Ғабит Мүсрепов-Тандамалы шығармалыры 3 томдық Е-244

— Б ас к а з ыианык! емес пе?.. К а т а н кесем, кайда к,оям десен де еркш б1лсш, терем... Байжанныц ыгыспай да ыктамай койганына Соколов енд1‘ а ш ула н а басгады. Басьш атша ш улгы п, магнасыз ыржынып, торе biRFaiibnia карай ыктай беретш кулшы* л ы к м :нез KepceTyi керек едп С н ы icrerici келмеген Бай* ж ан бз'р кай сарлы кка б ел б а й л а га н сыякгы. — Сен, кой кылжакты!.. Кымбатка тусщ журер! — дед!* С ок олов , барынш а к а та л унм*ен.— в л 'р ж айтпаймын деп к о л койды н сен. К оне, ш ы ны цды айт, уш цде неше рет ж ы йналы с болды ? Ш ыныцды айт!.. — Ж ы йналы с деген немене? С ъезд бе?.. Ондайлы болы стан сурамайгы н ба едГ?— д ед 1 Байжан, онысынан да biFbica кой май. К а за к даласы нда болы с-билердгн съезш ен баска бас к осу деген д! eciTin. 6!лш кермеген Байж анны н жыйналыс дегенге тусш е алмай калганы шыны да едк Онысына калтары сы мен жалтарысы да косылыгт отыр.... — Сен Tycinin оты рсы н!— дед1 Соколов. — TyciHin отырсын! Сен{н уйзнде орыс ж умы скерлер1 неше рет жыйналыс жасады? — И, орыс ж умыскерлер! лейсш бе?.. К азак ондайды саиамайды. Уйше кыс боны канша конак кол in, кеткешн есепгеп огыру у я г воланы. Ол, жопе кай 6ip кон а к? К еледп кеп болса — шай пнедк ауыз уйде шылым 'тар- 7ады, жылынады... Оты рады , кетед]'... — О л а р не сейлесетгн ед/?.. — дед? Соколов, Байжан- ньш жауабын «оры с ж умыскеолер: vffine кеп жыйнала- тьш од!» деп жазып болганнан kchih. — Орыс пен орыс езара сойл.есш отырганда оны казак калай ryciiieni? К а за к пен казак се плес in кеткенде орыс та тусш бснш емес пе? — дед! Байжан. — Кебж есе, елец айтысып отыраплн... — Каидай елендср?.. — Ж аксы елен д ер... — Ж аксы скстпн кайлаи би;д!и? — Он|‘ ж аксы . К ей де кун булттаны п, боран б о л ар- лай... д я уы л гетер in in, тещ з ш айкалгандай б ол алы. К ей­ де ж асы л ж айкалган ж аз, жас баданын кулген ’ндей, кутактап. аималап. еркелеп... — деп, ойын жетк1зе алмай гоктады Байжан. Д ауы л. боран, т е т з дегенлepni каба- пьиг ттггрп дауы сы н гужит л е т т , бар деи ес!н е окыс кы йм ы лдар 6epin Kepcerin e;u ж аз, ж ас б а л а , ай м ала п,

