына огыз жыл шыдаган адам ей уза к жасаган адам демейм!3 бе? — Отыз жыл! Каз1рд/'н езшде осылар жарымжан жумыскер емес пе? Маган б:р адамнын жумысын ею адам icTeciH деп кенес етесз'з бе? Tycimnb, булардын денсаулыгы ецалдымен маган керек, маган! Н|'лд1*ге де ecKi ауруларды ала бармауымыз керек. —дед1*Ушаков Ушаков барактарды аралауды осымен догармакшь: ед], терпи mi барактын орта терезесшен дагдылы шама дан молырак. жаяган жарыкты кердь Эдетте жарыгы кунпрт барактарда адам кв л е н к е а байкалмайтын. Ан;« барактыц терезесшен тез-тез козгалган кеп адамнын келенкелер! де кержед]' екен. Ойьш-той с ы я к т ы к е ш л д } 6 ip кезгх? кездесем бе деген умилен Ушаков сол тертжил баранка бурылды. Мундагы жумыскерлер жатлапты. Ор жерде топ-топ болып, сергек кецесш тур. Барактын орта кезшде нерп син шам жаркыранды. — 9, кожайын, кожайын! — Хош келшаз,— десш, жумыскерлер жамырай амандык. айтысты. Ушаковтын кез1 шаттык белплерш Ьдсп, барактын imiii тез тште бастап кездескен| баска балды. Дат? жарык шамра карсы 6 ip москал эйел мен балалау ж ь пт, ею ныгынан эрен. демш алып, кысылып бара жат­ кан адамды аркасынан суйеп отыр екен. Эйелдш ею ке- з1нен сорралаган жасы иепнен тамшылайды. Бала ж1пт ж

кабагын г а с туй in алип, сол колына усгаган Kip-орама- лымен экесш ш беп'н суртедБ — Б ул кiм? — деш' Уш аков. — Десятниг1М13... Мунайтпас, — дедд', 6ipHeme жумыс- кер, косарлана жауап 6epin. — Кузд! куш 6ip кергеншз езщтз... сол к1сi... Тас усатагындардын десятнип' Мунайтпас ж ум ы с ус- тчнде булырып, сакалынан ж асы барлап отырганын У ш а ­ ков e3 i де 6 tp керген ель Казгр кез алдына сол кергеш тугел кайта келдк Кен дал асы н к е з т , жылына жуздеген жыра казып, искелент ж урген деп eci<i жумыскержш 6 ;'pi осы Мунайтпас едк Уш ж ылдан 6 epi осы Ак-буй- ратга туракты дссятник-Ti. Он жылдан 6 epi ж уткан тас игацы мен кен унтагы кеудесш кауып кетш, енд1 Mine, елуге жетк!*збей керге экеткел1 ж аты р екен. — Мольке, Моньке1— дед! Ушаков, Мунайтпасгын алдына келш еккейш. Аузы ашылы'п, кыска-кыска дем ала бастаган М у­ найтпас ес*пген бела боре ал малы. Дем алысы ыстык, кеудеа* ш улап, сыкрырлап коятып сыякты. Астыцры ер­ ши тип'меи Tipen алып, аузынан дем алады. Бар д е н е а аласурмай, вл!мге мойындаи калгандак сулык. кан а тун- шыгып барады . — М оньке, Моньке! Сехммд! napi жолдасым! — дед1 Ушаков, орысша айтылса да адал айтылгаи жан сеяш журт тугел угып каллы. Бул сездердш калай ыткып шыкканын Ушаков ©3i андамай да калып ед1. Барак шпндеп барлык ойел даусын шыгарыгт, сол- кылдап ж ы лап хибердК Уш аковтын сетмд] Kopi ж олда- сым дегенi журттыц ез мун-муктаждарын умыттырып, ада.м ж анынын ансаи туркан 6 ip пердесш какып калып едг А яу^слркеуд1 достык таныйтын журт тугел босап кепптг BipaK, аяу дегеи кушейтпейп’н, ала'рететш мшез еке- ain ж аксы б!лет:.н Ушаков, енд! ол жакка мойнын бур- ран жок. 0 з жанынын 6 ip сырын абайсыз акгартып ал- гапдай, тез тыйылды. Калтасьш а колын салып, б iр уыс кум1с TeniejiiKTi Мунайтпастын аягын жапкан к у т и т устше тастай 6 epAi де, ешк1мге карамай шыгып кетп... Баска барактарга кез к ы й ы р ы н да салган жок... ' Ак-буйрат басында 6 ip кеште гана кездескен коп ке- }илС1зддкт| тез1рек сешлткш! келетшдей. Ьернерге кыска- кыска рана жумыс жайларын тапсырып, Ушаков тун 220

iuiiiiae ж урш K d in eji, коцыраула! >ш жеккен кос атгын катты екппй ойын Ьтезде cepriTin хибердк Тыныш жат* кан аппак дала, аилы тун, арк,а кысынын мейр1мд1 61р кезедге ауысканыи байкатады. Жазгытургы лайсакга дейш кыймылдап калуды ескертетш сыякты. Жук >KypiciniH бегелмеуш коздеп эдсш катар саль.л- FaH кос жолдын каз1р eneyi де бос екен. Eki' жакка 6 ip* дей агылып, 6 ipiHe 6 ipi богеу болмайтын жук керуендер/ бскеттерде конактап жаткан болу керек. Ушаковтын e3i ойлап тапкан, ор кезде куана карантын icrepiHiH 6 ipi де осы жол едк Ka3ip сол жолмен катты арызып, кызы- га карап келсдк Алыстан куцп'рлескеп коцырау ундер! естьте бастады. — Туйел1 керуен бекстше ani жеткен жок екен. Амал- дап, сол жактапд катар жаткан жолра тус/п алсак кай­ тер, Никои Абрамович? — дед/ касында б:'рге келе жат- кан Степан Бушуев. — Сен взin жалгыз болсац, к.айтесш, сейтем/с/н? — Мен бе?.. Мен кашан да ретше карай керет;н адаммын гой. Мен тырыз келе жатсам, Kipe маран жол беред!’ де, ю'ре тырыз келе жатса, мен жол берем. — Екеущ де тыгыз келе жатсандар ше? — Онда, мен... —деп, Степан к/д/р;п калды да, ет)- р/к айтып кутылуды ойлады. Степанныц ондай шнез'1 де барлыгьш жаксы 61лет*1н Ушаков онысына Ж1'бермей: — Казак, ауылдарына бурыла кетем/н де, ауыл ар а- сыныц жолымен кетемш де! — дед1*. — Кейде о д а болады, — деп, Степан онысынан кы- сылмайтындыгын керсетп'. Енд1* Ушаков OF3 H 6 ipH0 pceni катал тапсыратындырын ескерт’ш: — Степан Иванович, 6 i3 ею жолды не удин катар салдык? К азак юрспллерше осыны урындыру арзанга rycin пе ед'1? Тыгыздык б1ткен карсы келмесж, 6ipiHCH 6 ipi кезек сурамасын деп салмадык па? Жол бойындагь: TopTinTi ешуакытта бузушы болмандар. Генерал-губер- натордыц ©3i келе жатса да кем ip мен мыс жол бермеу- ге плел, — дедк — Б1*зде кеп нэрселер осылай y^A^KeciJiai айтыла- ды да, узд1’к-создык орындалады гой, Никон Абрамович... Патшамыздын OMip-жарлырьшан бастап осылай емсс пе? — дед1 Степан.

