Ғабит Мүсрепов-Тандамалы шығармалыры 3 томдық Е-244

та iуспей каллы . Алкымга буда-будасымен келш прел ген коп каргыс, 6ipine-6ipi жол бермей, шьиар ауыздэ кептелш калрандай. Жуман кара буырыл атты катты *>Ф Te6iiiin калып, агызып келген боны сц сонгы пэуескет бузау Tic камшымен тартып-тартып иббердй /Кабык иэ- уескешц гумп-гумп еткеннен б а ск а карсылыгы баикал- маган сои, айналып icejiin тары д а урлы... Кеп урды, кумтлдет:п урды... Ырылдапжнан баска ун шыгармай ур­ ды. Б]'рак, «©лдш, елд1м» деп, «эк е кулдык, араша!» л е ­ генд! ести алмаган сои ыза-кеп де таркай алмады. Иплиспн шымбайына батар ж е pi де Жуманнык есше осы арада гусе калды. Ол ж е р — Игкгпктщ мана таи ата Омарка тапсырран жер*1 «Дайрабай» едт Жуман квинн тура солай карай бурып экетт!... У-шу басыльш, сонры туйслер женелген сод рана Кв- пен бэйбштенщ кулагына Ж абай ды ц катты ынкылы мен бебеу какканы шалынып едк Ж у м а н уйшде 6ip арба жок. Жабай 0 3 ip тендеп экетуге де жарантыи емсс. Оиын 03in де тунге карай жасырын ютемесе, жалшыны олай кастерлепешщи Жуман бай квтермейд! де. Сонымен, Тал- таяк шалдыц к а р а т а уй! жырылмай, журтта кплралы тур. Ешиэрсе антура бата алмай. мыкырайрап шалдын. e si де- осы манда ж ур. Аттарыпа мшш алран келшд?р1 мен 6ip топ кыз, анадай жерде Квпсй бойбпиеш тбсып тур. — Жабайдыц беп 6epi караранш а осы арада кал а турасьшдар д а ...— дед! Копей Т алтаякка карап. А яуы кеп, амалы ж ок дауыспен ccipnen айтты. — TyfleHi K im багады? — дед! Талтаяк, Ж уманны н туйслер! барусыз калатындай. К улды кка б'.ржола Kenin. eTi елш, жаны ce n in болган к ул , тым болмаса, жалрыз баласынын жайын да аузына ал а алмады — Сорлы, туйещ айтады р о й ! — деп. Кунше куй in in кегп де, Квпей байбпие кур аяудан ары бара алмай: — Кайда конарымызды вз!м д.е бишоймш. Эйтехпр ат жетпейтш жер жок кой, ас Ж1бер-пп турармыз — деп’ атын устап турган Куишеге буры лды . Колыпан келео5 жок, дэрменс1з жан екенд!п оз eeine де осы арада б!р локеып кеп тускендей, квзше ж асы да кел т калып e ii Кукшешк -гундеп екпес! а зы р а к сепнегендей больгп: — Ас ж.бертш турарсын-ау, апаськ. Жабай coD•ш■ \"^n^ мтдег. кю .де болып жатыр сой. опы кайтем з> — де- лк — Мынау эб!лет шал ма ceneni Р - Г т Л ' Д ызлмен карады. Квз«н!н огы боаоаР атып ^б ер ер деГ етй \" 52

карады. Ж абайга жаны ашыйтыиын да, ауруды кутуге калкысь» кел^тЫи де Кепейден жасырган жак.. Копей аз бегелт ойланып калды да: — Кайда болса да сет жумса-майгын кутим бар ма менщ... Колын. жен.1л болушы ед1, сен де кала турсан, к.ай- тсД1? — Яед1. — Сойтейш, апасы,—.дел, Кундие Кепейге алрыс ко- з1мем бip карады да: — Назы кеш, бтзд1Н. косты арткан ту йенi алып калш ы , кадкам... Б 1з де кала туратын болдьгк,— дедь Ж арау тобылгы торы бедеуге MiHin алып, к.ыз-'келш- шектермен бтрге жеиелгел! турран Назыкеш топ арасы- нан трюлмей сытылып шыкты да, узай берген сонры 6ip пзбек кошке карай шауып Kerri. Камшы устаран колы- мен у к ш тебетей!н басынкырап а л ь т, катты шауып ба- рады. Д алактамай, далбалактамай астындагы атына жа- бысып калган дай, тж агызьгп барады. Кеш’ла'з га на улкен сур жорра атпен келшдершщ алдына rycin Колей бэйбше де журш Kerri. Kemeri абыр-сабыр ыцырсыган бай ауылдыц орнында калкайып капа жалрыз караша уй каллы. Тер алдында басы-квз! та пулы Жабай жатыр. Бай ауылдыц журтын- да калган барлык кара шыбыи енл\\ осы жалгыз карай- ганга жыйналып, уйд’щ iuii быж-быж кайнайды. Кызуы кушейт, еритдерт Ke3epin, карайып кеткеи жаралы ж т т аласурып жатыр. Ат успнде жылкы баккаи карулы ж\\- пттщ барлык сом денеа ауыр кыйналыстан niipenin шый- ратылады. Ж ас дененщ Kymi де, керк-емд!п де сыртына тутас шьггыпты. — Юм бар осы уйде? Мыналарынды альт тастандар- шы, Koai мд i ойып барады, — дсд1 Жабай, кезш танга и ес- Ki кызыл этапы шуберекл жульгп тастауга оцтайланып. — Ш ы да. шырарым, шыда...— дед!, касында отырган Кунше.— У шырым жеш'л болушы едк кайдан бытейш, бяйгус бала... Шыдайсын д а ...— деп, y.\\iiTci3 Kypcinin, Жабайдыц купшектей болып icin кеткен он. тсэбесше к а ­ рал ы. — Каз?р жылкыныц жас тезепн кайнатып, т1зендт де байлап берем... Ж абай жауап кайьпра алмады. Б?рлеме айткысы ке- летпп, бар денесшт дамыл таба алмай двнбекшутнен рана байкалады. Касында жанашыр б:р жан, К унш с * барын 6iл ген сон, азырак тыншыгып та калды. 53

Жабай жыйырма беске жана ю лган , ершдеи жас ж)г1т eAi. Жуманный, жылкысын 6aryFa он беачде тусш ед1, содан 6epi осы eciKTe. 03i ес 6 \\ягсл\\ экесжде бф тар- рыя шолак сыйыр болатын ед*1, ол i содан аскан жок. ©Mip 60HFbi зеку мен акырудан жасканып еск*н экес1, енд! картайганда йржола мэцп боп кегп. Куанышы ботаник айналасында, кангысы.— ’щгенн'щ манаиында. Кеше пйрде Жабай жылкыныц 6ip шетш каиырып жур ед1, ИгЬ'пк ауылынан куйрыггып uibiFa келген жолба- cap ж!г1ттер муны ортара алып, каскырдык козы^а жап- кан жаласын айтты. Булармен жанжалдасар ойы жок Жабай: — Коп жылкыка ие бола алмай журкпз, ж'нтгтср. Кайта, колкабыс кылып, осыныц бетш бурьвсып берсец- дер к.айтед1? — дедй . — Бул кайсысы 63i? Кдлжьщ айтатын неме рой! — деп, кабыргаласа берген Омардан Жабай зулымдык кутпен, бейрам турып калып едк Такымга кыстырган шокпар-туп келтектщ сол жак к©з1не сарт ет!п калга- ньм б1р-ак ацгарды. Шокпар шын. етш кез суйепне кат- ты Twin eAi. Пю кезшек жалп-жалп eTin> жанып бара жатк.ан зекг1р кок жапырактар ж ерге тусш жатканын кердь Ecenripen калса да, атка уйренген такымдары ку- латпады. Енд! Омар 6ip Ж1*ггт мандайдан урып кулата алмаранына памыстанрандай, кайьгрыла 6epin, какт1зеден тары 6ip урып Ж1'бердк Сонры урраиныц kim екешн Ж а ­ бай б|'лген де жок, атынан ауыткып кулак берд1 де, сол аягы узенгше iVierin калып, б;'раз суйретьтш барып, ж е р ­ ге. сылк. тустк Жылкышылар тауып алранша Жабай ку- ларан орнынан козгала да алган жок. K,a3ip мше, ауы р куйде, эйелдерд1н. жасаран ем-домымен FaHa ж атхан жайы бар. Куйд1р1п баскан курым кшздщ кул1 козш те- cin бара жаткандай. 77 Сусы н,— дед1 Жабай ернш тиимен эрен жалап Назыкеш унс!з рана орньшан турып, к\\рл\\ кетж араш аякты жуып Ж1бер1п, Жабайдын. аузына шалап тосты Кунше Жабайдын басын жастырымсн 6ipre квтерт суйей 6epin, сусынды эрен, жуткызды. 1 Тен-теюмен деген сыякты, бул ею уй кедейдщ арасын- да да 6ip шунюл бар едк Талтаяк. 6ip кеште сыйыр сау- « м . Дей 64

- - .Э л п б1здщЖабайдыц 6ip кынкылдап жургеш бар едд.л — деген едк Кундне оный, не кыцкыл екен'ш сурап алып: — Bip copra 6ip сорды косканда ьирыс туа ма екен?- - деп ширырып бастап:— 0 si 6ip жольнар, ©sine айтар- мын. Сен жайын.а-ак журсендш, — деп кетт калып ед*1. Б ы й ы л р ы жайлаудан кошер алды нда рана Кунше мен Жабай ©зд! ©3i келкцп, уэде байласты. Кунше Ж аб ай га езшщ 6ip аналык арманын айта келгп: — B ip -ак. c©3iM бар. карарым. Bapiwi3 6ip босагада, 6ipiMi3 к.ул, 6 ip iM i3 кун болып жургетм'вд*! керш кал ай отыра аламы в? Куаньгшымызды керуге жазбаса, 6ipl- аиздщ 6ipiMi3 корлырымызды кврмейтш болайык. Bipiu- Hin малш ы , 6ipiHHiH сауыншы болганынды керш мен куа- нам ба, Назыкеш пен екеу1*м1здщ улкен куц — K in ii куц болып ж ургеш ‘м1*зд1 керш, сен куана аламысыц? М уны кызык. кермей|'к, балам. Осы уйден кай куш кетсен, сол куш’ жетектетш Ж1‘берей1*н Назыкегшмдк Теш сендей-ак болар. Эттец., сорлы баланын ©31ммен 6ipre боктык естш , ез1ммен к а тар ит-салпакта ж ургеш н кермей ©леем екен,— деген. Алдары кыстан >кейш, кес1мд1 куш бггкен соц, Ж аб ай бул уйден кетпек болып, eKeyi осыран уэде байласакан ед!. Кеше тунде «Жабай б1лем » — деп жупре ш ыккан- нан 6epi К унш е осы уйдщ манайында. Сыртына е п л ш шырармаганмен Kaciper усп’нде ж ур. Мандайсыз, бак- сыз деп 031н кшалайды. Элдснеден журеп катты ссскс- кш, боны турашгед!, умггЫздж сезш едк Ж абаймен арадары экгш еш ce3iHin калган Н азыкеш те элденеден кысылатындай ш еш енщ кезш, Ж абайды н кыймылын андып, тш каттырмай елп*1лдеп жур. 9cipece, ©3iHin атын ататтыррысы келмейтш сыяктьи. Элде кеш - тен калрандыщтан ба, элде Ж аб ай га жаиы ауыра ма, эй- Teyip ж уз iнде едэу1р куацдык бар. AcbiFbic Сеит Kipin келдк Ол жалрыз туйеш кешн же- телеп кайткан Назыкешт! танып едь Назыкеш пен Тал- таяк ш алды н мыцырайран к о сп ак туйен1* бупп-буктеп жыга салып, кара лашыкты кал/кайта бастарандарын да керд]. Ж ур тта жыгылмай калган караша уйдщ ю м д ш екет’н танымаса да, жайшылыкка сыя бермейтш б!рде- ме болганын imine туйд! де, осылай карай Kerri. Кдидай 55

боле болса да 6ip «.анатымен Назыкешп wie кеткеидеи _ Мы,нау Жабай ма, не болып едз, неге жатыр? - a.eAi Сеит. . — Не болушы едй карагым... Ei<i арада шыбын еле- Tin одет1 емес пе... — дед’з Кунше. Сеит аржагын суркам жок. Б ул ei<i ауылдын. ара- сында мумдай кактыкыс удайы болып турады, талам кер- геи тамыс кылыры. Жабайдьиц кезшеи акхан капы курым кшздщ куй1пмен араласып, бет-ауыздын ашык калган жерше баттасып калыпты. Од колымеп танулы кознз сыртыиан басыи алып, шьлдай алмай ышкынып, бураты- лып, катты кыйпалып жатыр. — Бергшлге ап ару керек. Мен Мыналарыднаи шошы- нып турмын,— дед! Сеит. Жабай тары да сусын сурады. Б ул жолы) Жабандын басыи Сеит суйеп, сусынды Назыкеп1 жуткызды. Bipi сусын iшiп, 6ipi сусын берш, 6ipi суйеп турган уш жас- тык басы КукшешЧ квзше тугае коршдь Алдакы кумде еьпрлж тагдырлары калай тогы сьт, калай айрылары белиНз, уш ©pi млей жастын уш одемз басы 6ipre косак- талгандай, Куншенщ кезше ыстььк. 6ip достык, туыокдн- дык KepiHin кеттг — Бул да вз'змзздей кешл сынык. жет1м гой... — деп ойлады Кукше Сеитке карап. Касында 6 ip жаны ашырлар барын сезшш, Жабай* дьщ кулазып жаткан жан журеп д е жылынып кегп. На- зыкеш енкейт шалапты Жабайдыц аузына тосканда, <ш эжз'м туспеген суркылт саусактары мен суйр!к кыз* рылт тырлактары, бурымынык астынан кун шалмаран жумыр монны Сеиттщ кезше де тугел квршт еди Осып* дай жерле кермесН коре койраньшан уялкандай Сеит K03in тез аударып oKeui. — Беринлге апару керек, апай... Эйгпеее, бу да Са- рымсактай болып к.алады, — дед1 Сеит, бурынры 6ip те- белесте К031 шыкып кеткен Игипктщ жалшысы ecine ту- cin кетш. 1, К.алай апарамыз, карагым-ау... Б 1зд1н. колымыз- дан не кслед!? — дед! Кунше, жэрдем! болса, Сеигпд ©з1- нен кутет1нш ацрартып. — Мен кдззр шепт! кеп кылып салгызамын да, HaFa- ншм уиппн бзр кек арбасын ж еклчрт экелем. Зауы ттьт 56

бершыпне eaiM алыи барысам. b ip r e баратындарын. 03ip- лене берпщ ер, — деп, Сеит тез шырып Kerri. Сеит Игипкгпн, уйше таяитаида, Игшктен баска ж ур т жана келген пэуескелерд1 к»оршап тур едь Ж ас айел Ай- рацша 6ipeyitie мшш алыпты д а : — Орыстыц катындары той ылгый осындайга мш е- дП— дейдк — О лардыц несin сурайсын.... Кунге тйо дегенд! бш е ме олар!.. — деп, Омар костап тур. Eid басбармагын KitmiriHcii те мен буынраи сары ата- ны белбеуш е кыстырып алып, коршаган кептщ ортасын- да Б аты р аш тур. bipey пэусскен'т сырткы былгарысын, 6ipey 'шпндеп кызыл-курец сапыянын сыйпайды. — М ы н алары алтын ба е з П — деп, eT ip iK бшмеген- cin, мактагы сы кел1п турганд^р да бар. — Кайтесш дер, «irirrep, колдарынды тиг1з1п... М у- ныц езш ит TepiciHiH жонынан илеген жумсак ж ар гак - пен рана cypTin устайтын керж едк Адамнын алаканы д е­ ген у ро й ... — деп Батыраш пэуескелерге кол типзбей ТУР— .. Ип*Л|'к поуескелерд!’ ез1* шырып коре ме деп у м п теш п ед!, Батыраштын. ол ойы болмай, квнллаздеу турган да жайы бар. Оныц, ce6e6i Батыраштын. 6ip кун Keuiirin кел- гешнде екен ш аитартып ж 1беру y m i H Айранша: — Пэуескелер кеше осы ар ад а болсын демеп пе е д 1?... Боран бегед! ме, жауын бегед! м е ? — дедк пэуескеден тусе 6epin. Bip&K. Батыраштыц ж ауабы н кутпей: — Е ю пэуеске мен 6ip женлл арбаны осы уйдпс ка- сында калды р да, езгес1н улкен отауларра таратып бер... ©здер1 б в л ю т алсын... — деп, уйге карай бет алды. Bip ызгар бары н enAi рана айкып у к к а н Батыраш' ун ш ы гара алмай к ал л ы . Орынды себебш де айта алмадь». Сеит бул топка жалпы сэлем берд1 де, токталмай етш Kerri. Эшей^нде: — Белнази — белбеу1ндк кеунази — кеудеке карай , кеннази — квтершюреп б ай л асан ш ы !..— деп, Б аты р аш ­ тын. бслбеуш кеудесше карай 6ip сыррытып 6epin кете- тнг адет! болушы ед1, оны да 1стегеи жок. Кен,1лс1з де, aGirep д е сыякты. — Н агаш ы , — дед1 Сент И п л ж к е, уйге Kipe бере, — Жабай д е Г т н жылкышыныц квз1 шырып, аяры сынып жатыр скеп. Берилл 6ip жардем етпесе, взгеден ум1*т ж о к сек1*лд]‘. 0 3 j 6ip огнен ет raccin бер етш жайсан жнтт едт, Ы

