Ғабит Мүсрепов-Тандамалы шығармалыры 3 томдық Е-244

сг а б н т МУСРЕПОВ Т А у ДА М А Л Ы ШЫГ АРМАЛАР У Ш ТОМАЫК К А 3 А К Т Ы п я в и л Е К Е Т Т 1 К К О I» К ИМ 0 Дв в ик т •4 а .м а УП wБ А—С111 А С Ы

c/aS it м МУСРЕПОВ SSSSSSSSi v»— — ТАЦДАМАЛ Ы ШЫГ АРМ АЛАР О Я Н Г А Н Я .П К Е РОМАН К * 3 А к т Ы Ц Ю Е М Л Е К Е Т Т 1 К К ОГ К Е И 9 Д Е П Й Е Т Г» А С П А С Ь1 А л м а т ы — ЛОЛЛ

>1 A i M Y H U BipiH iui б ел 1м - • - *• ,7 EKituui бвл1м # »• »* » 5 106 Ymimiii белш , ■ , 2W I ЗЮ T ep riH iu i 6ел'1м: * 410 G eciHiui белхм T. ЯУСГЁ11МП 51lUPAIlttblK ПРОИЗВЕДЕН KI Я И ТРЕХ ТОМАХ Том второй (П а казахском языке) И зд ан и е Казгослнтиздата— 19|55 Редактор С Оспаноп Тех редактор П. Вал*чуг. Художник Л. Михайлов Коррехтov К. Бсйяеков*: Подписано к печати 2G/X 1935 т. УГ03850. Идд. № 77. Буиаг-а s^v'lOrt 1 лк1Г|.25 иеч. листов—23.33 уч. иеч. (уч.-и зд . 28,35 л .). Тираж 20 000 ш . Цена 9 руб. 11дГ.рт:ю п. Пктппогрэфии № I, отпечатало в Го сти пографкн & ?. Главкздатл Министерства культуры К а зС С Р . Заказ № 829.

l i l P I H J I I I K 1 T A 1I

Б1РП 1Ш 1 Б 0 Л 1И 1 TaFbi д а таласып келш, тары да такасып келш конып жаткан eKi бай ауыл ак уйлерш эл! т!ккен жок ед ь Ж аз боны Куланетпес пен Кудайменденщ кен шыйырына сы- йыса алмай, кунде канат cepnicin, кунде камшы алтесш , кактырысып келген eKi байдын аядай жерге арка Tipecin конып жаткандары жай да емес сыякты. Алшак. жайласып, араласпай араз отыратыи eni бай уэделесш койрандай, Майкудык басына 6yriH кешке жа- кын катар к<елш кулады. DipiHeH 6ipi ipreciH айыра алмай- тын дос агайындарша, 6ip рана булактыц басына иык тш- се конып жатыр. DipaK eKi кабактын. да туюл! екеш бул enipre кашаннан матпм, белпл! сыр болатын едк Оц бушрден шубар ала жыландай шубатылып И гш к- тщ шлем жапкан тупелi K©nii кулай бергенде, батыс жак 6erri тутас торлап келе жаткан Жуман байдын он жет‘1 мын жылкысы да кершдн Узын туйел1 кештщ езш е ук- саган оркеш-еркеш шаны шубалып келш, кеп жылкыныц тутаса карауыткан шанына осы 6ip булактыц. басында тушсп де, тогысып Kerri. Енд1* Mine, 6ip ewpAi тутас ш ан басып, булыктырып ба- рады... Элде рана указ кершп ж аткан ел1 даланы ксрнеп кет- кен кеп жылкы теш'здей толкыйды. Жацбырсыз жаздан ерте кура ран тыкыр бозды устарадай кыркып, ш ан мен ппркейден дамылсыз пыскырык аткан кеп жылкы ерттей 7

каптал, кюжиект! к.рсетпев .шбсрдь Оян Hurt ZX-SXSrJSS^TSS^ ;™ : Караша уйлердт орныпда, yii д е г е н ^ болм аппяш арка ­ на кондырып алып, кулагам гамдаи опырыльш >кат ы . жалгыз туйелер гана жатыр. Екеу бол с a — repг п р .о . бссеу болса — он Typ.ni eiin одеш боягапдаи «члаоалмЬч еишлер туйешн келенкесше уйлыгады. Кулд1реуии ара- сынан кундактаулы балалардыц кпик-енс кара коздер: жылтыоайды. Ш ыркырап ci.neci каты п, зар кагьш жат- кандарты да бар. Сы ны к жуздь кун как ты , жадау онслдер шыркыраган баласына кар аура да м урш асы жок, аксак ошак, пушык куман сыякты умыт кала жаздаган болим - сыз дуииелжтерше кезск-кезек ж уп р ш ж ур . Коп жылкы- ныц пыскырыгы жакындаран сайын, ©рт таянып калгай­ да й cecKeiiiri, аз \\лЫ жатак булан-талан, 6ip жагыиа карай сырыльш кеткел! жатыр. Б ай л ы к екшш кодсй ауылдарды куйындай ысырып келедь Жуман бай кеш алдыи Майкудык булагьш а жакындай бсргенде гана куып жетш едк Оран лей:н И гш к кешшт кайда тартканын болжай алмай ауре болды. Сузкер же- piMi3 осы болар ма деп, Шерубай Н урасы на аялдап ед1, И гш к кепи эр! асып кетт! деген кабар алды . Коп салтат- тынын коршауында Kerin бара жаткан, кос-кос туне же- плген кек арбалы узын кеш, алыска тарткандай жыйна- кы KCTin бара ж атгы . Суршд;рер ж ер 1м осы шыгар-ак дсп, Сокыр езеншен тосып ед}, ол болж алы да дурыска шыкпады. Сонымен, Жуман байдыц ж н кпз жетедешп, он eKi кун кенГт, open аттан Tycin отырган ызалы жайы бар. Жуман узын кара бурыл аттан тусе каллы да, улкен а к у и1н TiKTipe бастады. Кацтарулы аты касында, камшы мен шылбыр оелжде. Кепей бэйбииешц кай жердей капы кетер:н акдып, акырып калуга oaip отыр. Б ул кйнезпе он иесшен унрешсюен бэйбишеа баяу козгалса да, бабын та- M ™ 1HR i S Hpap е - ес' YI l TirLain ж ат са- ЖУ>< жыйкалып б 'л е д '- к а з , '> « < * ' « 8

тырнакты саусакгары— кел п п ц сабындай ж у п -ж у а н . Кылтанак. шырып кермеген к а с к а иопнен тагалы ат т а ­ йып жыгылрандай. Салбырай бастаган уртыиа д е й ш та- биги тэртш т! бузбай-ак келгеи буры л сакал к аска иектен тайып кетксндей алкымга б ар ы п уйлырып калы пты да, сакалдан rep i уйысып калган кек шулаи жунге кеб1рек уксап ту р ад ы . Ж узшщ баска M©pi тугел ешуге ж ак ы н - дап, ecKi теигел!ктей кемесю тарткан . Бар мш ез1 кезде- pin ж арты сы иан асыра ж ауы п а л ь т , енд1 етепн квтгр- мсстей 61'рж ола туйшген к а б а к т а рана калган сы якты . Б эй бш ю ш ц капысын таба ал м ай ыза болып оты рган Ж уманнын Кулагина катар копыл жаткан кас ауы лды н катты к у л к !л е р 1 еспледи Б а к а с ауы л куйш-ntein оты рган 6ipey бары и сонадайдан тайып, мазактап кулетш сыяк- танады. К а с к а иекке кайдары шыбын-цлркей д-е кайта- кайта коиы п, о да мазалап отыр. Иплштщ К ек-д ауы лы мен Сур-перендер!де элде к ай дан сапете Tycin, К а р а -а л а мен С ары -ал аи ы кабатталап к етть Канга боялып кац сы - лап к ал ган кара-ала ит rinViin ж аткан уйге Kipin KeTin, керего ар асы н ан иесшс карал, кыдсылап кояды. И т те болса, ел ice алмаганына, оцай жешлпснше ызасы кайнай тус;‘п: — Уа, api кайгар жылкыны! А р жагыц жаудыи, ж ер 1 емес, м ы н а меи!ц жер1м! — дел, Ж ум ан кыядан керш ген жылкышыра 6ip акырып калды . Кул1С.1п отырган И п л ж ауылы ecTiciH деп, катты акы ры п айтты. Ипл1*к ауы лы н а да K©3i осы а р а д а рана тусш к>етт сдк Ип'лжтщ ж у р т кезш еуршд{рерлп< тары б1рдемеш ш ы гар - ранын к е р д ь Кутпеген еД1, тан дан ы п та калды, ш ош ынып та Kerri. Kenii-кон жайын бал ал ары н а тапсырып, ьз\\ касы н а 61р топ адам е р т т алып, И гЫ к би Улытаудан 6epri елдер- д\\ аралай кайты п еде Бгрше «кайырын берсш», 6ipine «кайырлы болсын» айтып, алы с-ж акы н агайынныц ка- гылран-сорылран ©кпе-назы болса ушыктай кайткан. Е ю баласы oi<i ж е р д е болыс, он OKi м ы н жылкысы бар Иплн<- тщ здей! к с л у ш умгг етпейтш елдер мунысына катты ри­ за болып, б а с изесш калысты. К оп бастар шулрысып, кеп сакалдар шошандасып калды. Б у л ж урттщ ry6i 6ip ж ан- жалга согар ы н оез1нген ку та к ы м д ар шыбындап кел ш , И гш к тобы на ездер! косылып, елден-елге шыгарып са- лып кайтысты. BipaK салтак т ь ш а к т ы к .куларын кал ай гурсе де, сы р ала алмай, ш ерменде болып калыс-ты. 9

Кясында сонау туптен ерте ш ы ккан Куренквз кожа, жылКхыр Омар, Нысаналы акын, Ж у м а б е к терс, Ьоздак би Kipemi Ыбрай, жетЁм болса да ер ке жиен Семг оар И гёлёк K33ip тёпл in жаткан жана уйп-пн сыртынла отыр. EpiHiii 6ip ескерткешн eiuirapi к а й т а л а т п а у т дамы, at - ран сылан токал А йганш а кысыр ж ы лан даи жуиткт жуР- Юлем-керпе тосеул\\, кумЁстеткеи сар ы -ал а тегене сапыру- лы, керектЁшн 6opi бар, артык ешиэрсе ж ок. Квипп шык- каннан 6epri он eni куншн шпнде биден 6ip кабар алмаса да, дол бупн, осы арадан кездеоетшш бЁлгендсй, Анган- ша бор’ш эз!р, барж бапты устапты. в «Жаудын. жер1 емес, мына мен in ж е р 1м!» деген Ж у- маннын даусынан ©зге отыргандар елендеп калса да, И гёлёк кезЁшц кыйыгын да бурган жок.: — Ие, айта берЁкЁз,— дсп, манадан тандайын кагып, танданып отырран Куренквз кожага бурылды. И плпш ц ынгайымен ©руге уйренЁп калган топ, ол елен кылмаран- га елендесш калгапдарына уялгандай болып: — Ие, кожеке, айта бсрЁцЁз,— деп, 6opi соган карай бурылды. Кожекен де дугасынан жанылгандай саскалактап калып: — Батшагар, Шои-Шорманнан д а , 3 !лрара-Шопан- нан да керген емес ем мундай уйд\\. Абылайдын ордасы дейм!з рой, о да тогы з-ак канат екен дссушЁ ед1. Он ек\\ канат дегешнЁз К ож акм ет Султанныц мунарасындаи бо­ лып шыгыпты foh, — деп, TirUin ж аткан уйге тагы да к а ­ рал, тамсанып-тамсанып калды. Куренквз кожа И п лж тщ ecKi 6ip cepiri. Bip «езде би- дЁн басына Кенесарыныц Kopi тен т калранда, ат кепЁр eTin сакалын твееп, аман алып калып ед к Одан 6epi коп жыдлар en i. КазЁр И гёлёктёц саркы ты на канарат *тёп эр кездекошаметил, т*1лекш1 куйте Tycin калды. Осы кун- п оар mien Игёлёк аркылы Акмола дуанына указной имам болрысы келедЁ. Бул жайларды тугел туйЁп болгач 1Н- б^л жолгы кош ам етш е де кулан кет- гтнр?жгт““да'юбас“ога»кен жпк кен жок. Онын уетш е, Иплж журт кезЁн сурЁюирелн ic- p m e p S 'улкен3^ Жаткан уй! ,ш ы н ы нда да квз су- ж irir колдасып, арок\"квтёр^п” ^ J hЛж а й Р КетрЛгес'н твРт зуел! жел бауынан керегегГ асыПР 10

Ж1Г1Т терт баканмен арен кетердк Д эл каз!*р уШи айнала тура калган салт атты Ж1*пттер эркайсысы 6ip уык. шан- шып, шаныракты жс^ары кетерш экет'ш бара ж аты р ед*1. Уыгын ат устшен шаншатын он е к i канат улкен уй бул отыргандардын да кермеген у ш . Жуманныц шошынганы да осы. Е и д ! ол уй уыктары шаншылран сайын комданып, зруактанып бара жатыр. — У ы кдары карына дейш алтын, жорарры ж а гы ку- Mic б!лем! — дед! Куренкез к о ж а. — Жок., кожеке, б!зге ол ысыраптын ылайыры ж ок кой... О ртурл! сыр бояу рой эш ей ш ,—деп, И гш к сыпаны жауап бердк — С ы р бояу болса, ендеше, бул Букара-Ш ерштен келпен ш ы гар !.. Мэккэи М укэррэмэ мен Мэдинэи М у- наууэрадан сон Букара-Шэрштен баска дуние ж узш де мундай сыр-бояу бар деп ест1*ген емесшз. Кутты бол- сын!.. К ш зш жапкан соц, бул а к кумбез кундж жердей кезге уры п туратын болар. Ип‘л 1п н е болсын!.. — деп, К у ­ ренкез к о ж а узак шубатып т1л еу л ест т н айтып кеттк — К утты болсын... Bipre ж у р in-ак 6ip сырына кез i.aecTipe алран емесшз... Осындайыннын 6ipiH бьлсек нс дейсщ... «Бы лш ы к баскан к ез1м!з, тарлан тарткан кезг М13» дегсндей, бултагы кеп бульщрыр заманынды ш ала алмай калам ы з... — деп, Боздак, би ез ойында журген 6ip TyfliHmeKTi дс ацрарта Kerri. — Кун бурыныц жок демесен, ортана туспей кететш нем болуш ы ед! менш...— деп, Боздак бите карап сзу тартты д а, И г ш к 03!'н1н ел аузы на тараткысы келпен сез!- мен аяктады : — К,оя-ак койыцдар осыны, терс тукымы ем есш з, 6i3re не лайы гы бар деп ем, б ал ал ар болмады, кож еке... Заман с о л а р д ш гой, койдыра алмадым, — деп, ка’ ш пеш л- дьш'к Kepoerri. Уйге де осы арада гана дэлдеп караулы лайы к кер- гендей, толы к денесш тугел буры п алып: — Мен сыны жок, сыпайылыгы жок, кур абаж адап 61'рдене болып шьта ма деп те коркып ед1*м. 03ip ж ат Kepinin турган жок сыякты еюен, — дед!. М анадан жабырласып м актауга да бата алмай отыр- Fan тобы мунысын беркяген улыксаггай Kepin, онсыз да бшк уйд! TinTi жогары кетерш экетт!. И гш к <<тере тукымы емесш'з» дегенде, жшйнке узын саусактарын сэнмен сыртылдатып отырган Ж умабек тере п

рылып, жарык. пен жемнен кагажу кормен ескендм i ко- piHin туркан адам. Мыкыраймай, б укipeiiMcn тузу нсксп. Ауыр енбек. азап, кайры дегендер eiuoip ж -epme лак еад- маган. Kaaip сол булактаргылган да, eu i сыпынхырап, ус- Ti-басьша жудеуиплж Kipe бастагаи. А тад л н калган мауы- ты шапаи, кум:с nice сыяктылары б о л м а са, кундолпчп ки1*мдер! жулыны FaHa, neneci кел те, ж ан асы — жлмау- лары рана. Соидыктан Жумабск калталы баймен кллжып турж де де кагыса ал май калды: «Енд|‘ ордаларьш менмш дейс'ш гой !»— деп ойлады да. айта алмады. Шыныида, И п'лж осы yffcii улкел есеппсн жасатыл едЕ Сонау Ecia бонындагы Сандыбай уйипгс он кулындм бис берем дсп, уйд;ц суйег1н жасатты. Б орлаты н баскаи а к ки*131 мен бау-шуына дей;н сол жакта эз^рлетш, плты кок арбамеп осы apaFa Gip-ак» Tyciprri. Д ол б угш п сорсенб!- iiiii сэт'ше М айкудык басында тлчлш ж атсы н , дедк Дол сол кезге касындары улкен топ адамдары мен ез1 де ж е т . У ырын ат устшен шаншатын бшк а к yftaiii калан п- плгеши 6ip дуан елге жая кететш топка 61р корсету—11г1- aiKTin тукшр тубж де жургсн 6ip армаиы едк K,a3ip сол орындалкан арманнын устшде отыр, 6ip a x эл! уйди*, ка- сьша бартн да жок. кагып экетсш деп отырмысык? А й т с а-анoиiгpыe y жолыиды 12 айтарык-