Приказчнпнщ жалпы 6»р ж аи ларга наразилыгы бар- лырын ун а га журетш Ушаков пшнен жымыйды д а: — Степан, мен саран тал ай айттым рой, алтын, ку- Mic, мыс пен коргасын, KeMip мен тем ip дегендер— бул 6ip белек гъатшалык. ©з занына рана багыиады. Б 1*зде деп, Россиядагы жалпы сал-бекселжт1 кем1р мен мыс ушш зан K©pin жур ме, — дедь — Мен сонын ушш де с!зге epin, дала кезш кетпм рой, — д е д 1 Степан. Бул да бала-шарасы, ун-куш бар адам ед1, соларын есше алды. А рып келе жаткан ж арау аттар Баянды устан ы а кешпелi дукеш н куып жетш, саябырлай берди Ол м ан а­ ты мыс артып алран туйсл1 вдренщ артында келе ж аты р сд1. Жез коны раул ары кунпрт былдырласкан туйел! Ki- peHiH алды алыста сезьледк И п л ш бекст'ше бурылатын жерге эл* ж ете алмапты. Д ук ен ш н терезелержен жолдын од жарына тускен сэуледен ек! адамныц келенкелер* де кержедк Dipeyi енкейш узын сапты б]‘рдемеш уста и тур да, 6ipi балка мен урып жатыр. Дукеншн ез келецкесше тускен iiiiKi жарык адам бейнелерш де айкын керсетедк Бадрашынын анда-санда б5леп мен мацдайын с.ыйпап калганы д а кершедк Ушаков аттар ipictae бергепде-ак шанадан cenipin ту- cin, ж уп pin барып уста дукен ш щ ecirin какты. Ол 1шке Kipe бергенде шоры жайнаран к ©piк, eni жердоп аспалы шам, eciK ж ак ка бурылыи к ар аган жалпак жаурынды кара Ж1Г1Г ш а н а д а калган Степанныц кезше де 6ip K epi- Kin калды. Уш аков eciK какданда Б аян ды улксп кышкашлен теске тосып устап турган сом Tewipin к&рштщ алдына кайта салы п, сода!? кейш eciK ашып едк Кыска рана амандык айтысканнан сон кожайынра денбектен Kecin жасалган орындыкты нускады д а, сом тем)рд] тестщ ус- т!не кайта тосты. Dip ауыз амандык пен бас изеуден баскара уакытын ж«:бермеген1 Ушаковка да катты унап калды. Ж а л п а к жаурьшды, сокыр, кара ж\\г\\т балкыган сом rewipai коргасындай жанша согады. Улкеи ауыр балра тайранактамай, тап баемп, езе согады. Мезгеген жерге дэл-дэл тиедБ Булардыц ж умы сы на канша бегет жаса- майын д е с е де, шыдай ал май Ушаков сырткы тоны и сы- пырып тастап, Баянлыга такалы п келт: — Б у л нсмене? Не с о р ы п ж а т ы р с ы н ? — дед!. 231

— ¥шпыр, — дед Баянды. — Ушпыр? Калайша ушпыр? Ушпыр деп шагала таска кашалып тусег;н TeciKri ай- тагынын Баянды бш 1ейтш ед1 ле, кашаудын, езш ушпыр дейп'н. Казак жумыскердер\\ тугел осыпай деп кеткен. Ушаковтын тусже алмай турганына танданган Баянды сонсын тары канталады. — Ушпыр... Камеи кашайт! — лед5, колымен де жо­ рамалд ап ж!бергп. Ушаков енд1 туснп’п: — KiM берген? Заказ берген кш?— дсп сурады. — Пернер, — дед! Баянды. Ею жуз штукхе заказ бердп Сорок пет штук гатоуа!.. Хярошлй желез)', казен­ най желез!! Ушаков Баяндыны коплен б/лсе де. казтр балFa устав отырган ж 1п гп 6ipiHiui рет керш тур едк Bip кв:н акы- райып, 6ip кез! теске кадала шакырпнып отырган ж т т - тш кш екенж сурады. — Бул, аята, каторяй Ак-буйрат болнес лежал, ?з- найш? Клаз |'слепой, нога кырамой, ысликал, шайтта? — дед Баянды . — Колы мытым стен. Кайла, кашау coFyra маган эл i он уста керек ед1, макан берсен кайтед!? —лед1‘ Ушаков. Баянды жауабын узак шубыртып кайтарды. Оныц ен еуел! антканы — оенш Ыбырай дейтш KipemiH ит адам. осы ж|гпт|‘н уш айдан берп екбепн эл)‘ бермей жур. Жазгытуры бузаулы сыныр бермекшь Мен муны акшага жаллап ед/м... Басы-аяты осы, ею ауыз свзд|*, арысша б|'лмейт1н Баянды узак. долбарга салып, арен анкталы. Казакша 6ip дота, аз сезд1* Баяндыны орысша, казак- П1яны аралас сейлегенде мылжын деп каларлык екенсдн. Баяндьшын енд1 6ip байымдап айтайын дегеш— жол- ллсын макта у едк Ол ушш бул ж ш гт ц аты Жабай еко- нп1, Жуманнын жылк.ышысы болганын, сокяыта жырылри ныи, урядник Боткиннщ барымтада кез1 шытып, аяры сынды деп акты жасаранын, 6ipine 6ipiH кыйсынсыз жялрастырып айтканда Жабай Ушаковка уры сыякта- нып кер]*ндЕ — Боткинский акты ес, —- дед1 Баянды. — Киргиз л е ­ тит карапшит, 1зиайш? И гш к бай Жуман бай лошит карапшит... Баранта, 1’знайш? Аята' он карапшнт... Бот­ кин хумара так писал. Уот, к1лаэ слепой, нога кырамой. Харошай кезнес? — дед». 232

Кезек-ксзек жацылыс угысыи, ксзек-кезек дагдары- сып калып, кезек-кезек кайталасып, адасып калган 1згс алыстан оран кайта туМп отырып, OKcyi акыры угыныс- ты да. Меш’реу сахрага, жолсыз алыска, жат журтка бастаусыз да бара алатын бай лы к жортуыды бул одайга да п’лмаш керек еткен жок. Жабайдыц уры сыяктянып кершгенше де каракан жок. — К уш елу тыйын. Осы баррлн бетшде Караганды- да калсын. Ертен. макан ж олы ксьш ,— дед? Ушакон. Ушаковтын. эл! тубше ж ете ал^ай журген б?р мэсе- aeci— казак, даласындакы снбекакы жайы едк Б ;р Uri- лжте у ш жузден артык жалшы барь;и ол жаксы б!*лепн. BipaK, сол ар акшадай 6 ip тыны и алманды, онысы да белиль Оныц устше, жалшылар саны кузге карай к©- 6 efiin, жазка карай азайып тура^ы. Осьшьгц б?рде'б':ршдо кедерп жок, бай уни’н кысылыс жок. Бпжгдыдан ол осы жайды 6 Lnrici кслд|. Бул жайлардыц нагыз тамырын Баяиды д а ашып бере алмады, oipaK, ©3i 61’летш cki турл! иорсеш сешпре айтты. — Осылай скензне басымды тшем!- - деп сснлфдк Е п з Мура, Ecyi-EpTic, Каркаралы-Баян бопларында шурайлы жерл ерД1 мол кылып ойып олын отыргаи, эз[р жалы жыгылмакан тврелер бар екси. Булардын касында елу yfK-ii, жуз yfuii теленпттер! бар. Bip ксзде жасакты некер рстшде болгап кырык ру телецпттср, каззрп куп­ ле сол терслердж бактаты-малшы, жалшысы болып кал­ ган. Баяиды -осыны айта келiп : — Слздщ Жумабек тере твлецпттершен айрылкалы он жыл белый едк Жаз шыга 6 opiH кайта жыйнап ала­ тын болыпты. Кыстан шалдыкып шыгатыи толенпттер, сез ж ок, жазкытурым жыйналып калады. — Бул немене, крепостнойлык. па екси? — деп ойла* са да Ушаков бул сурауын Баяндыра туспипре алмады. BipaK coFan жакын б|рдеме екешн дан угыпды. Ж алшы акысынын екшил rypin Баяиды Ka3 ipri кы- сылшан. шактагы Ипл1к байдык эрекетгср1мен тусиш рдк — Осы 6 ip айдын ‘шпнде Иплж айналасындары ел- дергс мын шана шеп, бес ж уз кой, ек! жуз жылкы не- сиеге бердд Эр кыстан жутап шыратын елге жазгытурым жуз, eni жуз бне сауын бередь Иплжт*щ жалшылары сол песне алгандар болады, — дсп Баяиды терезеге ка- ралы да: — Bi3 бекетке бурылдык б1лем,— дедЕ 233 <