Кек арбанын 6ipiH жекпрш, Ак-буйраттагы бершшге апа- рып келсем деймш, — дед!. И п л т т щ квщл коя тыкдага- нын кер1п, ipKijiMeft айтты. — Соккыга жыккан KiM екен? Кайсысы екен? деп сурады HrLiiK. BipaK, 6i3Aia « ir ir r e p емес пс екен деген ЖОК.. — бткен тунде болган тобелес кой... Ол жарын мына Омар бьлмесе, Жабай e3i эл1 т1лге келгсн жок, ал устжде жатыр,— деп, Сеит уйге Kipe берген Омарды пускады. — KiMAi дейд1, иеш дейд1? — деп, Омар жалтарыска сала 6epin едк Сеит: — Сеней айып сурайын деп тур Fan еииим жок. Ж а- байды сойылга жыккан к:.м? Тунде ж!пттерд’1 сен бастап кетпсп и,? гц? — деп Tlripej< ксл*п калды. — Е, мен атка MiHin шыкканым рас... BipaK, келе жаткаи Ушаковтарды керш кейш бурылгамын, — дед1 Омар. — Ушаков сендердщ. тебелестерщнен кеп кейш кед- пен жок па? — деп, Сеит кез!н тагы 6ip жарк етюздВ 1\\ызу жас ж\\г\\т будан repi де каталырак кетуге Hri- лжтен бата алмады. Омардын колы таза емесппн тусш- се де, Ип.?пк ол жайлы ешнэрсе айтпай: —- Сеитке ат жекпрш бср. Красина 6ip-eKi ж1г1т кос,— дсд| Омарка. Сеит арба алып келгенде Кунш е байрус Ж абайдын лэесше ып-ыстык сары жалкаяры соргалап жаткаи ж ум - сак б|*рдемен1 уйт-уйш салып, бар еск! шуберекпен бай- лап-танып, сыртынан шудажшпен Tirin жатыр едь С еи т мунын. не екен1н тусжсе де, ундеген жок. Терт Ж1*п'т кв- терш Жабайды арбага салып бердк К впф’ т т салган кок шоп аурудыц денссше жайлы леп 6epin, Жабай «yh i!> Деп 6ip рахат демш алгандай болды. Ap6aFa eni ж тггпен 6ipre кызы мен Кунше де Minin, Ж абайды Ак-бунратта- Fbi Ушаков зауытына алып женелдк Салт катарласып Сеит те келе жатыр. 1* Булар И гЫ ктщ аулыныц тусынан вте бергенде кел- денек келт жолдыц жиепнде турган Тьпеуке кезтеЫп еп\\ Ол кашанры эдет! бойынша 6ip сом тауып алуга тумдег! Ушаковтар кеткен жолга тускелЧ келе жаткаи ’ пОл, 7бЛылКтыа£раЙмеЛж?Йжмеел>кеэмйн?е\"н- лтуейдin! кТаГллгеаунк.с.. ыБрсжриаплтагкетаапп—а- рып тастандар, ©лет! 14с, Сеит' ©лсш апа Т.леуке уш ш «туйт калган» мен\" «влет!» дегеннш 58

арасы нда айырма жок, eneyi д е жарасымды к.алжын сыяк.ты едк • Сеит бурылыцкырай 6epin Тллеукеш атынын к еуд ес1- мен coFbin кулата салды да, артына карамастап ж ур е бердк Тигсеуке ашуланган жок, т у р а салып, айнасьш суы- рын алып, кун сэулесш Назыкешке тус!рем деп оурсле- нш кала барды. Тары б1раздан соц, ecip.e Ж аба иды и тушп калганы туст: — Сеит! Берцплге апарып таста, ejiciii — дед! ай- райлап. ' Жол боны Сеит Жабайга улкен жанашырлык кер- ceTin келд1. Аттарды жорткызбай, ж тттерд5 дабырлат- пай, Ж аб ай га элсш-эл1 сусын берпзш отырды. К унш е мен Н азы кеш те Сеитке к а п ы риза болып келедк Сыр алыспаган ж ас ж!пт бэрш де риясыз квшлмен, жеркен- бей, 1*рк]’лм ей 1’стейдь Эйелдер араласа алмайтын к уп м - н!ц борш ©3i аткарысыл, касыидагы жтттерд! е р ж а ’з кенд1рт бултартпай койды. Э л у е гп , онтайлы ж ас, ка- быргаласд 6epin арбага 6ip каргы п тусп де, Ж абайды н кынк еткешн онай утып, орындап бастады. Атын б!ржо- ла Назыкешке 6>cpin, оны !лгср! ж у р п зш ж{берш, А к-буй- раткд жакындаганда гана аты на ©3i мшдь Муны да кырымпозланбай, кыйкандамай штедк Tinri, жолга ш ык- каннан кей'ш Назыкеш дейтш ж а с кыз 6ipre келе ж атка- нын ж ас Ж 1пт умытып кеткен сыякты едк Кеж!мдеп ерттелген сулу курен твбел бестЫ жылыс- тыра аяндатып, сылан кактырып, Назыкеш алда кет!п барады. 0 3 i де колга конган к а р т ь т а д а й сергек, аш бе- лшен кынай буынган, уша жеиелердей жыйнакы отыр. Устше киген’1, эрине, б!реудщ есюлерк.. Косай-колош бай келш дердщ б'фшш... Женхпз курен баркыт, TinTi ©3i- HiKi емес. Ш ок yni де элдеюмнен ала жаздай сурап жу- . pin алынган болу керек. ¥кыпты шеше ©Hepai колымен / емес ж анымен, журепмен,— борш ©3i кыйыстырып, шак* тап берген. Кызын осы куйшде керген сайыи сорлы ш еш с ©3i де ылгый куанып калатын едк Кулыным, куыршагым дсп, айм алап суйетш едк 9 сем баскан жарау атка Minreii сои, Н азы кеш TinTi кулпырып кеткендей. Опысын ©3i де сезш, арт жагына карамай кеп'п барады. Осы куйде келе жаткан кызына казш сузбей, Жабаймен болып кеткен Сеитке К унш е байгус катты риза болып келе жатыр. Бай ауылда ж о к мшез Kepin, тацданып та кояды. Ж абай азырак тыпшыгыл, Сеиттш колы босаган 6ip 59

кезде божы устап кеде жаткан, ж ал на к. дсж-.н, москал адал! ар гына 6уры лып: .. — KapaFbiM. Сент. тебелос С арм питая мои Мурптт|М болады да, ш ьтатын кез б'!ЗД1к Каракесектш болатыны нес|?_лед1*. Бул 6ip кезш акырайтып ак басыи кетксн Сарымсаюедк TJ — Сармантай, Мурат уилн тобелеспендор еидеше. н е ­ ге тобсл-е’сеа'идер? — дед1, Сеит. Б а с к а 6ip жауап беру кепектпн алыстан булдырады да, аузьш а айкын колмен койды. — Ж амандыкка неге жорыйсын? Берцллгс жазыла- ды деп экеле жатырмыз гой, — дсп К уиш е Сарымсактыц сез;н ауыр алып калганып б(лд1рд1. — Жок, берппл жаза алмайды. Б ул да меидей сокыр болып калады. 0згеден аман калса да, курым кшздсн кез аман калмаЯды. Курым кшз басыпсыцдар... Ол мси1ц тарткан азаб ы м ,— деп, Сарымсак тур а вз ойыи айтты. Bipan,, Сармантай мен Мурат байлары ушш Каракссск- Tiu кедейлер1 ендхгэр*! тебелесе ме, ж о к па, оны айткан жок, оны аз.5р ез! де бхлмейтш едк Кырык шакырым жердеп А к-буй рат заводына булар кун ауа жакындап едк Курен жорга атты катты тайпал- тып кеде жаткан Омар куып ж егп . Ол Игдиктш тан ата берген буйрыгы бойынша, Нура бойындагы шеп маши- наларынын 61разы» «Дайра бай» басы на аула рута кеде жаткан. Кызыл алган жоргасын эрен токыратып: — Мен Ак-буйратка сога кетем, бсрнилге жолыр-ам. Белмссшде бос орын бар ма, жок па, к;м бЬлед!, игпн... Бэрш 03iM даярлата кетермш,— дедд Омар. Эйеллерге амандаскан ж ок. Кез кыйыгы анадай жерде ат устшде кетш бара ж аткан Назыкент шаллы. Мунысына риза болып кеткен Сеит кешеден 6epi му- нымен кырыс сейлесш журген:.н ж уа ж ауап 6epin: Мунын 6ip жаксылык. окен, Омске... Мен бул а- рыцмсн араласым аз, бершмпшн к ай д а туратынын да 6i- ле алмай келе ж атыр ед1м... Енд‘| кур ен ж н вкпесш кытык- тап турып, басын тарткан болмай-ак койьщыз, тарта бе- рйбз, —деп сез аягын калжынмен б т р д п — Ай, срке жиен-ай, эитеу'ф.., С а га н не анта алам... Кудай косса алдарыннан шыгып ездер! карсы алатын етермж! — деп. Омар mrepi Kerri. BeKceci cni ж а гы на кезек ауы ткы п, элдсчбмге «не, ис!» деп бара жаткандай басы да селк-селк ет!п барады. 60

Ею аягын узе*шге тж кадап, камшы устаган он колып мыкыиына басып алыпты. И п лж тен жасыратын сэнде- nyiii мыналардан жасырмай кетш барады. Кекезек езеншщ Ак-буйрат деи аталатын купшырыс жак ж аркабагы ыры-жыры адам екен. Топ-топ адам ел^к- Ti жерлеп болып, енд'1 зыйрат аралап жургендей кэп тем- пенin арасында жур. ©зен жарынын дал кулай б ер хш д е к.ад1рл1 6ip елжтерге 61'рнеше там салынып жаткан сыяк- ты. TaFbi 6ip шорырланран топтар ь;с салып жаткандай, караша у идей eTin кыр басы на каз-катар уй!'лген б{рде- мелерге от oepin жур. Быксып жанган кыйдын, дурКплсп жанган баялыш пен караранныц nci келедь Кейде мур- нынды K0Hipciren май, кук:рт Hiстерi тшп отель Konip аузында жук тиелген арбалар, тсн арткан туйс- лер сыгылысып тур. Куйген тем ipлей жасыл тастар, бор- балшыктар, кый мен теэек, 6opi араласкелши*. А дам ай- гайлары, туйелердщ акырып-бакырганы, шакылдаскан тас, карж аскан тем!*р ундер! алдында 6ip об;гер дуние- нш какпасы турранын елестетк сидей ед1. Ун сапырылыс- кан козралыска, козгалыс кеп унге айналып, ун мен коз- ралыста Ж!'к бары акдалмай тур. Осы у-ш у, тар кыспактын. арасынан Сеиттерд1 ур я д ­ ник Боткин алып erri. Карсы ал ура ojxeiii шыкканын кер- ceTKici к ел in, жеплген аттарды жетелеп алды: — ИЬилихов мырзанын арбасы ка жол бер|‘ндер! Ар- аа киргиз, кешн тур! — деп, эрюмд! кеудеден 6ip итер!п калып келед!. Елд! тутас «Арда» деп элденеменеге те- кеп, И п л ж т щ арбасына кошсмет кврсетед!'. Ж аралыра жол бер, не болмаса, конактарга жол бер деген сыякты сыпаны иш арат элетаз ауызга тусер емсс. Сент бул мананга былтырдан 6epi келген ж о к едь взеинен ©Tin, арры кабакка ш ы га бере айнала каранып, ганданып калды. BipiHe 6ipi ыктап, HTiHin турран к а р а ­ ша уйлер ыры-жыры, сыксып отыр екен. Dip шел* езенге прелш, енд] 6ip шет5 кыр асып кеттть Уй арасына уй сыимастай жт т!п*лген. Эр уй дщ касында 6ip сыйыр, селд!*реген ешк1* тукымы кврж едк BewHeyi кеткен к а р а­ ша уйлер 6opi 6ip жагына карай, б'рынрай ексерипп, 6ip дауыл сокса болтаны, 6opi дом алап келш езенге 'к у л а у- ка эзipлeнiп тургандай. Keft6ip уйдщ касында ©ueujTcpi сорайып, ©зеуреген, бст-ауыздары илеиген тершей кятпар-катпар. арык шал- дар отыр. Тол-тобымен шнен ш ы га келгендей кара сый- 61

ракты балаларАЫц кездер1 Рана жылтырайды. 0 зге де­ пеши ак-карасы айрылар емес. . Сеит бул тобырдын туpiней шошынып, кезш алмай келсдк Жуз елу уши жатактын бала-шагалары мен кэр1- куртандары да здем1 ат -мшген я и п тк е зр\\ танданып, api жатсырап карайды. Булар эдемш к, эсемдж дегенд1умы- тып калып, енд! 6ip ксздескенде таный алмай калган сыяктанады. Сонымен 6ipre, елде эдем1 ат мшгенд! керсе жарамсактана бастайтын кедейлср, мыиа жерде ceni еле- мейтш де сыякты. Булар ездерш oni куиге «ж атакпы з» дегснмеи, Уша- ковтын жумыскерлер1 едд. Ушаковтыц Спасе мыс заводы деп аталатьш жеpi осы Кекезек бойындагы Ак-буйрат адыры. Жаркабактьт кулан бер1сшде салынып жаткандар гам смсс, мыс коры- гатын декгелек тас пештер. 03ipuie, мыс шыгатын тас- тарды балгаме н уатып, кый мен кар аган , байалышпен ер- тетт, амалдап ж ур. Сеиттерд1*и кер ш ксле жаткандары да осылар. Кек арба уйме-жуйме болып отырган карата уйлср- дщ шетше шыга бергенде, онаш арак турган бозгыл уй- ден, испне рана бес-алты кылтанак шыккан косе адам шыга келш: — Тура анау шеттеп тас уйге карай жур'шдер, шы* рагым, — деп, катарласа Kerri. Бул осы заводтагы орыс- казактын арасындагы п'лмашы — кесе Жусып деген Kici едь Жанагы ауылдыд эоершен эл1 арылмаган Сеит ал- дынгы жагына енд1 рана карады. B ip iH C H -6 ip i алшак са- лынган он т а к т ы ак уйлер тур. B ip -e n e y i туйе корадай узын болганымен, кой корадай ал аса рана. Шынчнъщ сынырынан кураган терезелер1* буюл дунисге наразылы- р ы бардай рзнжш карайды. Бул уй лердщ манайында ит те жок, тауык та жок. Женаз кенсп кейлек киген он шакты жас кыз балалар, баска куы рш актары болмаган сон, Ак-буйраттын усак тастарынан уй калап ойнап отыр. Кектастан салынран аласа 6ip уй д щ алдынта фельд­ шер Самойлов манадан кутш тур ед ь Жабайды долма- кол арбадан тусф тш алып, тер белмеге эхегп Ауыз беп- меде турган шшкене курен столдын касыиа орныгып отырып алып Боткин кагаздарыи ж а я бастады Мундаи- Раобденэкк, болып алган ку кам злы н жарты бет!н онай сыдыргып келедк Касында отырган казактардыц тавда- 62

на карайтынын >6uiin, бас^н 6ip жагына кыйсайтып алып, куран мен 1нж‘шдщ 6ipiH ж азы п отыргандай, улкен 6ip сэнмен, баппен отыр. Ойдын. 6ip терещ мен тунырына кеткендей калпы бар... Кейде сез таба алмай кал ранда каламы кур суйрец-суйрен eTin каразды Tecin алардай болады д а, едэу!р «Uipin калады . Ондай кезде стол ус- тшде жосып журген кара шыбыннын 6ipiH сол колымен сыпыра карып устап алады д а , e3in елгрш, алаканын шалбарына суртедк — Б ул KiM деген киргиз? — деп сурады Боткин, ткт- маш Жусыитан. — Ж абай Талтаяков урлы ,— дед! ■ плмаш Ж усып. — К,ай болыстш? — Каракесек болар... Пнд1 аржарын сурамай-ак, ж ан а рана жылтыр Омар айтып кеткен 1‘збен, Боткин ©3i кыйыстырыл жатыр. «Степных барантачах» деп ж ана 6ip жолды бастап . ед!*, одан арры сездерд! курастыра алмай, ©unpin тас- таура тура келдк Жорарры ж а к к а баратын караздыц бе- тшде еппрклген сездер болмаска THidi. Енги манадан 6epi жазганын баска каразра кепнрмеске де амалы бол- май калды. Ойынын бар туш ш «даланын барымтасы» болгандыктан, ось ею сез каламына окай оралды да, онын ©зге «жекжаттары» табылмай куйзелтш отыр. Тер бел медей фельдшер ш ырып: — К©31*нс не сепкен, кандай ем кылган? — деп сура* ды. Ж усы п онын жайын Куншеден сурап 6uui де: — Шорный кошма ест, .понял? Огон жигаст, понял? Потом больной клаз положит, харошо буйдет!.. Канды токтата ко я д ы !— дедь- — Аярына жылкыныц ж ас тёзепн неге жапсырран?— деп сурады фельдшер. — О !., эята сабеем харошо! — дед! Жусып. Ф ел ь д ­ шер басын шайкады да, кайта K e rri. Жусып гл м аш тан будан артыкты билу де кыйын едк Боткин манагы туска кайта жетш, енд1 к ^ р м е й — жазып K erri... «Киргизии Джабай Талтаяков сын, родом из К ара- кесеков, степных баранташах болып, сад жак к©зше катты норсемен урылран... Ол ятаган ба, укрюк пе, ол арасын участок фелышр! Стефан Иннокентьевич С а ­ мойлов айыра алмады»,—деп, 6ip токтады да, Боткин тер белмеге кета*. 63