д ы !— дейдк Акырын рана сыбырларан болып И п ли сп н куларына шалындыра айтады. — А к са к а л Kicini кысталама, Омар... Тарлан кектщ /Kypici катан кершд! рой, ш ар ш аган болар. Айтам лесе, бэйбииеге айтады да. дуел\\ уйге басын суктырсаншы, гым болм аса...—деп, И гш к аккеш лдене кенкклдей кулд* де, сонымен 6ipre ез кара басы ол елецге кум артпай •отырранлырын да ацгартты. О ндай ©лед, эриие, бэй б!m e­ re армадып айтылраны лайык та... Харлан кэкт1Ц жур1с*1 катандырын айтканы — акы нга жорра MiHri3 дегеш гой дсп, И гьш ктщ улкен бал асы Ор- дабай да ш ине 6ip Tyftin койды. Kopi акын да осыны дэ- меленш к ал д ы . — © л е т и койып жур ем, О маржан кысталаран сон. -болмае, — деп, акын жамбасына жабыса жаткам ку дом- бырасына колын созды. Ол кош еметпи1 Айганшага кер- •сет деген Игшкт 'т ойын адрара алм ай калды. Алуды онш а жек кермегенмен, суыра салып, м актап .кетугс Н ы саналы акын оларырак окей. Манаты К уреикез кожа айткаи Кожакметтщ мунарасындай екен деген те- кеуден б аск а тын ешнэрсе таба алмай, соны айнала жор- гып, жайдак. тепекке салып, узаты п экегп. ApFLi-6cpriHi Kesin, ар к ад ан тук таба алмай бо-ска болдырып, саида- лактап бары п, «Бэйтоллара» Tip-елin ©3i токтаганша, еш- KiM оны теж еген де жок. Б 1рдем-еге тыйым саларда бидщ BTipix ж етел ш , тамагын кыратыны болушы ед1, ол белг1 .де беришеп едк Аягында, ж оргадан бфжола улит узер- .дей сенделш, сур1не-сур:не акыннын ©3i токтады. — Биексм билin айгыпты, шаршаган екем:н. Д а у - •сым uibiFap е м е с ,— деп, домбырасын касына кы лж ы йта салды. — Тыркыюына болайын!—д е д ь ерке жиен Сеит, ж ан- бастап ж атк ан боны Омарды куларынан тартып, ©3iHe .жакындатып алып. ©з ойын айта алмай, бидщ ойын табам деп сандалран .акыннын сандырактамаска да ш арасы жок едь Kopi K©3i . жыпыктап, бейшара болды да калды . И гш к пен Нысаналы акыннын: арасында ездерi рана б1лет;н ecKi 6ip жай бар. Б!р кезде Кенесарынын т а к и м бурауынан ыгысып, Игшк бай сол козралыска ерген едХ Ka3ip осы ауылга такала копып жаткан Жуман бай ©з • ершмен ерген. Кеп жылкыны орен аударып-тедкерш, Са- ; ры-су, Ш у езендерш сагалап, козралыстыц арткы кеплн- 13

гда?да**»-«*»лей к а Л а ж Г Ж » epin жаткам олжасынаи бас iapTK.au ж ок,. Грге\", ™ н “ ш Т » Д » ''с 5 « С7б0П ь,>ш а ж » » » » кылаоын айдай бурылды. Ол журт кеиш мексше мнгы п, малый сураганша, колдан-жолдан посылка» жен мы» жылк.ы танбалапып та калган едп Осы сырды Нысаналы акын ж аксы бкпедь Осы га и арнап mbiFapraH, шындык. зарындай ел еш де бар-ды. iVa- 3ip оган б1ржола тыйым салынып койганы болмаса, ол 6ip Иплптн жаны TypmireTin ©лен. Онын шпиле «Каи- дыбалык жол басар, кезеп!» деген сездер бар. Ол е ioh бугш п би И гш ктщ «кезеп» дегещи естш , акс-квклю'. иттей кынсыларан уят 6ip кундерш, аргы жактарьп. коз алдына экеледк Элдеюмдердщ тепюлеп жатканыи есше гуаредк Сондыктан, И плж би акыпды узын аркан, ксн тусаум-сн ез мацайынан узатпай, ерелеп устайды. Опьш у с т т е K3pi акын eiiAi мунын атагын ж ал журетш жыр- шысы болып калып едi. Игшктщ op мшезшен шошына ж ур етш кор! би Боз- дак ©з ойындары 6ip туйшшнш т е ш е алмай отыр. Mri- лш оны — «кел1п кетсш» деп, томара-туйык шакыртып алды да, касына eprin, ел аралап Kerri. Кейб;р уйлерде курмет керсетш езш ен жогары отыргызса, кейде сол, жо- f apbiFa ©3i отырып алып, кор! бид1тем еш рек сыргытып ж ь бердк KyHi 6yriHre дейш оган ауылын жайлаудан кеипр- ген1н де айткан ж ок. Мана такертец элд ек а йдан сап сте тускен жылтыр О м ар: — ауыл бупн туе ауа Майкудык басында болатын шырар дегенде, касындагы журт сонда* FaHa бкпдк Жайлауда И п л ж уйщен аттаиран топ он жеп кун ел аралап, кузджке жеткенде, Игшктщ ауы лы тары алдары-- нан шыкты. Буган танданбай отырран ж алры з Игшк ка- на. ©3re.icpi ез ауылдарынын жайын енд! естерше алып. енд! рана кыпылдаса бастаган сыякты. к ^ е КжатиЬян!!1 ^5 Гау’ ° Р таУ « агьш ан 'к еп жылкы кулан ^ t \" Р ауы л ' ак аить1п отьФ ед!. К,осылып кет- а 1Ч а н Г ж 1^ к Иыл1пе1 ТЫНЬи1 Жаксы б'л ет>11 кедей ауылдар- отьфган арЫН тусап-матап, котан га yfiipin у с т а Ь ~ CiaAiKi дейщ десек, с.здщ жылды Ортаудан теме». 14

туспесе керек едь.. — деп, И п л ж т щ жылкысына д а эдеп керсете сейлеген адамдарга H r ^ i x : — Ж умекеннщ жылкысы болм аса, б1здщ жылкы коз- галмайды,— деп, жауап oepin кел ш едк Енд! Mine, И п л1к- тщ ез ауылы да кузд'жтен кездесе кетп. Мана О мар айткан кабарды естшенде, кдсындагылар ац-тац калы п: — Апы р-ау, аздщ ауыл М айкудыкка конбаушы ед} foh? Ол 6ip ал акандай, бие-бауы жок> такыр Foft! — дес- кеиде, Игьл1*к оларра: — Bopi6ip, казнага кегкел1 турран жер гой, тым бол- маса 6ip ж айлап берейж дегендер! tubiFap балалардын,— деген. О дан аррыны И гш к айткан да жок, касындары- лары батып су рай алран да ж ок. Осынын; аржагында не сыр барын Боздак бидщ калай барлагысы калсе де, Kopi кез! ж ет е алмай отыр. И п л ж т щ шойындай курец кошкыл бетшен ешнэрсенщ елес1 бай- калмайды. Баяры 6ip кецдж, ешнэрсеп^елемеушыик, кен нолтык бейрамдык. сыякты б е л г Ы калыптан баска тук i3 жок. Кеш пел1 ел жайлаура барм ак, кузджке келм ек, мал Tici к ай да айдаса, Heci соран ере бермек, И г Ы к т щ жузшде осы рана. Боздак би де осыдан аса алмады. К аз- нага кеткел1 турган жер дегеннщ артында 6ip боле ж ат- канын сезсе де, эл1 батып сурай алмай отыр. Шойыи кеудел), аю жоталы, буруге б*1ткендей ж ундес сом саусакты , кастары кыйраш-кыйраш б1ткен кара Ki- ci — Игьшк би, пан да, тэкаббар д а емес. Даусын кетере сейлегенш, 6ip адамга суык ж у з керсетш, кабак ш ы тка- нын ешк1м керген де, ecriren де емес. Ала кезш 6ip тек- керт, калы н кабарын 6ip туй in калса, бул манайдары елдер басы на кара жамыл ранда й бол ар едь Куренкез ко- жанын тышканньщ кумаларынан жасарандай у с а к кара тастардан т1зген тэспигымен 6ipre барлык буын- буыны сыртылдап кетер едк BipaK куш белпсш кврсетуд! ол умыткан адам сыякты. Айбар барын esi де ж ак сы б!летш болгандыктан, куд!*рет п'згш ш кацтарып устай- ды. Буйырраны — етшгендей рана, кеа'м айтканы— б т м айткандай рана. Осы елдш мундай момынды осы кунге деШн калай талап тауыспаранына тандапрандайсыц!.. Мунын сырын б1*ле алмай, шерменде болып отырран жалрыз Б озд ак би емес, 6opi де солай. Жолшыбай кейде бидк кейде кожаны, кейде тереш’ онашалап экетш, алда- ры 6ip ауылра жакындаранда рана топка косылып отыр- 15

сада Иплж ешк.айсысына ынгайын байкаткаи жок./Кол- пагы’садердщ кун Kepic жайларыи рана o n м а л ы м ^ \\л\\. *жо*кo. KSoHpa2FauкSел.ш« «ту*скеИншуйнкде«атканЫпск'ннр.Ткм*сш~и*. .«пик,-' меи—отыТарнадысадлка:ынымеи бфаз жерге о^арып ........ канте.,рп кл.м ,\\ од1р _ деп> жолдастарына карайды. ¥йк.ы шалалыгынан кез! былшыктанып болтай коже- кец курян. ушып: — Сол дурыс болар,—деп, сы рм алы шапашлиыц ары- тыл койган баулары н Д1р каккап саусактарымоп арен тауып байлай бастайды. Бул сапарда кожсксишц Knpi кв- 3i булнпнк’фсп те кетш едк Кезнпн куйрыктарьша лкта- ран тарыдай б'фдемелер жыйиала бередк Блрган уш пде Т1м1ск'|лен’ш дарды алган к©31* олай-булай жупткж Ko.iFan- да, элп акталган тарынын 6ip т у ш р ш ала кашкаи ты ш - kbhfq да уксагт кетедь.. Сол квзге Ип*Л1Кт1ц аяуы д а жок... * Соиымен, жолаушылар елазде ж а т к а н езен мен пул а к басына коиьгit ж урдБ И гш к токымын тесенш, epi гг ж ас- танады да жата кетедк Козгалмайды д а. ¥йктап ж атка - иын, ояу жатканыи сшюм ангара алм айды . Бел шецц'п сыр айтар, тым болмаса, ойын ацрартар еркш отырыстар, талай онашалар кездессе де, Иплцс ешкшд*1 oip адым жакындаткан да ж ок, алыстаткан д а ж ок. «Кожа деп курметтегенмен, сыры болса, терегс айт- ты рой, бул залы м !» — деп, кожа ойлайды да, уй iuiLiiK 6ip жоб!рд1 ecine алады... «Аткосшы больш кеткен тереш не кылсын сыр ай- тып, ертен 6ip дурбслен бола калса, ел атынан иек кете- pin, кудай атымен ант бекнетin кож ан ы й кулагын буран жуР рой, бул мерез!» — деп, Ж умабек тере ойлайды Боздак бидщ ойында — кудай коеып куда болгысы ке- лш жур ме деген д е блр умн бар... Ипл'ж oip рет кан а Боздак бите элдененщ ушыгын ацдаткысы келгендей: * F“ H Бозеке, осы а з д ‘щ аталарыцыздыц мекеш H i n i тауынык ereri ед! рой? - деп ед! о н а ш а д а : Д кеш?п:Л ЭЛЬ,СКа K63i ЖСТуден адлран Kspi би адалыиан осы маиайды ыктырИа».,, ‘ о 'Г - ^

кер/ген 6epi бойына cinicin кеткен келпрсуш коса жзуал бсрдй Ипл:к муиысын жактырмай калганын жасыргысы келмей, Cipaa ундемей калды да: — >К<ж, Б о зеке, журт айттыныц бэрш куран сегиндеп керетййшз не осы? Н\\лд\\ — елздт аталарьщыздыц жер), аздщ жер! К ерек десендз, каназдатып Серейж,—д, сд1. Ар. жагын тагы д а туйык калдырды. Жэйдан-жэй Н и ш и ! бвктерт'т Ж1берсе, Воздак он кар- сь, да баз мае ед ь Оиын аржакында бфжопа коные ау- парту сыяк.ты бэлес! жатса, од б.р Улкен ДУРослсн... Со- нымен Воздак бидЫ ойыняа \\mit пей каут ерые ear, биекен YMi rneH ¥ йктап, каушпен оянып келт ед, К'так И гЬпкке е р т келген 6ip би. oip кожа, oip тере- HiH vmeyi д е «маран сырын ангартты» дегендей 6iPi„c. 6ip‘i кыр керсетумен эуреленш келдь Сад ынтайды Ка- шаннан бер! жак.сы б!лет1Н И гш к би безоен басын сад нужней аудармай устап отыр... . * Орталап калган жарык ай ак УЙ^ 1К енсес|н кетере ту- сеШн дегендей, кеплд'ф нурын себелеп тегщ, кетерте бастады. К.ара-кек аспанга шимандаи оолып шыга кел- ген жулдыздар да осы уйге тагылган тана-моншактай жаркырап, ерекш е 61р квр'ж 6epin тур. Осы о;р KepmicTi журт ез квашен керш, вз аузынан мактасын дегендей, Ипл\\к конактарын уйпе Kipyre эл\\ шакырган'жок. Ондай coni кур етк:з*е алмайтын Курецкез кожа, уйге карай са- калын шошайтып: „ — Батшагар-ай, ак уйд1к керк1 ан нуры тускенде екен Fofi... Ж улдыздар кандай ж араса Keni! —дед\\. Игшк енд1‘ рана орнынан турып, эзгелердщ бвксес! де кетер\\ле бергенде: — Майкудык Шапнан кез'1М13 басы быйыл тым такыр екск, 0\\г ашылмайтын болар,— деп Кал’дыЛар\" Омар муны ©зже берыген буйрыктай тус;н1п бурилып ура женелд1 де, KyuripT ест iл ген 6ip-K;nЖалг сезбен awip ет‘т , бар жиггп атка кондырд^ %? аУыз кеде жаткандай баяу баскан конактар уйге Kipre,, , , ке уйдт арасынан сытыла-сытыла жвиелген Жол(^ це’ Уи- пттерд'ш жарК'Журк алтенген как сонылдары^ р ж,‘ нынi /ж|\\ы1хлл1к\\гы>«с1.ыг>и*иаа ^саирртг-сеурт тие ле обастгап еды. лЧгман* 1ден Уйд*1Н ш ын а жары 1шше KipreH с о н Kopiti^i. Т^т> салбыр ага н эспад ы шамдар ж а н а уй д щ жайы кыз•бай f iбoаaяuнnдaаnп тт\\у/пр. ГBчпoгчp»i пдле к*азак -д—аласына л ” 2аиIITт-- °¥Рын кел- Ч- Мусрооов II. т. —47-