Баяндыныц бул эцпмсЫнен ез кс-релне жаратарлык ашнэрсе таба алмай, Ушаков орпынан турды. — Кош!.. Кош! — Хош!.. Хош! Баяндыдан анрылтинан кешн Ушаков Карагандыга келi:i 6ip-aK токтады. Ол ек!* арадары жолды Ушаков обмен алды ма, уй- кымен алды ма, оны касындары Степан да сезгеи жок., Ушаковтыц ©3iHe де айкын емес ели Bip кез Иплштт малшы устау эдктсрш ойлап, кара басынын гскерлтн курметтей журетш досынык талай гасырлык артта жат* канын кез алдына экелдк Казак даласыныц ец icijcp дерлж ада мы осы-ay деп кыижылып та калды. EcKici- мен отыр... Сырты гана 4жана... 03i соран моз, сырт коз сонысын ж аца керш табынып отыррандай!.. Эрине, сырт кез дегешм1*зд1‘ц ез! ескй.. Енд! б\\р кез, esi облагай ой* ларыиыд аяры туске айналды ма, элде тусшде кергош ойында журетш 6ip туйшшект! ояггы ма, эйтеу/р б:р шынмай-шытырманда кележатты. Tyci болса ойына ара- лас екеш'н, ойы болса 6ip колы жете алмай журген ар- Kfаны скеш'н ангарды да, шине 6ip туйш койды. Жорыт- кан да жок, айткан да жок Степанга. Завод басыпан otp азтанса, бара кайтары, коре кайтары кеп адам ец алды- мсн Карагандыга жетуге асыкты. Карагандыга жеткеп- де гана кезх1г ашты... — Тэул1гше ei<i кезекпен каздырып жаткан екшш! жабык шахтаныд касьша токтап, Ушаков шападаи тус- ri де: — Сикорский уйшде болса, осында келсш,- дед! Степага. Айналмалы агат барабан Орта Россиянин кудыгын еске тус!ред1. Он путтык тем1р шелек жер астына кан- Pwp-Kyurip eTin барып, кайтарында унсш mipenin 6ipcce кем:р, 6ipecc топырак ала шыгады. Шахтанын ек! жа- гына белек жаткан кем!р мен топырак едэ>чр ат- жалданып, кеп жерд! орап экетп. Бул эдеттеп кудыктап кеп кец казылып жаткан т1к шахта. Ycri-басыи кырау баскам, K©3i тацулы жалрыз нар барабанды шыркайна* лып жур. Ушаков еширктершде не icren жургешн ац- рармайтын жалгыз жанды да осы сыякты. Тас мещреу- дей yiici3, арызсыз-шагымсыз, кацкыйып айнала бсруд! дагды еткен. Шелегспсн шыккан балшыкты аударыл алып тура- 234

тын eid к а за к wirin’ шслск босаран соц-ак кантырлатып кагы п-кагы п калды. Б ул ар ы баетыктардьш 6ipi кел in кал ранд а бер;летш белп едк Д ун и е жузмпн, барлык жумыскерлерждс бастыктар дыц тебс:с\\ i<epiасе 6ip:iie 6 ip i клбар беретш эдет бар. Муны Cipineu 6ipi уйренд! деуге бол.майды. У к сас ем!р ©3i уйрететш сыякты, Ж ау Kepince, орт ж акы ндап кал- са, байыргы елдер дс солай хабарласар едк Ушакоп кедin калранда сырттагы жумысксрлср imreri ж олдас тарына шелек кацгырлатып белп 6epAi. Ш електщ неге кангырлараиык Ушаков туе!ид! дг. жэб)рлснгсн жок. Жэб’ф м ш ез бол са да боны д а уйренп: болтан кожаный, ундеместсн келш, шелсктт inline к;р:s* отырды да: — М ен! шах тага rycipiiuxep! — дедь Е ю жумыскер шелектш бетш гактаймен жа>ь;п. 6e.KiTin жатыр. Ушаков е з ж лахыт тактайына салы:.. шегелеп жаткандай оезждк Боны Д1р етш калды . Еид* жумыскерлер муны ек i ж ары на кезск шайкандатып. кудыктыц аузына экеле ж аткан ы ссзкпедн Кетернт лл- тан ж о к , шелекл ек! ж агьш а кезек аударып, жылжыты.ч келедк Элде жуп ауыр ш ел екп козray ыцрайсыз ба. элде жумыскерлер эдеГи солай козгай ма, опте/, ■р. Ушаковтьщ езжщ туп ж агы да жергс дурс-дурс согы- лып келедк Ei<i жагьша кезек шайкандатып, тон бпл- шыкка ею бексесш кезек сотый, жумыскерлер Ушг.к. ь- ты ш ахтаны н аузына ж акы нлатьш койды. «Oycv/i ;ло- лект1 осы арака конып алып неге мшбсдЫ ?» - доп ойлады Ушаков. Жумыскерл ер min опта курмет керсе: пей, о д е т дереплеу шайка платка ндарын да есш е алдь; Te.viip шыпжыр аркан салдырлап-кулд'флеп шелекпи аузын жапкаи тактайлы 6ip-eKi дуб’флетп де, ш слск аз гг.иа ж огары кетерши бары п, солк епп темендей борд Ш елек imi кап-карацгы, вте акырын темендей. олдснслсргс акырын кактыгып келедь Тез козгалыст арга уйрспгсн Ушаковка мына шелек енд( кайтып ж ер бетше орадмайтыпдай да кер'ппп кстсдн Bip колите тал ай icrin басы-касында болып, уакыттыц калай еткешн ссзшбс- гси адам упи'п шелсктщ козгалысы тым акырын, асык пай-сяспай жер астына б!ржола окотш бара жаткан сыикты сдк.. 235

УДЛИНИ Б 0 Л 1М I Кен алапта тумсык туй/ст/ре жаткан кесек жонды, бу- Kic жоталы Карагандынын денесше тускен жалгыз елеул! белп — ашык шахта «Кара жыра» атанып кетт еди Ал- рашкы айларда шок-шок караганга преле теплген сдры балшык ыржыйып жаткаида казак. жумыскерлер! оны «Сары ауыз» деп.журш ед!, Ka3ip сары балшыктыц бепн тугел ке\\пр унтагы жауып Kerri де, «Кара жыра» агаиды. Жалрыз сайдын бойын ерлей казылып жаткан кем ip зз1рше осы «Кара жырадан» га иа алынады. Жырапын бойын елу саржаннан елшеп, артель басына башп-бе нп берген казак ж|’пттер1 6ip кезде езшш ана пашен туе а да каз1*р умытылып кеткен «артель» дегенге уйрене ал- май, ездерш «кос» деп атайды. Кун ЭЛ1 шыккаи жок. Кулап кеткел1* тургандай те­ мей салбыраган катпар-катпар коныр бултгардыц етек жактары Fana курендене бастапты-. 1ннен шыккаи суыр- дай сопаиып, жумыскерлер жер барактарынан 6ip-6ip- леп шмгып, айналага ттркене кар аиды: ауыл не куйде, уй не жайда, ж аз кашан келер екен?.. Бул каз!р ор кун- Hin сурауларыиа айналыя, буиап журген ойлары. ^ Bip колында курек, иьшында кайла жумыскерлер 6ip 1’збен шубап «Кара жырага» карай бет алды. Сокага келе жаткан еп з сыякты, булар да кешлаз недель Kynl киген, тон киген казак жумыскерлер! бейнеаз де колбан кершедь Дуылдан келген казакы етжтер алдакашан жыртылып, снд|* тугелге жакын «шокайга» квштть Агаш табанды cipi шокай журуге де ынгайсыз, тайганап к у ­ лага да бередГ Аркадам аяз кысса, аякты шокай тай-

раналсгатып, жумысксрлср /цыбыр-жибыр тез козгальш Kerri. К у з д ж у т булар кара-торы, курен жуздк кузп дала- дай ко цыркай кшмд1 сди К аз ip ж уздеpi дс, кгпмдер1 д-е жылтыр кара, «кара жург:> еыякты кор!нсдi. К тм д ер ш е жылтыраган калын. кара как, турып калган. Yciren му- рындар кузгьшныц тумсыгындай бозшл тарткан. Бет томпа кт ары ойдым-ойдым кож алак, куйпен оауыр сыяк- ты кврш едк Tic аралары кар а алтьшмен каптап койган- дай. Е к! колдын ушы мен бе гт! амалдап жуганы болмаса, булардыц деисс! кыс боны су керген жок, oio а дам шо- мылган ev.ee, 6 ip адам!.. Д ен скщ кандай халде -екетпн бу- лар ж а г а р д а рана, турарда гена керодi. Мундай ©Mipre уйренбеген, калай шалысыгт, кал ай ялысуды эл‘! бите кой- MaFan кы р жп it repihin. бул 6 ip кг.тты куйзел1ске ушыра са баста ган коз! еда — Б ул ан , бугшп куши есепке алмасак, енд1 6 ip ай он жеп' ку нiмiз кялды ма? — дед1 Алшагыр, Буланбайга катарлаеа 6epin. Васка б'\\р ойда кележаткаь* Буланбай абайламлй калып: — Немененщ куш? --- ден кайта сурады. — Алты аига дсп айдан ед.: гой б\\зд/. Бупн терт ай он уш кун i:\\ii3 толады гой. М ен ауылга кайтцр куи д1 ай тамыи,— дед! Алшагыр. Алшагыр ауылга кайтар куцдл ка1ты сагынагын ед|‘ Буланбай сылкты адамнан «кзйтасьш.» дсгеи;и естуге ыл- гый озеурен турзды. Бет томпактары ecin, урты олкмла- нып жудсп кетйт. Айла-арамдыкты бммейтш одем! кншрек кара кезшщ бояуы оцып, кулдибадам тарткан. Bip K03iue TepicKen шыгып келе жатыр да, енд! 61 р кезшш алдыцгы кыйыгьша томардай болып кара куйе уиелептй Буланбай досын аяп кегп де, калжынсыз жауап 6ерд1: — Сен ауылга кайтамысыи, ауыл эл1 саган к е ш т келе ме, сны Kim 6 iлс!н... — дегг аз к|д*фД! де:—Тубш де KOMip 6iare жалынбас, Kewipre 613 жалынармыз,—доп токтады. — Ушаков 6i3Ai кайтармаймын дегт гой? /К ан адам жумыскер алайын деген Сикорскийге катты урсып Ж 1*бе- pinTi деп жургендер'1 нес*1? — KeMipre уйрешп калган жумыскердщ кожайынга кандай кунды екен1н де тусшбей\\псш? Жацадан жумыс* кер жыйнап беру Жумабекке кандай тепн олжа болея. Уш аковка он есе зыян. Ж умабекке жумыскер баеи н а уш с о м и а н а к т а ялу керек К,ожайынга кэшп ж умы скер1 23 7