Омардын кадагалап тапсырып кеткеш де, Боткиншн сешмд! гурде далелдепа келепш де осы 6ip « а синих барантачах» деген сез. Бул бук:л д ал а экиидор.тн ар­ ка суйеу еп'п ал гам сезк Дал ада ж ел болады, каскыр болады, барымта болады. Осынын. ocpi Cip тектсс, су- раусЫз кететш кудай ici сыякты болып шыгарга ксрск... ]з*Ij жогалтар 6ip дэлел кер«ек болса, бор! осыran океп TipeftAi. Б езм ен жайылып журген 6ip ел бар. алыс-жа- кын, кедей-бай демей, барымгаласа беред1 доп, б1ржола ceHiciri койран сыякты. Боткин фельдшерге сеилес»п шыкты да кагазыиа кайта отырды. «Оный Джабай Т ал тая ков сын од жак Ti3ecineH де урылган. Kesi, мумкш, шырып кеткен оо- луы, мумкш, кейш кермсй калуы... Tiaeci б'.раз ауырип журед! де жазылады. Коз! туралы муньи айтура болмай- ды. Дала баксылары емдел, эргурл!* Kip жапшрган, кул салгаи, туюрген...Буларын тагылык. деуге рана бола­ ды», — деп жазды. «Екниш, Талтаяков сын Д ж абай ды а *6ipre к т т п жу- ретш Жуман ауылы муны дал ага тает ап, ©здер1 кай ж а т а екеш б е л п а з , кошт кеткен... Оны 6i3re экелш гапсырган, жэне жордем еткен, Игилях би вгеповтык адамдары. Ж аралы адам еле ме, ripu ie ме, огап фельд­ шер Самойлов eiiioip гарантия бере алмайды. Спасе за- водыныд баскарушысы Бернер мырзанын. буйрыгы бо- ffbUHiira, уш айдан алты аига дейт емдеуге альт калады». Боткин ©3i эдемьлеп турып колын койды да, Самой- ловтыц шыруыи KyrTi. Кылышы бар адам керсе, кал ага келсе, берекеш кете калатын ауыл адамдары т\\л катыс- пай, тыныш кана отыр. Жабайдын патты ьгшкынган д аусы элсш-элсш шы­ рып, Сеилч ма на дан мазалап отыр едк Kopin коштасып шыгуга улыксат сурап ед1, Боткин С си тп ез] алып i<ip- jx\\. Жабайдын. басы -мен т1зесш таза ак. шуберекпеи та- цьпт болып, eujxl баплаулы жаткан аяк-колдарын шешйп жатыр екен. Ж абай сулык жатыр, есенпрен, талыксып кеткен сыякты. Торг еркек Kerepin алы п, тукшрдеп бел- меге апарып агаш тесекке салганда да Жабай ун шы- Fapran жок. TinTi де>м алуы токталган сыякты. Сент ур- iinin кей1н шыкты. Буган коздер1н тГге койган Куише мен Назыкешке: — Арба да шаршатып кели\\ гой, эл усп сыякты — дедк Узамай фельшер де шыгып: 64

— Енд! кайта берпиер. Узак. жатады, кеп емдеу ке- рек болалы, — дегеад тусшд1рдк Унс|‘з FaHa орындарынан турып, уназ рана арбала- рына MiHin, Жабайды экелгендер ауы лдары на кайтты... *. б Кызылжар байы Никои Уш аков казак даласын кеп- теи 6epi кекжал берией кезш журген адам едк Бар кома- райдык эдетшше кеп жортты, копка к-ездесп, кепН тап- ты. Бар байлыгы карпусыз, каймарымен жаткан казак даласына кадала бастаран кеп к е з д т алдын орап, Сары- арканыи ер кыркасына 6ip казы к кагып, KOMipai те\\прге, телпрд! мыска, мысты коргасынга косактап, аркандап тас- тады. К ай казыктыд тубiнеи алтын шырар, кай жерден мыс сорралар. оз:р оран кез1 жете бермейдк айтеутр nci 6i- лшгеи кем байлырынын. жыйырмасьша тацба бастырып, ез атына б е ю гп р т алып, Ж езказган, Над!*, Ак-буйрат, Кулжумыр, Сасык, Соран, Караганды сыякты кенд1 шыйырларды кесек-кесепмен к ы л р ы п келедк Кешпел! ел жаратылыстын ез бергенж, бетшде гана оцай жатканыи ала алмаса,.огаи Никон Ушаков айыпты да емес. Даланыи надан байлары жер;г'ч тупне таласып, кыркысып жатса, о да ез сазаны. Ушаков жердш кой- нын актарып, коймасын алмак. Бул кунге дейш сыртыь naFi куш актап, иемдент алран кеп байлыкка канды шецгелш енд! рана салралы келед1*. Дол осы кезецге Компаниянын. ез тардыры келш ора- лып калып едк Eipiieme адамнык пайда ортак болып курган Ак-буйрат мыс Компаниясы алдары куиде еш м- ni ем’ф суре алар ма, жок па? Ол осы тунле, ешп ек! са- гаттап кей:н, Рязанов мырза 6ipaa дем алып турран соц шешипедк Компаниянын. ец калталы мушеЫ Рязанов: — Кыйыр 6ip ш-еттеп болжалсыз 6ip у\\нт yiuin. Орал тауыиан мыокалдап терген алтын-кум1*сгп кулазыран да- лага апарьш капшыктап шашып жатырмыз. Бул ысы- рапгыц а я р ы немен тынарын ki' m балс(Н...— легенд i ет- кен кыста 6ip ангартып едк каз!р сонын акыры «Ком- паниядан шыккым к-еледше» экелш сочты. Рязановтын. осы толкуынын. салдарынан Уш аков айкын аныхталран б!*рнеше кенд|* жерлерд)' округке мэл1‘мдей алмай, ж ш а з тусалып келедь Рязанов Компаниядан шырып кетсе, бас- •Дусрепов II. т. 65

талрэн icTiH 6opi токталмаса да, шалажансар б/рдеме бо- льш калады. Сондыктан: — Кез1‘ш*збен бip Kepin кайтыдыгз, содан кеиш шешь н]*з — деп жалынып-жалпайып, Уш аков окы осы жолы эрец суйреп экелш eAi. Алые казак даласына мойнына аркан салрандай етш,эрен. эюелди К.аз1р Караганды мен №лд1 сатылытт алыиды. Мыс- rav, KopFam-тау, Жезказган жайларын инженер Бернер бастаган 6ip топ адам аныктап келдн Рязановтын ©те 6ip к у м а р ы Алтынды деген ж ер дщ ^жайын 6yriH Тур- сынбай алып келмек. Рязанов сол жайларды ез кулары- мен edin, байламын аитпакшы. Казаруар болып алган Ушаков ел д щ ез тшндеп жер аттарын да, даланык байырры бейгам мшездерш де, да- уылы мен желш де, ек аягы суырын да зерттеу жумы- сына тугел пайдаланатын ед1. К ы сы суык, тоны калы н Сарыаркада суыр i w u терец казады д а, кейде newip ун- тактарын, кейде мыстын. нэ.гп ш апкан кыйыршык кок­ ала тастарды шырарып тастайды. К,атты желдер тлен дауылдар T y r i тьикыр даланын, топырарын суырып, кен етектерш ашып кетедн 9р дауылдын, артынан ере шап- кылап, суыр б*1ткенн1ц шдер1н бакылап журетш Ушаковтык отызга тарта казак зерттеуиллер1 бар. Та- кымдарында 6ip-6ip тем1р курек, cipi жанторсыктарын канжыраларына Ti3in алып, оцай кесштщ кунезерлер'1 ойды-кырды ылрый шарлап журедк Бурын еишмге бе.л- rici3 тык жерден кен тауып келгендерпе Ушаков 6ip коь бередь Жумыссыз журетш квк-салпактардын. кулкындари квбшесе сол коймен де толып калады . Рязанов мырза демалып турранша, Ушаков осылардь® шакыртып алып. бай Компанионын кызыктыра тусетш жаца 6ip ж айлар­ ды сурастырып отыр едк Жаз бойы тук таба алмай кысылып журген Верден акты, op6ip ici оналмай журген адам ны н байыргы эде- TiHiiie, Ушаковты сезбен карык/кьщ тастагысы келт, ез- гелерден бурын сейлеп Kerri: ^ Бауырым, Ошаков, быйыл куд ай бережн деп тур саган. Бфжола уйе салмаса кайтеш !.. Суыр дегешк!з каптап KcnnTi. Адам аягьш салмакан жерден он бес \\тя ордалы суыр апан казып жатканьш Kepin келд1м. Уш куп, уш тун кузетш отырдым. Не кукпе, не алтын шырар- сын деп журген oip буйратым бар едк соны эшепш жан-жарынан кеулеп барады екен... Куш-туш дамылы 60

жок, арпалысып зауыт салып жаткандай!.. Ол жердей 6]'рдеме шыкпай коймайды ешхд. Кудай косса, 6ip ко- йыиыз Берденге карап мацырап-ак турган шыгар... Айт, мына Ж усыбына, осынымды е з т е орысшалап 6epcin. — дед!'. Ж у зш алденеше кубылтып, Ушаковка тенш-тенш келш, д аусы н д а куйкылжытып, шамасы келгенше кызык- тыра, сенд!'ре айтты. 0згес1не тупел тусшбесе де «суыр, алтын, кум1с» де- гендсрд1 51л eriH Ушаков, бул жолы op6ip кожаный, мэн бермейш дегендеп эдетжше, Берденге «жаксы, отыры- цыз» дей салды да, тьлмаш Ж усы пка бурылып: — М ы с-тау не деген сез? — деп сурады. Орысша тауды не дейтнйн бтм ейтш Жусып: — А ята болшой-болшой земля... Сапсем полной, кру­ гом полнай меднай земля... — дед1*. Орысшага шалалы- FbiH ангартпагысы келш, ipкклмей, тез жауап бердь — Гора? — Нет, земля... Ушаков мырс eTin кулд1де: — KopFam-Tay деген немене? — деп сурады. — Аята тоже болшой земля. Тоже полной суенсавай земля... Кейде KyMici де бола б ер ед !,— дед1 Жусып. Жусыптын аудармасы онша дэл болмаганмен, улкен жср, мыс пен KopFacbiHFa толы жср дегеш Ушаковке катты унады. Мыс пен жездщ айырмасын, «Мыс-тау» мен «Ж езказган» деген сездердщ айырмасын 6uirici ке- Л1'п едд Ж усы п оны айта алмады: — К азак к а оньщ 6opi6ip... — дед!. Ушаковтын. Жусыппен Fana сейлесш кеткешн кундей калган Карсыбек деген зерттеугш козгалактан койып: — Бул дал ада не жок! Коргасын-тау, Мыс-тау, Ал- тынды, Ворлы-тау — 6api де тегш жаткан байлык кой... Т1кенект1 деген жерде кумш пен коргасын куба жоннын бстшде ж аты р. Тагалы атпен ж у р т кстсен, i3in кумютей жаркырап калатын жерд1 де Kepin келдж... Элен, coFaH б1здт к а за к мойнын бура ма! — деп, вз imiнде 6ip арма- кы барын да антарта сейлеп Ж усы пка карады да, уи\\ ci- pi жанторсыкка толтырып алып келген кенд! тастарын Ушаковтын алдына койды. Карсыбек айткан жерлердщ бэршен де кабары бар Ушаков, езш е керепн эр кезде сур ап алып, тупю ойын зерггеуиплерше адгартпай устайтын эдеп'н ктедк Бул 67

жолы да акта рыл ran жок. Карсыбек экелгсн кен racw*. рын кызыкпай гана аударыстырып к.арап отырып: — Мен будан не бкпем? Бернер керер, калдырып кет, _ дсп, жанторсыктарды столдыц устшен езпйн. арт- жарыиа карай алып койды. Торсыктардын ауыр екенш дс сездк Шын-ак 03ip еишм иеленбеген жана 6ip жер- дщ кеш болса, муны аяксыз калды руга болмас деп те ойлады. BipaK, сол ойын оезд|’рмеу уш ш бей-жай болуга тырысты. Оныц бул сырьш ж ак сы бьтетш Карсыбек «Какпаным капкан-ак шыгарсы к !» дед*1 iuiineH. — Осыларыннын e3i epTeri ем ес, бар таулар рой? деп сурады Уш аков, отыргандарра тугсл карап. — Е, niM бытсш, ез!м{з кергсн ем есш з,— деп Жусьш дудэм&л ж ауап бсрд{ дс, Карсыбек: — Бэр! де осы слдердщ жайлап журген жержде. Б а ­ ла кун!М!'зде «Алтын-тау», «KyMic-тау» легенд}, 031м 1з де ертеп mwFap деунп ек, epTeri смсс сксн, — дедк Уита- ковтыц кез алдына акып жаткан алтын булак с.местеггп- ден, кез жанары кулпырып, жем керген кырандай ком данып: — Карсыбек Mine, алады 6ip койды, — дед» Бсрдснге карап. Keniprin сейлеген сез1 болмаса, ici aaip бере- келснбей келе жаткаи Берден Kepi не келбен кегс алм а­ лы, унлей ал май каллы. — Б]‘зпс 03ip буйырмай туррасын, кайтем1з? Буйыр- май туррасын кайтем1*з? — деп, катты абыржып, айнала- сына карай бердк Ешшмш’ц ж у з т е де карай алган жок. Кауырг 6ip жумыстан жолсыздыкка ушыраи, катты KyniHin кайткандай курен кабактанып, Турсынбай кыян- кы да жеткеи екеи. Отырга.ч казактарра суде гана аман- дасып, онаша антары барын антартып, Ушаковке карап турып калыпты. Толтыра салран насыбай темени ернш Kepin э к с т т л де, сояудай-сояудай тот баскан алдынры ricTcpi .тугсл керш ш тур. Кез! жы ланны н кезшдей юле- гсйленш, 1лпш тетп кояды. - Оздер бара бср1шздер, — де/u Ушаков. Жусыптзн баскаларына тугел 6ip-6ip карап. — UlipKiH, орыс журты эдш болады рой! — деп Каш сыбек nibiFbm бара жатыр да: у — Ой, бу да берсец рана беред1 гой... Окай алдан- байды-ау, inipKiH...— деп, Берден езш е-вз! ку^рлеп ба- рады. es

— Алтындылан айрылыппыз.— дед1 Турсынбай Ж у- сыпка к а р а п .— ©з*щ, эйтеуф, кыйсынын когпрш жетюз шепрше... Алтынды прапал. Кезбе Попов казырын ка- рып KeTinTi. Кдзырын суырып-ак тастал ед1*м, пештей 6ip таска ж азу жазып кеткен екен, оны орнынан козгай ал- мадым. Жусьтп туаширш болган сон, Ушаков Турсынбайдан: — Попов жазраиын кайдан б и ш н Р —деп сурады. — Кеипртш алдым,— дсп, Турсынбай оран ет1п н щ конышына терт буктеп тыккан кагазды усынды. «А л­ тынды кыркасы. Ашкан Степан Попов» дел жазылыпты. Одан кейш айы мен жылы тур. Жазура караранда, П о­ пов ол жерд1 будан ei<i жыл бурын ашкан!.. Уш аков ундемей калды. Кез\\ Турсынбайдыц бет-ау- зын тугел кыдырып, ажым жыраларынын арасынан опа- сыздык белг/лерж 1'здеп жур. Акыры тапкан да сыякты: он квздш астынры кабары булкчлдей бастапты... Енд1 eici зэр.гп жылан арбасыл калгандай, кездерш кадасып алып, бед|рей1С1’п, катып калды. Турсынбайдын eni сурлапып, коздср! жыланныд тшндей рана жылт-жылт етюен ушкын шашады. Ушаковтыц кекплл квз\\ музга айналып бара жаткандай. Орине, айыпты адамнын кез1 бурый к асы ­ ды» к е т ', Турсынбайдыц K©3i эл п ушкыны ешкендей кайтадан ьлпштене калды. — Турсынбай, сен маран Поповтан ауысып келш едщ , — дед|’ Уш аков. — Осымен екпшл рет отыррызып кеттщ... Анау к\\гнi гама ешб!р кязык таба алмап едж кой? — Г>1з араламараи 6ip ж ы ралар кала 6epin епД рой, со жарымызда... Содан кездестк— дед1 Турсынбай. — Ол жерд! Попов ашкалы ек\\ жыл болса, оны сен бурын нагып б:лмед1ц? Маран ауысканьща Cip-ак жыл толды РОЙ? — О зб еи эз1р сыр алыскапым жок... BipaK, Попов зерттеупнлерипц алдына бар сырын жайып сала бермей- TiH... Cia кеше кайла болдыныз, ертец кайла боласыз, онын. б о р т 6i3 ылрый бьпе береш з бе?..— дед1 Турсы н­ бай. Элленелерд» ангарткысы келгендей, акталудын ор- ныиа апыптам сойледк Кепт! билет: н зымыян Турсынбай- га допелС1*з бассалура Ушаков та ipKuiin калды. Турсынбай Ушаковка Полов дейтш казак даласынан ей алгаш к-ен euAipicm ашкан Семейдщ атакты байынан ауысып кел in едк — Ж ауы з екен, неше жыл дэмдес болып ж урш , он 69