меген, жарыгы мол, улкен шамдар. Кара баркьппсп ою- ланган туырлыетын ньнын шыгара кернеп туРран алтын бояулы уыктар шам жарыгында бурын 6ip кермегси еал- танат сыяктанады. Btpi мси 6ipi 60л iнос if астаскан а.шлп- кум’ю араласкан бояулар, кызылды-жасылды терме оау- лар, тукт! шлем дер, кумк жаптыргаи адалбакандар бул уйд1ц жасалуына б’фталай-ак он кеткендтн аигып тур. Bipine-6ipi сай асыл нэроелср жарасымыи тауып, жы- мындасып тургандай. Осынша* кен. уйге жыйиалган ж у к те жок. Бул — ду* ниелж ую у ш in емсс, иеешщ рахаты утшн жасалган уй. Керегеге тутас килем усталган. ОдеЙ1 жасаткаидан, 6oni- Hin epeci де б 1рдей, туктер1 мен ту стер! де унлес. 1 ор жакта курен туктк eKi буШрден босарага доГйн кек туей юлемдер. Б ухара, Хива аркылы келдп<, бугш рана код га усталдык дсп тур. KyMic жапкан терт адалбакан ei<i-eid- ден белппп, ек[ 6ocaFaFa жакын орнапты. Бул баска ка- зактын Т0р1*нде туратын, кумитеткен ер-турмандарм мси камшат борт, тулк! тымактарын араластыра ьлетш мак.' таныштары Б ул уйдщ босагасында рана тур. Табалды- рыктан бастап торге дейш теселген туклт кЬлемдер таба- ныннан тартып, былк-былк етеди Игшк уй imiHe кез!н де салган жок. Адалбаканга туне жун шекпен! мен камшысын иле салды да, езше ар- налган, керпе кабаттала теселген бш к орынра барып отырды. Тольт жаткан жагалы к тм н еи жаргак. теридеи кырыскан арык мойны тасбаканын мойнындай кьтлкыйып, жылтыр табан мэа’ мен тайранай-тайганай, кожекен тер- re open жеттк У зак салт жургенджтен шуберек шал бары такымына жыйырылып калган Ж ум абек тере балакта- рын созрылап ол? босага жакта бегелш жур. 0з б ей та- ралыктарын осы арада сезГнгендей, конактардын бэр! де берсксден айрылып талт'фек басьш, терге арен шырып о г ­ рады. Улкен уйге юргек сон 6api де Kliuipefiin кеткендей, отыргаида кумандай гана болып калысты... Орнырысканнан кейш кожекен. манагысынан гер! де< кошамепн кебейтш, уйдЫ иши жиЬазынп тавдаиа бастап ' едк Игшк онысына тыйым сала ж а у а п берди Казактыц ущ деген кымбатка тусет!н нэрсе емес кожеке. 0з1м1зден гер! малымыздыц жайын кеб!рек он- ламмыз. Эитпесе, жун-журкасы тукк е аспай далада ка- лып жаткам каи казак 6ip уй кетсош ала алмайлы! Tin- Ti, ак уи, коцыр уйдщ кайсысын баптап устап отырмыз* 18

IpKiriu Де сон да, алаекпеден ©лгсн м алды ц терьтерсеп д е сонда, телщ д е сонда... Bip epiH6eci.Mi3 — кымыз бен е т , езгенщ бэрш е де енжармыз рой. О сы .м актап отырран уйпцз— орыстыц 6ip ат, 6ip бузаулы сыйыры бар муж ы - гыныц жер уй ш е турмайды. Эйтеу1'р, осыдан асар ©Hepi- м1з болмаран сод, мактан етешз д е , — дедк Ж айтаддап Омар Kipin келд! д е, И п’лжке карап т у р а далды. Ы р д ем еш ц кабарын айткалы келгеш анык. Ы рак, K,amaHFbi одет! бойышиа, кабарын 6ip карып калды д а , ешнэрсе айткан жок. Омардыд бул жолы немен келерш б1л!п отырран И п л ж дуларын сы ртка тосып сд1, узай бер- геп жылкы дуб*ф1 мен, анда-санда .сарт-сурт еткен сойыл дыбысына а р а л а с а , 6ip сарынмен рана тырс-тырс еткен солкылдак арбаньщ дыбысы ж акы н дап келеj,i екен... H ri- л!к кошлдеш п кеп’п, аз рана езу тар та бастап ед1, О м ар оныц касына енбектеп жакындай 6epin: — «Уш кум ар » кыядды да кел ш тк Т1М1ск1ленбей ж у- ре ме, ол ит! — дед1*. — Оныд к iм ед1? — Турсы нбай ше... И плж тщ кабары туй]’лin Kerri. Тырсьшдап келе ж а т - кай солкы лдак арбанын болыс б ал асы Ордабайдыц у й ш е барып токтайтынын жаксы билетш би: — Сол ж а к к а барып к ай тш ы ,— дед] Омарра. 2 Ж уман у й i ecKi эдетшше K©min, ecKi оделите коны п, ecKi эдетшше o6irep едк Бар обшерлжтгц айыпкер! Ж у­ ман байдын 03i болса да, тары сол ecKi одет бойынша, бар салмак К©пей бойб1ш>еге rycin ж аты р ... Уйге к\\р*е бере кара саба жарыльгп Kerri... Ж уман отыратын жерге 6ip оян. кез келтл... Адалбакан уыктык карына д ур ы с бектлмегеиджтен Жуманра кар ай кулап, 6ip ашасы uieKecin тырнап к е г п . Осынын 6opi аз болып отыррандай, жиешмеш, сркш с:п, калжактап Сеит келе калыптьь . Бупн бул уйдщ жылкышыларыиа да 61'рдеме болтан сыякты. Inip тусе калып сд1*, к ур ы к уст;не курык ж ауд ы - рып жылкыны элдекайда куып б ар а жаткандары ec.Ti- леди.. Осынын кайсысынан бастап бэйб'илеге байланысарын * 19

бьле алмай отырнанла, Жу манный кольжа Кепеп ;•> шешн e3i кед!п \\лшдк капысыз йи'.идк.. ............ Ерш:и ашуып алрысы келш, eajue ей. жакыа Yc ,;,l l:!' сауыншы ойел Куншепе Kenefi бэйбпие: ^ — Кол THipMeiui окелш, куймак ж аса и копны:, ;ДГ11 ед1, KКvуuкnшiеe длал ада узагырак айналып калып кап «а M.UI-* ;u де: е;ц? Хаба алма — Апасы-ау, кай туйоге артылып дым, — дедк Онсыз да жпрылгалы отырран Ж умаи, кол тшрм< » сыякты кесек оебегпт кур епизе ал май: — Bipey жеп койганы да! Ж уты п жлбергсм до. Сои.»» норсен табылушы ма едП Кай туйеге артканыцды битей!и дсп *ен, оен квк мый! — деп, Кепей бойбйнсш орыксыз жазрырып, ажымына келш п'редген ашуга 6\\ лыгып. open токтады. Аузына кай сез туссе до кайтаргы сы келмеп ед*. аш у буды да кор кылды. Кол гшрменшн кай туйеге артылганын Жуманныа <лз: Faaa б5летж едк Кешькон абыр-сабырынын усг.нде ср жалшыга 6ip зекш калып отырып, тшрменд1 ез кольпит», ез! айткан туйешн аркасына арттырган. Енд1 соны au ra салудан repi, катынды 6ip Kejiicrripiri алранды жвн Repin отыр... Осы эбигердщ уст1не мыйтык ж ор расы бар кекшолг.» гымеп жсрд! душплдетш, басынатындай eciK алдыиа де й in атпен келш жынды Байжан Tycin жатыр. Ат устшен бгрдемеш дуре етюзш тастай бергешн Жумаи анык со- TiA i. — Бул уйдщ самауыры кайнайтын ба еди.. Сал мы налы, бурк ете тусс’.н !—-дегеи Байжаннын. жарамсарына дол каз1р жумсай коятын Жумаи ж о к ejxi: — Осы 6ip KQMipi куррырымен-ак басымызга ceKtpin болды-ау, жынды ит! — деп оран да 6ip нейin калды. Козек.эидетш, карапгы iaipre дейш кайнамай, катар rypFaH ei<i самауырга алып келген тасквкпрдд тастап- TacTan >Ki6epAi де, алшак басып Б ай ж ан уйге к!рд). Байжан Ж уманныц аталас агайыны ед5. Бойында о д о ­ пей сделке сын бермейтш мшездер! болгандыктаи, жын ды Байжан araiiFaii адам. Жуманнын алаканы ашылмай- тын сарандыгына арнап: — взщ елгенде осы малдын капш асы н ала кетеелц- ACicii; бук,л елге тарап кета де, содан 6epi оны Ж у мзн жек керед!, жынды ит деп еейлейдХ

Былтыр кузджуш Байжан калж ы цдап: — К ы ска >Kin курмеуге келмей, oip ту биещи сойып алдым. К ем ip мен етермж,— деп ед! Жуманна. Ж у м а н оныц ж алгы з кек шолагын ауд ар ы п альт, уй1не ж а л у ж!бсрсе, Б ай ж ан ту био туп л ты ш к ан мурнын канатпа- ган болып шыклы. Элле кек атты кайтарын ftepreniwe ызалы ма, олде мазанл батып K erri ме, эйте>чр, содан oepi Ж ум ан н ы ц кермешн деген б:р адамы болса — ол осы Байж ан ель BipaK, Б ай ж ан айналактап бай арайынынан узай ал- мапды. К узд 1к к е ерте кешет;и т у к шаруасы болмаса д а , Жуманпын к е ш ’ш бара жаткаиыи керш, 03inen e3i *сре кештк О дан сон, Байжан Копей бэйбпиемен ете т а т у . — К уд ай маган екеу'пий к ай та ти т р т ер ме ед'к.. Катыны к :м , байы юм болуга лайы клы екешн керер ед$ сонда! — д еп кояды оган. К алж ы ц Typi осындай урт б ол са да, Кепей Б ай ж ан - ды кагты сыйлайды. Байж анны н осындай м:нез!нен жынды атанганы н жаксы 6iVieai д е, сонын ececin ез жак,- сылырымон кайтара журедь Ж у м а н оны жыдды кутш к десе. Копей бэйбппе — серj Ж1*пт атапты. Eid ту йоге артып алган уй-куй! мен катын-баласьш селк-селк е т ю з т жетелеп алып, тете-тетемен, кесе-кесе желкьлдетш келш мана ол Ж ум анны н кешш куы п жст;п ел*1. А дам сыякты сэлем бердБ ынгайляс отыргы- сьг келеп'ж н anFapmn, Ж ума план кайда конарын б\\л- rici кел/ii. — Й емене, шабынынды б а са р деп корка м ы сьщ ? Болмаса, менгмен ауыл уй кон б а к па ен? — де;и оган Жуман. М ан ы н а жолаткысы келмей, одеГп з1лд! етш айтты. — Е н д е ш е карынып кет! К е к е к барып езш:н куд ы - кыиа к о п а л ы !— леп. кек ш олакты к узенп кажап, ж у ш туа'п к а л ган такыр вкпесше 6ip тебш ш калып, Б ай ж ан да та рты п берген. Б ай ж ан к ул ьты деп коса атал ы п кеткен ек? жер бар. Bipcyi Б ай ж ек ек ти бала-шагасымен жабыдып казып ал- раи, кыс боны аз Fana малый суаратьгн кудмгы. Бул тыр- бык кара Fan шьгккан ойпак ж ерле. Сол кяпяряннын irrr-’ н- де баксы ны н т ы м я р ы н я уксяп гтюгггяйыгт Байжякнмн шо- шалясы да тур. Апандай анырайып жер yni де жатьгр. Б уля» ути жыл бурым, осы куды кка жяпты шакыпьтм рана ж е р д е И плж тщ койын барып ж урш , Байжаннын ба- 21

ласы Апак суыр ппнен шыккан жылтыр кара таскемipre кездестк Салактатып суырын, коинына толтырып таске- Mipiu OKecinc экелш бер/и. Байжекен. суырдыц пин терсн- депп казып кврсе, аржакы dpecin жаткам таскемфексн — Кудай жараткан таскем'фдк кудай жараткан суыр казып шыкарса, кудай жараткан суырды, кудаи жараткан итше шдет’ш Байжаннык баласы уста и алса, бул квм1рд1Н кудай буйырып комкан neci кекец болатын шыгар!.. — деп, Байжекен. журтка жар салды. Содан 6epi, ел кузджке келгеннен бастап, Байжекен кеныдес агайынра капшык-капшык кем*ф ж;бсрт тура* ды. Ашкарактык, icTen арба ж1бергсн акайынга: — КбМфА’ш, e3i таусылуга айналды... усагы гана ка- лып барады,— деп шан-топыракты коса салып 6epin ж\\- 6epcAi. Баягы ш каза-каза Ka3ip келбенк1рей жаткам улкен унпрге айналды. Арайыннын ала к езд тн ен ыгысып, Бай- жекец укпрдщ айналасын караканмен коршам, аузмпа казак арбанын 6ip доигалагып какп ак кылып койаы... Сонымен, ж урт бул унпрд! де Б ай ж ан кудьны деп атап KC TTI. Keuii-кон эб1герл1пнщ бар сад мары жаксы керсуп н Кепей жецгееше TyceTiHiH бметш Байж ан, ез yfiin сп-оцлй калкайта салып, б:р капшык тасквм !рж enrepin алмп, ссылай карай тартып кетт едк Ж айлауда кепшшкке уй- решп калкан басы жалкыз уйлжке дэл б:р кеште кенд^с де алмады. Ж уман Tepic карап ж аткан шыгар, Кеп*сймен калжындасып кайтайын деп те ойлады. Келсе Mine, са- мауыр ол’1 кай на макан. Майы шырып туркан каска ист! шам^ жарыкынан жылт-жылт ет;,п, Ж уман да Tipi отыр. Жап отыргап жок, кырыстанып, кырсыкып отыр. Т~ч •> сезге тартып, уш ш ш щ кешлш аулайын деп, Ьаижан калжындай сейледк Бул ма пайка конбайтын адамдай едщ, коныпсын foh. ■дед1, Жуманный касына жакыиырак отыра 6epin. --\"Кондым. Шамаларьщ келсе, кетерш тастандар! — оешмдтн анккыарртыкыс сжыа>к'аеплшб:еРсе де, Байжан ез!шц буран Оны ана HrLniK бауырына айт, — дед). <-ен жанбастамай журген шыгарсын оган» — прп 5\" ’“ пжа\" ™ « • » 22

— EKi бай сузке берпсдер, а р а н а тусш шыбын б ол ар 6i3 ж ок, — деп, Байжан басын еЫ кке карай 6epin, о д а жантая кетт!. — Ш 1р ю н , кудай осы кен. д у н и е ш жаратканда А л т ай - Карпыктан 6ip KiciHi ш акы рмады м а екен сол съ езге?.. Ек/ нараш ы ма ею Улытау, eKi Б а л к а ш , ею Нура, ею М ай - кудык ж а с а п берсе рой, жылдары жаижалдыц 6ipiн кер- мейм^з... — деп, ерке жиен Сеит Байжанра карады. — Е, ек! наяашьщныд ж ан ж ал ы да аякталып келед! рой, жиен. Б ул манайда эл1 6ipeyi-aK калады!—деп, Б а й ­ жан Ж ум ан н ы н кытырьша тие ж а у а п бердк — К ун айналмай Kemipip тастам асам , кер де тур! Осы макай т а н атканш а ©рт ш аляандай болады. Керейш сон- сын кеш пегеш н ! — деп, Ж уман тары 6ip бурк eTin к а л д ы да, тары д а repic карады. Ж ум анны н сонау лсайлаудан кеш е женелпендеп ойы- нык ©3i о с ы -а к ед:’. И гш к тец о р т ак жердщ кайсы сы на конса д а , он ж еп' мын ж ылкыны жауып Ж1*берш, ш ан ы н шырарып, epiKCi3 ке1шрмекии-дЕ Ipreci 6ip тиген ж е р д ! иемдешп с а л а беретш ИгЫюп АЛайкудык, Букпа м акай ы - нан да осы лай айдап тастам акш ы едк 0picci3 ой осы ран бекшт] д е , туры и калыпты. Бул ойы н алыстан-ак танып келген Байжан эл\\ д е б у ­ ран ж ан тар ты п : — Е , мы на кеп жылкым осы макайды тац аткан ш а устарадай кыркып, шанын ш ы рарады да, И плж epiKci3 квипп кетед1 дейдЕ екесщ рой? Ендсш е, ©3iu 6epiK бол. И п лж б ул ж ерге сауын биесш д е экелгеп жок. С окы рды и бойына калды ры п кеттк Сен ©31НД1 е з т Kemipin ж у р м е ! — ДедЕ Ж ум ан енд*1 абайлады, И п л 1к муныц шолак. ойын т а ­ ры да ор ап кеткен сыякты. М ы н а жындыныц санды рагы дурыс шырып журе ме деген к у д ж т ен epiKci3 басын к е т е - pin алы п: — О ны н жылкысы О ргаудан 6epi ойыскалы он кун болды. А т мшбей, сауын саум ай отырар деп пе ен?— дедЕ — С ен кергенде бер i ойы скан жылкы, сешк к а р а я д ы керген соц opi ойыскан! Мшер ат, сауар биеш езен бойын- да у с т а м а к ,— деп, Байжанныц сезш Сеит те костады. Енд1 Ж ум ан р а осы отыргандарды н eneyi де кас адам болып к е р ш ш кетл'. И плш тщ сы рын б1*ле тура осы кун ге дейш ж асы р ы п келш. етш м а зак тап айтьщ отыр деп угы - нып к ал д ы д а:

_ Осы е к е у т осы уйд:н табалдырыгын атгамауга пе С Г а с а ^ ш ы п ш ы кканд. « 6 ...П катпойЫ Де“ - Жиеид! олай кумас болар... дел берпеиде, Ж »\"®» басы—н Жкеатлсгрытзаылкынпа:н жайра десем. кетем.гс.т сен „а„с.ы-проап*. ды? Сеи жынды, жалгыз уй кал дессм , кетемкт. ~ j*0* 1- Ас.ыранды, ж*етьмек деген сездер С е н т и шымпяиына катты бататын едь Зл\\ мундайды естлмеген балл Ж1пт сси­ делin орнынан open гурды да. еЫкке карай беттедь /!че- TiM балага катты тиетш каргыс естгп. кур сулдер.н open окет»п барады. Онын уст'ше куылып шыккан уятыиа» да елердей едь — Aftнал ай ын, жиен-ай, тура турш ы , кулыиым!—деп% Квпей бэйбгше ес:.кке карай ж у п р т еД1» Соит ка мрыл а алмалы. Кулап туе in токтамаса, б аск а гурде аялдай ал ар жайы жок сыякты. — Мен емес. сек жалгыз каласьщ элН — деп Баижаи да орнынан турды. Елш ол кашаннан 6epi корланып жур- ген ашуын 6ip-aK актарып, егш кайтып оралмаска кете Tiniu айткалы октанланып, КепейД1 гана аяп тур. — Апасы-ау, енд1 кантейт, кум !с самауыр агып кетш- Ti... — дсп. уйге Кунше Kipin келд'к Уйдеп курен кабак жайды еенмеген, ем ip боны бггпейтж ез жумысында жур- ген эйел бул уйд1н. басына жауып жаткан кеп болел ей кабарсыз едк 0 з ш е кездесксн балеш жасырып буге ал* май, катты абыржып, жыламсырап айтты. Енд1 у й д е п - л«рд!*к ойы агып кеткен кум!с сам ауы рга аулы. Тагы 6ip уй кызметшдеп эйел мен Куншенщ кызы Назыкеш, ке\\прш каиян, суьш теп л , 6ympi бултыйган ул- кен nyMic самауырды уйге алып Kipin тур. Темени жары коныптынан басылгаи койшынын. е т т н д е й мыжырайып, сол жагына карай кынырайып калы пты. Жерге койса-ак кулагалы тур. ТеменИ иплтерден бастап кеудссше жет- !.ен жлсыл жалыннан самауырдын устьбасы элем тапы- рык. Жуманнын, ез Hcy3i де сол сам ауы р га уксап, бузы л а бастады... 1 Мана жук т у а р Ы п жатканда Кппей мен Кунше кол ласа кетерт, улкен кум!с самауырды терде туоагын on Г ' ' 1Г , ЮРа Y\" re аль,п К'Р'П eai- Ь у л аса 6ip сый кон а к. тар ке.пгенде болмаса койылмайтын, супект'1 ксб еж ен т уетшде туратын самауыр-ды. Ш а у ы п ’ ала ма деп S e n 24

рыдай коры кканда да Жуманныц ойьш а бар дуниел}пнен бурый осы самауыры тусетш. Иг;лн<т:ц улкен уй К0_ repin, ж ана 6ip айбар керсеткенше кушшп Kerri ме, олде ол ак у й т монin. мына самауырыма турмайды Aerici кел- Д! ме, эйтеу|’р, Жумскен эйелше акырым калып: — Сол самауырды маран ас берпгндс рана кайната- Йын деп ж у р м 1сщ ? Болмаса, бай теркшщнен ала кад in пе ец?— дедк Копей бэйбшденщ азар да безер безппп болран 6ip Hopceci — бейш л ауызды байынын. бажылдарандагы д а- уысы едк Б а ж -б а ж егкен ш ац кы л дак дауыска кымызы толы кара сабадан басканын бэр) жанкырыгады. С о л шанкыл ты на кал ар ма екен деп, Копей самауырды eciK алдына кай та шыгарды. Содан кейш самауырра су куйы- лып, шок. салынып ед}, Байжан экелш тасквм!рш тастап ж.’бсрд!... Енд] Mine, адам карарлы к ажары калмаран ку- м!с самауы р уст!-басы салтак-сал гак, ycin кеткендей кв- repin-долырып, маскара болып кел ш тур. — Уа, KOMipiu курсын, квмГрш куррыр! Сол квМ1*рддц астында к а л ! — дед1 Жуман В а й ж ан га, туря келе 6epin. Жана Fawa жанжалмен айрылыскалы турран Б ай ж ан самауырдын кунасын амалсыз мойнына алрандай, кы бы - жыктауга д а шамасы келмей, е а к т е н атылып ш ы кты . Сыртка ш ы гы п, кок шолакты шенпп алгасын рака: — Ш ойын куманым курлы бол магам кум1с сам ауы р- дыц imiH урайын да!.. Б1'здщ у й д щ кара куманы шыдап* ак келе ж аты р рой, неше жыл бойы. Бекоесше д ей т кып- кызыл болып божылдайды да турады . Heci мукапты с о ­ дан? Bip кайнатура жарамаса, кум^с болса кайтейш! — деп, ез1не ез) кункЬпдсп, узай берлк Ырак, уйдеплсрге сс- тфте айтура бата алмады. Кек шолары да аярын уш ы нан гана басы п, пыскырмай, ж етю рмей уй макайын дуб^р- летпей F3Ha жылысып барады. Тура келген екгпшмен Ж ум ан ж у п pin келш, кум1*с с а ­ мауырды бэйб!шеге карай Teyin ж 1бердк.. Самауырдын калпагы уш ы п барып аспалы ш ам ны ц шынысын быт-шыт кылды д а, ш ам жалыны да Ж ум анн ан коркып кеткендей, шыр айнала бурып, уй iuii каракгыланып кетп*. С аба ка- сында унс]’з мунайып, сезаз к ш ал ап турган Копей бэй- 6iiueHiH сурланып кеткен ак жуз1*мен, олдекайда idpniK какбастан карап турран К унш ен щ кара кездер1 гана жаркырайды. Жуманныц жуз! осы буалдыр карацрылык- 25

пен посылып кеткендей, дулей тунж ы раран куш катып ,ка лкпты. М анадан шешесж тасаланы п турган Назыкеш VHcis FaHa кепш, Кепей 6aft6iuieni к уш акта й алды. Ж уман енд1 жудырык пен камшынык б'фш е кетсе, шырылдап ара туспекип едп Yftiiui жым-жырт... Алыстан аласкан ку- льшдардыц шыркыраган ундер‘1 рана келель E k’i ауылдыц арасыида таласып жаткан вттердш арсылдары еспледь Жум^и тунерш бэйб;шсс:н»е жялыилап келедь.. Жок, ic ж у зш д е соцры сыйпаттаган уакыйгамьвз бол- Fan жок сль Оныц <3api дс жас Назыкештш. кваш не ке- jiin, кэз алдыиан erri. Бул уйди* толып жаткам томырык мшездерш квре ecin келе жаткан Назыкеш каз'ф тап осы- лай бола ма деп коркып Кепей бэйбипешн алдына барып тура калганы Faiia рас е;ц де, элдекандан ойга кеткеш белпа’з Ж уманныц тура бергеш рас едь.. — Эке, саган не болып барады осы? Маза деген бол- майтын ба 5ip! — деп, Жуманныц улкеи баласы Кошкар- блй Kipin келдк Жуман сылк отыра кепч де, yftinii узак уакыт тыныгт калды. Далалан дуб!рлсте жорткан б!*рнеше салтаттылардыц дыбысы есп лд ь Ky6ip-Ky6ip асыгыс сейлескен ызалы да- уыстардыц iniiime ынырсып, ышкынып калатын 6ipey бар сыякты. — Басталды м а !— деп, Копей сЫкке карай ойыса бергемде: — Ж а 6 а й б !л е м !— деп Кунше ж у п р е женелдь.. Н а ­ зыкеш селт erin калды... Лмлы тунде жал-куйрыгы кум1*стей жалтылдаран квк атыиан танып. осы елдщ бэрш нарашы дейтж Сеит: •— Нарашы, тура турьщызшы,— дедь Сеит элп уйден куылып шыккан сон, ек1ауылдыц ара- сына отыра кеп п едь Жалрмздыры мен жет1мд1*п кун са- иьш кабейш келе жаткам сыякты е д ь Жуман жака соны Гмржола угынлырып Ж1*берд1. Б а л а Ж1*пт жылаган ж ок, корлыкка куй|Hin, туйшп калды. Ж ас ж 1птп‘н д,‘р1лдей шыккан даусынан кушшшш де танып, Байжан атынан тусе калды д а: . — Кврарым'ау. ауырлап калы псы к рой. Ит-кушж-п ж>к\\урпммегрей,р. ' Кк у,Бд„аа‘и? кeаCиTиiыpnцnжкао\"йыгатсеымнi,pелсетнимжтанраМлыенптлые дбе?пп кезде вэшдей ерен жас ед!м. Bip елГ ауы з\"а% к! L T k a k - пак. коя алмай, жынды атандым. Н е айтайын шыоагым елмеснсд, ерте ойлан деймш. Ж ы л ы -ж ¥мс“ к бул S 20

тамагынан онай етедк Сол ж ы лы -ж ум сак сен болып ж ур- ме... — деп Байж ан Сеитке. едэу1р нэрсеш антартты. Енд! cKeyi де жаяу, катар кел е жатыр. Аккещл Бай- жаннык ад ал c©3i жет1м кещлш тез аул яды. 0л\\ ж ьд ы л а муцайып кврмсген бала ж 1пт 61р карт шалдан ecTiren жэбгрже осынша муцайганьша уялгандай: — Ж ум ан кырсыктан ecrireiuu елеп кайтешн, тэшрН— деп, Байж анра жасымаганын KepcoTKici келдк — Е, Ж ум ан д а сеш'ц не ж ум ы сы к бар, анау нагыз на- гашына кулагы н турж болсын, — дсд1 Байжан. «Нарыз нарашысы» — И плж , ешюмшц кулагы турж - TiriHe карамайтыи адам. Ояу отырмысын, калрып кеттщ бе, OFaH онын 6opi6ip, жуткысы келсе, куид*13 демей, тун демей ж утад ы да кояды. Ойына осы тусе калды да, ок- пмеш'ц б е п н аударрысы келш, Сеит Байжанра; — Ж а к ы н арада 6ip кыргын болатынына бэс Tire?vii- cin, н а г а ш ы ? — дедь — Оран бэс т1*кпей-ак кояйык, карагым. Оны б1зд:н катын да 6iJiin отыр. Ж снстт him, жеш’лелн к!м десен, кел Tirin к е р е ш к ,— дед1 Байж ан... — Ие, оны да керш койдыц ба? — Ой-бой, шырагым-ау!.. М ы на кэр] албастыны И л - лж жас п ер1дей согады. Лактай бакыртады,— дед! Б а й ­ жан. — Онда, кок жорганын басы жецер ауылра карай бу- рылглиы екен гой? — Е, 6i3Ai койшы, Touipi деген. Булар кактыгысса б|*зд! де 6 ip канатымен какпай кетлейтш. Боска шыбы- нымыз шыркырамаса болтаны д а. Екеу*1 енд1 керд1, Игшк ауы лы сол жак. канатын Ж у ­ ман ж аты на карай соза конган екен. Одан ары узын-узын кек арбаларды Т1зш, жалгыз булакхы Жуман ауылы ж а- гынан коршанкырап экстти. Ж ум ан ауылы ауыз сура да айналыцкырап баратын болыпты. — Ж ум екен уйд1 бурынырак тж се де, сырткарак кала- тынын андамапты-ау... Кейде аяп кетемш байрусты. Ко- магайланып кесек асаймын дейд1 де, какалып калыгт, кайта кусы п ж уредь— дед1 Сеит. — К акал ы п калып кайта кусканш а, какалып калып елее десекш1*! Бар бэле содан ербидП — деп, Байжан енд! кайрылмайтын агайыннын калпын керсеттЬ К аз-катар швкприлген И плпспц жук туйелср! у з а к 6ip epTeriHi бастап KeTin, аяктай алмай жаткапдай, ауыз* 27

бейсауат адамды манайна жолатар емес. . Ьаижан к.мйыр шеттеп как арбалардын б!риш атмн байлап, Сеитпеи 6iprc ИгЫктш у т н е карай беттедЕ Сан- гулiu аттар ерттеулк жауга аттаиатыидай 03ip тур окон, муны лa inline б:.р туйт койды. Байжан децгелек шаруалы, буралкы сез ере журетш адам оолса да» бай агайынларинын уГйне^еркж к!репн сд1. Ешк!мге 1стентш зыяны да ж ок., oTipii< айтпапдм, осек тасымпйды. Д уалы ауыз бол маса да. р-ет: кедген жер.те соз улесш де лббермейдк Жасы елуге тяяп калса да. де- шх:г:де эл\\ Gip арам мамы жок, сакал-мурты депгелетп жарасымды бггксн, етюр кезди кадап айта ад ар Т1лд5 адам. Коррана журерлж кунасы бол мага и сои, кеудссш жогары устап. ткзесж онай букпем кеде жатыр. Байжан мен Сеит уйге к;piп келгенде, кулыкка уиме- легхт конга уеап, бастарын тем-ен салып ж*|берш, аркала- ры гана бултСлдегеч он такты адам ястау толы етт‘| жау- кемдссш жатыр ед1. Жирен мурты май га малшынып, eui урты кезек бултылдап, кезек жылтырап Омар ашамяй- яай жаянын суй-егш суйрей, табактан сытылып шыга Серд! де: — Банжеке, жогары шык, кожекец табарына кел! — деи оз орпын усынды. Бар Mineai баныиын ыцгайынан шырып отыратьш Ай- гаиша да жайраи кагып: — Cepi канным. Gepi кел. Кур коркатынымыз болмаса, бейгйл сезчиб ест5ген еместз... Д эм уст!не дэл келдш. Са- гынлырмаи келер де куши болар ма скен?.. 0з касыма колmi! деп» езжен жогары. Игыпктен томен орын кер- сетп. .. ^У-1 Y^'Tm эйел*1 де суырылып тур. Сунгыла токал ба- • иы кармак салгпн ж.ерге будя салады . Жарятпай калган кезтдс жарысып сез бермесе, бауырына тартарда бала- гаттап жатсян, елемейд'к ^u j, ерколей к у л т р, оыйктжаи?лбреырзе,диКетермегенде кайтешк,— r a n J / a \" ' акоы 3„дК келтс мУРынлау, сунгак бойлы Ай- жече жоптын vfT ;ЛЛ' Г Ьфа Да аЛм;,;’|тыч eai. Эр кезле шшниееддсеий ккыыззаапрыыпп т*уароалтыыгиынжлаас «э<йУеРлолк1.азЛ1рсдты|цнгеыз.недреж бояйл{-