кымбат. Ол ecrireniH сонын салкыны foh. Ал 6i3re не панда, не зыяи боларын кейш керердш,— лей берд} де, Буланбай арт жактан шыккан шан-шунра бурылды. Казак. жумыскерлер1 туратын екшнп барактыц алдын- да адты-жеп адам уйме-жуйме болып жатыр екен. Ашьт- ?ан адамдардыц ащы дауыстары шыгады. Барактан шу- бырып шыгып келе жаткандардын 6opi де ызалы сыяк- ты. Казакы боктаулар кабаттасьит шыгып, жумыска кетш бара жаткандардын 6opi де солай карай буры- лып калыпты. Бiрiншi жабык шахтагa Kerin бара жаткан орыс жумыскерлерз де сол жакка карап, бегелш тур. Лезде уйме-жуйме топтын арасынан 6ip адам сыты- лып шырып, бшк ак куртжтщ успмен кырга зсарай каша женелдг Басындары тымагы айиалып алкымына келшть Сырт KHiMiHe кара куйе жукпараи, аласа бойлы, онтайлы ж1г1т сыякты. Сонынан кутан cipinKi кара адамдар жете алар емес, шокайлары тайранап, кеШндеи берм Айры- лып калып, ещи жете алмагандарына ызалы жумыскер- лер ызаланып боктайды. Кашкам ж1ггт ехшелеп куып, зке-шешесш ecine кос кабаттап Tycipin бара жаткан а?л боктаулар рана. Бойшан кара жумыскер тайга пап кулап тусп’ де, отыра калып, аягыпдакы шокайыи сыпырып алып, лак- тырып-лактырып жзберш, кашкыннын сонына кайта тус- т1 Катты кекпен туйлire куып барады. Арт жагыиан; — Итше тепкз'ле! — Басын карга шакшып кет! — Сыйрагылан суйреп экел!— деген еилккен айрлй- лар шыгады. Саскан тулюдей артына жалтактай карап бара жат­ кан кашкы.ч енд1 кутылмасын бшгендей, «Кара жырара» жакындап калган баска барактын жумыскерлерше ка­ рай ойыса кашты. --ЛАгыр куын кеде жаткан байталдаГг шыбжыцда- уыи — дед! Буланбай. Кашкыннын. турше карап турып. Усак жанды, кыйкац м1псза1 6ipey екешн таныды. Кашкып арт жагыиа ыржыя карап: - Агатам, токташы... Не калараныдды берейш... дел кыпсылап калады да, алдьщры жакта колденен турран Ьуланбайларга карап: — Ойбай, елп’рд1 мына Караке- ссд, аллрдП -— доп айгайлайды. Артына карап жалынып, алчыпа карам арандатар Mine3 корсетт келедк Онын кiм очеши, куиалы-кунасызын 61'лмесе де. Бу- 238

ланбай кашкынды клтты улатпай, жок керш тур сд\\. Орныиан козгялгап да жок, арашалайтын бслп де берме- дк К ун асы кеп, кыйкар жанды талым тур. Баска жумыс- керлср коз гал актам бастаи: -— А п а у 6ip ецгсзердей експ, мына тогюктт л акт ай бакы ртпаса кайтсш! — Сорлы тышк,ан арыстанныц кулагын п'стеи ойна­ лы м а е ке и? — дсссд1. Ipi денел1, сакал-мурты бар екеш кара куйеден арен танылатын ж умыскер кашкынды Буланбайларга жакын- дай бергеиде куып жсттт де, сылк, етк1з1п желкесшен бiр ак нукы п калды. Ура бьпетш адамша бостау пукыды. Каш кы и Булаггбайдык карга кадай салган тем ip курепн сузе к у л ад ы да, ксогалган жок.. Иеп карга Kipin кет'нгп де, басы кеж 1*реЙ!И калыпты. Ызалы кугыншы екппкмен Буланбайга соктыга ж аздап, open токтады да, каш кы н ­ ды буш рдеи 6ip теуш Ж 1берш шалкасынан аударып Tycip- дк Енд! кашкыннын басы к а р г а батыцкырады д а, селдг'р жирен с а дал шыккан neri acnaiiFa карай шошайьгп клл- ды. Б у д а н ар гымы e3i де epci коретшдей, жумыскер сабыр тауып, enTirin турып, Буланбайга карал уакыйганыи жайын айта бастадьт. Булаибайды танып, ыкгайсызданьт та к а л ган еыякты. - - Жьхйырма жнтт CKi ай боны тюхпздщ арасынан тартып алып, тыйындап жыйнаганымызды тыйтыктап отыргац оке-шешехнз бен бала-шагамзга ж!берсек, мьшау арам без тулдырыи апарып 6epinTi. Жоп койыпты. Керш- де тоналгыр, жолдастарын тонапты? — дсп, он. аягын та* гы да октайлай 6epin ед1\\ Буланбай кашкыпга кар ай б!р жылжып калып: — Жыгылып жаткаяды ур м ас болар. Ж аны м , icon ендк— дедк — Оттек, eKi тыйынга туратын жаиы жок бул иттш, энтпесе, тепюлеп влт5рер е д 1м ! — деп, жумыскер кеГнн uieriHAi. Лягьигда куйе ciiiin болтан ки1з байпак, басында ко - М1рден Kepi де кара екен деп каларлык. шунак. тымак. жумыскер ал! ашулы турган боны: — Арсыз ит!— дои, кашкынныц 6eiine кем ip аралас кара TyKipiriii былш етк1*зд! де, ксй!и бурылып журе берд1. Жыртылган байпактан муй!здсй кара-таргыл, куй- ган шойындай сом екшес* Kopinin барады. Алдынаи оный шокайьги океле жатка н 6ip >KiriT карсы коло жлтыр. 239

— Осы 6ip керген KiciM сыякты. K im ед: осы? — дед1 Буланбай касьгндагы жолдастарына. — Е, бул Байшепр деген Kici. Жер козгалса, козрал- майтын адам е.д[, муныц осынша ашулануына Караганда мынау жаткан шын-ак 6ip занталак. болар,— дед1 Ал- шпгыр. К.ашкын квз1 кьшылыктап кояды. Юлепейлене калган мршктершГц арасынан мацайыкда KiM барын да карпп жаткам сыяктанады. Кара TyKipiKTi сол жак танауы 6ipe- се жылжытып {гике карай тартып, Cipece «отау» тшп'рш сыртка карай айдаиды. — Тур, ей, ку! Kerri к>тыншын. Йемене. eripiK ©лin жатканыц? — дед!’ Буланбай, курепн алып жеиеле 6epin. Пар атпен кагты агызып Ак-буйрат жолымен келе жаткан Сикорский кершдк Ол агызып келе жаткан боны кегнне кер:нген жумыскерлер тобына тугел кол булгап, айгай салды да, барактарга жетпей шанасынан т у с т , ен жакьш турган жумыскерлерге карай бегалды. Т ы р ы з буйрыгы барын ангарта, тез жур1п к е т ’. Журттын козг Сикорскийге ayFan юезде кяшкын да басын кетерт, бет-аузын сурмен тысталган кыймал елтБ р\\ шл’кп’н жеш'мен жеркене суйкеп, басын б/р-ек/ шай- кап койып, козin ашти. Басыньщ ишнде коргасыньг бооа- глн 6ip ecKi сака жургендсй, б’фдеме сылкыддайтып сыяктанады. Жапалак кездеу, устКбасына тук куйе жукпаган сары ж!пт екен. Ешк1м одан жен сурамаса да, 9рб1р куналы адамнын эдегшше, ж т т вз жайыи актала гойлеп Kerri: — Аргыннык азаматы, аратайларым-ау! Ана Кара- кесектер елт1ре жаздагандарын кердшдер ме? Жазыгььм кыс бойы асырап келгешм ед|. Сеиткамалдын лапкесше карам калса, корер сд|'м кал ай тоналгандарын!.. Жадгыз атыммен итиллеп жур1п, кыс бойы ел арасынан кагыс- тырып, мрзан азык-тул1к океп 6epin турып ем...— деп, жйтт сариай бастап сд1, Булаибай тында-май, журттпн бурым Topic айналды. Жумыскердщ мойныиа мшгесе мжген кожайындар болса, тары 6ip жагынан кенедей жабысып, осындай яш- па-жалаи ялыл-сатарлар, саудагерлер журелшн Булаибай купле K©pin келедк Сондыктан. кашкын зарын тындагьг- сы келмей, жолдастарын ертт Сикорскийге карай кеттк Б1рак, калжын ж1г!т Булаибайга огы болса tv г ы п т ы - пан ататын адамша кадалып карады. Бул — кузджунг! 240