жылдык енбепмд1 жеп кетт!, аягында вз1мшк куздпчмд! тартып алды, — дсп, катты жэб1рлеш п келген едь Попов- пен шын-ак жанжалдасып анрылды м а, болмаса, ек! жак* тапжурген жайы бар ма, эйтеу1р, K.a3ip Ушаковтыц жор- туылында жур. Кай жерде кен бар, кай кенд1 мм басып алайын деп жатыр, оны Турсыибай жаттап алгандай 61- лсд}. Кэп уакытта муныц айткан жорамалы дэл шыгып отырады. B ipax, coHFbi exi айдыд инш де Турсыибай Уша- ковтыеюрег отыррызып кеткеш де рас. Ушаковтын ендБ picinc кепп'п келуге узде dicin, а к т а алып кадрам кырык Ж1*пг Половка KCTin калыпты... Одан айрылып келген де осы Турсыибай. Осы жолы Алтынды деген жерге Ушаковтык казьтын карып келуге ж !б ер ш п ед1, одан д а айрылып, капка са- лып зкеткен Уш аков казырын кайта о к е л т тур. Opi б{лс- pi кеп, opi б|‘реудщ дауын сатып алатын дауксс адам, ар- уят дегенд! oip атым насыбай курлы кермейтш Т\\фсын- бай олденемене куа болып inbiFa келе ме ден, Ушаков оны бул жолы да куып тастай алмады : — Поповка амал кайсы... Уйше ж уре бер. Керек бо­ лып калсац, кабар айтармьш, — дей салды. Таранып-сы- лаиып алран Рязанов Kipe бергенде Турсыибай мен Жу- сыпка иег'шен ымдап, ексуш де шырарып Ж1'бердк — Ис, кандай жаналыктарымыз бар? Бернер мырза- ныц кешлд1 кайткаиын андарандаймын да нет копарып кслгешнс кез!м жете де бермейдк Т а у б[ткендср(н ал­ тын да кумic болып шыкты ма? — деп, Рязанов уйкысы Кангам, кок!лд1 екенш 6i\\?uipe, куле юрдп Карсыбек экелге жанторсыктарды Ушаков дереу столдын уетше койып, эркайсысынан 6ipep уысын бытыр- бытыр етмзш- алдына тектк Куцп'рттенш коррасын, жа- сыл жаркырап мыс кесектер!, сап алтындай саррайгаи коспаларымен ш агала тастар шубартып жалындап, жы- мын-жымыц cTiceAi. EciK жактагы 6ip бурышта там жа- pbiFbman тутанып кеткендей^ ж аркы лдап кырык путтык кесек мыс жатыр. Бул манайда кесск-кесек байлык жат* капын ангарту \\ш \\н табылгандай кесек мыс сол куйшде табылып едп 1 4j Рязановтык кек1Л1 aye.ii осыларга ауып, 6ipa3 enirep ме окон деп. Уш аков Ymit erin ед., ол буларып елегеи де жок. Ушаков зерттеупплерше калай енжар караса Раза- 'Z t S Z ’™ \" Р” “ » «ерб» 70

— (лздщ ойыцызда 6ip алан бар сыякты ма, кал ай?— дед!. Imi алау-ж алау кызыкса да, сыртына шыгаргысы кел- мей отырран'Рязановна Ушаков ызаланып кетш: — Ж аксы жантарымызды Бернер мырза айта жатар, мен эуел! 6ip кешлаз жайды куларышлзга еалып кояйын. Bi3 найкалып жургенде Алтындыдан айрылып калып- пыз, — дед!. — Кал ай айрылыппыз?— Рязановтыц кер,безд1п де, кулюс! де б!рден тыйылды. — Таны да Попов алдымызды орап кеттть Казыкты бЬден бурын кагыпты... — Сол Поповым. KiM e3i, ерке ме 6ip, жолбасар ма? — А мал кайсы, казак даласынан кен едюан 6ipiH- mi per ашып, мемлекет тарапынан эргурл! жешлджтер, езгеден артык праволар алган адам. Ол алдынды орап кетсе, дауласуда MaFHa жок. BiptHiuiHin аты 6ipinmi емес пе!.. Шама келсе алдымызга туарм еуд! ойлауымыз керек те, — дед! Ушаков, Рязановтыц тартпактай берет!н’ше де туспал жасап. ©зшен квр| езгешц кунасына шукшыя карайтын 6ip кор! здет бойынша, Рязанов езш ;н айну толкуларынан болван кедерпнщ бэрш былай нойып, Поповна шабуыл- дап Kerri: — Bipimiii деген немене, казактыц аксакалы ма? Та- лай CipiHuiiHi кермеп пе ек, талайы-ак калган дал ада. „ KaHFbm кеткендер!н де кергснб1'з..? Казак жершде отыр- мыз деп, казактыц ескшгше де кулды к урамыз ба? Мен муны жер жэне мемлекетпк казна минисгрш'щ алдына коямын! — дед!. Поповпен талай шайкасып, талай тауы шагылган У ш а ­ ков, бул даудан ешмщ ешнзрсе шыкпайтыньш айтты. Сонымен 6ipre Рязановты камшылай rycKici кел!п: — 0 з!м '13 кешеушдеп отырып, ©згеге тура тур деп лита аламыз ба, Александр Николаевич? Попов Баян- аулынын аржапянан тусш, каз:р Каркаралыныц бержа- гына шыкты. Онык адамдары Балкаштыц жагасын Ti- млсюлеп жур... 5i3 болсак, бсс-алты кырканы сыртынан бап,гп отырмыз. Кекшетау мужьггы, эр с^з!н»ц артмнан б:р покат койып жазатын шала сауатты Демидов кандай *иарк урып жур! Ай. сайын 6ip кен корыгын сурап коя- ;ДЫ! — леД1*. — Колосально, мырзалар колосалыю! — деп, инже- 71

нор Бернер к е л д Е — Колосальио, мы рзалар!.. Ешоф Аме- р.икада, ешб!р Африкада, ein6ip 1 рансвальда оо.и ан емес. Bipimui тожрибе neuii как. жартыдан артык мыс бфдП Екшил\\ упннш! пеигтер у й т и 6ipineH асып тусп, . — Б и ке а'зд е р гой, кссспмен табы лган м ы ста р д а н б;р мыскал кос.ылган жок-ты! П1лд!дсн окелinген жуз квднк кеш и сурыптап алып, тожрибе ретшле Бернер уш тас псш те корытьщ едк каймагы алынбаган бай кен лок. етк1зш, аса кеп мыс берд!. Ек! мыц пут ксннен сспз ж у з путтай кара мыс тус- ri. Бернер осыны аптып келш едк Р язан ов катты куанып Kerri де, сонысын сезд!рм-ейш деп: — Сурыптаган-ак екеназ, К арл Карлович... БуГпо берсешз мыстыц бутын 6ip тыйынга Tycipin журмешз, — дед!’ калжындап. — Эрине, сурыптадык. Bipaic, блр! де колмен Fana ic- телгсн нарсе fo h . Тасты колмен усактаймыз, кол мен сурыптаймыз, баялышпен ертейм1з, кыймен корытамыз, нагыз сурыптау бул емес кой! — д е д 1 Бернер жоб!рлешн- Kipen. Бул жердеп' жумыстыц ©HiMAi бет алысын буран дей!н де танып калган Рязанов белгш ж ай д ы кайталап дэрш- тетпсс унл'н: — С\\з жокта б!зд1Н кузетш отырганымыз да сол уш казан болды, осылай болар деп ш ам ал ап ед!к. Ci3 барып _кайткан сапарыцыздын нэтижес!мен тез1рек таныстырса- ныз екен, — дед!. Кызып келген кенШ басылып калган дай , нем!с инже­ нер! Карл Бернер ултына тон тэп теи ткп ен , толып ж ат­ кам тарихи мол1*меттер мен иифрларга суйеяе отырып, ба­ рып кайткан сапарынын жайын салкы н баяндады: — Мен!к т е к с е р т кайткан ж ерлер1м «Бар ма, жок па?» деген сураудын жауабын ал дакаш ан 6epin койган,- дед! Бернер. — Атакты Чудь халкы Ж езказган, Мыс-тау, Иман-тау дегеи жерлердеи элденеше гасырлар бойында мыс корытканын менсн бурынгылар да талай дэлелдеген. Жеэказганда мысы алынган кен уй !н д!с! бсс шакырым wep.Ti альт ж атыр. Иман-таудык уйшдас! уш миллион пут дегенгс орыс зсрггеуш1лер] тугел кол койып отыреа. Желадзганда ал лыс миллион пут уЙ ш Д1 бар. М ы с -Tav Иман-таулар алы сы рак делшгеннен кей!н мен Жезказ- ганда канша мыс жатканын ш амалап керд1м. Мешмше, 72

сол уйпшлердщ езшде рана 6ip миллион пут мыс жатыр... 1шк! 6ip ундер1 кептен 6ipire ал май жургсн Рязанов пен Ушаков, осы арада eneyi 6ipne •енкешп, Бернердш цифрларына 6ipre уншп калды. Бастарынын тушсш кал- ганына б’фш ен 6ipi muipiM сурап, сыпайыгершинк тс ic- тегеи жок. Ексу*1 де бар дуние е р т е н т бара жатыр десс, онай ести коятын емес едк Квздер1 кагазды тес:п барады. Адамнын кез1 б\\реуд1 елт'ферде рана осындай туй!лепн шыгар деп оклады Бернер. Scipece, аса сыпаны адам — Рязановтыц кездер'ше танкалды. — Чудь деген тым ертедеп халык. кой, терендсй алды ма екен, мыс кенш тугел таусып кете алмаган шыгар? —*• дед1 6ip кезде Рязанов. Ж ок, терендей алмаган. Ycrm ri кабаттын гана мы- сын алкан. Ек терен, жыралары алты-ак. саржан, — дед* Бернер. — Эр жерден казган ба, тутас б;р жердей тапкан ба? — Мыс казраи жерлер догадай ш’л{п, шубатылып ж а ­ тыр, Tori топырагы жумсак жулгелерд! куалай казкан бо­ лу корек. Ол кезде темip курал жок, Ke3i рой. Кейде узынлыгы жарты шакырым, келденеш жыпымра саржан, терегиип бес-алты саржан жыралар кездеседи Ы рак, шакпак тасты, каткыл кендерге кол сала алмаган. — Отын-судын алыс-жакындыры калан? — Су онша алые та емес. B ip a K , отын деген атымен жок. Орман-тоти еое алар жер емес те, квм1р бар-жоры тексерьтген емес. — Адам тура алатын жер ме Q3i? «Адам тура алмайтын жер болмайды рой.» — деп к а ­ ла жаздады да: — К азак ауылдары алые ем ес,— деп токтады Бернер. — вз'пиз кандай кортындыга юелдМз? — Мен бул 6ip тутас жаткан ©Kip, улкен б:р кеп жо- таларыныи етсктест жагкан ел кеа деп б!лсм. Егер мешн, жеткшкп каржым болса, тугел сонда твгер ед!м, — дед! Бернер. — вз'шдз жете алган терендж канша болды? — Y ш жерден уш-ак кудык клза алдык. Омы да жер- пл!ктт казакгар казды. Жсрдщ бетшен бастап, алпые кез- гс дейш мыс тутас жатыр. Одан opi терецдей алма- дык. Ол неткен жер, кудай-ау! деп, Рязанов ер!кс1з тандаиып калды да, Бернер CFaH: 73

— Колдан шыгармайтын жер! — дед!. Ушаков 03ip сез коскам жок. О гаи Keperi Рязановты такдандыру ед1, онысы оплаты ж ердей шыккзн сыякты. — Карарандыныц Kewipi ш ы н-ак сешлад м е?— деп сурады Рязанов. — Уш жылдыц 1шшде он ею TeKcepic жасадык. Бул тугасып жаткам K© M ip,— дед1 У ш ак ов. Каз-катар ж аткан мол байлыкты эбден бшп алып, Рязанов кутпеген жерден кайта толкы п, толып жаткан кауштер айта бастады. TeMip жол салынбатан жердс мыц-- даган каш к керек болатынын уайы м дап ед1, Ушаков оныа алдына казактын. он мындаган туйесш тосты. — Мыцдаран жумыскер кайдан табылмак? Мыиау ку- лазыран далака орыс жумыскерi келер ме! Алрашкы окел- ген орыс жумыскерлер1м1з турактамады гой, — дед!* Ряза­ нов. — Кара ж ум ы ска казактын. ©зщ артык керем,—дед! Ушаков,—будан арзан адам купи Африкада Fana бар шы- рар. Bip жаксы жер1 патер де сурамайды . Жаз боны кшз уйлержде, кысты жаппамеи де етю зе беред1.... — Жок, жумыскер туракты болуы керек. Bip тунде бар жумыскер!н кеш ш кетсе кайтесщ ? — Keruin? К,айда кетед1? Акысыз-булсыз пайдалана- тын казак байына бармак па? Б\\з аз д а болса, акы телей- м|'з жэие каш кан жумыскерге ж ауапты подрядчиктер1м*13 бар рой! — Казак кеш пел! ел. Ipreci берш, мура боп каларлык ешнэрсе ж асаматан ел. 0Mipi бар, улкен умгг етерлж icri мен бул елдщ табандылырына сенш, бастай алмас ед^м,— дед1 Рязанов. — О, ci3 тым катал кегпшз!.. Мен он бес жылдан 6epi араласып ж урмш бул елмен. Окай алдаймын дейтш, сон- дыктан, окай алданатын анайылык мшездер1 жок емес. Дойбыны ете ж аксы ойнайды, ш ахм атты 03ip б!лмейдк. Б|рак, табандылыккакелсешз, таптырмайтын халык! Уэ- де erri ме, 6im \\ еледк орындап ш ы гады ,— деп Ушаков ке- cin жауап бердК — Кен енлф.'сще теселт калгандары да аз ем ес.-де- д, Бернер. - Ушбуршылар мен кайлаш ы лар вылaft тур- сын, мыс корытатын пештердщ ез! к а з а к жумысшылары- нын колында. Гм здт колда бакылауы рана 1 - Бул аГпкан кауттер1ндз баска 6ip жерде катты ‘v-xopcTin норсе «кеш даусыз. ЛлександрР Николаев^ 74

Бул жерде мунын, бэр!н мешц мойнымда деп есептендз. » Мен ci3i*e тыйынга тыйын пайда Tycipin турсам, бола ма? Мешц тартар азабым ез'шдш-ак. болсын... Слз тек, Компа- нияны кулатпайтын болыцыз,— дед1 Ушаков. Муны кы- сылрандыктан айткан жок, Рязановтын тупю *плеп осы болар деп айтты. — Тыйынра тыйын кайда да бар рой... — деп бастай берд1 де, Рязанов жалт берш, — мен романтикадан аузым . куйген адаммын. Кулазып ж аткан елж далара кайнаган ©Mip беру деген абройлы-ак ic шырар, б!рак, кыян 6ip шет- иен тыйын кутш отыру да сарылтар деп сескенем. Кенге бай жерлер кеп екешне тугел сенем де, отынсыз-сусыз бол- рандыктан ел*1 буйым болып кала бере ме деп, кауштенем. Луксат етсешздер, танертекге деЙ1*н ойланар ед!м де, жа- уабымды ресми турде 6epin, ертен журш кетер е д !м ,— деп, Рязанов орнынан турды. Тап осынысын кутпеген Ушаков ерке байга ызалы екен/н жасыра алмай, у иду­ мей калды. E ki адамныц калтасында жургеи акта ем1рде салры- ласпай кездескен емес. Bip калтада турранда рана акш а мен акшанын арасында дауы ж ок. Рязанов пен Ушаков* тын арасындары шалгайласу да акша мен акдианыц ар а­ сында fu салрыласу едк Рязанов кеткеннен кейш Уш аков пен Бернер ундеспес- тен мыс корытылып жаткан ж ак к а келдк Кырканын ба- сында терт жерге ушлген кецдд тастар ертелщ жатыр. Ан- наласы алау-жалау. Ыкшам ки1'нген, бастарына орамал байлап алган 1‘ргж тттер куш ак-куш ак баялышты тем1р айырмен тастасып тур. Тем^рдей балкып жанран кыйдын ycTine кулай бергснде-ак баялыш лап береди Лапылдаган жалындар кенде тун каранрылыгын Kerepin тастап, ыры - жыгы болып отырран казак аулын 6ip KepceTin калады. Уйлердщ арасында жаткан мал квздер'1 кегере жаркырап, жулдыздай жанады да кайта сенедь Ауылды кайта карац- рылык ж утады . Куш-тут тутш астында отырран ауыллан кеп кэрЕкуртаннын дамылсыз жетелш жатканы еспледь Иырында ecKi Kepneci, ею колымен жер Tipen алып, кезЕ нен жас барлап, булырып жетелш отырран кемшр-шалдар квз алдына келедь — Осы кен ертеу деген кургырдан ауыр азап ж ок шы­ рар!— дед1 Ушаков. — Онсыз кен куюртшен арыл а ма? — Отын канша кетедП Нагыз жуттыц ©3il 75

— Б:р уйшд!Ш жыйырма кун ©ртеу керек. Жынырма . кун бойында отыи дегенщ win Tipecin кел in турмаса, тары болмайды. Бул азаптан куткаратын Караганды гана! дед1 Бернер. — Ие, Караганды! — дед! Уш аков. Ендд кулашты ер- KiH сермсуге болады! Жаркабактын кулай 6epiciне салы нган тас пештер ал- рашкы сыннан арен, аман етш, эл\\ аптыгын баса алмай тур екен, мацайына адам жакындай алар емес. Кшз кал- пак ки1п, кшз беллемше байлап ал ран, куйе мен терден кайыстай карайып кеткен жшггтер арызган мысты ас- тауларына бел in куйып, аяктап калыпты. Мыс корыту- ды долма-кол баскаратьш инженер Иван Некрасов та осы арада ж ур • екен. Ол Ушаковка бурылып келд{ де: — Алрашкы тэжрибе аякталды... Карл Карлович бфаз асыктырмаганда уйждте кететш бокатты булан repi до кактап, таз алап калуга болатын ед?... 0 з г е жагымыз ойда- гыдай. Журт адал кыймылдады. ТуЫ м мынау алдынызда жаткан... — дедк Жасылдана жаркырап жаткан суй ы к мыс бар шукыр- ды толтырыпты. 9 р жерге шнген аспа шамнын жарыгы- нан, ай сэулес! тускен юшкене-кшжене келдей жаркы- райды. Осы Ак-буйрат адырынып ез;нен алынран, HLnai- ден сурыптап экелшген кен ен алгаш кы ен!мд1 ryciMiH 6epin сдБ Bepri merri аЙкыи, ар жары куцпрт кершген кшжене-кннкене мыс квлдер1 6ipi«e-6ipi жалгасып алые- ка, тун койнына карай кете берегш сыякты кершд1 Уша- ковка. — Рязанов шырам лесе, uibiFa береш Компаниядан! ©кжетж ез! б о л а р !— дед! Ушаков, ешшмге карамастан. Кекинл квздер! балкыган мыслен 6ipre балкып бара жат- кандай, ери бастагандай кер'шедк Beciicreri баласына ен- кейпендей, ЭЛ1 катпаган шункыр толы суйы к мыска енкей- )пт! де, жан-тэшмен рахаттанып турып калыпты. Бар сезК MiH жалгыз рана куаныш аударып океткен... Eki колын Ti3ecine Tipen алып, уйып yuLiin тур... Ушаковтын осындай квшлд! куйш ертешне дал журе- ршде Рязанов тары бузып Kerri: Акша араласкан жерде есеп-кыйсап керек деид! рой, орыс макалы. Enairapi кзйталасып жатпяс уш:н, мен бар шартымды ресми турде жазып, мына пакетке салдым да, ci3rc* оз колымнан тапсыруды дуры с керя!М. Окырсыз да, уиата калсацыз, хабар етерс1з. Мен Акмолада уш кун 76