б1шедсй сыйланатын болды. Б ул enipAe epiMen катар оты* рып, там акты 6iprc iuieri н эйел де осы рана. Бар кы л ы ры бонына ж ар асы п турады деген а т а к к а шыгып бара ж а т - кап эйел д е осы. Л ккет'л Байжан ерке ж екгеш ц жайрац каккан ж а р - кын мш езш е кулай кегп де, т а б а к к а келдь Эйош ац гар т- кан ж аксы кеш ллш эсерш алспретпейш дегендей, Б а й ж а н отырып болганш а Иплг.с те: — Б ай ж ек е, конКтс кутты болсы и, жалрызсыраймыз ба дсп те калы п ед^м...— дедь Б ай ж ан ж ем ге айналган д ал а кыранындай, торга ту- cepiH сезое лс, шалкайып кете ал май калды. Тор бары н ез ойы ндай-ак 6Lnin отыр, б ф а к кете алар емес. К он актар алакандарын сылп-сылп жаласып, кейш шалкайган кезде, кшз eciKTi акы ры н FaHa ашып, 6ip козЬ мся рана сы галаган жас кыздын жуз1* жарк етш кал д ы . Кона к б а р д а кылп еткенд1 анлы п отыратын серпек Ай- ганша: — Айналайын-ау, Назыкешгпсш? Kipe fok, калкам, Kip! — деп, уялып турган жас кызды epiKci3 уйге к!*рпздь Ш еш есш е тарткан улкен кара кездБ караторынын эде- Mici аталып келе жаткан, бар м!нез1 эдептен ж а р а л гаи - дай, у я л ш а к Назыкеш уйге к!рд*1 дс, кою KipniKpepiFi ка- гуга да б ата ал май. ун!н де ujbiFapa алмай, А й ган ш ага карап туры п калды. Ken ycTine амалсы з шргевдигшен у я ­ лып, кы зары п барады. Отыра кетуге уялып турган ж а с кыздын епд} гана жумырлануга бет алран т;п-тп< д си е ci де тугел кезпе тус!п каллы. А ш ы лура уялып турган ерш - дер 6ip а у ы з сез айта алар емес. Жаратылысында аз рана кул!*мдеп туратын тунык кара кездерш1к жанары к,ыз- рылттау уш кы н шашып, танадай жаркырайды. Квз тартарлы к керкемджке журттыц бэр! де 6 iр-б:р карасы п калы п едк Сеитп и квз! тел wipe карап, бгрж ола кадалып калган екен. Оны байка й кой ран Айганша: — Жисн-ау, K93in талды рой... Т ым болмаса, Kipniriu- Ai uip каксаншы, — дсд1 И азы кеит колыиан тартыгг, ка~ сына оты ргы за oepin. — Б ул LuipKiii жана гана сол жактан келмеп пе сдН — деп, О м ар да 6ip кунк етш калды . Мунын 6opi к-iMro айтылып жатканьш Сеит енд1 рана уккандай, О м арды н артына карай жантая к е т д е, бушршеи б:р иукы п калды. — И е, ж ай келген жоксыц гой. Аладныд деш с а у ма? 29

Уплатыи боп, бой жетш калыпсын рои езпт!.. ДС1ен Ай- ганшанын акырын сыбыры ем»с-ем»с кана есглеД! я*-, Назыкештйт б»рдеме дегеш курен такы яга тагылган oip шок укшш д,;р1лшен гаиа байкалады. — бзшдей керсш деп айтты де улкеи апана... Ьркек- тсрде 6i3XLin не жумысымыз бар! — деге»ш Айранша кеп­ ке еслртс айгып, кайталап кояды. — Кепей женгемнш колын сагынып журмш. Сен оиык тырнагына турмайсын... — деп, Иплночн 93i oip сез косып калды. „ — Сарынсан, уйше барсанш ы...— деген Баижанга: — Байжеке-ау, езнщей ©жет керем»ст мен»? Жуме- кеннен коркам. Куып шыкса, не 6ет1мд1 айтам? — дед» Игшк. Hrumcri ушнен куып шыга алатын казак жогын Баи- жан жаксы б»лед1. BipaK, езш куып шыккан уйге пенде баласынын бас суруына кареы болып отырган Байжан ундем-едк Шыиынла, ек\\ байдын шайкаса беру»не Бай- жаннык карсыльны да жок едк Айга»»ша байынын кулагына б^рдемеш сыбьфлап жаткаида, Омар далага шыгып K erri: — Ат жайын онлагаи жан Сар ма екен осы?—деп, жу- мыспен шыккапыи да ескерте Kerri. Бул уйде ондай онай- га сене коятын кожекеннен баска 6ip адам жогын бкпе турса да, тапкан ce6e6i сол-ак. Бул уйд'щ манайыида же- нДл-желш мшездерге тыйым салынып койганын еЫнен шыгармайтын Айгапша, елеус!з елиплжке келген Назы- ксгнтпд колынан устай тура келд! де: — Ит кауып ал ар ма екеи... М анайда 6ip жи'птщ ж о­ гын керд1ц бе... Элле, жиен, сен uibiFapbin саласыд ба Назмкеигп? — доп Сеитке карады. Жыйырмага жетпеген жас ж»пт, ез ойынан уялу де- rciinia садмакын арен кетерш, орнынан турды. Мама ол Жуманныц yin не дс осы Н азы кеи т б:р керш кайтуга барган. Мунын ой ынгайын танып калган уялшак, кыз кез:не 6ip icepiнбей койып ejii. Енд1 Mine, канша жор к а ­ тар журт, калжындасып барука болады. Не арнаганык ЭИТуРа болалы- ^рак, ж ас шакыпда кыйыспай апрылысар кунасыздык какпасы эл‘» жабык. тур еп\\ Сент &иазыксшп арен °кРуСыНпатжтеатпт»>.и1Ыга сала жылыса женелген доадм Ьк'п “ ’ аМ' онтайлы ж а с- Д^л Kcp'eKTi жерде ор- ’ к К*асына жанаса алмай келе жатыр. Bipece 30

6ip адым озып кетед^ 6ipece кейш к,алып кояды. К ол дар ы ербендеп, т\\з>елер\\ б у п л ш -б у п л т кететш сы яктанады. Лилы тунде жазык жерге тусе калган кел еккесж т де б!р мушес]' унамай келедк А яры н дагы саптама етш те Cipece кедеден тайганап, 6ipece курп етт калады. К а к елп'р1* ты м акты ц imi де кайнап б ар а жаткандаи. Ж у з ш аржагына кырындатып устаганмен, Назыкеш осы о л ак - тык.тын б о р т Kepin, кулш келе ж атк ан сыяктанады. Аз гана ж елден айнала булрандаран ш ок yKici де кул ш к е­ ле ж аткандай. Ei<eyi д е 6ipimni рет кездесш кал ган кысылыстан к у - тыла алм аран куйде жастар Ж у м а н ауылына ж акы и дап калды. — Е н д 1 корыкпаймын. К ай та берЩ1Э,— деп, Н азы кеш жуз!н аз рана бурды да, бегелмей Lnrepi Kerri. М ан ад ан бср/ айтылган сез, шыккан л еп те осы-ак. Узаран са- Йын кш лрейе Tycin, yKici б ул ган д ап барьш, Н азы кеш уйдщ тасасы н а тусп. Элденеменеге сол жерде рана езу тартты ... Сеит е з ш щ олактыгына ыза болып, ауылра карай тез аяддап Kerri. Ляк басысы б1р ж о л а тузелш, Ti3eci б у п л - мей, бексес1 бокдналанбай, кел ен ке сымбаты да тузел е калылты. К суде ж а гы тенселе козгалы п, онашада И гЫ кке елЛк- тейпн эдетш ш е, алшан баскансы п, Омар карсы уш ы р ас- ты Сеитке. Б а р шабарманнын не муны барын, нен*1 айта- тыньш ж а к с ы бьпетш Сеит с е й л е с ш а келмеп ед1, О м ар ол ыркына ж1бермей: — К ептен кермеп ем, курры рьщ быйылгы ж ай л ауд ан nicin кайтыпты рой! Мытысан. е т т щ 03iH, сайга кар ай не­ ге суйреп окетпедщ? — дедк ©з! ы заланы п келе ж аткан Сеит, бул жолы О м арды да сыйлай алмады: — С ен мешмен булай сей л есуд! кой енд1, бьлдш бе? Жетер! — дедк Э л д ек ай да алыста ж аткан зiл i барлырын ж асы рм ан, жеркене айтты. Енд1 Омардын ж ауабы н кутпей, к ал ж ы - кьшан д а , K em ipiM сурай к а л с а — онысынан да б езш ш , uirepi ж у р ш Kerri. — С о н дары н eciKTe журген 6ip кыз ба, эй? — д е д 1 де Омар к а л а барды. Сеит онысына да кулак асп ай , узап кеткен сон рана Омар к а й р а т керсетш: 3! %

_ Сайрус бала, еешнеи б’фж ола шыгып бара жатыр CKCHciii, жаксы ескерттш-ау! - дед!. Сситгн жаиагы ын- raiiuH ж!гср лсб1 деп укдан жок., ояна йастатаи кок. сал- кыиы деп тунд‘1. 13 Омяр мен Оеиттш арасынла кеГпн айрылатын, куш ту- уын KyTin жаткан б'ф есеп бар *едк Ол бул даланын онаи умытпайтын. елмей ксшиейтп!, купле балалатып eeipin отыратын Gip Kecioi. Туйе ориына тупме алып тына ма. аныптыра яйып телеп кутыла ма. эйтеу'ф, 03 ойыпда «есеб!м кайтты» деген имаи уялатанша, ол курт ауру калмайяы да. Оиын аты — кок. Кейде онсы «коргалат- тым мен» ле, «ялдыма эксп табак тарткыздым мен» ле Cirin калалы. Dfrreyip, ауыл-уйден 6!p-ei<i селтек «кепи енд*1 клипы» aeyi керек. Оран дейти тыным ла жок» ты- иынртык. та жок, Tinri epinin те токтяй алмяйлы. Соитттц олп кыр корсете сейлегея} Омардын ecine соплам б'ф ecKi кекп* Tvcinin жтборяк Омыла кобалжу юргенле, караиры уйле жатып, жал- гьп ойлянатык одет! бойынша, Омар каз?р иасыбайын атып алым, ipre жякка шырт-шырт туктртп, бар окыйгзны басыняп опляп жатыр. Байыкмн ойыч тындагысы келген- доп, уи шытрмай, кыбыр етуге коркып жяткан омелтяте жумысы да болтан жок. Устшен аттап erri де орнына жатты... Ормно, оркЫнтц де окон елед*1. Б ул кутай ici. Illeuieci ле *пе:п, бул да кулай ici болу керек. Шаньтрак басы жыГшппатмн сект недоемкедей, бул «екеупнк 6ip оокпай кт'тер v1’*» болмяйлы. Оке-HieTTieci ©лее, эргам де же'пм ка* ла н.,1. Саклл-мурты бар лемесои, туптеп келгеиде, осы Омягпыл лр жет:м... Сеит сол коп жетЫтнн 6ipi... О^ы апягя лей in Омар суржбеп-ак колед| де, токтальтп килаль.. Одан Dpi каранры туилер тана билетти б1рталай кумир г кыльжтар бястальтп ксте/и де, Омар езш сол кы- лыктпртыц оптасьшла корень С.нттпт оке-шетеЫ лаланык 6ip айнялсок кыргыпы аплпгыпсыс ктелт.п\". ;>;кМст»м1ИбгаИлагн1лы!кекзалкроалнынмаала-млдуылркгшанж* ыйнап д о ге~н б|9\" аауу'ыы3зГ оса«з,ЖоауТел6,<УИгРшЯЛкЯтсжнетш^сы!грыептееда!д.мДяайумкыаи,т—у- 4 32

cin, он ж ас ар баданы эксден к а л г а н мал-мулкц уй-куГи- мен Komipin окелу, тугел осы О м а р д ь т колмнаи етп . С о л мал тугел келд1 ме, жок па» Иг uni к оны казбалаган жок> Омар осы кун 1 умытып та кетть Ы лгы й 6ip жуир!К ш ы - fатын курен касканыи тукымын И п л 1к осы кунге дейгн колынан шырармайлы. К.аз*р И ги п к жылкысыныц к езге тусер Oiр Typi де сол курен к а с к а л а р болып Kerri. Ж е т 1м баланын. малынан Омаряын колы н а тускеш курен к а с к а болмай, ал а-к ул а болып, эр кол д ан етш келш едк Ырак.» каз!р О мар отырган, эл1сынын бермеген, эдем! ак уй сол Сеиттщ м ур асы . Уйдщ ен танбасы мен тусьтугш озгерте алмагандыкдан, Омардын квндлше кобалжу •Kiprem де содан. — 0 з 1рш е мен Tine тур ай ы н ...— деп Игипктен сур ап алып ед1, сол «эз/ршеге» каз;р ж е г ! жыл толды. О м арды н толып ж а ткан енбепн катты багалайтын И плж уй д1н жайын ум ы ты п та кеткен сы якты . Агайын ж ы бы рлап коим аса, Сеит ез! бзлмесе де керек ед1. Сеиттш эл п айт- каи 3Lii туптен келш осы а к уйге cofwii ж урсе, бул Омарга окай тимейт1н жанжал. — О сынын езш бид!н к ул агы н а салып кою керек бо~ лар, — деп ойлады Омар. Осы ж а з д ы к ишнде Омар И г 1л 1кке кеп енбек cm ip in ед1. М ы нларан жылкынын каш ан н ан 6epi корланып ж ат- кап куйры к-ж алы н уш жуз туй е мен Кызылжар кул аты п , алпмс кек арба, он бес шеп маш инасы н экелдн А км о л ад а туратын бай саудагер Сейткамял аркылы жака уйге ус- талган 1блемдерд1 де Омар алгы зды . K.a3ip И плпспн бо- лыс бал асы Ордабайдын уйш де конып жаткан бай купец Никон У ш аковты да дэл 6yrinri кешке вз[ ш акы ры п окяддг. — А я т а ден свая гнездо дом ой , ти Игшк домой,— деп орысшылап та ж^бердк.. Онысы мыпа кун уясына конран кезде, ссн де ИгШктш уй'шде бол, деген1 ед1. Иплп< атынан шакырган б а ск а жаксы-жайсандар да агыл:т е п л келш, оцашарак TirLirew конак уй мен отау- ларда сыгылысып отыр. Иг1л 1к ол1 айтпаса да. О м ар ©3i топшылап журген ец улкен ic енд1 басталады. Бул алые* таи орап эр саламеп агызып экеп. ертек-бупн 6ip с а л а г а куйы лгалы турган ic. Отыз ею ден ер!летш кам ш ы дай ж ы м дасты ры п, i3iH б1'лд:рмей, Ипл1К*пц ез! ер?п кеде ж а т ­ кан ici б ол са да, кал ай туйглерш Омар да жор амал да й- тым едь Е к 1 бай жайдан-жай такасы п келш конып ж ат- «'SMvvp<*non П. т. S3

пан жок... Bip муй'зге катер бар! Олай болса — Омар да керек. .„ г Омар ойын осыран экеп 6ip суйеп, еид1 уиктаса да оо* лар дегендей, насыбайын ipre ж агы на тастай бергснде «Омар олi уйк.таган жок шырар!» — деген дауыс естьчдь Омар эйелшщ устшен тары да аттап eTTi де, тез-тез кш- не бастады. Насыбайды кайта атуга тура келдк Kaaip ол дауыс юмнен шыгып турса да мейль Ty6i Игшктщ дау- сы болып шьтатынын Омар ете ж аксы б1лсгпн едь Омар уйш’ ен iiibiFa келсе, жалрыз iнiсi делкулы Tijiey- ке айнанын сынырын afiFa тосып, ебелек ойнатып эуреле- шп тур екен. Ай сэулесш 1ргеде ж аткан кара HTTin кез'ше тус'ф'ш, ыржалактап тур. Бул жыйырма беске кел'т кал­ ган ж тт. Жалрыз кумары да, жалгыз apeKeri дс кунд13 аГша сынырын кунге тосып, тун болса — айна тосып ой- найды. Одан сонгы т'фшшкке жанасы бар 6ip зрекеи— айдаладан акша тауып алам деп 1зденш журедк Будан он жыл бурын оныц арманы — жыйырма тыйын тауып алу ед*1, енд*1 ол арман ecin 6ip сомга жегп. Жер бепнде арарып, жаркырап жаткан нэрсе болса, уГплген топырак болса, Тиюуке оны аударыстырып карамай ете алмай- ды. Бар зейшш сала, капысыз, армансыз, узак аударыс- тырады... Омар iHiciniH касынан ете 6epin, желкесшен ту й т калып: — Бар, уйге бар, жат! — дедь iHici оран ж эб 1реленген жок, узай берген арасынын желкесше ай сэулесш TycipeM деп эуреленген бойы кала бердк Ордабайдын уйшен дабырласкан дауыс, мзз-мойрам кулю ест‘1лед'1. Сонадай жерде кар а нардай канкайып, t . 1* кет'п барады. Касында ешюм жок, жапа-жалрыз. Ьет1 Жуман аулына карай. Тымактын туршмеген кулагы жарын сабалап, шекпе- нппн степ делдие Tycin, енкелектей басып Омар Иплгкт! куып жетт1. И п л.к 6yFaHбетш де бурган жок, аялДаган да жок. /К урт бара жаткан бойы: . \"Г Ордабайдын уйшде болсаншы. Сездерш 6yriH 6i- ттрсш. Танертец мына журт аттансын, - дед! ^ Омар осымен кейж кайтты да, И п л ш wrepi Kerri Блеус.а елш.л.кке ж,береге.. Назыкеш, Айганша ар- кылы Кепей бэиб.шен.н сэлемш экелщ кепп ед! \"б н т г Гн жатка .стер, маган ез. келт жолыгып кетсш ^депт! 94