тебелесте Буланбайдын ©цгерш охел in Мплжтщ алдына гастай беретш жапалак квзд! М уса к.ай дспгн ж>пт сдк Сондагы Буланбайдын токтыдай одгерш океп, жерге тас- тай бергенде куйрырына камшымен тартып калганы тары ecine тусть Сол камшыныц орны тагы да ду ете тускен- дей болды. Бул кунге дейш ол Буланбайдын козш е тусе хоймай, б аск а костарды сауып журетш ед(, каз ip кезде- cin калганда Буланбайдын танымаканына куанды. Сикорскийдщ К0з1ише eiiAi еш ю м тип бере ал м ае деп, жт'пт орнынан тура берш едь сырт жагынан кслш к а л ­ ган торг жнчпч кердь Bapi д е тас туйш, т1стен:п боктап келед1 екен . Бул ар алпде айрылып калган ызалы Ж1пт- гер едк М усакай тура oepin, кул ап тускен, талыксыгап болып кы лж ы я кегп. Сикорскийд1ц даусы удеп шыгз бастады, ж ан калса, содан кал ар деп ойлады ж 1п т. Кожайынныц кез:нше элдек!мд1 бассалып сабан бас- тауга ж{г1ттер де бата алмады . BipaK, енд( кашкынды Колдарынан куткаргылары д а келмейтш сыякты. — Б ай ш еп р сонда гой, сол айтып келср. Отыра ту- райык...— доп, терт ж1пт етбетшен жаткан М ус а кайды астарына баса, каз-катар отыра кетп... Сикорский бул жолы Уш аковтан алган катал буйоыкс пен к е л т ед1. Tyneyri 6ip урсып кайыргапнан кейш Уша^ коз оны осы жолы кайта шакыртып алып, тыгыз 5стер тапсырган. Алдакашан басталран екшпл жабык ш ахта ол1 квм!р берер емес. Ворак болса, ашык ш ахталардыц жумысы да токтшт калады. Y en ’ иен кар журш кетед5 де, KapFa толып калган «Кара жырапы» кайта ашып оуре- ленедь Заводка кемipмен 6ipre кар мен су тасылады. Жер бетше жакыи жаткан квм«рд!к кул! де к©п. Сондык- тан, icKep Ушаков жумыскердщ кебш жер астына тусд- руге буйырып ед*|. О с ы ж а й л а р ез о й ы н а н турандай-ак, С и к о р с к и й к ож ай ьп тр а ла й ы к салмакпен с е й л е п , езжен б о л г а н ер ес- к е л д ж т е р д ! д е с с зл 1 р м е й © i i i i p e к е т ш т у р . Он т м й ы н о н п - Meci а ш ы к ш ахтаныц он ай ж у м ы сы н ы н тусы нда а у ы з г а я л ы к р л н екен... Енд! к у ш -т у ш к езек тест тусетш ж а б ы к ш а х т а Fa к о ш е т ш бол ран со н , о л с о з болм ак ем ес... Б у п н - п ен б а с т а п , ект'ннл* ж а б ы к ш а х т а д а э р к езск те у ш - у ш т е н , а л т ы а р т е л ь кезектесш т у с е д i. Ж е р асгындагы ж у м ы с к е р - лсрД’к ж алакы сы да квтеркяс тус.ед\\ деп у м п т с н у г е б о л а - ды. Бул женшяе озара ксл!*серМ13 деймш... Е ш н ш к о п ы с - гсазак жумыскерлср] 6 ip in in п л ш е 6ipi т у е ш е а л м а й т ы н 16 Мусрепов П. т. 241

алгашкы кездс белек-белек турулары дурыс болса, ен- л'\\ 6ipаз туа'ш'сш кялгандыктан аралас туруга да, ара- лас артель болуга да cpin бермшекхш. Ол былай турсьш, орыс жумыскер! Андрей Быковты казак жумыскерлерше штейгер етш тарайындапты. Сикорский Быковты катты мактавысы келетшдей, атык кеб!рек атап: — Ол окымысты адам болып шыкты... Жолдастары­ ма каггы жаны ашыйтын адам... Завод баскармасы бул coniмдi актар деп кутедь..— деп бптрд! сезш. Кез кыйытын Быковка аударып еда баскалар кандай болса. о да соидай жупыпы турган Быковтыц жузшен еш- нэрсе ангара алган жок. Жалгыз-ак, ойына келгенш ipne алмайтын Шило карт Быковты гиынтарымен туртш ка­ лып: -- Сак. бол, Андрюша, 6ipiHUii тузак саган курыльш- ты...— дедь ЖумыскерлepAiк тугел актарылып аныктагысы кел- гендер!. жер астындагы кезек жайы едк Оган Сикорский ойлапбастаи жауап бердь Ушаков емес, в31 солай уйгяр- гандап ipKiViren жок. — Коп жылдык тэжрибелпз не айтады? Жумыскер- лердш ек улкен наразылыгы да, б1тпейтш даулары дя жарык кун ушш демен ме? Мен кун мен тунд! эр кезекке тон белin берд1*м,— дед1 Сикорский.— Кезек куид1зп он ек!дсп басталады, тунп он еюде б]тед]\\ Тунг! он еюдсн басталатын кезек кунд|'зп он еюде бггед!, —деп, б]*р-ак айтылар С03Д1, аз езгергш еш кайталады. Улкенд! угын- дыра алмайтын адам осындай оцайды кайталагыш та, топ- reiHTcriin тс келедь — Дурысы осы емес пе? Эр кезекке куш мои туш тек белшгешипн жумыс- керлер до даусыз сиакулдады. Содан кей'ш десятниктер езара жеребс салысып, жер астына кай кезекте тусетш- дерпг оздерi бел1а‘п алыстьт. Сол кунпен бастап Буланбай косы да жер астына Tycin едк K,a3ip булар 6ip айдан 6epi бас уклон деп ата- латьиг кец кара уцпрд! созып экетш барады. Шахтанык калан сальшатынып 03ip бьлмейтш казак жумыскерлер1 калык кем1*рд1 как жарып, жердин, астына карай терендей беретшдей сезшедь Кеяпрдщ енкеШсш ерлей кулдыйлап бара жаткан уцпрдщ темендей берстпп де рас. Орыс. жумыскерлершщ 6ip артсл5 мен Байшепр косы осы уипрден келденсц тарайтьш унгь/ларды казыи бара 242