болам. Кызылжарда 6ip жет! айналамын, — деп, Рязанов Ушаковка пакетш берд1де, коштасып журш кетп... «Спасе Компаниясынын атынан баскаратын Никон Абрамович Ушаков мырзага!— деп жазыпты Р я за н о в .— Негде ж ы лдан 6epi ecenci3, токтаусыз тепл in келс жаткан каржы-каражаттын. б1рж ола тарайындалран, бу- дан былай езгермейтш нэтижес! болуын квздеп, жэне iuiKi Россия да тез оралып отьфатын каржыныд кыян 6ip шетте кешеушдеп калатыныи ескёрш, онын. устш е, казак, даласына жумсалатын каржыныц кейб1р ж аЬат- тан Караганда сешмсгздеу жайы барыи да умыта ал май, мен азд ер ге мынадай шарттарымды усынам: 1. Компаниянын жуз жыйырма пайыныц алпысын маган, я рн и Александр Николаевич Рязановка бересгз- дер. Никон Ушаковка отыз пай, торгтш 6ipi тиед! д е и с ­ тов лен Севастьяновка калган отыз пай берьледп Барлы- гы, кайталап ескертешн, 120 пай... 2. Компаниянын казак даласындагы барлык eimipic- Tepine ж ауапты жалпы баскаруш ы ci3, hfiih, Никон Аб­ рамович Уш аков болады. 3. Алдымызлагы бес жылдыц 1*шшде ©нд1*р1'с бастык- тарьгн Никои Ушаков, с\\з тарайьтндап отырсыз да, онын аржарындагы. он жылдыц imiHA-e, маган тшеп пайыма карай, мен тарайындайтын болам. Компаниянын баска мушелерг — Зотов пен Севастьянов мырзалар мундай праволлрдан лда куйшде тура бередк 4. Кай енд|*р!*сте не болып ж аты р, кай мелшерде кв- Mip шырарылды, канша мыс корытылды, маран эр айдын аярында узбей хабарлап турасыз. 5. 0 н д ’ р1ске жумсалатын карж ы жайы эр жылдыц басьтнда, Компания мушелерппд жалпы мэжiлiciндe бе- ктлед1 де, жыл аярына деюн езгертишейпн болады. Орине, пайдыц как жартысына мен ие болгапдыктан, б:р дауыска мен ие болам да, Зотов. Севастьянов у т е у fщ'з 6ip дауы ска ие боласыздар. 0 зге карым-катнастарымыз Компаниянын алгаш ка- былданрап уставы бойынша езгерьямен кала бередь О сы рян риза болсаныз, ж ад а жайларымызды округ алдында реем и турде кайта караздау уип'н Акмолага келЫз... Кы зметиш ге дайын, рузырыдызра кулдык урып, А. Рязанов». Нсшо жылдан 6epi сарпылтадда журген Ушаков вт- 77

кем туш FaHa, онда да там алдыида^гана 6ipiHini рст ты- ныш уйктап KeTin едк Рязанов кзи та куйзечтш кстп. Тунде рана к азак даласындакы ендгр1стердш бэрше кудin айтып, сешмЫздж кероетш отырран адам, кулкын шынын жасыра алмапты: жалкыз e 3i 6ip ул*ес, езгелер 6ip улес болуды шарт erinri, оны кабылдамасац Компа­ ния жабыла турады. Ушаков кешке дешн тутшдеткен ашумеи журдь Рязановты теиемсГен терт аяктыдан 6ip айуан калган жок. Ен аярында елген балыкка да тенедь жсзекше эйел- дерге де тенедн 0 3 i Францияда болмаса да, Париж жезекшелерше тенедь.. Адам анау Зотов кой, rnipKin! А рагы н береди акша- сын уткызады, аягында аюдай капсыра кушактап алып: — Достым, Никон, сен каз1р меж урып кетсш, ынк дер ме екем! Жок, ыцк депзе алмайсын! Мен саган Компа- ниондырымды да булдамаймын. К ерека'з 61'раз акшаны берд1м саган, мейлш, кайда шашсаи, онда шаш! Мен ессп сураган уакытым бар ма сенен? M ine кудай, сурадым ба? Жок! Зотов есеп сурамайды! Ол ан ау Рязанов сал- дакы емес! Мен оны бауыздап елп’ рер ем! Ал, сен, Ни­ ка, барып туркан сволочьсын! Сондыктан, мен досыкмын оенщ. Ал сен сол Рязановтан куты л, бьпдш бе? Kopi салдакыларша сыландакан иттен кутыл б1ржола. Ол оеш 6ip куш’ TipUeft жутып кояды. Бар енбегщ зая кетедЕ Осынымды ум ы тп а!— дейдь Кашан д а айтары осы Faiia. Зотов неше кездессе де осыны айтады . Mac куш бол- сын, айыккан кез1 болсын, осы сез1*нен айныган емес, Рязанов болса, бул кунге дешн дел-сал, сулеленш жур- я\\ де, булк ете ал мае кезенге таянранда, Компаниянын. как жарты пайдасына кез алартып шыга келдЕ Мше, кор! шошка! Севастьянов болса, о да 6ip жульш курт, Рязановтык келен.Keci сыякты. М ы яулап ылгый соны жактайды. Ушаков кун боны осы сыякты тенеулер мен панда-ор- тактастарын сыбап журд1 де, кешке таман Степан Б у­ шу евка: Жект;р аттарды, Акмолака журем^з. Ym пар ат алдагы бекеттерде кутш туратын б о л сы н !— дед1. Бернер мен Некрасовты шакыртып алып: 0т б1ткенд!' сенд1’р1ндер! Мыс корыту токтатылсын да, бар жумыскер завод салука ауыстырылсын! — деп, Ушаков журш кетт1; 73

Оттар с е н т , пештер суына бастады. Кайнап ж аткан Ак-буйрат басы жиу болды. Ушлген тастар унадз мола- дай, шала ертенген куйшде кала бердк.. 6 Денесшдеп жаралары эл1 жазыла коймаган к.ара- ала тебет у й д т ipreciae жатура онтайлана 6epin, ерей- ген-серейгеш квп, би1к уйл1 ауыл тары келш калган жок. па екен дегендей, шырыс ж акка тары 6ip карап, мурнын шушрдк Игмик аулы бул манайда сез1лген жок. Картон тебет тумсыгын 6yftipiHe тырып алып, денесш жайлап орналастырды да ойга Kerri: «Жайлаудан кайткалы айран-шалабымды алансыз 1*шкен1*м бупн болар. Аллага шук!р, лык тойдык, леген тубш ж аламай да кетт/к... Кудай косса, бугш бзр тыныш уйктап керейш. Кешке жакын ауылды айнала уз ак жор-- тып, ypin-ypin канткамын... Каскыр да, бетен ауылдын HTTopi де сезз’лген жок. Ит демекш], Ипд:к сволочьтыц иттер1* де снолочь. Кездесш калсац болтаны, байланыса кетедк «Е , куйрырьшды неге кысып алгансыц, талангыц келт тур ма?»,—деп бастайды да, алкымындан ала тус.е- Д1. С е з-ж о к , сволочь иттер. Алл ара шук\\р, иеме рахмет, енд1 олардан кутылсак керек... Куйрырьшды кысып ал- сан-ак таланып калатынык не екен осы? Енд1 6ip кез- дескенде куйрыгымды кайкайтып алсам кайтер екен? Эй, 6opi6ip онда да таланатьш шыгармьш...» кара-ала тебет осы ойлармен уйкыга да кеттк Шамамеи айтканда осыран каралас ойлармен ит ueci Жуман бай да уйкыга- кеткел‘1 жатыр едь Мыяулай сей- легг, кд ракиты дай калкыйып Т алтаяк Kipin келдк Солем беруд1, солем алуды алдакашан умытып кеткен одет! бойынша, Талтаяк к*ре бере: — Сары атан неге куйсемей жатыр екен, апасы?.. Д е - Hi сау ма, езппц? ©рштен неге алып калгасывдар? дедк — Е, жай жатыр да... Бишара шал, даигырламай та- магынды iu i...— деп, Кепей бойбппе, Талтаякка кымыз 6epin ж аты п:—Жабай калай?—деп сурады акырыи рана. — Ж абайды кеше бсрип'лге алып кеткен, — дед1* Тал- таяк, кылгьшгандау дауыспсн. — Онда менщ не ж у мы­ сым бар, ботакандарым eciMe т у с т кетл де, кет!п кал- 79

дым... — Кепей бэйбшкнщ ерж'н У стелен , басын шайкап «кой!» дегешн Тал таяк. тусшген ж о к : — бидщ у 11•нiк ж*- rirrepi келin арбага салып алый к е т л ... Соккыга жьшыл- ган Kici оцалушы ма еди сокыр боп к,алады. Оган сол керекедП— дед i Тал таяк.. — Бериплге деген немене?— деп Жуман басын кв- repiri алды. Т ал таяк тагы да булд!ре гусе ме деп кауып- TeHin, Кепей ки{п Kerri де: — Жабай жайсыз калган ж о к па ед1? Сен ондайга мойныцды бурамысын! Соны агайындары берилл пе эке- Tinii, — дедн .! — Б и дт у ш ш к MviriTTepi деп отыр гон? — Е, ол уйд«е журген агайындары аз ба ед1 Жабай- дыц? Сол ар nibiFap... — Мен Oipoyin де танымаймын. Арбамен келд1 де, алып Kerri ной, oirreyip...— дед} Талтаяк. Жабайды берпп'лге юм экеткенiн енд! Кепей де гусш- Д1*, Жуман да т у с ’ идк Bipi cyniHin, 6:pi куйшш ryciiuu. Тан атканша тары 6ipa3 кимлжш боларын сезше калран Кепей Талтаякка катал дауыспен 3ei<i п: — Сен ш ал, тамагынды ini те кетпл уйше!— дед!. — Уй5м кайла мент? УГйм ж уртта каллы foh. Кдлса калсын. Мен тупеме барам... Сары атанды ала кетсм...—• дел жыбыр-жыбыр свйлеп, куй бецдеп-кур мелin шал эрек шьнып KOTTi. — Сары ботпканым, тура f o h ... Е к е у 1м!зге бул ауыл- да не б ар !— дсп, есж алдында ж алгы з свйлеп журген Талтаяктын даусы тынранша уйдеплер де ундескен жок. Жабайды ар бара салып экеткел! ж атка нда да, есенп- реп кеткен ш алдын жаны ауырып турраны бапкалмап едг Кангып ж ур;п Тклеуке кел in калмаганда, шал сол сэтте-ак Ж уман квплнт артынан кеткел1 жаткам. E ki ecci3 кездеслт де, кешке деГпн мэз-мойрам болысып. 6ipi- HCH-6ipi айрылган жок... Квп опняды, тоймай ойнады. Кеп кулшп', ноге кулегнлерш андаспай кулкт!. Тьаеуке айнасымен шалдын кезше кун соулес!н Tycipin калады, шал балаша коркыи, ^ооай, обей!» — деп бугып колоты Оиын эрекегтер} осы-эк. Осыган enevi де С1*лес1 кятып кулеш де, кайта бастайды. Bipme-6ipi дол келген 6ipiH- Cip: мез| кылмайтын ei<i «бала» узак. кунге жалыклаЙ осылаи гяна онпап ель Кун боны 6ipre болып, 6ipre ойнаран ei<i баланыц ара- 80

сында айтылган сез ле б!р-ек1-ак ауы з едк 'Плеуке шалга: — Ексу!м13 сен in. туйеце Miиin алып, Ак-буйратка дсГмн барып кайтайык. Тунде сол ж ал мен бай орыстар Kerri. Dip T e u re ci Tycin калган ш ырар, соны тауып ала- Йык,— денди Ш ал оран: — Орыстыц камзауы жыртык болмайды. Калтан бу- п'н болса, акш ац ту гы шакшак да rycin калмайлы, — дсйд1. «Акшан туп‘л шакшан да Tycin калмайды» догшп такпак сыяктанып, шал мардамсмп жымыйып кояды. — Dip тенге ле Tycin калмай м а ? — дейд! Плеуке. Акшара сонша толы калтадан 6ip тенгенщ Tycin кал- мауы Тыеукеге 6ip орайы жок норсе сыякты кершеди — Жок, туспейд!, — дейл1* шал. Осымен Т ал таяк шал кунд1* батырып алды да, кешке luip карангысында тайып берд1*. Кы ры к бес шакырым жерге жеткеш осы-ак ед1, келд]' де туйелерше Kerri. — Эй, сен катын, маган муны неге айтпап едш? — дед1 Жуман. Талтаяк узап ксткен сон. Жабай жайьтн аяктамай тынбайтындыгын KopceTiп, к у т с ш иыгьша жа* мылып. басын б1ржола кетеpin алыпты. — Мен айтайын деп ед1м, тында гы к келд1 ме! — дед! Кепсй. — Соккыf а жыгылды, деп кашан айтыпец? — Не болыпты деп сурасац еттщ! — ИрТп к р н Hrrepi гон урып кеткен? — Б|лмейм1н... Шарьшды i3re жырынды ак ты коздесксндей, Ж уман аржагып o3i жорамалдап зкегг1. Кас-душпаны HrijiiKTl 6ip сур!нд‘ф ер жыракы кез кел т калган сыяктаиды. — Кошкярбай! — дед! Жуман, бар лаусымен afiFafi- лап, — Уа, мында кел!.. Жст, елin калмасан! Отяуы белек у.пкен бпласы Кошкарбай келш уйге к ь ре бергенде-ак, Жуман бажыддап: — Уа. тумяй KCTKip, сен осы менсн туып па ец, иттен туып па сн?! ЭкенЛ1* Tipiлей кемср кунл1 кутш журмосец, катыныинын кясынан 6ip мезпл шыксаншы 6ip! Итая- гын корыган Дурегейге усап, алей ес:н де жатамысыц. сен? — дед1*. Баласыныд жанын турцлклре, катал ка- далды. «Итаяк» дегеннен eui бузылып ж ур е берген Кошкар­ бай океане т у р а , карай алмай: — Не болып калып ед|\\ жай м а ? — деп, Квпейге к а- О *'Р'лоп 1Г. т. Sf

рады. БЁрдеме дел атыстырыл отырмысыц депсЁ келген- дей, ©гей шеш-сге кшалай кзр ады . Келси упдсген жок., мукайкан куй! отырыл калды. — Ана Игёлёк бауырын Ж абай ды соккыга жыгып, берш|'лге апарып тастапты. ПэлесЁн маган жауыл жатыр дейдЁ, Онык аты жеткен жерге осы уйдЁч аты жете ал* май ма .осы? Сел уйден ш ы ксан адасып кепем деп кор* кам ы ш и ?— дедЁ Жуман, олё сол алтыккаи купи Бул уйде enjморсе сабырмен айтылып, акылдасып отырып шешЁлген емес. Мал иесЁшн. шацкылдак 6ip aii* Faiibi бар, уйЁиишн апшысын сол куырып зкетедЁ де, бар баллам асыныс, ашу yciiHAe болады . Шытырман арасы* мен келЁп, иек артпадан бассалы п, oypin экететЁн Ип* лЁктен утыла 6epeTiHi де сондыктан. Эр айкастан 6ip ыза куйшнш к ал у бул уйдЁц каш ангы эдетЁне айналып кеттк Осыныц салдарынаи Жуман балалары Игшктен бЁржо- ла ыктап та болып едЁ. Сезге конак бермейтЁн экенЁн алдын орай ал май, Кошкар бай узак сшейт турып калды да, аягында ертен бериплге 03iм барып келейЁн дедЁ. Кен жыгылыстан жу- peri ша мыл тан адам кыйратып келем, кырып салам леи алмай. эйтеуЁр, барып келсгЁшн рана CepiK айтты. Муиы- сына тагы куйшш кеткен тентек зке: — Сен ,р о й осыныц бэрЁн сол куш бЁлдт де, Игипк- теи коркып, буга койдыц!.. — деп куйдЁрдЁ. Кошкарбай бЁлгеиЁм ж о к деп едЁ,— 6ip катыннан баскада жумысык бар ма осп in, — деп зскёдё. Осымен кептен 6epi тьшыш уйктай алмай журген Ж у ' мам бай тагы да тыныштык. таб а алмай, аунакднып жагыр едЁ, тацсорЁдсн секет шарылдаган 6ip дыбыс К ула­ гина келдЁ. Bipcce ссылай карай келе жаткан бэледей жакын шарылдайды да, Cipece шымыр-шымыр етЁп opi ойысады. ДуркЁн-дуркЁи унЁн езгертЁп, кулатынды каш ап барады. Б ёр емес, екЁ-уш пэленш унЁ сыякты. Мундайды керметен иттер де ашынып ypin, улый бастады. — ИгЁлfк иттёк орыстары гой,— деп ойлады Ж у м а н ,— жолдан адасып, жен таба алмай, шарлап журген... Ж ур* СП1 б;раз! ЕндЁгэрЁ жердЁ тЁмЁскЁлеп капгырмайтындай болсын! — деп шпнен куанып, у з а к жатгы. Иттер азан- казан болып, алыска барып ypin жур. Жай урмейдЁ бе- зектеп уредЁ. ’ Осы 6ip болмашыра жаны ж ай тапкаидай болып уй- кыга кеткен Ж уман 6yriH кеш турып едК YfliuiiHin элпе- 82