пей. Соны мен, шын кад1рлейтш ест! женгесшс ж олырура Иплжтш ©3i келе жатыр. Ж уманмен жылдар бойына созы латы н даулар К епей - мен 6ip-aK кездескснде бпчп кал аты н ы да болушы ед1. Жуман дауласы п дау ала алмайтынын жаксы бшетш К е ­ пей бэйб1ше, сол абройсыздыкка жЮермей, кеп нэрселер- Д1* егпч колы м ен 03i орайластырып жЮеретш. И гы пкте осы ум1т те бар. Касы на Куншен! алып Кепей бэйб^ше де eai айтк.ан жерше к а р а й келе жатыр еюен. О л маиадан андытып ко- йып, И г и п к т т карасы квршген сон рана ушнен mbiFbin ед1. Толык. дснел1 болса да эл\\ ж а с ойел, Иплиспн. к у т ш турранын кер се де асыкпай б ая у басы п келеди Ж аул ы к ты бшк салынатын, сэнд\\ кшнетш К еп ей журтка ез1н1'н ажарымен де, ести ппм ен де, тазалырымен де унайтын едк Елден ерек, ж а на 6ip леппен тасып б а р а жаткан д эул е ттш 1'шшде ж еле-ж орты п дамыл танпайты н Айганша 6ip баска да, азабынан баскасын кермей, сол дэулегпн бары-жогын умытып кеткендей, араласуын кой- ран Коней 6ip баска. Итаршысы кеп, татымы ж ок, т у я к санаган бос вМ1*рден кекш суы нран, кызыгары кал м ар ан Кепей, мырзалык-сарандыкты д а сэн кермей ал ы с-ж а- KbiiiFa б;рдей карайтын. Ж ум ан ды ж урт уната алм айты н да, К впейд! кыя алмайтын. Э деттеп аман*саулыктан кеш н , И гш к Квпейге: — О кпелеп калдыц ба, К еп ей ? ©3iM уй те б ар а ал- манмын. Б1реуден ж1берпен 6ip а у ы з свзш екеу болыгт ел- ге ж ай ы л ад ы . Орайы кал ай келер екен деп кысылып отыр ем, оны д а взщ тауыпсын. Ж ум ек ец н щ аярына ж ы р ы л десен, ж ы гы л у га 03ip.MiH, — д е д к — Б у л ек! уйд'ш арасындагы екпе-сакпа дегеннен журт K03i cypinin болды гой. TaFbi 6ip еккешскенмен, ол каши ара б ар ар дейсщ. Е к е у т н ш банкан д ун и ед ср т еш баска ем ес пе?.. 5i3 болсак, са сы к дэулегпн сасып-бык- сып оты р ган бакташысымыз. С е н т женщ 6ip баска рой... К ы зы рэм ы з да, колдан келмеген сои, кундеумен iiniMi3- толты ра берем|‘з. С ендердт аралары кла б т м болмай- ды. Оны коя тур былай. Осы ар ад ан каидаспай айры лы - сясы ндар ма, жок па, мен соны сурарым келед1? — дед1 Кепей. — Bipim iin астына 6 ip iii Tycin жаткаидары цды eiiAiropi кермейш деп ем... — Ж у м е к ен кол жыйып ж а т ы р м а ? — дед1 И п л ж ка- y im e H e калрандай. 35

— Екеу»нищ колын да жыйиаулы тур е*лес пе? Кол жыйнаспай отырран кундер^н бар ма едк Сойылга жыгы- лу басталган ж ок па!.. Оны коя турып ез жауаиыадм берсешш,— дед* Кепей. — Копей, — дед1 Иплж, шынын айтар жузбен тура каргап. — Кепей, осы е•лд;н коп кэугерш ерк--е-п---аиСтокиа-ньша lap да сур; коп коугержтщ керш журт укпайтынын сен уйде оты- рып-ак 6ijiin жатасын. Солардыц б1рсыпырасы б!зд:ц уй­ де жатыр. Men одарга ani ешнзрсе айткан жокпып. Олар- Fa айтпаранымды сараи айтам. Маран енд! жер кереп жик Мент байлыгым базарда. Осы арара кешш кслгеидс ось: б:р алакапдай булактыц басын иемденс кояйын деп кел гешм жок. Одан у.лкен1м1з кетш калмасын деп келдш. Ис- ci3 жер деп ез ерк1‘мен. ойып экетпесш деп, wcciMin деп ез кодымнан бермекпймш. Iрге тебе ал маета ii етш, т а к ­ тап берем. Mciii жерге кызыгады дегеи журт, мен:ц ез жер!мд1 барып алсын, кыстауымды алып жатса да неге алыпты демеймш. Ол кыстау enairi жылы сыйыр кора болып калады. Ы рак, осы отырран жер1м!3 нетель ЕндЮ weci келin жатыр эне. Муны кыймаран журт кеб]‘нен ап- рылады, устеу косып беретш болады, — деп, Ипд1к аз ой* ланип каллы. Аргы к айтып коймадым ба деп, кауттеи- гендей де едь Кепей ею нэрсеш анык. туйш едк Муньщ байлыры б а­ зарда скеш рас, осы б':р такыр куздшке кызьн-ып келген жок. Екшил, осы аз жерд!* кыймараисып, кыйкарлык жа- caFan журт кебшен айрылады. Игьгпк азды 6epin, кепт- арашалаи калайын деп отыр. Осыган сенд1 де: — OiiTeyip, ©з колын таза болатын болса, Жуманнып катын-баласы егес-ерегесл ерилтпеу жагында болар,-- деп Кепей тур^гелдь 0р кездеп эдетшше, Иплж бул же- лы да жана бфдеме айткандай кершдь Gcipece, алыстан каргаша салуды керек ететш кауш барын куйзелгп айт- канлаи банды Оеымен, сонау жайлаудан дурлжлрт ке- Шфгси улкен 6ip дурбелен окай таркайты,, L r ic i, 6ср гендеи, ек. жагы да тынышталып уОлер.пе кайгты Жалгыз-ак, манадан тук еепмегендей, тукке тус’жбе- зв

гендей болып отырран Кукше н ар азы Kerri. Кэпсй байбК шеге екпеледк Б :р1нш1 рет катты екпелегснт ж асы р а алман KCTin барады. «Сойылга ж ы ты лу баеталган ж о к па!..» дед] де, аяксыз калдырды. ©здершш Сяреуше кам* шынын ушы тиш юетсе, кандай сергслден салар едП Ж а - байдык ©jiiM устжде кайтканын к е р 'т келген Копей оны аузына да алмады. С езт слете алар жсрде тартынып калды. Ы р а к , осы екпесш Квпейге айта KOioFa ез\\ д е ба- та алган ж ок... И гиг.ктт жумсауымеи Омар Орлабайдын уйше колее, мундагы конактар 1с жайын ойдаты жердей шыгарып Ci- пргсидсй. мэз-маирам, элденете к у л \\ст жатыр екен. Тер алдында буырылдау тарткан аса б'ф ажарлы адам отыр. Бул — ж ум сак коныр дауысты, кербез кишетш, езу тарт- каньша д е й т аксуйек екешн к о р се т т .туратын, Орал та- уьшда алтын заводтары бар Р язан ов дегсн к:с! едк Отан таяу, Омардын ылгыЙ кездест ж уретш адамы, Кы зы лж ар Kyneci — Никои Ушаков, казак эдетшше, жасгыкка шын- тактап ж аты р. Бул айкын кек кезд1, шашыи кеп тарам ай- тын, сакалы н кеп кыра бермейтш, саусактарынын бас- тары темек! тутшшен сап-сары болып журетш адам . Казак д ал «асын кеп кезш, даст аркан артынан «бесмеллай алла хекбар» деуд! уйрешп алтандыктан, журт муны казакш ага судай, казатуар деп те дэрштеп кеткен. Ш ы- нында ол ж узге дейш Fana к а за к ш а санай б’ыед! де «бер, сат, унге барам, керег бар, ксрег жок» деген сыякты 61- раз сезд1 жаттап алран. • О лардан eaoyip теметпрек, осылардыц «прканилп» Степан Б уш уев отыр. Иг;л1кт1н. уйше кiр1п келе ж атк ан жацалыктарлын бэр! де У ш аков пен осы Бушуев аркы лы етш жургенд!ктен, бул скеу1 О мардын кептен 6epi icTec болып келе жаткан адамдары едк О рдабайдыц ез iiiiJiepi мен мырзалар, атарман-шабар- мандары болмаса, былайгы ж у р г бул у иге де батып Kipe бермейтш. Конактардын. касында бупн де солар Fan a бар скен. Топтан козыдай, тыгыршыктай-тыгыршыктай бо­ лып, солар Fana отыр. К онактарды н карсы аллыиа шарта ж угж т алы п, ко- лынлары тымагымен Ti3ecin анда-санда 6ip урып койып Байж ан отыр. Ол орайсыз б 1рдеме айгып калып, отыр- ган ж у р т сотан кулген сыякты! Ушаков солк-солк кулш , кодын анда-санда 6ip сермеп калып булырып ж аты р да, 37

Рязанов «немене айтты?» дегендей эрю м ге 6ip кара яды. Казак жагы Бапж 'нка туйлтп: _ Сура, сура, кайта сура! — деп кылкылдасады. — Байжекембшщ, орыс-казакты бфдеи кыиратып салган!—дсп, Омар касына отыра бергенде, Байжан огаи: — Ей, менен repi орысшага сен ж уйрж шыгарсьш... Сен сурашы, — дед!. . — Мына ю аден сура, осы Kici ж аксы бшедк дсп, Ушаков Байжанды Рязановка карай айдап салып жатыр. Шашын денгелете кырыккан, сенсеи бас, жунд! бет Сте­ пан Бушуев, кар а иа йым адамнын. сактыгын icren, басын шайкап кояды. — IleHi сура дей сш ?—дед! Омар Байжанга. — Апыр-ау, э л п , орыстын 6ip тукымынан Y111 к-атын патша болыпты, дейд1 гой. Имаиыц куйпр, сомы сурап бершП— дед! Байжан. Б1рдемеден уялып калган адам­ нын окай токтан алмайтын эдепнше, кадала кылкыл- дады. — Е, 6ipeyi кыз демейтш бе ед1? Уят боп калып жур- мес!и) — дед'1 Омар. — Кыз ба, катын ба, ол иемснеме турушы едк сурап 6epiui, типеущ болгыр! — Кой, мен ондай бэлене урына ал май... Мен'щ Ип- л1*к деген 6ip ауыз орысшам бар, сол ез1ме жетедд. 0зге орысшаны ссндергс-ак берд1м,—деп, И п л ж тукымына езЕ Hiu дппне 6epiKTiriH оскерте, езге ж уртка кыр керсете. Омар Kepirin кейпн шалкайды. — ©3in сура, ©31И сура! — деп калжынкумар топ Бай­ жанды итермелей туседь Енш Байжан улкен 6ip тэуекелге бел байлагандай, ен- телей сыргып Рязановка жакындады да: — Орыскей оден ауыл три баба сэр баба болыпты... Эята прайда? — дед!, уш .саусатын шошайтып. Бул ма­ наты «орыстын 6ip тукымынан уш к.а тын патша болып­ ты, сол рас па» — деген! едБ бзгелер та гы да кулш кырылып калды да, Рязанов бфжола укпай койды. Патша деген с©з косылган энпме- ге взш’т осынша кулгенш ерс!рек Kepin калып, Ушаков К631Н1Ц жасып cypTin тастап: — Ол рас. Bopi де Романов тукымынан. Bip эйел пат­ ша \\лы Екатерина деп те аталады, — деп, журт кулшане тыйым сала тусшд|рд1. 1 Енд! Байжан «улы» деген евздщ орысшасы — вели- 88

каяга тусше ал май калды. У ш аковты ц эртурл‘1 сезбен ту- с;нд1рген!н езшше корытып: — Болшой баба болтан ба? — деп су рады. Ушаков бул сурауына т'игп ыцгайсызданып калы п: — 0здер:к куда иды кал ай атайсындар, калай улык,- гайсыцдар! — деп сурады. — Е, алла дейм!з,— дед! Б ай ж ан ... Байжан катыи патшалардыц жайына да б'ф кыйсын- сыз жердей кел in Tycin едк Эуел’1 ол Ушаковтыц к©п тш - д\\ бэкнпн айналдыра карап отырып: — Бул орыс журтьшын. колынан келмсйтш euepi жок. кой. Ж ойкын журт, ершбейд! де, жалыкпайды да. Осы- дар м'ше, кдйдан кел1п отыр? Т у-ту Кэт\\ринбордан к«елш отыр ана Kici. Tan осы бэк*1, кудай б'тедк мешн кек шо- лагыма т у р а д ы ,— деп тацданып едй Одан кейш,— осал журт болса, 6ip тукымнан уш б!рдей катын патша бола ала ма! — деп койды. Оныц аягы жацары сурауына эке- ЛЩ СОК.ТЫ... Енд1 Байж екек тары 6ф‘ деме сурагалы отыр. Д э л аныктан шет жаткан елд!ц эц п м еге кумарльцы да кеп, шала угарлыгы да коп. Кейде б 1рнеше еспгенж умытып калып, ай жацаларан сайын кайта орала беретш одеттер1 дс бар. Б ай ж екек 6ipa3 кыбыжыкхап отырды да: — О ш аков, 6i3 орыс кеп. пе, орман кеп пе, — дей м 1з. Соиан бары п, орыс кеп пе, кытай кеп пе, — деймгз... Сол сыякты, болен деген жерд1 жайлайтын, бэлен деген су ­ ды жайлайтын yn.ii деген 6ip кеп журт бар деуш1 едк Сол ж уртты ак-кылшык дейтш аз да болса, 6ip боле журт к е л т шауып экетшт! дейдк Патшасынын басын алып, жет*1 улын б'фдей бауыздатып тастап, ездер'шен жанарал куб'фнатр деген п атш а койыпты дейдк Бул калай с е з ? — деп сурады. Байжаннын, бул сурауы да болган 6ip iciin о ж ер, бу жсршсн open жанасып жатса д а, Ушаков кулпен жок.. Б а ­ сын кетер!п алып| барынша толы к угындыруга тырысты. 0йтксн1 бул орыс журтышылыгынын да катты наразылык. бкпд1рген 6 ip окыйганын. жайы едк Дэрменаз мусылман кауымы да узак шуласкапмен ешнзрсе ешпре алмай, енд1 басы луга бет алган. Индия халкын ек\\ жуз елу жыл бойында оцаша отарлап, T e p iciH неше кабаг сыпырып ал ь т ж атк ан агылшын байларынын «Шыгыс Индиялык компаннясы» булан 6ipHcnie жыл бурын: «Бул е л д щ е з ш 93i баскары н отыруы -енд! тоцталсын, Аксак Тем !рдщ нэ- 89

cLii Бaliaдур illa li мурагераз деп таиылсын», деген кау- лы алып едк Талау-тонаудыц иеше тур5п керш, эркезде алысумсп квлс жаткам улы индия халкы снд! оз1млй-©з1м бяскардм деген ойды умытуга тистп дегсн саудапсфлер сттипагын агылшын каролевасы Виктория да м акул леи тауышы. вйткеш, де жакын арада Индияиык кмпсраторинасы деп аталуга эз1рлешп журген кез'1 сдк Сонымен, жет\\ улы бар ЬаЬадур LLIah мурагерс'13 бо- лып танылды!.. Оны дэлелдеу ушш, ж е п улды б'ц>-ак ка- рабинмен атып, камауда отырган капасыида кьзрып тас- тап едк Генерал-адъютант Невиль Чемберленшн. ornipi бойынша майор Ходсон жалгыз орындап шыкты. Содан 6epi Иидияны генерал-губернатор билеп отыр. Байжан- иыц эдоГй пк кылшык деп, коркауды ц 6ipine тенен отыр- ганы дуние ж узш деп ен. отаршыл агылшын байдары едь Каны соргалап турган озбырлыктарыи агылшындар жарияламаса да, индия халкы каулыны тауып алып, ду- нис жузше жариялап ж1берштк.. Королева Викториядан бас:ап, Вильсон, Чемберлен, Ходсондарга айтылып жат- кап кап каргыс казак даласыиа да жетш, Байжаннып Кулагина да шалыиыпти. ©йткен! ол oni кунге айтылып жаткам, айтылып болмай тынбайтын каргыс едь Ушаков отырган журтка уакыйганы кешрек тусишре Ko.iin: —Англия ете Kayirrri ел. Б1здщ акындар «Залым Аль­ бион» деп боска атап кеткен жок. Ж ер жузжде одан ота}я»5 кен 6ip ел жок. Eimiri коз т'жкеш б*1зд*т байтак Азия деп токтады. Элденеден ез кара басы да к а у т ететшдей Рязановка карады. Рязанов акырын гана иы- гын козгал калып,. басын 6ip жагына карай кыйсайта борт: Ор жерде кездесш журхпз гой, алдап кеткеидерт кергсхнз жок. Кайта, олактык пен долацдык ез жагы- мыздлп кем кездесе;и де, i<e6inece ©зЕ\\пз уялып кала- мыз, -дсд|‘. Уш аков жолдасыныц осы 6ip ынгайын уиатпаса да, бул жерде оны б1лд1рген жок. ми, ершшскшз, — дедиолсаанлддыык. квп к ° й- Ондаиды елемей -леер, ,^ Г \\ 2ш2ы?ккасн»Рывнмандмаарсыат.1тыацныбпор!кедтсшорьБшадйыжеакнеинмпем- оолып КкЫелЛеШтшЫКаджаумрштыа.мен Унд,\\ арасын б|1ржола ашшыыпп аа-ззггыыссыы 40