жатыр. Элде, lyjiii он е=бде ж ер асгына тус'ретш «Кара ауыздын» басында баста ры 6ip тушен де, шахта г а тус- кеннен кеЙ2н уш бвлшт кетть Енд| бул косым оздер'шеи баска дун иеден тугел кол узш , жалрыз калды. Ж ер астында жел де ж ок, тш!н соза, кызара жыл- гыраган майшамнан баска ж ар ы к та жок. Ж улды зга голы аспан да жок, жаз болса, кек жамылган, кыс. болса, акка оранран жер де жок. КеудендД толтыра жутар дала* иыц мол ауасы да жок. 0зге жактары ока еместей, дала жумыскерлер] ылрый осыларын сагынады... 'Гобен д е кап- кара, аяк. а стык да кап-кара... Алды-аргьщ тугел туи сы* пкты. Ei<i кабырра мен тебеге колдын саласындай т*1зш, сыгылыстыра тз'реген араш тгреудер жаца кезшде агаран* дан коз тартушы едг, казгр кем ip шадылаи олар да карайып барады. Кешелг-бугшдг* т/релген жаналары бол* маса езгеа* муц баскандап вцЫз дс, квшлс:з д о ж уд еу тур. М урныца жупардай тиетш караген исi дс ancipcn, кулгмс! шстерге кемьлш кетшп*. Он ею сагат бойынша тыска ш ы га алмайгын жумыскерлердщ барлык ис-ко ныстары да осы жердщ астында болрандыктаи, далаиыц сез1*мтал мурны Tinri 6ip тынымсыз есемшге айпальш барады. Енбектщ ауырына, емгрдщ сасыгына камалгап кыр ж*1Г1ттершщ улкен зарынык 6ipi дс осы. Даланын KCHKiri мен самалын курс!нin сагынады. Кедф-'будыры коп, тар укпрм ен суйреген тактаилы лт- шаиакын сыкыры мен тыкьгльшан баска елепзер де сш- нэрсе ж ок . Тебе мен ек1 кабыргальпска керт1п орнаткан керпш тзреулер взара сыбырласып, ycriHCH баска и, бу- йфден кы скан салмак ауырлыгын айтысып, уЫ лесш кля­ ты»дай, KypciHic дыбысы ест1лед2. Даланын @зге дыбы- сынан ажыраган жумыскер кулагы ол сытырга д а сак елсцдейдк К ,а к ж о л м е н келе ж а т к а н т а т а л ы аттай, а г а ш т а б а н - ды ш о к а й л а р ы жерд1 д у б ip л е т е басыл, ж у м ы с к е р л е р д а гд ы л ы уц п р ш е келдь Y h c i3 кара укпр ок ай лы к п сн у за р а р д а емес. Баракта оты р ган д а ж ум ы ск ер лер ке- М1'рд1*н к е п ж у р т т ы а с ы р а п т у р г а н ы н да б а г а л а й с е м л е й - т i II едг*. Е н д ! ж е р а с т ы н а т у с к е н д е о с ы к у р г ы р д ы т е з т е с т о т т , ц тел' б о л с а шел*не ж е п 'п , т е з к уты лгм ла р ы к стетги с ы я к т ь г . Д а л а емг'ргне к о с ы л г а и бгрйгпп г у ы р е н б о к т а н ы с с .'-а г ж а т е н б е к дэл б е т п е - б е т к е л ге п д е бас ш а й к а га ты н сы якты . 15* 2 4 3

бткен кезок он шак.ты рана жака 'преулер косылты. Элдешм ал кезектщ жеткен жершс суйык. ак. балшык жагып белп жасап кеткен. Будан 6ip жел буры» сырт кишдерш кай жерге уйсе, бупн де сол жерге уйш, жу- мыскерлер орындарына тура бастады. Эр жерге шнген майшамдар жпишке кызгылт плде* pin соза жанып, квьир жузше куцпрт кана жарык Tyci- ред!’. Маидай алдары жар кем1'рд1н, степи азырак, куреп ж)'бер;и, ек] кайлашы шекелей отырыи, астыиан ала шаба бастады. Кайланын жалрыз xeMip Tici астынры жермел кекнрдщ астаскан шепне дол урып жатыр. Кулаштай адмайтын тар жерде reMip Tic тая тиш, кыйындыклен са- галайтын сыякты. Бшкт1*п eni жарым, квлдснеш терт-ак. кез тар унпрге терт-ак. адам сыйып жумыс 1*стей алады. Жантаятьшы, шекелейтЫ кеп жагына жумыскерлер кезектест т у с т жатыр. Кшзбен астарлап пккен туйен1н шомындай калый cipini мойындарына киш алып, торт жичт тактайлы ита- наларра ж егш п тур. Мойнынан салбырап барып, ек! бут- тык арасынан етш шанара бекитлген тем!*р шынжыр кк-ендеул! туткынды, каторгаиы еске туа'редг 6 з д р 1сп д ез тш туа коймарандыктан, жепндеп жтттер б;р:»г 6ipi жауыр атка. мойный алдырган епзге теней кдлжьщ- лясады. Ко\\прдщ кулатылуынаи тасуы шабандап. калган. Ке- Mip копаратын тар уипрдщ аузынан бастап уйьтген ке- Mip кел-Kecip, дауыл айдап экелш уйш кеткен кум тебе- лерге усап тенкит жатыр. Жумыскерлсрд1к кеб;. осы калык кара к у р т п курекпен козрап, ауызра карай ж ы т жытады. Bip ииупнен шаналарра салып бер:п. «Кара ауызглэ карай женолтедь IUanara жеплгендердщ 6ipi с е к т сары Колбац, шана- сьшп гурс-гурс туеin жаткан K e M ip r e унатпай карай тур. Тсрлеп-тегшпп, тутшге булыпли журсс де казан айнала- сьшдагы кундер1 буран жайлаудай кершедь Ол каз:р ал- ты caFar жер астына туеш кем ip тасыйды да, калган ал- ты сагатта ез косыньщ тамарын ic r e n улпредк Туртсблеп жур]‘н, коим ай кем!рге салган Сикорскинд? ылгый inn- ней боктал журедь KeMip шабура кандай олак болса, тз- суга сондай бой бермес бодытт ал Fan Колбанды,’ жолдас- тары бакырауык сары г,тан дсп калжынляся, ол Сикор- скийд! боктап жлуап oope/ii: 244

- А сты м а Gip сальш берееддер, сары бурадай жаи- шар ед*1м, ши борбай неменП — дейди — Е р к е к емесшсщ, алып YP Да, астына езщ басып ал! — д е й т жопдастары. К,олбан. азы рак. ойланып д ал ад ы да: — О л ит, ойды-кырды куртып келген куаяк, ж ы гы ла кетсд! дейм!сш ! Жабьглсак кайтед! деп ойлаймын,— дей- Д1. Жолдастарыныц жай калжындарын бьпе тура, соны шьшга айналдыргысы келетш'ш жасыра алмай: — Сеи- гетшаш, ж ш 1ттер, 6ip куш жабьглайыкшы! — деп, еноерт- jin к а л а д ы . Опьщ да Keri б ар , ececi бар. К а л ж ы к со н ры 6ip курек кем ip салыпгапша рана со- зылады. Одан кейж ортак ецбектш оркынан жылжымай- тын ©з залы бар, калжыцдасып турран жолдасы: — Ж ен ел ! — дейд»*. Колбац да жауап дайырмай ж у ­ ри! кетедк Ж у к а л а у Ж1*пттер мыкшия тартса, ауыр денел! К ол­ бам epKiH коз ралып кетед! де, «К ара ауызга» жетш Cip-ак токтайды. Ж ер беп'нде ж у к с 1*з жургенде журттын жай журхсше эрец epin отыратын Кол бап, жук тартцанда бо- piиен озып кетед1*. Б ул ан б ай жар кабактанып жаткан кеьнрдш табанын едэу|р унтып казып, уш жердей ai-ani сына дойды д а : — К е к асык uiipKiii, ендтрмепсш рой!'— деп, катары н- да K 0 M ip шауып жаткан Алшакырды туррызып Ж!*берш, ссньш калдырыиа кайласын салды. Куш керек, тост ко­ рок ж ер л е ылгый алра тусетш одегп бойынша, 6 ip тхзелеп алып к о м 1*рд1Н астым ала о л уегп кол мои урды. — Кайрам, Буланьгм-ай, nepiM-ай! Эзшнсн б аск а мыз еркектиз б е !— деп, Алшарыр кеЙ1н шепнш барады. А ш ы к шахтанын кем’ф'щ уотхнен алатын кездс ауыр суймеши муз ойгандарыдай етщ салу керек сд\\. Ко- Mip он да етпстшен жататын. K a3ip комip кабыррасммеи карап тур . Еаш кайланы кемхрдщ сызыгы-мси ж улгссш тауып у р у керек. Сызыксыз б1теуге он урраиша, сызыгын тауып 6ip урганын ошмдк Кайланын да 6eTi кайтпай, карш ы лдай К1ред1. Буланбай кеп жолдастарынын. соны тым кегнуелдегг угатындапына да ггяразы елм — Есеш и жумыска лбберме, iieciHeir кайыр! — дейтш СД1 ол. Эр енбекп'к срГксГз суй реп, камшысыз айда ft оке тотin аз куш ! бар. Ол ецбектщ он) мд Ui пиле. Ол кезде енбек тесегщнен жулып алады, Ticin. ауырраиыи, imiu ауыр га- 246