тшде 6ip куйзел’ю барын байкады. Барлык жан аярынын ушынан' басып жымып жур де, Кепей бэйбндс ку«ден ­ ежен repi де муцаюлы екен. Б ал а кетермегенд1ктен ул- райран сайын кад1р'1 азайып бара жаткаи Кепейдш кеш - д'! жудеу ме, жок па, оны Ж ум аи елемейт}н. BipaK, Квпейд!Н ж узш е осы уйдщ кайгы-муцы тез шыга келедк Жуман соны байкап калды да: — Немене, экен ел'т пе? — дедТ Кепей ундей койма- ран сон: — вл ее, кайырын береш... Алтай-Карпыктын 6ip казыгы кулаган екен, амал не!..— дед!, Квпейдщ теркш! алЫз, аукатсыз екендшне соктыгып. — Сенен сауын сурамай-ак кундерш керш жур рой. Элдекашан ел г е н экемде нен б а р , тжеш? — дел, Кепей ж ы л а п Ж1*берД1 де, Жуман: — Экеннш керш... Мэс1*мд1* о п е р !— дедь Б1р уйде 6ipre жасап, 6ipre турып, кеп жылдарды 6ipre еткi3ce де, ек\\ расырдын адамындай алысгап кет- кен, ею дуниеж н адамындай ерльбайлылар да болады. Жуман мен Кепей сол едк.. Тары да курен кабактана бастаган уйге солем 6epin Турсынбай Kipin келдь Кептен кершпей сарыныскан агапьшдарша, амандык-саулыкты тугел сурастырып, жы- ландай жоргалап, Жумакеннщ койнына Kipin барады... Турсекен кеше Жусып б!лгенд1 тугел сурастырып алып ед*1. Жалрыз каранрырак калран нэрсе — eKi байдыц та- ласып журген жер1 Караганды Уш аковка сатылды ма, жок па, соны гг па туеше алмай койгды. Иплжтщ уйш е тунде к е л т, тунде кеткен орыстардыц KiM екенш де ол дол б\\ле алган жок-ты. Омардан сурап кергенде, ол ку, болыска келген терелер деген. И п л ш муны манына жо- лагпай койран сон, Турсекен ж агалап енд! ЖуманРа ке- /1iп ед1. — Ж умеке, шеп шаптырып ж аты р екеназ, кайырлы болсын... Быйыл машина салдырранбысыз?.. — дед1 Тур- сынбай. Так ата *есп‘ле калган шарыл Жуманный куларына енд[ Tirrri айкын кадалды. Бул кунге дейш Игшк шепт! машинамен шабатын болыпты депенд! ecTireHi болмаса, машинанын калай шабатынын ез кез1мен керген жок, едк Даусын ест!п отырганы да осы eai, енд|‘ оныц маши­ на екешне де туеiне калды. Безектеген 6ip поле сыякта- нып KepiHin Kerri.

— E, TdHipi деген, сои де еслы сн maiaca б а с и т ц з ец! Ипл;к шокыиыпты дсп, мен шокынатыи ба ед!м! Л^сн катан шоп шаптырушы ем? Кудайдыц ез берпенше ка- карат етпейл'н, меж' oip ж алм ауы з болгалы жур деп не ек!— дс;и Ж уман. Bipaiv, туе,5 бузылып, inii каннап бара жатканын Турсекец де сезбей калган жок. — Апыр-ау, уйлиздш тап iprecin шауып жаткан ма- шлишналарды сГздш демегенде, ю м д Ы дейш? ~ дед! Тур- сынбай аккаусып — Анау жалмауыз аганл!к1 шырар, жалмауыз арап- дiкi! Жердш тупи тугел жалмап едем дегт рой, жалма- нып е л г ф !— дед! Жумекен, шыйрыга бастап. 1ркггке то­ лы eci<i торсы к, кылгындырып б а йл аулы, тург;п кал сан жарылкалы турган сыякты... — вкпе-назыпызды кетере беретш арайынын болтан сон амта бср-еЫз рой... Алайда а 'зд щ уйдщ как касынан окел!'п уш б1рдей машинасын салм аса керек е;п...— деп, Жуманнын кытыктанып отыркан жор*;ire тары 6ip турт;п каллы да, — элде 6ipey-Mipey зауы тка жер сатып, зауыт шаптырып жаткам шыгар?— деп, кыркар тулк! тары анкаусырады. Кулагы код>млпдей калкайыл, танауынын желбезепне дейш танданып калган сыякты. 03i !‘стемеген озбырлыкты Иплжтеи кереп'н одел' бойынша, Жумекен де бетш ешкайда аударран жок: — Уш машина дейм!сщ?— дедк — Е, кез!ммен кврд|*м... Мына 6ip жалпак ойпатты орал алыпты. Бер жарын сыйпап бблып, opipeK ауысып жатыр екен... — Орасын, орасын! —дед! Жумакен бертшк|рсй ту- cin. — Ол эл1 мент молама шыккан шепт! де шаптырып алады!.. ИгМктш шеп машиналарын калай куып тастайтыны Жуманнын кез алдына елестей басгаранын Турсынбай да керш отырран сыякты... Длыс-жакыннын арасын атыстыра журетш адеп бо­ йынша, Турсекец осында элей‘| келш едк Даукумар «до- малак арызшыл*. атыстыррыш болгандыктан жалпак ел осы ушеуш 6ip косып Турсынбайра «Уш кумар» деген атак. Сергеи. Турсынбай Жумекеншн. жарылгалы ке-ле жатканын керш, енд) бфжола nicin калды. де ж—атАыйртеккаеннд.а..й—ынд, еетв.дт 6ip xcirfr Жараланып* берFпш»- .. 0пы ла соккыра жырып, вл€с*1 кылып, апарып тас-

тага» с о л !— дедд Жуман, енд1 И п д ж деуге де ш амасы келмей. — Еидеш е ест1‘ген!мд1 жасырмайын, едiмini кылып сабэп, журтына тастап кеткен ci3 д*еп, акайыныц акты жясятып а.пыпты!— дел, Турсынбай тотесжем с а л д ы .— Арайынра 3€>6ipiH жок, ез1кмен ез1*н болып отыратын ырыс иес» б:р момын алам ед:н, кундердш кумшде квре-тура айгпапсын деген ©клене кадармын деп, эдеш бурыл- дым... — дедк ©рт осы мен удей тустк Кымызын пне отырып, к асты - рын ic/refi отырып, Турсынбай Ж уманнын шын жаны ашы- ган достасы болып шыкты. Е д аягында Жабай жайын гугел аныктап, берипллш «купыясын» экёлуге Турсынбай Kerri де, Кошкарбай ушнде каллы. Турсынбайды ©3i аттандырып жатып. Жуман бай ajii шарылдасыгт журген шел машиналарына карал ед|\\ би- дайыры уш а коймаган кен ойпат кузелш калган екен. Yin аттан ж еплген уш машина кузп селд!*регеи бидайыкты желе-жортып* жосылтып жур. Ойпаттын солтуспк каба- гьшда б;р улкен мата тур да, одан темешрек ереиген кек арбанын касында уш-терт ж !л т кершедк Аты турактай алмай, жер тарпып, двнгелент турган жылтыр Омар сыякты. Камшысымен алысты нускап, жнчттерге эмгр ет'т тур гам Омарды Жуман енд*1 анык таныды. Таныды да Кошкарбайлын Ак-буйратка бармакдиы болып, ерттеп койган а гы на карай бетгед|\\ — Сен м е т л улкен экемспг гой. Сен отыр уйде, мен барып соккьтка жыгылып кайтайы н!— дед1 Жуман К о ш ­ карбаига. — Камилыны экел!.. Сей*пт де белдеуле турран сулу кара жорга атка Mi­ nin алды. Узенг1ге аягы да тид1, ж ас ж1пттей каргып та Keui. Узенпге аягын салып кетеркпе бергенде, боны узар- гандай сезгнетш e,ai, бул жолы оны да абайлаган ж ок. Аркан боны гана жоргалатып, уй касынан узай берд1 де шокытып кетп’. Tynepin келе жаткан Ж уманды Омар да таиып едк Бейб1т мш ездщ журюне TinTi уксата ал малы. — Ал , машиналарды токтатпандар, ж!пн ашпай, туй- дек ж урпз!нлер, жан даусыи шыгарындар... Мацайлары- ца келе алмайтыи болсын! Мына жынлы шал мен! бул жерге коймас, шамам келое, тунде оралармын.,. Тыр- начыштарды да ж 1бер]'цдер!...— дел, Омар да женеле бердь да

Машинашы ж тттер тас туй!н болып, шорырланып алып, даланы катты жангырыктырып, желел журш кетл. Жакындап калган Жуманннан Омар кашуды да уят кепдд, жасы улкен KiciMen карсы ласа алмайтьшын да бм* Ai.*Сондыктан анысын акдап алып, рет!п-е карай айла-тэ* cin жасау уш ш , 6ip квзл! Ж ум ан кан анырмай, кыр ба* сында тур ган Дайрабай моласы на карай тартты... Жуман моланын. аржарымен оран келденендеп mbiFa келгснде, О мар моланын касына атынан гусе калып, елж- ке аят окый бастап едк.. Дуние эрекетж тугел умытып, урып жатсан, козгалмайтындай, м ул п п отыр. Ор молда- даи шала уйренпсн б1рдемелерд! мурнынан ж|бер!п, анда* сайда даусын Oip созып кояды. TenciHin- а к келш калса да, к ур ан окып отырран адам- ды Жуман да бассалып сабан ал малы. Ол oip кудайга кэрсылык бол ар ед5. Bipi кезш ю лбитш алып, молара тел- Mipin, узак 61'рдемеш согып огыр д а, 6ip; ашута булырыи мунын к а т а н токтарын кут.;и тур. Омардын осынша узын куранды бкчмейтшш Жумекен ж ак сы бкясе де, ойтеу1р, куда ига ар налган ниетп буза алм ады . Жумексц cimi болмаганда «болды, жстер!»—деп кала жаздап ед1, элденеге белin байлаган Омар кураныи 6iri- pin, колын ж айды . Ерн! ку&рлеген болиды. Машиналар косыла о н д стт, тутас кетш бара жаткан сыяктанады. Кез кыйырын салса, Жуман дз алаканын жайган ексн... Кураны б1тксн сок, батасы у за к к а барсын ба, eneyi де беттерш сын пасты. — Салаумалойкум! — дед! О м ар, eid колын Ж уманга карай усынып. — О, зонталак! Сен маран солем боре келген шыгар- сыц! — деп, Ж ум ан атпен бастырмалатып келш де, жауы- рыи ортадан ала камшы сьятедк ByFbin калган Омарга камшы шала тид! де, кара жорганын бауырын осып кетть Жарау сем 13 ат оршып umepi атып тускенде, Омар да атына м'шш алып едк Шалдыц камшысы он жак бетш raFbi 6ip осып Kerri. Жумаиныц дш-аруак дегендсрден катты коркатынын б:летзн Омар моланы айнала каш ты . TiK кашса Ж уман куып та жстетш сыякты кершдй А тка ыкгайлы, ж астау Омар моланы ею айналганша жакындатпап едк уш!нш) оралранда ш ал тен1п калран екен. Камшысын карсы кв- терт, онтайланып калыпты. Омар атын riк бурып жалт 80

бергенде, о да соны 1стенм1н деген шалдыц кара жоргасы окыс cypinin, аз-акдомалап кетпедк.. Лруак-кудай енд! eciiie т у с т , сескене калган дш дар шал артына Караганда жок, 6ip ауыз т\\л каткан да ж ок, атын бурып алды да, аулына карай женоле бердк BipaK долы шал корлаушыга болыскан кудайга жалбарыэтан да жок, катты ызадан жылап ийберш едк.. Ауылдын бар адамы ербиш дал ага шыгып алып, мо- ланы айнала куып, тук 6iripc алмаран жынды шалга ку­ лиг тур Faн сыяктанады. Ие, Ж уманныц кептен 6epi керш келе жатканы оськ.. Бул жецое ешюм куанган емес... Бул ж еш лое, аяу орнына мазак етедП Баласыз катын Ке- пей, ол 6ip жатсырап болтан адам. Балалары болса, ек- кей ынжык, тентек зкеден кай куш кутылар екем1з деп, ел1мш т\\леп журеп'н сыякты... Б ул ауылга жакындагаида 6opi уйше Kipin жок болады д а, уйл-ершде кулед|*. Ж аз бойы, кыс боны кулеш... Казымыр шалдан кажып болтан ауылы дол ©з! оила- рандай карсы алды. Дал ада 6ip ж ан жок. Эрмм уйше K i ­ pin алып, босагадан сыгалап, сык.ылыктап турган сы як­ танады... — вртенп рдщ аулын- ертеп ж^берейш бе! — дед1 Ж у- ман, ез аулына ыза болып. Ас уй дш алдынан вте бергенде жерошактан шыккан от беденедей жоргалап, кеде-келешн. туб!мен жылжып барады екен. Осы. беп'мен коя бероек, ас уйд!ц ез1*н вру теп, одан opi Игшктщ шабындысына тартатын сыякты. Кун шагырмак, кургак жел отты солай карай айдап, Ж у- манга да ж ен а'лтеп тур... Жуман аттан каргып Tycin, кантара салды да, ж еро­ шактан ш ыккан отты камшымен сабалап, етепмен тап- тап, эрен сешпрд!. Ас уйден саскалактап шыга келген ойелд1 кайта куып тыкты. Онык аржагын ойлануга езш ш де шамасы келген жок. Агаш шелекпен жерошакта жа- нып ж аткан отты толтыра кесш алды да, машиналар men шауып ж аткан жакка, ауылдан алысырак апарып, ор жерге шашып-шашып ж1берд|... Курауы жеткен кузп кау мен ак селеулер сылык-сы- лык кулгендей сытырлай жанып, дуршдей женелдк Тар жерошакта, капаста калгып кана жанган от желкем кун- де жазьгкка шыгытт алган сон., ойнак салып кстп. А к се- леулерд! кылгып жутып, курай тукьгмын оуелi жыплп алып, артынан усак оттар мужш жаткандай кершедк Кы- 87

зып алраи ер тп н алды кешit калып бара жаткнп ус ак­ улаига царамай дуршрел urcpi кетш баралы. Зр жерде шок-шок болып 0СКСИ туп карагакдарга жетксиде гаиа будактап бегелед! дс сьглан erin ©rin кстеди *закаи са- йын какатын кеьирек жанып, ерт шабындыга да жакын- дад калды. ©ргпн. арткы жанында мыц-мындаган пюлак- шолак. от-жыландар оршып Tycin бара жаткандай квршедк Караран бастарында уй ьтт-твп л ш отыртн тор- райлар от жакындаранша тацдана карап отырады да, дур d in уша женеледк Жуманра квздерш кысатындай, тутш арасымен жымып ушып ж ок. болады. Кыркылып тускен караранды саррылт кулактары калкайган бала- пап оттар м уж ш жатыр. ©зара таласы п, шыйкылдасып калатьж сыякты. Шок-шок болып ескен карараннын. ту- 6)не жуздеген балапан косаяктар жыйналып, шокакда- сып, т1М1ск1ленш отыргандай болады да, элденеден ур- Kin, зым-зыя ж ок болып кетедк Машиналардыц шарылы токтап, анхарылып токтай калыпш. Элденеменесш Kerepin а л ь т , Cipinnii машина келденендеп, кырра карай женеп бердк Саскалактап катты кетш барады. Э, солай ма екен!.. Екжшк ущшпп машиналар (Иршшшен repi д-е саскалактап кашып б а ­ рады. Тутш арасыпда epcLii-карсылы жосылтьш Омар жур. Арт жары буйщей бвктертшект1 тем!р тырмалар да козгалып Kerri. 9 , солай ма екен!.. Ойнамаидар Ж у- манмен!.. Мо, сендерге жердш т у п н жалмаран деген!.. 0рт л е т р ш шабындыга ж егп де, кыркылран бида- йыкты астынан Kecin, квтсре ж алм ап тез желкш кетл. Карагандыныи кургак жел\\ быйыл ж аз бойы кврмеген досмна кездескендей вртке косыла о д а кутырыньпп б а­ рады. Манадан «Оке-кекелеп» сокында журген балалары мен ауыл адамдарына Жуман енд1 рана бурылды. Баска сшнэрое айта алмай, касына да келе алмай алыстан: Боллы foh, аке, уйге ж у р ...— деп балалары жур. — Байекес1-зу, уйге журшзил... — деп эржерден арен кынсылап коксы л ары жур. Уй касынан козгала алмай, кезженжасы парлап, ауыр б:р каспрет кушкандай, Ке- пеи бэиб1ше рана жалгыз турып калыпты. 9р жерде ка- тып, алеиш т у р ь т калган сауыншы эйелдер рана Kepi- — Кайдасыц, Сармантай, кайдасы к! бртке Kvftin жатканда келмесен, влгенде келемипн!—-дел Жуман бар

даусымен айгай салды. 03i гстеген тектекпккс улкен уру Сармантай каргаша бола алмаса, тагы б:р саранча салы- нары cci но тез тусе каллы. — Шап, ойдагы Сармантай мен, кырдагы Сармантай- ра! Шап ойбай, шап!.. Тентек экенщ кылырыи улкен уру Сармантай б о лы п капа араш алап калуга болатыныи Tycinin турпан бала- лары, эке сезш кайталаткан жок. Дереу он шакты адам- ды атка MiHri3in, ойдагы, кырдагы Сармантай уруына шапкын ж^бердк — Аламымыз елш, ертке уш ы рап жатырмыз! Каре- кенщ байы И плж шауып алралы жатыр. Тез жетсш, ер- кек i\\iндtKT! калмасын!— деп, кадагалап ж1бердк.. Долы ш ал содан кейш рана уш не KipAi... 1 Майкудыктан танертен. ерте аттанран Назыкеш туе ауа шаршанкырап калып едк 0 3 i де, астындагы Сент- т!ц курен тебел 6eciici де катал ап келедк КерьпГп ж ат- кан 6Л1К 6ip cap дала, ернпии ж 1бп ер су кездесоейmi!.. Op жерде ойлым-ойдым шок караганмен тенектен б ас­ ка карауыткан да ешнэрсе жок. Кезек ауысып отырга- ны болмаса, 6ipine-6ipi уксас оймен кыр козд1 де тарт- пайды. Аударып жамылган куп! сыякты кузп кодыркай тебелерде 6ip кыймыл жок. Назыкеш тары Жабай жайыи ойлады, жаны пуырып, аяй ойлады, тагы да журепне т у ш л т калган 6ipH9pce барын сездк Ол кургырды неше куннен 6epi жулып тас тагысы келсе де жулынбай, беки тускенш антарып ке- ледк Онысы— Жабай енд*1 сокыр болып калар ма екен?—• деген кайгысы ещ . Кеш жолымен курен жоргасып катты тайпалтып келе жаткан Омар (карсы кездестк Ж а с *кыз Омарды таиьип, жолдан бурыла 6epin едк Омар келденендеп алдын ке- cin алды д а , тура калды. Аиалсыз Назыкеш те токтпды. — Е, кайда барасык, карагым? — А уы лга... Уйд1Kemipyre туйе экелуге барам... — Байгус бала, негьт кермедщ ек! туйен! Талтаяк мана алып кеткен... Ол анау тетемен аскан екен гой, — деи, Омар камшысымен келбеп жаткан сары белдщ ар- жагын нускады. Назыкештщ кез! де солай карады.