— Ошаков, тамыр, мынаны тусш д1р1ш : Ундияшц ж у- мысьш icTen уйшде отырран адам ы нан, абактыда отыр­ ран ада мы нык тамагы уш per артык. болады дейдь М у нысы немснеа? Адам дегенге керсстер жаксылыгы бол- са, гурмееже отыррызып альт корсете м е ? — дед;. Рязановтын жактыра бермейтшш жаксы б!лсе де, Ушаков бул сураура да тура ж а у а п кайырды: . — Олан емес, эрине. Арылшындар индия халкын, oci- ресе, содры 6ip гасырдыц iuiiiiAe кактап сауып, туралатып тастады да, iuiiM-жем, кун-Kepic деген жактарын турмеде- ri адамнан уш рет томендетin ж 1бердк Турмедеп адамга сасык. сорпа, 6\\р т\\л\\м кара наннан баска ешнэрое бер!Л- мейт'шш б1летш боларсын? ©з уй ш де отырран ундшщ ха- л1турмеде отырран адамнан уш есе темен екеш рас. И н ­ дия халкынын жылма-жыл жейтш тамакын есептеп шы- гарран агылшын ралымдарынын ©здер1 дс ун дш т 6ip жылда жейтш етшен тамакка ж умсайты н тузы eKi есе кеп деп отыр! — дед!. — Тузы? Ол кал ай болтаны? Олар туз жейтш ж ур т па? — деп сурады Байжан. E rri ал акай толтырып асай- тын ауылда отырран Банжанга адамныд еттен Kepi туз- ды коп ж ейд1 дегеш TinTi TyciniKci3 e;ii. — Ж ок, — дед! Ушаков. — Ол да туздын езш ж а л а н жейалатын журт емес. DipaK, к уш -т уж жумыста ж уретш адам жылы бфдемеш корек eTKici келетЫ TyeiHiKTi ем ес пе? Суды кайнатады, imiHe туз салады... кур!ш. не бол- маса жугер! салады... Ет колга гуспейд!, кымбат. С онда, еттен Kepi тузды кеп жемегенде кай тсд1? Байжан индия халыкына екпелеп калгандай, я болма- са, Уш аковтын айтканына сене алмагандай, колын 6ip сиптеп кеш н шепнш Kerri де, есш е тары да бфдеме туеш кепп: — Айткандайын, сол ж урттьщ Дугырна деген б1рде- Meci бар екен дсп ana 6ip жылы е з 'т айтып ен... Йемене ед1 сонын вз»?.. Ол! бар ма сонысы, эл'1 отыр ма сонш а журт? — дед!. Булан барнеше жыл рана буры й Бенарес шаЬарында уш ж уз мы к унд1 арылшындардын шектен тыс талан-та- ражына карсылык KepceTin, елдзн 6ip булжымас кайсар- лырымен кажырын керсететж «Дгурна» деп аталатын, тацкаларлы к мшезш дунис жузж|'н. алдына жайып са- лып едТ Уш ж уз мын адам б аск а -пршшктен баз кешкен- дей, ас-су татпай, ыстык-суыкты елемей, уйкы-тыныштык 41

дегенд1 умытып, кешеге шыгып отырган куйшен кознал- Fan жок. Кеше б1ткенд! алып, кегенделгендеи тчзьчш отырды да, орнынан жылжымады. А рылшын кылышы кыркып ж1берген бастар ушып туесе де, дене катып cipe- cin калган кушнде, куламай кала бердн Обыр отаршыл- дарга Индия кедейлер1 осындай 6ip карсылык керсепп сдк Элденеше колдан ©т;п казак даласы на жеткснде адам нанбастай кершген icri Байжан каз!р канталай сурап отыр. Ушаков оцпмежц шындыкын тары аныктады да: — Сол жолы олар агылшындарды epiKci3 шег1ид:рд?, жевди.— деп токтады. — О, mipKin, журтым-ак екен о н д а !— дед*1 Байжан. — Осыпдап эипмелерд1 мундай жерде топтештей бе- руден сактануьщыз да керек кой, Никон Абрамович,..— деп Рязанов наразы кабак кврсеттк —- Мен б1зде мундай халдщ болмайтынын айгкым ке- лiп с;п,— де/u Ушаков. Осымен екеу'1 де ipKiJiin калды. Ушаковпен он жылдан 5epi icrec болып к-еле жаткан Kipeiiii Ыбрай осы Kiд!р:ст1ц устше келд1 де, езге казак,- н:а: мал-жан, бала-шага, келш-кешшк, ©лген-т1ршгеннщ жлйын сурап, сораптап отырып ал май: - Оздерд1 ИгБ'пк би ез yfiine шакырады, — дедк Казакдъщ иек-асты, уздж-созбай 6ip мшезш катты унагпайтын Уш аков та шпиен асыгып отыр едг. — Александр Николаевич, журпиз,—деп, орнынан ту­ ра кслдк Оныц И п лж бойындагы ерекше касиет деп ба- галайтын 6iр мшез1 де осы ткерл1п едк Сол ойлаганына карай Иплж те энпмеш узарткая жок. Колдасып болысымен-ак: — Оздер б}здей емес, кеп жумыстын, адамысыздар 1 он. Казак, ерте жатса да, кеш турады . Мендеп 6ip бол- млг.мл жумыстарыд уппн сртен туст! к у т т калмасын деп, ТVияс шакырттым , — дедi. \"I ^}3 Акмола, Коянды жэрменкелершщ туши (.■■dll ipre ©тшздш кой, би... Мен мупыцызга улкен рах- мст айтамын, — дед! Ушаков. ХF л , к с Г а: ' б^ ; б1р ,1айь'рыскап Рмет кодеден кейш, Иг1- Осыад^отппгп,Г‘,п аЛЫП’ кыска-^ь1ска байламын айтты. ЯS S eCKepin’ - у — - 42

Солай р о й Байжан? — деп оран 6ip карады да, ж ауап кайтаруын кутпей Жумабек торенi иепмен нускап ка- лып: — Жумыскер адамын 6ip колдан алып турсак екен депаздер рой. С оны тауып 6epin тураты н мына Kiel, Ж у ­ мабек тере болады... Беделд1 адам. Ол сездерщ осы Kici- мен болатыи болсын, — дедь Байжан да, Жумабек те муидай олжара кездесерм13 деген жок. едк Eneyi де элдекай мурындыкка ш нш кетер ме екем1з деп кауштенш журген. Д ом е ету сыякты б'фде- мелер! .болранмен* онан r©pi кауштенулер* к у и т едк Еид1 екеу'ше ек\\ кап алтын куш актата салгандай, 6ipi- не-6'ipi сыбайластык кез’шен карап , жымындасып калы п отыр. — Мына Боздак би кагаз-магаз болады дегенге сонау жайлаудан одей! келт отыр... Б ул eKeyiMi3AiKi бидщ бар- магын басу болады да, 6apiMi3 у ш ш мына Кожекед кол кояды,— дсп, Жуманмен арадагы жанжалга арнап алып келген адамдарын Игшк Уш аковке етшзе бастады. Bopi де к'шаратсыз, кыйтыксыз жаксы ©Tin ж аты р. Колдары ен байлыкка малына калрандай, бэрш к де уй- кьгсы ашылып, ажары Kipe бастапты. К'фепилер де, У ш а ­ ков Компаниясыныд терт-бес ж е р д е п ©щбрютерше имам болып Куренкез кожа да, жумысшылармен дау-ж анж ал бола калса, жалп- жалп ушып кел&п калатын баска купп- гендер де, 6ipiне 6ipi косакталып, тартынбай ©Tin K e rri. Ат сатып алып жаткандай, аты аталран адамдарга 6ip- 6ip карал Ушаков та ризальдын бшдгрш койып отыр. — Ы з HLxai жайы да осы ж олы 6iTin кала ма деп ум1Т eTin е д ж ,— дед! Ушаков, Кдрагандыра байланысты б!р жуйе евз б\\ткеннен кейш И гш ж к е телм^ре карам: — Н»лд1 деген жерд'ш. weci мы на Kici,—деп, И п л1к Б о з­ дак бид1 нускады. — Сата ма, сатпай ма, оны ©3i бЬпедк.. Ыз бул Kicinrn алдына шыгып кергси емесшз...— деп ток- тады д а, Б оздак таманли кырынып, кулацкырап кеткен ецсесш кетер!п алганша, ундеген жок. «С ата ма, сатпай на, оны ©31 бкпедЬ дегенге Б о зд ак би тары да TyciHe алмай, opi к о тер Ы п opi, курмелш калы п «Д1, И гипк енд1* карасын аны ктал кврсетп. — Бозекещн’н «жэ, бэсе» дегеннен жырылып калга- нын кергем 1з жок, — деп, Б озд акка тур алап карады. Б о з­ дак енд! рана табанын тап басып: — Е , ж урт неш уйгарып ж а т са , б!з де соныц ш ш д е - 43

Mia...- д е п TiariHAi ИгЬикке берет;н1и ацрартты. Коз «л- дына nyMic тенгелер де келе бастады... Калта Tyoi «оыр- лал, сыцгырдаи коятын сыяктанды. _ — Ана oip Байдаулет, Сасык, К.улжумыр деген жор- лер 6i3iiiu уйд]'н кей жылдары б'.раз кун отыратын куз- AiriMi3 болатын. Оны ала берпиздер... Ж ер сатипты дегеи сезге калры м келмсйдк Жай берем. Ка газ-Mat-аз oo.i- са, ана Ордабай жасатып берер, — дел, сезш’ аяктай бер- я\\ де, тагы 6ip ойын байлай кетеГпн дегендей: — Кептен керш журген м ш ездерт, буд еллш 6ip кун олал, 6ip кун булай, ырбай-тырбайы бола береди Ондай- ларынды ана Ордабай байкай ж урер, — леи, эршмшч мойнына б:р аркан байлап, бар арканды Ордабай деген 6ip казыкка 6 e K irin Иплж б'фжола токтады. Казактын онай кенгешне де, созбайга салганына да куджпеи карайгын Рязанов, 6ipa3 нэрсенш басын 6ip- жола ашып алгысы келш: — Бул Kicinin б:зге сагатын ж ер! канта, багасы не? — деп сурады Байжэнга карал. Иплж мырс е т т каллы. Казак байлары мундайын долбэрмен урысар еди Артынан аиыктаса алмай журе- TiH кэдеЫ кеп болса да, дэл бул жерде мундай тэптешке барыспас ед1. — ¥зыны он, келденеш он дестж кой... Шакырым ба- сына 6ip аттан аркандап кетсенлер, Байжекен аржарын соз ле кылмайды,— дед! Игшк Уш аковка карап, кулщ- Kipen койып. — Узыны, келденеш бфдей он шакырымнан гой? — деп, Рязанов тагы 6ip аныктап алды. Ушаков Байжан- иыц Кулагина сыбырлап: Он ат... Eni жуз елу сом к ум 1с... Болады? — дедь Баижап басын шулгып-шулгып каллы . Еш жуз елуге Н д! де туратын сыяктанады Боздакка... — Мы»*а журттын терт кез1 тугел отырганда тагы 6ip жаиымызды айта кетейш, — дед! И п л ж . •—Уш жылдан epi созоаига ^салгандай болып келдж .. Ovejii, ата мекс- 111ДСГСНЛ1 кыймадык, онымыз да болды. Одаи 6epi келе Г п ^ Р-:^ ' Ц. Иес!. KiM’ С01ам таластыи. Акырында осы Байжип'к^п' 1ЛЛ1 Мен ^■г1РаганлЫ1<ь| мына Боздак. пен Драларындары аТдЙыПсТ-Ьб; еЛр3к’т63кГуеамл!занкдоылруKдBаTнepiбnасШкЫазКя.ТЫК... Д.Н жумысымыз да жок. Солай е м е с ^ п е Г Л е п H n S 41

отыррандарга айнзла 6ip карады . Отырран журт аттай шулкысып, макулдайтындарын б1лд1рд! де, алдека й буй- 1рден шырьш кетерм13 дсп, б а с к а сез кыстыргаи ж о к . Бас-аякы осы, даусыз-дамайсыз, келдснец казакты н 6ip C03i кыстырылмай, Караганды мен Huui саты лы п та каллы. Ж ер мен жес!р дауын Keciii кылып ал ran ко* Hiri, кыядан кылан 6epin квз LnecripMeuTiH майталман* дар бул жблы айкасура тусе ал май, капы к е т . Бабы н - да келген жезаяктар кона к уйде eKi жлрына кезек ау- нап, кейде ei<i байга кезек ауы ткы п койып, бул д а у д ы жалкы калдырмай, епз-епзек-п, ачыр-айкас тарм акты етш ш ы гаруды ойлап жатканда, Ипл*1К б тр ш те копдьт. Kyuui кол мен сыпдырып 6iripai: Болмашыга кызыкпай, ез басын таза алып калды. Онай мен усарын взгелерге бер;и де, улкен мен еш мдкш ешюмге керсеткен жок. Оный, бул жолгы андыганы У ш ак ов алдындакы абройы едт — Б а с к а айтарымыз болмаса, конак уйге барып де- малыныздар, Кожеке. Омар кабарласып турар... — ден, енд'| бул ар мен сейлесетш сез! б^ткендтн ескерт1п, сон лу жайлаудан ертш экелген курметт) конактарын Ипл*1к осымсн б ‘:ржолата женелтш те салып едК Кожа-екеип кож асына деГп’н бip ауыз б'рдем еж орысшылаган болып, коштасып, конактар конак уйпе Kerin калды... 0 зге ж у р т KeTin, ездер! он аш а калганнан кейш, У ш а ­ ков; — Б и CJ3 акылдасып койганлай, бэрт о п л а т и ж ер ­ дей шыгардыкыз. Эа'ресе, колкабы с етеп'н адамдарьшыз- Fa риза болдым. Алрысымды калай айтука б\\ле алмай отырмыи, — дед|‘. — Ж о к , ci3 алрысты алдакаш ан айтып койгансыз. Слзде кутт{ру бар ма ондайды... Карыздар менмш. Ocipe- се, С1здш Степанга квп алгыс айтука карыздармын, — деп, И п л 1к булардан кеп пайда керш жургенш умыт- пайтындыгыи акгартты. Б аягы лан 6epi бакынмен келген маллы кыска карай колка устауды , мая-мая шеп ш абуды, езше жетерлiк сг:п салуды Ип*Л1К оеылардан уйретп eai. Малдык ж у ш мен кылы, муй|31 мен Tepici ак аш ага втер кезш тауыгт, Ip6iT. Омбы, Том, Кызылжар, Селебеге дейш барып калкан Атбасар, Кдраеткел, Кереку, Коянды базарлары И п л iк ке к а за к даласы естт-б|‘лмеген туЫм бере бастап ел И плш ке алтыс айткызатын д а осылар-ды. 45