сын да елец етиейсш. Аз кыймылыц Kenri копарыц озы- рады. Кыйсыпы келмей, тэскл i та былмай турган енбек кыздырмайды да, жел1*кп‘рмейд1 де. Вуланбайдыц кег. жолдастары таска шапкаи асылдай, мукала бастаганы байкалады. Соган иаразы Буланбай орайы келмей жаз- кан жергс ылгын ез[ бастап тусетМ де сондыктан. «Кара ауы:;» жактан уакытсьгз да орынсыз, баркырап сальшгеш ол еси‘лд|*. Бул бастыктардыц 6ipi келе жатса, белп оримиа сальшатыи. аты орыс жумыскерлерппн. ка* закша уйрспгоп 6ipiH.riii сездершен туып кеткеи «Кеш жарык.!/ дегсл казак эш ед(. Элсц сезш бук!л барак бе­ лый гуго. ч укал ап эрец икемге кслт|’рген: — Кеш жерык. дог-жарзнга ес'ш ашик! —дел, блстадлды да: Хллырмш жер астыяда быксып-сасып, ЭкулгГг, шубар жылан, сыйкыр, — Сикор, Yiiicyni кара кемip цялсьгн басып. —деп, каргыспен аякталады. Онд: баска Cipcy салса, c©3iu коса айтар едь Эн сал- ган Колбац болгандыктаи, ол кур элэулэМм дел эшп'н ез.:и жллацяш айтып кследi. 0Mip боны 6ip ауыз ©лен жатта:». бip луыз'он салып кермеген Колбан, жолдастары- нан );оры:;к;ишан, oo.iri беруге о да мшдегп болгандык- тан, амалсыз салып келедн Сары атаи, сары азан баркырап келедк— десш кд!д;>! жумыскерлср. Railла мен куректер тез-тез кыймыл- дасып Kerri. Он салу азабынан тез'фек кутылу ушш Колбац бор- сандай ж упрш , унпрге жакындай берд1 де, KiM келе жат- каиыи oi.iyi e асыккан жолдастарына: Мен кермеген 6ip доу шелекпен Tycin, шешшш жа* тыр. lllcrip Бисэмен1 сейлесш калды. Ka3ip келетш шы- гар, кынмылдапдар! —дед1 до, квлпрд! салгызып алып, тез женелт кеттп Эшейшдспдсн repi кеб!рек уйпзш сал- дырды кем!рд1. — Юм скен? Кайсысы екен? — деп сурагандар Ра: •- Мен кайдан битейш! Эйтеузр ши борбай емес! Ол uni таныимын гой!—деп, Сикорскийге cowwa, ашулы жауан кпйырды. 1 Шсг i р Б i к э -Штейгер Быков. 246

>1\\ер астына тускен Уш аков эди Ол сырт кш мш лас­ та и ж еш лденд! де, штейгер Выкоиты шадыртып ж*1берД1. «Кен к о р асы» деп аталатын дол ауыздагы кеш рек план- да кем ip сурыптап жаткан ойелдермен сыртка кем ip же- «елTin турган eKi еркекке кар ай барды. Ушаковты алии тускец шелекке жумыскерлер «eimi ке\\пр толтыра баста- ды. У ш орыс ofieai KeMipre араласып ксткен косок бал- ш ыкдарды айырып отыр екен, жастау oipeyi штейгерд» ш акы ра Kerri. 9р куыстан ком ip экелген шапашьтлар ж у ­ пыи ж азб ай колin жатыр. К ом ip ауыз жакта да коп уйи- л|‘и к а л га н . Тез1рек тагы 6ip ауыз ашылмаса болмайды екен д е л ойлады Ушаков. Dpi ауа жолы, opi кемзр жолы болатыи тары 6ip шыцырау казды ру керек скеидггш Си­ корский иарьггг укпайды сксп дегенд! коса ойлады. — Сендср Оралдан келд1вдср м е ?—-дсп сурады Уш а­ ков, ком ip сурыптап отырга и ойелдердси. — И е, Рязанов мырзаныц алтын ыида сепз ж ы л белый ед1к. Еодд осында кенпршдис. Е н д т кы.мбат кара алтын болады дсп, ерксктер бip ж е л 1ксе коя ма, у ш ай ж аяу шубырып open, жстп'к...— д с д 1* москалдау эйел. — Ол жайды ocrin ед!м...— дсд\\ Ушаков, ойелдщ бе- rife б аск ар а аудару yxuin — Р язан ов мырзаиык алтыны жабылады екен дегеи кауссет те кеб!-рех шыгып калы п сд1, счыц но болгаиыи к1м б !л сп т...— дсд5, жанагы москалдау эйел. Ол сезку- м арлау Катерина Неволя е д ь — А л, муядл калай турьгп жатырсыцдар? Y iip cn icпи­ дор imc? — дед! Ушаков. — Ж ум ы с кайда да ж у м ы с кой... BipiHCH 6ipi жак- сы д а, ж ам ан да бола ма ол? Алтыниыц буты кем!рд1ц бутьшан ауыр да, жешл де емес, дол б1рдсй,— д е д 1 ойел. О 'йелдт аздаган астарлы сез!н е мои берм-еген Уш аков: • — О ка емес. Муида да уйрешеш кетеснщср ani... Bipep жьтлдан кей'ш жаксы тура бастаймыз,—деп e.ai, ойел орыс жумыскерлсрш щ арасыидагы 6ip улкеи кобалжудыд бе- пгг ашыгт калды: — /Кок, уйрене алмасак керек... Кстетш шынармыз. Оны, орине, ерксктер б1*лед1 гой, б5рак, алты айымыз 6iT- кен сон кетердпз. cipo,— де/u ойел. — H ers? Ilcci унамайды бул жердщ? -— М ун да унаитын не бар ? Б1р тал агат та ж ок. су да ж о х . Kip шайкантын да жер жок кой?.. Ламьгльг жок ;:<ел д е боран..дгртоп, капустаиы ке\\прдщ устпю -егелиз

бе? Жок, 6i;j гурактан ал.масак. керск. 13ас кожайын кеае калса, еркектср сейлесе\\пз, актамыз деп журген. BipaK, катындар кетсм!з гок деп ойлаймыз. Еркектср кур ryia- дескенмен, аягында катындардыц ойлаганы болатыи... Одан сок ертец жаксы болады, арры куш жаксы болады деген барлык, кожайыннык айтатын co3i гой. Ken ecriren сез(М1з9 енд1 естьмесек те болады,— дед1 ойел. Ушаков енд] едэ>чр ойланып калды. Орыс жумыс- керлершщ арасында муидай кобалжу барыи ол o;ii сгзш* ген жок. едк Барак, азык-тулж, жалакы, монша жакта- рында наразылыдтары мол екенш бшетш де, осы жолы онын бэрin де ыцганлан кетермш деп ойлаган. Эиел оран бул далара орыс жумыскерлершщ тамыр жаймактьшды* Fwii айтты. Бул онын сн 6ip кутпеген жайы едь ЕнД1 оны тубшс жете аныктаудаи Kepi, болдырмау жагыл ойланып калды. Ушаков осы ойлармсн турганда шакырган штейгер] Быков келдк Сыпайы амандыктан кейш Ушаков оны ер* т!п плыл, шахтанын imia аралауга ксттЬ —- Йемене, орыс жумыскерлер! орныгатын смес пс?- - дс;а Ушаков Быковка apipeK баргаи сои. Быков аз бегел]п барыи жауап бсрдк —- Мундиры жайларды мен ciare толык баяидап каГп - каньша 6ip ай толса да, эз1р взгергсн ешнэрсе жок кой. Никои Абрамович. Жумыскер арасында артурл1 наразы- лыктар, толкулар барыи сГз езниз де жаксы быеаз. Оный аягы немей тынарын, неге апарып сорарыи ашып англ алмаймын,— дед1 Быков. — Менin берген уодслершд] жумыскерлерге айтпа- дыкыз ба? — Айттым. — Я, кал ай карады жумыскерлер? Быков азырак. жымыйды да: ^— Жумыскер халкынан колына устатканды Fana ка- лай екен деп сур ауга болады. Б угш колына тимегеи нзр- сенщ ертч?н кандай боларын жумыскер айта ала ма? - * дедк Быков бул кунге дейш де бар бЫмш жасырып жур- геп ядам сыяктаиатын ед1, мьшау жауабынан та гы да езшшс ойы бар адам екеид1г] байкалгандай болды. Бу- дэи 6ip ай бурый Упгаковтыц алдына жшке Ti3 in экелш салгян бгрнешс салмакты создер1 бар ед], каз!р солаоы- иын 6ipAe-6ipi орьгядалмаганын ацгарта сойлеп туп. Уш а- 248 \\