Омардын бар андыганы да осы 6ip кез едк Кыздын шылбырын ш ап 6epin, камшымен ijiin алды да. .... Нн;й шырарым, менен к.алма. Атыиды аидап игыр, — деп жеиеп бердк . Не ганданып, не коркып удпрген ш е, Назыкеш езь niu Омармен «.атарласып шауьш келе жатканып кэрдь Жорга курен, безектеп акын келедо де, суду курен, бееп т£зпкнмд1 босг.т деп арлалыса бастапты. Арам ой, анайы кылыктын белrici жок, Омар муртын -riKipefirin, тунжы- рап алыпты. Кэкхшл кезннн сызыгымен кызка анда-саи- да 6ip карайды да, ундемейдк куренлин Изгип'н босата туседг. Он. ж а к. бет! не кек бону жук*к.андай, кегерген б!р дак, бар... Ол Ж ум аи зкдмшысьшын даты... — Енд1 бул end ауылдыц арасыпа Tipi жан катынас- пайды, бьпдщ бе? — дед! Омар, олден уакытта. Назы- кештщ жауап беруш куткен жок., кезш бурып экеттп Орынсыз ж о б 1рден кез!не ж ас келш калранын сезд! де Назыкеш бойын тез жьгйьш алгы сы келш: — Ж ’берпцз шылОырымды.. М ен атымнын, * басын 63tм де алып ж уре аламын, —'деп, атычын басын ki.it тежеп, кейшдей бердк Кыздан мундай кылыкты куте коймакан Омар шылбырдыц, колы пан налай сусып шы- гып кеткенш байка май калды. Курен жорранын катты екп ш ш жайгызып, кайта оралканша, Назыкеш шылбырын жы йнап алып, шокыта жеиелш едк Евдд куканмен жете алмайтынын б Е ш де, Омар айкайлап: — Ауылга тура тарт. Адасып кетесш , каранды y3in кетпе! — дедЕ Кыздын карасынан кеэ жазбайын деп, ез*1 де катты агызып кеттЕ Ж ан а рана ойында олдене бардаи ум^тпен куджтщ дел-далында келе жатыр едЕ Enji онын екеуш ен де ада больмл, «свз тасыйма дел ж 1- бсрмед1м> дермш ге т1релдЕ Мола басындары уакыйра мен орттен кей1н бул ма- наида ею байдын 6ipeyi-ак. калатынын Омар б1ржола уйгарып 1К.0ЙЫП едЕ Ендд ерсып-карсылы барымта бас- галады. Колга адам тусе ме, мал гусе ме, 6ip кундерге деиш 6opi де сураусыз... Улкен топтар каржасып, 6ip бай- ламын аитканша барымтака бэр! де сын бередЕ Бул 6ip елд:н еры керм еи тт нэрсесЕ Ипл.*кт!ц ен жаны ашыры- мын деп журген Омар Сармантай жагыныц кызы ту п л котыр лагын керсе де ала кететш ед1* Y . Омардын, ез иылыгына тапкан дэл ел ! де осы-ан... Му-

нысы ез'ше де epci кер!н!п келе жатканмен, элдекандай кыянкы ай осыны дурмстай бередк.. Жуман аулыкан андай женелгсн шапкыншыларды Омар e i кезшен керген, осынын, болмай калмасын, ep ­ ic болжарандай, Игшк те тастуйш эз1*р отыр. Б у т ш п ©рт enAi eKi уру елд1 тупел жалынымен шалып етедк Омар ыцрайын таиыйтыи И гШ ктщ п’леп* — Ж ум ап - ны:: ж арасы н ушыктыра беру сыяклы. Атын алып кет, ада чин устап ал, afirreyip дамы л «бермей шабактай бер. Мала б 1р боктап хйбермегсн скем ш взш деп ойлады Омар: моланыц басы Оолды демесем, боктап жгберсем де болады ексн... Элденедеи Омардыц езшщ керген корлыры да ж а- нына енд! бата бастап ед1'. Машиналарын ерттен аман алып ш ы ккан сон., ж1пттер муны ептеп мазак кылып алган. Б агы нар журт коп квршгеи мен, сыйлар ж урт аз екенш керд1* Омар. — Кдтынындай куып ж у р т сабады-ау! — дест] ж ;- rirrep. — Bip шалдан сонша кашып, езщ де боска кож ац- дайды екенсщ-ау! — деп, тары б1рдемеш анпарта кул*1ст1. Оныц устш е Игшктщ арнап тапсыргаи 6ip ж умы - сын ертке 6epin келе жатыр. Осы ьгззмен келе ж аткан Омар К01ЦЛ1 «эдем*1 алма кергенде пышактын, да Tici кы- шып кетедЬ> дегендей, Сармантай жагыныц кызыиа эр кыядан-ак ауыткып едк эттен, кы з колынан шы^ып кет- Ti... Etmi эне окшауланып алып с а к келе жатыр. Сол агызган бойымен Омар кун бата Игшк аулына жетте де, Н азы кеш т ©з уйшщ касы на Tycipin, атын же- телеп алып кеттк Бул eid ауылдыц арасына Tipi адам кд- тынасура болмайтынын Назыкештщ шешесше де кадап айтты: — Ауы л манында шолгыншы журедк Аркан боны узап шыккаидарын кершп каласындар! — дедь Катты урейлен1*п кызын куш актай алган Кукше оны еспген де ж ок. Кызынын кез1не телм!ре карай, узак ту- рып калды д а: — Аманбысыц, 9Йтеу1*р? — дедь — 0з1*м де коркып ем... — деп калды Назыкеш. Bipine-6ipi пана бола алмайтын ею муддык, 6ipim n iiuiHe 6ipi Kipin кетгаа* келгендей, катты 6ip кушактасып айрылды д а, ж ас аралас кулin ж!берд]\\ Ие, бул ж олы кудай 6ip сактап калыпты, эйтеу!’р...

Апарин алы ска тЬгси как арбадарго Данлап тасгап, Омар асыга басып уй.сыртыпда ж алгы з канкаиып тур- ран Игшкке келдк Бар ж\\ф1с-кыймылымен иалеге ушы- раганьт ангарта, аптыга кедш ел ь .. . — Йемене ортке 6epin каиттын ба? — дел! Пгьл.к. Куил1'з ерт шыккан тусш шлмалап койып сдк Омардык келючен тугел тусшген сыякты. Омардын. жауаоын кутпей: .. п . Ис, e p n i Kepin отырдык, салкан кш. дед! Ишж. ._ л — К.утыркан шалдык ©3i гой деимш... Гал тусте оа- дырайтып тур ып, ерт HciGepin, ьз[ карады да гурды, ДСД1, О м ар . — Адамдарын аман гон? — Аман. Келе жатыр... Ипл1к уйге -карай Oip-exi адым жасалы да: — Жалгыз уй отырмасын. Байжанды осында кеил- pin экелпиер. Мынау уй неге квшпей отыр екен? Келе- Т1н Солса, оны да осы ауылга кос... — дел, Куншешк к а ­ рата уГии HcriMeii нускады да — езгесш Батыраштан бкперсщ,— деп уГпне беттедь lilapiuan келген, жэб1рлен'1п келген OwapFa уйге Kip деп те айгкан жок. Мунын айгарын ©3i б\\дт койгаидай, баска жайды сурган да жок... С арлы к ic ез онынша дат оралыл келе ж аткан сыяктанлы... Осыдан уш куннен кейш М айкудыктыц манъш адам танымай кал га идай едк Кабаттастырыла пплген уйлер Hiii т’феседБ Ж а у келер жакты кем орал алып. езен жак ботт: гама ашы-к калдырыпты. Б ал а-ш ага жок, Карене — Мурат дслшетж улкен урудын. бар еркеп каз1р майдан жерше келген сыякты. Ас пiciре гiн ойслдер де еркекше KH.iiin алган. Осынша сары кол л ы к шннде eni-ак эйел бардай, карсы жактан колга Tycin калган Кунше мен Назыкеш капа ез кшмдержде. Аттар ерттеулк сойылдар суйеул?... Бастарын ора- малмсн та цып алган, ыкшам кшнген жшггтер, камшыла- ры белдержде, 03ip жур. Эр у й д т белдеуше каз-катар кыстьфылган к а к сойылдар арандай туксиедк bri.L коп унл!'н ортасында калган H r u iiK iiH . жана ордадан д ж к т п ерекше кершедь Касында болыс, билер, урядник, прижми ктеpi бар. ауы лды ц ортасында И гш к оIЫР* Ьатыраш пен Омар кезек-кезек келш: Каракесектен кырык ямпт кел дь 92

— Керейден елу ж!пт коле жагыр... — деслп кетедк — 0Л1 мешн 6iр Kipewe жеткен ж о к , — деп, Kipeiiii Ы орай жымыйып кояды. Ол Ак-буйраггагы урядник Боткин мен Cipre ез KipeciHAeri сексеп ж т т н алып келш ед1*. — Мен осыFaн куанып отырганым жок, кайгырып отырмын!— дед* Игшк, касындарыларра тугел естипе- тждей мол дауаспен. — атам замаиынан калган б!рдеме- ге ухе ап барам ыз. Канша журт жумыстан калып, к а т и а уакыт сергелденге тускел1 отыр. Улкенщ бар, кшпц бар, терец бар, карай, бар, борще 6ip колкам — менен Ж умекене ат-тон айып эпершдер де, осыны тез тындырсац- дар екен. Ризамын елге, акка ж а к ел байгус келш калыпты ризамын бэрже де... Акмоладан терелер келш кал- ранша, тындырып тастандаршы... Ушыктырмай тез тын- дырсакдар, осынын аягын тоймен таратар ед1м...— дедь Иг1л 1ктщ шын ойы— бул icTiu занмен Tyftwyi екен1ан б?летш жырындылар, бфше 6ipi карамай бас изеседк Буларлык казакша бтм ге келп'рмейтшш И гш к ©3i де б1*ржола туснйп, 1рк1лмей согып отыр... Жерд1* катты дуиккпдетш, ж еле, шокыткан у гг* салт ж!пт, жолында туррандарды кшп-жойып осы топка к а ­ рай жакындай бердк Улкен акбакай топыга мшген, жауырыньв какпактай, балуан ж 1п т Буланбай атын ал- шан, бастырып, озыгырак келед!... Алдында ен герт ал- ран адамы бар сыякты. Акбакайдын терге шыланган ак шашалары кунге шагылысып, кумштей жалтылдап келе- Ai. Окыс М1*незд1‘, даркан ж 1п т Ж уман жагыныы шол- гыншысын устап алыпты да, кол-аярын байлап, е н г е р т экелттк — М ш е, TaFbi 6ipeyi, — деп, Буланбай туткын ж 1п г п , И гш ктЫ алдына тастай берд! де, куйрытына камшымен 6ip тартып калды. Ж‘»пт жерге бы лш етш кулады. Б у л а н ­ бай артына кайрылран жок, ж тт тер д щ кымыз iuieriH уйлерше карай кетп. EciK алдына кантара салган кед кеуделк кыяктай кулагы шекес1не шаншылран б т к торы ат, уйренген эдеп* бойынша, ж елге карсы аяндап бярады. — Ей, шепп'цдер мына Ж1г!тт!... Осы сорлы И гш к - пен eurrecin жур деймкщ!— дед* И гш к, жнггке жпиы ашыгандай каба-гыи тушцюреп. Кол-аягы нгешглген сон, коз! тышканныи кедешлей жылтылдаган, жирен муртты, аксары эласа жпчт басы в кетерд». — Ей, жптг, — дед* Ипя?к. — б).реу-М1*реудщ есхндё 0а

калса, тары б!рде б!рдемеге кездсст1р|‘ п журер бул журт, ат-жешши де сурамайьш, сен, шырагым кайта бер, не Kepin, не бЬтгемндл айта барма деп те аит алмаймын... Мына торс-кара, би-болыстыц квзш ш е айтар 6ip ауыз сез!м бар, Ж умекене соны жстшзе аламысык? — Е, желтойэе алам... — дед! Ж1ггг, камшы тиген арт жатый 6ip сыйпап калып. — К,улдыд урып, аярына жырылам, ат-тон айьгбын да алсын... BipaK мына казынара кеткен жер ушш мен1 куйодрмесш. Б ул енд! менМ де емес, оныю де емес, ка- зынашм. Мен казактын. бейбастарынан казына жерш до­ рыл отырмын. Енбек кылып, акш асын rerin отырган журттан уят болар деп отырмын. Ж лпт жыйып майдан- даскалы да отырраным жок, бас саугал ап отырран кез1мв afаГши-туFan корганыш жасап жыйналысып жатыр, — дед|‘ Ипл1*к. Урядник Боткин кос кыярын уйыстырыккырап коя- тын жездей сары муртын тшрейтш: — Туашин. бе? — дед1 долга тускен ж!птке. Eki ур- тына eni жумыртка тырып алгандан, урттары да бултыя калыпты. — Видение мына терешзге де кой дендз,— дед\\ жптг DoTKHHHiH орысша айтканына тусшбей. Игшкт'ш орысша тура тарткан боп, казакша алыстан оран, шытырман арасымен кеде жатканын Боткин де тусжген жок едк Ол op6ip теменп экьмдердж эдетжше тшреюмен жапырып тастамак болды. Жшшке ж и р е т колыиа тиген сон., ж т т артына ка- рай-карай узай берди Енд! epinci3 Ипл1*ктш айтканын жайып, актаушысы болатынын а н х а у басы андарран жок... . ^Осы 6ip сай-сайды куалап, жыл сайын узарып. жыл саиын тармактанып бара жаткан ншишке жолдын бо- йыида элдене ecKipin, элдене ж анары п бара жаткан сыякты. Bipi кетккм келмесе, 6ipi кеп’рмей коймайтын бет плран кайсар eKi ынгай кездесштч де, касарысып турып калыпты. Kici ©лер, ©рт салынар, уятка калар, 6ipaK, жыга женбеи, я, б1ржола женллмей eKi жары да токтай алмайтын сыякты. Ею кайсардын. 6ipi Жуман б ай . ойдагы-кырдагы Сармантайды жыйып альт, ш апкайтусте Букпа кашне жепп ед|. Енд. eni кырдыц астында рана Ишпк аулы отыр. Кдрауылдап журген космос салттылар эр тебеден 94

кеэге тусе бастады. Ат кызуымен ж елю т алган С арм а н- тайлар гу-гу етед!, кырып Ж 1беретш дей кушлдеседк — UlipKiH, Игшктщ езш кудай долга 6ip берсе!.. — Ен болмаса адуын тсжалын десешш!.. — Омарды айтсаншы. О м а р д ы !— деседь Ал, Ж 1*берд1’м т13гшдер1ЦдП — дед! Жуман, к а л ы ц колды ц о р т а с ы н а турып. — ©згесп ад ы р а калсын, ен ал- дымен Игчлжтщ ез ш ан ы р а п л и ортасы на Tycipin, езш 6ip суй р еп ал д ы м а экел берпьдер! ©зш, езш!..— деп ток- тады. Быйыл ж аз боны 6ip дурыс айкас кермеген Сарман- тай жагы осы'арадан-ак лап бердк Жатаган келгеи жа- рау аттар сулжтей созылып, керше кулаштап барады . Од иыкка кайыра салып алран как. оойылдар зуылдап, ыскырып кояды. Калын. кол сол екшшмен, айрай-шу, тасыр-тусыры- мен, тутас келш Игшк аулына те н т ед1, иек аргпада гана турган улкен 6ip кол буларра келдснскдеп к«елiп сорып, epiKci3 ei<ire белin экетть Б ас та жок, баскару да жок Ж ум ан тобы сол eKire белшгеннен кешн-ак жырты- лып айрылгандай юза да бастады. Алдынгы жуз каралысы ipKec-Tipi<ec, win TipecTipe т!к- кен уйлерге келш сорылды да, ен. мыктаганы эр \\й л \\ 6ip салып кала алды. Уй-уйдш, арасынан шыра келген ж а я у сойылшылар ат успндеплердй оцай rycipin альт ж атыр. Как т1зеден кагылган аттар д а ушып-ушып туседК То- быктан, т!зеден кагылган адамдар да серейе кулайды. Кок арбалар мен, юпз уйлермеп коршап тастагал И п - Л1К‘пц оз уйш е 6ipeyi де жакындай алган жох,. Осы пре­ дан табан аудармай коргагдн ж а я у сойылшылар opi-oe- рщен сои. сырткы уйлерге де жолатпай койды. К.ыр басында несшей айрылган аттар баурына кет- кен epiH тепкшеп, айнала шапкылап жур. Кейб'феулер кулаган жерш де козгалмай жатыр да, кей&реулер алак- жулак е т т , ©з атын !'здеп жур. Мундай айкаста неше кулап, неше турсан да, аяктап келгеиде ез атынныц ycriii- де Kepinceu, кулш сыкактан а у л а к боласыц... А лактау- шылардын жузше шыга келгеи б!р айкыи i3 осы сыякты. EKi байдыц кыркыстарына ipKUiin, енжар караушылар да аз емес, 6ipaK ол сыр бетке шыга конмапты, олде- кайда кеудеде коргалактап тур... 9лдек1мн!н сойылы катты тш п, журен шайыла к а л ­ ган коркак ж1пттер, онша экетш бара жаткан ж арала- 95