— Повозкелсрпиз келдгмс, унады ма? ■ Деп Степан 6ip С83 кыстырды. д — Жок, ертец келер деп отырмыз, — дедг Омар. ак,- моладан шыккалы терт кун балды. Бул кунге дсй1ц салт журетш Иг»л1К €ПД1 пэуескегс Miiiyai лайык Kepin, Степан арнылы К^ызылжардан шрт поуеске, терт жонлл тарантас арба саттырып алдырган. Степан сол ецбепн кыстырып жатыр. — Будан былaii Степансыз кун керулен декалатын болдык,. Казак, баласы К9р1п-б1лмсгсид1 уйш оксп тастайды да тШн б!лс алмай (Нзотырамыз. Осы 6ip терт шамныц езш ретш тауып орналастыра алмай, нашла ау­ ре балдык., — деп, HrLriiK бул конактарына да жайнап туркан жала уйдш ’шин 6ip керсетт калды. Томен кира­ сып, кез алдарында мыс пен кемip га на тур гап конактар cpiKci3 бастарыи кетерш, уйдщ барлык баилыпя мен салтанатыи тугел Kepin мактау айтты. Игшктщ мунысы Ушаковтан кептен сурап журген 6ip enTi прканчик, 6ip машина сайманыныц т!лш бьтетш шебердщ жайыи та гы ’да ескерлп жатканы едк Ел ара- сыньщ шымай-шытырма’н i3 ксспесше таптырмайтын жуирiк Омар сауда, шаруа саймандары жакына жок. болатын. Сыр алысып калган Ушаков: — Осы жетшГн. шннле eneyin де тауып яйберейш,— дсп уоде егп. ... Тан бозгылдаиып кешлыз атып коле жатыр. Жол- сонты болып келгеи Игшк бул куннщ де не эхеле жат- каиын аныктап алып жаткысы келпендей, айналаны тугел барлап, yniiiin насында тур. Кеше кешке 6ip сарын­ е й гаиа тырс-тырс етш келген солкылдак квк арба, ка- зф де сол сарынымен ауылдан узап барады. Сем1з уш кара кер ат ж ал га Tycin алкан сон куйындай жуГпткш, юратып Kerri. Еш и ол арбака жеплген уш каракер ат емес, кара rycri боледей нутырынып, тугае козгалып, умар-жумар кетш барады. Екшшнде ызгырык леГм бар сыяктанады. I ап осылай тез журу, енд:ре журу И гш к- агьпьп^ к Л „ агРма1,ы еке\" ‘ eci,le тУ°ся!. Б!рак, ыекыртып. iE r S - sws?а л а г гты деп л Т т 1 Ра Жатаи конактарына жолы болгай-ак,- = жерлер г 46

лык. дел жарияланган патша OMipi болмаса, Игьтик бул Арканы жанра кыятын ба едП.. Арбалы туп'л салтаттыны ж у р п з е р ме едП Еш и Mi не, Акмоладан ирелецдеп, ж ы ланш а бурандап шыккан ж\\- шшке ж ол Карагандыны басып Кекезекке жетп, С ары - судан асып, HtaAire жакындал барады . TaFbi 6ip тарм а- ры К аркаралы , Баян-ауылдан асы п , Бес-шокы, К ерпеш - тау, Кызылтауларды кезт кетт1. Ж алгыз-ак. сежм бар... Нол б!л!нген жердш 'бэршен б1рдей бакы р шыра бермесе керек. Кекезек Уш аковты алдап ур д ы , патл бар да, бакы ры болмай шыкты... I Плд! де солай алдай алса, бул д а л ага орыс баласы аягыи ат- тауын кояр «едь Келген 1з1мен У ш аков кетер ед1 де, ж ь шшке ж ол кер б1лтеленш бары п ешш кетер ед1... Э лде Акмола, Кояндыра катнасып т у р у уилн сол ж 1ш ш ке жол езше де керек болар ма екен? М ы н ау п'зшп турран ж ук арбаларымен, бупн келен н поуескелерге жол керек бола- тын uibiFap!.. Еши базарсыз к уж н д е сэн кайсы кал ган ? Жок, У ш ак ов кете береж, зэндем тубше кетеш, б !р ак жщ ш же ж ол ешпейтш болсын... Ол жай жол е м е с — а к ­ т а келенн жол, акта жолы. Бул шынында Игшктщ у ш жылдан 6epi ш иелеш п Журген ойы едк Ол Ушаковты у ш жыл созбакка салы п келш, аягы нда ержсГз байламын айтты. Ушаков буран панда о р так болып жарнага Kip деп те жабыскан. Ж ар - нанын м влш ерж шамалап керсе, терт мындай ж ы лкы сату керек екен. Игшк актылы-каралы, курен, к аск ал ы , жиренд! еи*п, мын-мыцнан суры птап тастаган жылкысын кыя алм ады . Кейде акша ж ары нан кысылысы барлыры байкалып калатын орыс Kynecine кол ушын 6 e p rici де келмедк Ек1-уш болыс елдш ырын-жырыцы мен кер ауыздылырын басып, огаш турран Tepic азулары болса, KaFbin тастап кайтканы да осы жолы едк Акыры ©3 i epin экелш, ©3 i туйд1, аброймен аяктады . Орыс-казары буран тупел кары здар болып калды... 0HiMci3 жортактап, болымсыз рана селд]’рескен он так ты салтаттылар конак у й д щ касынан аттанып бара жатыр. Б ул ар элде рана ез колынан Ушаковка ена'зген Боздак би, Куренкез кожа, Ж ум абек торе тары баска- лары. О лар Иплштщ сыйын Омардан естЫ де, енд1 Ушаковтары еннллерш алуга асыгыс аттанып барады . Онай жарылкамайтын адамдарды д алакандары аш ы гы - 47

рак, турганда алып калрылары кел in, жолсыз даламен тетелей асура беттерш бурды... . Конактарды аттандырып салып, О мар Иплжпц кясы- на келдк Byrinri кунп парыз-карызын oi-nn алмай» уйкг тай алмайтынын 61л 1п келген сыякты. — Сокыр езеншш боны эз1'р ты н тур екен... Уш-тнрт машинаны Дайрабай басына ауда рамы сын., кдитос 1н?.. дед!’ Ишп'к.— Н ура мен Былкылдак. Бурма жнкларыцды Kepin келд{м... /Каман емес екен. Вы был кол мен ж у .н га келетш бар жерд! тырналата берерсщ . Кыс ауыр бола- тын ынряйы бар. Кос басы терт к ;сi е д 1 гон, быйыл оп:-з жeткiзepciц. Ж ер карада жылкыныц тебим болатын жер- дщ бэрше де Салтык. уй садрызып тастатан жен бол ар. Когабан екеущ енд1 кыстын. камын ойландар!— дсп, Омардын тугел уккан-укпаранын аз рана абайлап турды да, Игшк ушне кгрдБ Шанырактан ерме сыммен салбыратып аскан улксн шамдарды сырылдатып темен Tycipin, Айканша бгр-oip- леп уРлеп свнд1ре бастады. Урлеп калып «С1см1лда» дейдь.. — Бурын айтатынды сон айтады екенсщ-ау, сен... — деп, Игшк эйелш еркелете калжындарыны еспледк Омар да у т н е келш, ynci3 ж аткан е'Ъелшш усп'нен yuiimui рет аттап erin, орнына ж атты . Буларда еркелету дс, калжын д а, ец аргысы эншешн пл катысу да жок, сыякты едь.. 4 Уйкысыз тунд1 дамылсыз уЫлеумен, аунакипмен ет- юзген Жуман бай ертерек турып к е т т едк Уй айнал а- сын, ауыл манайын тугел толтыра. калай болса, сел ай meKTipe салган жук туйелершщ K©5i ал1 аркасыидары жуктер1мен жатыр екен. Карсы карам жаткандары Ж е- маниан кездерж алмай, аркамызды босаттырсацщы де- riJiepi келгендей, ауыздарын малж ац-малж ад етк1зеш Жуман бул т!лге тус1нед|* де... Кеше бул ма найды керсетпей Ж1берген кеп жылкы торларан булыттай тарап шалкайып к е т т шеп-шеп эл ’ декаида кяршел!. Ор кыраттын басы шоктарылран жыа- кы. шапкыласкан жылкышылар екен! алыстан тана сс- з.лед.. Кеиб.р тустарь, шорырмактанып, кейб!р тустары 48

жапырылып кояды. Шым-шытырык. араласып ксткен кеп жылкы уй;р-уГпр1мен жжтеле ал май, шуркырасыл ж ур- гсн сыякл ы. А^айкудык буларынын аяк жары мен Кекнск- Ti езеншш бойларында cyFa актарылрап кеп жылкы узын 6ip жал ормандай козралыссыз, кыймылсыз елестейдк Кызусыз рана кызарып, кезш эл\\ ашпагандай, саза- рыл капа, ш ап ак шашпай бед1рейт Карагаидынын кузп куш шырып келсдк Катпарланган коцыр булттар б!рде-* меге репж!гендей кабактары салынкы, luerinin кейж сыррып барады . Жан жокта 6ip аныктап Kepin алайыи деп Ж уман И плж тщ жана уйше карал ед1 — кумбездей екен. Кунипл кез гурактай алмай, кыдырып барып Т13:.п тастаган узын кек арбаларга xycTi. Бу да 6ip казак да- ласынык кермеген салтанаты. кундеу-кушшш ушш эдеш т‘|з1лпендсй кезге урып тур. — Кудай сеж тебеннен урсын да, сен кер1нде enipin жат! — дедI Жумаи. Муны айтпауына болмай да калып еды. Терт кек ар- бамен шеп алрызыпты да, -кырык-слу атты сод шапке байлатып койыпты Ипл1к! Энкей се\\и‘зден катырраи ж а- рау, сайгул!*к аттар... Карасы 6ip енкен, Kypeiii oip ец- кей... Кыдырта п'ккен ак уйлерге жалраса, кешсдсй т1з!*л- ген кек арбалар Майкудык буларыныц сол жарын оран.' кырап KerinTi. — Б1рж ола шокынып орыс болып юетсейни* бул! — дед! Ж умаи. Жумапныц e3i Minin келген кара бурылат.еш аягы- иаи ерелеул] болгандыктан шалые аяндап, шегт арба- ларга карай кеп'п барады. Жуманиьвн. аты бодранмен, шоп бсрсек о да жейтш сыя-кты. Ж ак ы н д атн сайьш езеу- реп, ентелеп кеттк — Элп Ж аб ай нерып жатыр ©31?.. Ана буырыл атты алып келЫлтш! — дед1 Жумаи, шетте турран караша уй- ге карап айрайлап. Тунде сойылра жырылып кайткан Жабайдын жайьш Жуман сура гаи жок e;n. ©3i барып Куншеге ушыктатып, Жабайдын ж аралы кезш такысып берьп кайткан Кепей бойб^ше: — Ж абайды н жаны калса ж ар ар едк.. Eci-TyciH 61л- мейдд, — легенде Жуман баж етiп: — в л е е , орем капсьш. Осы ел каран кал ар дейм1 ciiU — деген. Жаба иды сойылра жыкдан И п лж тщ aririrrepi екен in 1—Мусрепов II. т. 49

Жуман б!лген жок,, олдекалай агтан куларан шырар деп ойлады. Онысыз да 6ip канды кыррын басталып кете ме дсп зэренз журген Кепей бэйб1ше ол жаиды ж ум ан г e3i дс айткан жок, баскаларга д а тыйым салып коиды. Жалшы-малшынын ауырран-сыркаранын epci б»р ерке* лжтей керетш Жуман уйден и\\ыга крймаран Ж абаира катты ызаланып тур. Арайын арасыныц алгай шалрайып б1лментш Сурыл ат inenii арбаларра жакындап барын, каныр тшегендеи жагалап жур. ©зсурей умтылып, ортага Kiorici кололи Каз-катар байлакап Иплитн, сем1з аттары, оцтайыпа келсе, иектен салып калып, арты мен ал-кымынан сорып, оргаларына Kipri3ep емес. ,Аш ат квзш сузт, шепке ка- райды, кур тамсанады, мелие карайды... Жумапга бурыл аттыи. осы кайыршылыгы да батып барады. • — Кайда элп Жабай, кадалып калга!1 ба? — дегон Жуманныц зэрл! айгайына кар аш а уйден Ж абандын экеа\\ сырырайган мужык шал Т алтаяк ж\\т!ре шыкты. Жупрш келем дегенмен, жур1сш де ©н1м жок, эл\\ уш иен узай алран ж ок. — Байекесьау, Жабайдыц ж ай ы болып жатыр ма .. ©:йм барып океле кояйын, кайда жур екен вз\\, жану* ар... — деп, мыяулап сейлеген cbiFbipaiiFan 'шал айиала карады. Оме! — деда Жуман И гЫ к аулын иег1мен гама пускап. ©pTCiiin кетюр бшк ак уй тары да ержа'з козж е ТуСТ*1. Жуман гыкыршыса лайсацсыз етпейтшн бглетт К о ­ пей 6ofi6ime де далага шыккап ели Тунде Иплжке о»да- ша жолйрып кайтканнан кешн, Колей бойб'пие осы та- кырды тастап, 6ip туп бар ж ерге кошейж те деген те, Жуман бет бактырмаран. TinTi И п лж т'щ 6ip субел*! жер»- не басып конайык дегёнде де ж ау а п катпаран. Колей эриие, Жуманнын ewxiri бет алысын ертерек абайларалы ШЫРЫП тур... Жуман енд1 абайласа, Баижан жындыныц кешеп айт- капы келттк Айкала ерт шалеандай... Тацертенп аз та- Ойда-кырдаб¥«бРуКаЫлрдаыйр б.ашстшадреан ш“урадныркаосюклаанныжпылбкарыалдаьрт:, ба,и- кеш!. — деп, шуласатын сыякты. куибенЖдепжтжыурргеунипбшэн! бшедсешд1с. Ж ум ан , уYй млаанкаайныыинлдаа Бэледен бас сауралап 1Кутылып уйренген Квпей бэйб!- 60

ше, эр уйд1* акырыи гана оятып, балалары мен келшде- piH, жалшылары мен жуюшлерш ж ауып xci6epin уйлерд! жыктыра бастады. — Ж ылкыны калай карай аудартайын?— деп сура- ды, Жуманнын. Kimi баласы Тэги. Онын ойы экесшщ ай- Fafi-шуы-нан кутылу ушш жылкыра кетш калу едй — Маржан-кел, Кундыздыга карай! — дед1 Ж ум ан кыска Fa на. Кеше Жуманнын эбнершен ез баспаиаларын Tire ал- waFaH консы-коландар, жалшы-сауьшшылар эр ж аппа- ныц асгынан урпит-урпиш тура келш, тары да Ж ум ан нын квшш женслтуге Kipicri. Ж у п босатылмаган туйе- лерд1 бакыртып-бажылдатыл туррызып, 6ipiHe 6ipin Tip- ксп, жукнплер де Жуманнын жен смлтеуш кутт тур. — Жвнелпсдер эрП Мепен к©з жазып калмандар! —• деп, Ж уман атка Minin, кви т’ ез! бастап экетп*. К айда кондырары белпа'з, кырсыгып кеп'п барады. Тагы да окыс б1рдсмеге урындыра ма деп, кауштен- ген Кепей бэйбш е журттыц бэрш асыктырып, ал дьтгы Кешин, карасы уз1лмеи-ак, бсс-он туйеден тiзiп, кей;нп жуктер'1н де тез-тез жеиелтш ж1бердн Квштщ дагдылы сэн-салтанаты келмей жаткаиына караган жок. Кеше туе ауа жубын жазбай шубалып кул аган coH,oj кеш, бугш Mine кун кетер'кае бергенде кешеп i3iMCH кейш карай кай- та шубап Kerri. Y 3iK-y3iK больш, берекепзденш, conci3, ажарсыз кеп'п барады. Жуман кешт'щ алдына туеш алып, кайтсем Иплпспц жанына каттырак. батырар екемш деп келе жатыр ед1', Акмола жолымен шубап келе ж аткан квп арбаны кердь Оуе.'й ол, елдщ кузджке кулаганын сезш, жылт ете тус- кен Сейткамал саудагер ме екен деп калып ед1. Б ай ауылдарра о да осьтлай кеп арбамен бул экелш сатып, кузге карай тары 6ip жебей сауып кететш. Жакындай келе, Ж ум ан бу да Игшктщ 6ip тасырандыгы eкeндiгiн таныды. Терт ат жеплген узьин кек арбага терт пэуеске гр к ел т, озырырак келе жатыр д а, терт тарантас пркел- ген кек арба кейппрек келедн С ары булрарымен жапкан пэуескешн ycTi-басы сары-ала жез, кунге шагылысьгп жалт-жулт етедн Тарантастар да кумкпен жаптыррандай жаркырайды. Иплжлк сауда жа рында журелн 6ip алая- рыт Батыраш, кек арбаны орталяй салып алган шептщ уетшле шал к агынан жагыр да, ек т Ж1г1т божы устап отыр. Жуман куШнш кетп. Лузина Иплжке айтар каррыс Б1