коц emu oii-.-m ьз Ocrin б!|»кида ашып л.Н'ысы келш , klte бурылып тура каллы да: — М ен С13Д1 аздап боле а да тусшш кслсм'ш. С и он аигарынызды жасырган да ж оксы з. Оныкыз маган кар­ ты у найды... Б *13 екеум13 ашьтк, курестin адамы бол сак ксрек. Солай емес пе? Баскалардьш. квн ауыздан т у л л н , б.-ocKeciH алатын энпмесш а з 6ip жсрге туйш. мои бере, салмак. бере айта аласыз. М ен бул жайларды бьлс тура с»здд штейгер етш тарайьшдадым. 0 з басыныз кал ай ой- лайсыз, орыс жумыскерлер! осында ориьна ми. ж о к иа? - дед?. Б у л сурауыныздыц ж ауаб ы озтгзде деп ойлай- у ын,— дед i Б ыкоз.— Ж у мыскер с iзден патша ка л айык сарай салы п бор деп сурамайды. Ада мша жумьтз icTcre.ii соц, ад ам ш а тургылары келсе, оган харсылык етпегон дурыс болат та. Б1з ецбепмгзбен кун керетш адамдармыз, одан баска туг п т жок. Ю*мшц жумысы, кандай жумыс дсп талдауга да муршамыз ж ок. Сонымен 6ipre аздаган т;лок койсак, онымьдоа к у л ак зскаиыцыз жен. М еи одлет шекберпг еейизге салрым кол in турран жок. 6ipaK, одлет- еп дш тщ де ш*еп болуга m ie n ,— деп токдады Быков. Б ы к о в аягып андап басканымеи, кеп норселе од! ап- гарткысы келетйпи байкады да, Ушаков одан эр! сурэу коймай, 1лгер1 журш Kerri. E x e y i де карапгы ж ер ееп чд д- мкп д«орселерд1 айкын к©р*ш келе жЗткан сыяктанады. Ос’‘росс, oiptniH 6ipi не ойдап келе жатканларьш, кандай адам екешиктерш анык кор in келе жаткан сыякты ели ‘ч.чрангы унпрдш тубше жакындагапда У ш аков та­ ры да аз кщхрш: — Мыналар калай? H ai-ыз кошп жу мыскор шыра ала м а осьтлардач? — дедк шанасын орге. карай эр-ен суй- рон кел е жаткан казак жумыскерлерш пускай. Б !зд ш кеи жумысыида крестьян устап кермсген кар у-кур ал aaip жок кой. С л зд т сурайын дегеш ш з осы жары болса, opi арзан куш, apt туракты жумыск>ерлерш13 осы казактар болады, — де/и Быков. Ушаковтын. вз ык- гайын тапыйтьш адамша алдын орай, элденеш ескерте айтты. Оиын арзан куш дегсшн{ц не екеш'н Уш аков та ангарды. .... Б уд е т баска кандай жактары болуга мумкш ? - C isrc айтылгап апызга казак жумыскерлер1 де op- так. екеипг ескертю м келщ ели.. - - К азак жумыскерлер! де? 249

— Е н д '1 калай? Ушаков кецк1*лдея кулш ж!берд1 де: — Ж ок, штейгерi’m, ол болмайды. Казак жумыскер- лср^мен шартымыз ор кезде баскаша болмак* Жумыс- кер козгалысыиын кез1мен Караганда, с!з ушш ^°РЫС“ казак жумыскерлершщ тутастыгы кандай кажет болса, мен ушш олардыц дара-дара шарт жасасуы сонша ка­ жет. Бул жешнде «кожайыннын. срхше кол сурам деп до­ ме етпешз! Орыс жумыскерлopine кандай жагдаи жаса- сам, казак жумысиерлерше де соны жасаймын, б!рак оз- дерзмен оцаша келкнп жасаймын,— дедк —’ BipaK, оныкыз узакка созыла да бермсс...— де;й Быков. Ушаков ундемедк Булар кара унпрдш тубше таянып келгенде, Булан- бай колпрлдн. табанына койран сыналарын ллып тастап, Kcpiin кулагып жагыр едк Е ю жешн турinген. Бер1к- тщ устiиен eni кабат cipiMOH бастырыгг алыпты. 1^атып калган mHKi Tepi баклан алгандары да бар. Кара \\шпр- деп кара адамдардын коз!иен баска бейнелер! байкдлар да смес. — Десятниктерт KiM? Bepi келсш,—дед1* Ушаков жалпы амандасудан кей|'н. Мандайы «мен кезше уйелегеи KOMip. шадын битепмен сури'п, Буланбай уцпрден Cepi шыкты да шамын коте- pin, Ушаков пен Ъыковтм таныды. — 1здрасти... — Здравствуй. Ушаков ушлш жаткан тебедей KGMipre отыра б о р т : — Ал, кал ай, десягник? Ауылдарынпаи не хабар бар? Калай турып жатыр екен? — деп сурады Буланбайдан. 03ip ауыр салмагы ауыл ж акта жаткан казак жумыс- керлерше ол ылгый сол жагынан келетш едь — Ауыл жарымыз жаксы емес, сопсем жаман... Б1з ауылра кайтамыз дейм!з, ауыл б1зге келем1з дейдк Ау- ыл 6i3re келе ме, 61*3 ауылра кетем1*з бе, оны ол\\ eniKiм б1лмейд|,— де/б Буланбай. — Йемене, жут кел1*п пе? — Кедей ауылдарды тугел аралап, тштш келе жаткан керпгедк Байкаусызда б1реудщ жалрыз-жарым eniKi-ла- гы, бузау-торпагы калып коя ма дсп, туптси жатса корок... — Сендер караспайсындар ма ауылра? Буланбай жауап берудщ орнына Ушаковтыц алдына сол колыныц алаканын тосты да, он тыйындык кумictiii 250

улкендншдей болы» »ускеи мушз]ектерп; кврсеттк Ж у- мыекердщ колы на тиетш тыйындаган акта алаканына ©шпсс белпдей eTin тацбасын басьш кеткен сыякты екеп. Ушаков онысьша туеше ал май калым сд{, Буланбай: — 0 з тамагымыздан жырып алып ауылга Ж1берет1- ш ш з осындай-осындай усак кyMic кой,—-дел, алаканыида- гы муШ здерш оц колынык сук, саусагымен 6ip-6ip денге- летш ШЫК.ТЫ. Сикорскиймен жанжалдасуды койдындар м а? — E ki жумадаи 6epi тыиышпыз... Ол тузелдд ме, 6i3 тузслдш пе, оны мина ‘нитепрден сураныз. Бул ж аксы адам, ад а л ын айтатыи адам,— дсдг Буланбай. — 03IH кал ай ойлайсын, Сикорский тузеле. бастады ма, жок, н а ? — деи сурады Уш аков калжындай кулш. Буланбай будан ек| ай бурый айткапып канталап: Ж о к , ол тузелмейтш адам . Кунде 6ip пале шыга- рып отырмаса у/щтай алмайды. Оздш алдынызда вз! кандай курдай жсрраласа, оньщ алдында 6i3 де сондай ж оргалап турса скен дейд:. Bio болсак, ондайга ыкгз- иымыз ж ок, деюр жандармыз... Мынау шокаймсп к у рл а й ж оргалауга да болмайды гон...— деп, аузын жайьш дап ашкан шокайын Ушаковтыи алдына карай жакыидатты. Аягынын. басьш козгап-кознап койып ед5, кожайыннын алдына тырс-тырс cipKipen ком ip усактары тусть О рыс жумысксрлер! алгаш кедпси бетшде су ы к ба­ ранка инразылык керсеткенде, Сикорский оларга Heine айдан ocpi турган казак жумыскерлерйпп жылы барагын алып бермек болью едк Онысына орыс-казак жумыскер- лсрнпк cKi жары да среушдсп карсы болраи. Е да л дымен ыршып шыккаи Шило карт пен осы Быков едь Одам ко- йiы «он тыйыи жанжалы» Снразга созылып барып тынды. Олары аз болгапдай, Сикорский er<i улттык жумыскср- лерш щ араласуына тыйым салам деп коп жанталлсты. Уш аковтыи жайдары тындап отырганып пайдалаиып, Б у ­ лаибай Т1Л1 жеткен жериге лей in осылардык борш айтып ШЫКТЫ. — I\\a3ip калайсыцдар? Орыс-казак деп одыраймеу- ларын ж о к п а ? — деи сурады Ушаков. — £ 1здшшс тагу туратын сыяктымыз. Ырак, конак- тардыц оздершен де сурацыз... У ш ак ов бул жайларды ©з ойындагы 6ip тургыдан су­ рам отыр ели Жумыекср тауы п бсриг турагыи подрядили Ж ум ябек те, уш видiрjci 1гдеi'; имамы Кургцкоз кож а да 2Ъ \\