ры болмаса да, эрнеге де разы, ендд тебелеске Kiprici келмсй, кылжыйып жатыр. Ж ырылрэн мен жатк,анды урып «Tin жургендер де бар. Осымен носердей курк1реп келген шабуыл берекеаз- дети бытырай да бастады. Еш жерле табандасып кыры- лысыи жаткам 6ip топ калмапты. ЕрсглБкарсыды шап- кыласканнын 6opi де enai айкас 1здеп журген жок, вз топтарыныц бой тарткан жактарын i3Aen жур. Жуман колыныц алды «Итжопнын.» кыркасына -шы- Fbin алып, шоктарыла бастады. Не icxen, не 6iTiprcH>o.epi- •не взлети де ан-тан калгандай болып, аатарылып тур. KipnUeft жынырылып макамына жолатпаган Игшк ау- лына тук дарыта алран жок. КолFa тускен Игшк ж1пт- xepiH Жуманнын кенш yiiiiH эрклм 6ip зекш калады. Ашусыз, ызасыз зекитш сыякты. Майдан даласын бакылап турган eKi жакгык да ке- 3iiie ыегер еадд 6ip-aK айкас калып едЕ Манагы Булан- бамга Жуман жагыныц Супра/й дейгш балуан ж 1г1ri кездес.п' де. eKeyi онаша сипюлесш кеттк Эр тойда кездс- cin, кезек жырысып журген eKi балуан, Жуман мен Ип- лп<тщ бели жауып койып, вздьвзш щ намысыиа шабы- сыл Kerin ел-i. EKeyi eid жакты к колбасшысындай, eKi жактын да улкен yMir куткен адамдары . Бул eKi кол- лbin клпгысм тисе де ат устшде ам ан калу деген болган жок-ты. Кара uiOFbip ыдырап, ен д1 ананм-мынаны ак- дайишдай болган кезде, бул eKeyi 6 ip iH -6 ip i iздеп журш ксзлескендей ел.Е ол\\ аЙрыла ал май жур... Буланбай мен Cyripaai 6ipiH-6ipi таныраи жерден-ак карал умтылысып <?дi, алгашкы с!лтескенде-ак сойылда- ры шлрт-шурт сынып каллы. An>m ©Tic.in, кайтадан кар- сы Kcjiicin калранда, ыргай сапты бузау т!стер efceyiffiH аркасына да сарт-сурт еттЕ Bipecc он ж’актарынан, 6ipe- ое сол жактарынан карсы келш калы п, камшыны кайкая oepin алтсседЕ Ен. коркатындары 6ipinin 6ipi алдына т\\ cin кялуы сыякты, агып ©Tin кайта бурылып кедin карсы айкасады, тайынбай, жаскаибай айкасады. Квздер КЫП- КЫЗЫЛ... Тагы 6ip оралранда Суг?рэл1 к..а..м...ш. ысын келденен петел алып, он. колын бос алгаи екен. Бут ат устшея аударысудык б е л п а едЕ Буланбай мунысынан да та- пылки жок. Еид, тем.рдей келш ж армаскан ек! кол жа- r v n Z к ; Г л т ,КаТТЫ- е к п , н м е « к « л е ж а т к а н а г г а р д а т\\рып к а л л ы . А т т а р каикацдап т п з е л е р ж 6Y rin, а гаш ер- 98

лер ecKi тесектей сыкырлайды. Ш екеге шеке тиш, ку- лактар жулынып бара жаткандай. Тебппп каЛраида атта- ры зрен деп tarepi 6ip умытылады д а, тас тиелген арбаны жарка шырара алмай жаткандай, тэлттректеп кейш ш еп- недк Манадан ею балуаннын колдары бос журген кезш де ешк1'м булардын. манайына жакындаура бата алмап едь Боска кактыгыл калармыз деп корыккан. Еши ею ба- луан айкасып ескен шор акаштай болып, 6ipiH-6ipi ала алмай, 6ipiH-eH 6ipi айрыла да алмай, кайнасып калран шойындай болып cipecin калган кезжде, Жуман жары- нан жыйырма такты салт лап бердк Шылбырларын ше- ш!п алыпты. Буланбайдын, мойнына буралык тастап, бай- лап зкетуге келе жатыр. К,атерс1з, каушаз, вжет yfti- лщ келедк.. — Ж iберме, Cyripani, айрылма! — Байлал экетеЙ|'к бзлемдП — деп, icfn-Keyin, гуж!Л- дест келедк Агтарын еарт-сурт ге б ж т . колдарын шо- шацдатып, Буланбайдын. мойнына кыл шылбырларын тастай 'бастады. А\\уны кер!п турран И плж жарынын. ж Б rirrepi де лап койды. — Босат, босата тур! — дед! Cyripani Буланбайга. Bipiniu к03iн 6ipi кермесе де, Cyripaaim K «босата тур!» дегендег1 уншен Буланбай сескенген жок, алдаусыратуы мп деп ойланан да жок, босатып яибердк CyTipani де капы и богатый аллы. — Ойбай-ау, усгай турсан етп ! ■— О, не кылранык? — Енд1* кал ай байлап яламыз! — деп, келген Ж1г1т- тср саскал актам бастады. — 0 й, онкей екез! — дед1 C yripani ез ж1пттерш е.— ©гймнт aniM келмесе, Буланбай дай ж т т п мен оекдер- дей 1Ш*р:ктерге байлатып алушы ма ед1м! — деп, ен ер- шележ’п турка и 6ipeyiH камшымен тартып ж 1берш, аттыц бауырына Tycipai. Бетпе бег, колма-колдан басканын бзрш итпк, опа- сыздык деп бБпетш Cyripani ызага куйппп кеп'п, ез ж Б riTTcpin ш етш ен 6ip-6ip рана тартып калып, бесеу-ал- тауын ат баурына туардБ Kefi6ipeyi камшыдан ушып туседк кейб:реу| камшы таянып калганда атынан ез1* кылжыя кететш сыякты. Буланбай козралган жок. С у- поэлшгн v p r ерл!пне жаны риза болып, сол орнында гурыгт калды. 7 Л 'чрлпов ГГ. т. 97

Тасыр-тусыр таянып калган Игчл1К xcirnrepiKe Бул- ланбай да квлденендеп камшысын сш тедк — Кайтындар кешн! Буланбайдын алдын Kecin ете алмай олар да токта- ды. Ж1пттер у н а з наразылык. ж асап , шегше коймай, шоктарылып калып едк Буланбай «кайтындар дед1м гой!»— деп eidnuii акырранда, ж елд1 кунп когадай жа- пырылып кешн бурылды. Сол акырраннын, катты екпш! айдап экетт бара жаткандай, уйкы-туйкы, катты шапкы- ласып барады. Алшан жел1ст1 акжал курешмен Супрзл1 Буланбай- га оралып келд! де: — Енеши урайын, кедейдщ мандайына ею нар сый- ран ба! Касым болранша, досым болсац егтш, жатым болранша жакыным болсан егпн! Bip оен болмасан, осы елде колыцныц айызын кандырып уратын да 6ip ит ж ок екен рой! — деди Сезге олактау Буланбай, такпактанкырап кеткен Су- ripanire ез1ндей жауап кайтара алмай, сасынкырап ко- лып: — 1шге сен жарымасан, aFaFa мен кашан жарып ед1м? Куш боны камшыларанынды аранын. шапалары дер- м1н, будаи был ай Ш1М деп жур! — деди Аккошл СупрэлБ опырылып куларан жардай, б1ржо- ла кулап тусгп де: — Бауырым, Буланбай, сез осы болсын. Мэ, кам- шым, камшыады зкел! Мыкты болса, Иплж пен Жуман ездтез1 кырылыса берсш. Екеу1м1здщ 6ip-6ip атымызра жетпсй жаткан жер ж о к ,~ д ед Е К езш е жас кел'т, дау- сы Д1*р1лдеп тур — Ендсше кайкайып каз1р тартайы к аулымызга. Кор- cin туге! — дед\\ Буланбай. Осыдан баска соз жок, ею ер ж пчт камшыларьш ауыс- тырып алысты да, exi айрылып ж ур е бердт Енд1бул кам- шылар ез иелершщ денесше тимеске тшсп едк.. Cyripajii м»ен Буланбайдын, уйлерш е каитып кеткенЕ жауласып отырган ею жактын, екеуш е де катты батып едЕ Бул куше д е т п п казак доетуршде ж о к 6ip м!незд1н тапа- тал тусто атой бергенше Иплж те катты ryiicirin калды. Елдщ есю асаулыты емее. жана 6ip асаулык сыякты ке- Р1НД1. J сак Иплш жбаi6спepаoдfыti:K.. Устатып алдырайык! — дегендерге, у9 96

— Dip жерше ката тшп, жараланы п калмады ма екен 03i? Соны рана бйлщдер, — дедк— Ж ум ы с уакыты рой, кв- лж 61'рдеме керек болса, уялмасын ала кетсж... Содан сон И гш к касында отырран аксакал*билер1не карап: — Майданы осымен тыныстаса, Жумекене барып кай- тындар... Ор неге 03ip жайымды айтып, тындырып келсе- Ц1зд$р екен... Орыстын вюмше ерем^з жете бермейдк к а з а ­ ки жолдын. кайсысына болса да салрыласарым жок, — дед!. Куренквз кожаны орталарына алып, 6ip топ Kopi-кур- так жакындай бергенде, Жуман тобынын катты дагда- рып отырран кез! едк Ортасы ойыскан улкен топ 6ipiHe- 6ipi наразы, керюлдесе бастаран. — Букпадан адам сыякты тутас женелш едж, тап ауылга жакындаранда еш бвлшш, быт-шыт болганымыз- га kjm айыпты осы? — Kiw бел in экетсе, сол айыпты да! — Сол KiM деп сурап отырмын Foft мен! — Е, оны ит б1ле ме... — Алдымда 6ip ала атты кетin бара жатыр едк сол жагына карай о да бурыла берд1, онын артыиан мен де бурылдым... Енд1 карасам, кез келгенд! карып тастап, Ьуланбай кел in калыпты.... . — Атын cypiHin Kerri де кулап калдын? — Не, атым cypiHin Kerri де, омаката келш кулара- ным... Ор ж ерде осындай наразылык, ыпп-карыс тутанып жаткам кезiне, арага журуийлер келдк — Аосал аумагалайкум... — Уагалайкум ассалам... — Салаумаликум... Салаумаликум. — Ол1к салам... Салаумаликум, o.niк салам... — Е Ж ум еке, мал-жан, бала-шаганыз тугел аман ба? — UJyKip аллага, аман... ©з ушилнлз де есен бе, тугел? — Ауыл-аймак, ел-журт Teric есеншкте ме? — Teric есен, Кожеке... Отырмыз алла деп... — Ит-кустан, одан'будан хал ас боллыныздар ма? — LUyKip, Кожеке... 0зщ 1здп1 ‘журген жерлерниз де аманшылыкта ма екен?.. — Ш укip, Жумеке, шуюр... Кепей бэйбшешн, деш - карны сау ма?.. 99

— Cay... ©зпизд1Н де бэйбшенлз Kyii.ii ме?.. — Куйл^-куйл!, Жумеке... К.елш-кешшк, бала-шагалпр есен foA? — Been, Кожеке... — Aypv-сыркау, ел1м-жтмнен тугел есеназдер ме? Кожаный. Keui.ii уш>н аллалап отырган Жумекен бул жолы: — Кудай деп отырмыз,— дей еалды. — Ш ы к к а н iubiFbiH жок па? — Жок.... — Ендл «Кожекесш» де коепаи Kerri... Ken сэлемдес.улер, узак амандасулар eiui рана кыс- кара бастады. Дуние жузшде казактан узак амандаеа- тын ел кемде-кем-ак. болар. Ocipece, осындай дау-жан- жалдыц арасында журетшдер езт-созып, rinri узак. амандасады. Мал-жан, ауру-сыркау, иг-куска дейш кал- дырмай сурасады. Келген жерйин кандай кабакпен отыр- Fanын да осы амандасу уетжде болжасып калады. К ел­ ген жумысынныц жайын ангарту уиин Де жапсарлас 6ip амандык сурау керек... Кожекен, осыны ескерш: — Тыныштык па, afueyip?.. — дедь Бул сурауды манадан кутш отырган Жуман бай шап- шып туст1: ~ Кайдан тыныштык болушы ед1, Tonipi деген. Кер- мей*пз бе, eni жоинын арасында ер-токымын бауырьша алып, неше ат шапкылап жур эне!.. Канша адамды туйе- те тендеп, ауылра жвнелтш жатырмыз!.. Кырылысып ты- натын болдык к о й !— дедк — Ж ауластыру жаушыдан, елдесгпру елшшен деп атац казак айткандай, ара агайын eni жарына да адал C03i\\ti3;ii айтып, достык бшд1ргел* келдж, — дед1 Коже­ кен. Содан кейш, бул елд1н аттап ©те алмайтын кыркала- рына тартып, алла айналаеындагы 6ip хикметтерге ой- ыеты: Ис, Ж ум еке, кандаи тыныштык болушы ед*1, деп дурыс антасыз... Заман бузылгалы келедк Былтыр кун 1 утылды. Алдыцры жылы ай тутылып едЕ Куйрыкты жул- дыз болса мынау, ор тунде твбеге шыгып алады да 6ip козгалмайды. Кете ме десен кун сайын жакындай ту- сед?. Туркстан Ш эрттеп Кал макан KasiperriH сьшраты зыираттан шырып калыпты дейдЕ Тырнактары ескен, с.ыирактпры кап-кара болып кунге куплен... Еслам кауы- мы ондг М ухаммет пайрамбарымыздын каб1ршен ун т ы - too

Fa ма леп кауып етеди. — дедк Куш -туш осыган кайгы- рып жургендей ауыр куйзелш айтты. — Лпыр-ау, ол кандай у н болFaиы ? — дед*1, Ж ум ан- ныц он Ti3ec?n баса отырран ан к ау шал. — Кысылраннан шыгат та!.. Ьсздш осы кунамсз окая да батпай жатыр дейм'юц! — леп, Жумекон оны тойта- рып тасталы. Назады адамнын ерк-ел inn icieri, адуындац- кырап KeiueHin ангармай epcipeit айтты. — Ж<ж, Жумеке,— дедк Кожекен жумсак к а п а ,— кысылгамнян лемешз, кайгыргаянан дешз... — Кайгырганнан деген курсырын ауызга г\\тсе койып жатыр ма, кыйналганкаи дегендепм кой...—дед] Ж ум е- кен, ага г кетксиш тусш:п, абыржый бзстап. — 11к:ими, — дед|' Кожекен,— оган да батпай жатыр дсм.\\псш лей кермсшз будан былай... Пайгамбарымызга дет'з... Ор таязлыц тубе KepiHin ж аталм , apfiip ry6i KepiHin жагкан су л а гаяз... Жумокск дш ж;и ына гаяздыгын бср- жолл кар се Tin алды да, enai козе' бажырайып, доит леп ошрмн кплды. Енд| оны Кожекеи до алдына салься а;и»ш, гонгактпя 'Гмчгпы.тлитып зйлап ж-->нелш едк Omepin ппй- га.мблрдьш пуле г: \\пз, казакка ;iin умрете колгон устаз- быз доп гуоп ен н Кожекск кара жаиу Жуманяы бодма- 'иыДсш О;,* • | рп; I imi и.еды да. опекай лдимыннын unpin- де кунак бар дегенге моныилаткалы келедк Игкпк •ыдыидп бурней KiiitiruK кожекон, мина тоша мпйманда- jb'.’i Л|п-а|>{кипда oi ирг.пиардыц unpin до жамкан. !n баска каг ып, жасканлмрып тяс- гап слыр. Ж ар гак шалбарыныц ауы капырланып, ызпа бауы салбы рак, журсс:т.*н отыргян б реуге: — 1-й. И1кс усам, журоннен отырглн нец, сакнлды басл-тмо к!., -дон тастади. lin;xi ГнреулЫ насыбай а сын жм: камин Knpin калым: - О н муки ормстыц катыпларм сарып шыгаряты- ! бы М унисы rinri кип аламдарды тукыртып к о т . Осынлайлан ом ip боны ыгысып ад<-ттеи- ген оллрдык яйналасындагы кип налам, налам липки он кокндоп кнр n m i кожада н б!ржпла жасканып та, жпемп га каллы. Осылая орк1*млерд|‘ дс агяш-жагалтяйлап а.п.ш, Кожокоя жси'пп'тмоп И пл1к сопн жеткпе басталы. Онь: ляпа агайьпшык ж анаш ир corn CTin жетккздк Ляс ынд.-i: 10!