сркелеп дегсн угы ны старды , о з :.н сыипап, жылмыйып керсетп. Боран, бала дсген сыякды еамджтер болмаса, еткгпк жагы тугелге жакын кыймылмен керсетьгт едк в лек мен эн дегенде тврелерге жакпайтын куна болады деп бьлмейтш Байжан, бул ж ерде 6 ipa3 артык кетш калганын байкаган жок. — «Ж анж алра шакыратын влендер айтады екен» деп жазды Соколов. — Кйтап окыйтын ба ед1? — Окыйтын... — К,андай кггаптар?.. —* Kapa3Fa ж азылран кпдптар... - - Басылран штаптар ма, кол жазба ма? — М вр!н KBprCHiм ж ок, — дед{ Байжан, орысш а ба- еы лган деген мен мер деген сезд1 шатас угынып. — К о л ж азба м та лта р д ы окыйды ек<ен...— деп жазды Соколов. Эн салу, елец айту, ютап оку сыякты нарселер казак арасы ида си рек кездесетш, ардакталатын касиеттер болгандыктан, Соколов та солай керетш шыгар деп, Бай­ жан уй)’не кел in журетш жумыскерлерд1 мактау уш iн бул жактарынан тартьшбап едк Бул казактан оны кутпеген Соколов ара-тура танданып койып отырып, кеп нэрсе- лерд1 жазып алды. ¥ зак жазып, саусактары талып, аркасы у й ы т н д а й б о лга н сон., С околов ж азуды токха- гыл керьле 6epin: — М олодей. Кепт! KepinciH... Акы лды адам екен* сiн! — деп Байжанды иыкка какканда гана Байжекен «О й бой, оттап кой га н екенмш гой !» дед1 imineH. — О йбай-ау, 6i3 ш таптан не TyciHCMi3 ?,. Хат таны- маймыз, орысша бктмейм^з... Н е окыйтыидзрын б1лмейд1 деп жазыцыз... — деп Байжан кайта тол куга бет а льт ел!, Соколов огаи: — Бармагынды бас! — дед!, жазгандарын алдына карай жакындатып. Балауы з жагып алгандай май табан бас барм лк кагаз б е л не тагы да баттыйды... Байжан бул тун! уйктай алмай шыкты. А з тыныштап жатады да екжпл жагына аунап туеш: — Эй, оттаган Б айж ан! — дсйд1 e3iHe G3i. — Ошешн- де кандай акылдысын, торе алдына барганда абдырай- С;.1н да каласы н!.. С о л тереге ж аксы керш ш к а лу да отырды б:р буйршде. Ж умыскер бишараларды жамаи- [агыц келмесе де тере алдында канкан кагып нен бар *П Mvcpf'noa П. г. 353

ед/!.. Боран боп улып, бала боп еркелеп, аягында нт боп Ypreuinai байкамай калдын... Даракысын!.. Бул кездщ казары келденен кез керш калмаган кь:- лыктан кысылмаса керек едк Байжан олай емес, езше ез1 к.атты наразы болып, тан атканша куйшш шыкты. Кыястанып, кыныр сейлескел1 барып едк тере алдыя кер;и де ек1 ауыз сезге келмей кайкандай басгады. Ocipece, ол осынысына кынжылып жатыр. Кайсарып отырып калай кайкак карып калганын урына алмай ызаланды. Кыс боны араласып, достасып кеткен орыс адамдарына опасыздык ютед! ме, ез басы ушш каины уят болды, онын. мелшерш Байжан эз/р шамалаЙ алган жок. Б]*рак., ойларан сайын куд!‘п' ecin, бунай бастады. Журегшш 6ip бурышына шок тусш кзгкендей аунак- шыды. «Молодец?» д е п приставтын алаканымен кагып- к.аг-ып калган жеpi э л с 'ш -э л а н д у ы л д а п кетеп н сыяк- танды. [Н рд ем еш ! оттап коймасам, ол мен/ арка га каратын ба ед/ деп кушнед/. Бул кызым десе, ол папа деп кеткен Елизавета кез алдына келгенде Байжан тулабойы тугел ертенш бара жаткандай, жамылып жаткап керпеа'н аярымен cepnin Ж1‘берд1*. — Апактын экесьау, неге аунакшый бердт?.. Jepeci KypFbip 61'рдеме дед1 ме?.. — деген эйел/не, Байжан урыса жауап бердп — Байжан Омбы терелершщ алдын да керген! Бай- жанга не келуцп едЛ — дед/. @з уюне келе жаткан бэле-жаланыц ис/ байкалмаган сои эйел! сонымен тын- шырып та калды. Жерге тусш кеткен нерпою устерше карай тартты... Туннт калранын осымен етюзген Байжан Буланбай мен Алшагырдыц шахтадан шыгуларын асыра кутш ед). Казак, кез‘1 бул кезде кардыц каншасы калганы мен жердщ канша карайраиын кунде тугендеп турушы ея|’, Байжан оны да /стегсп жок. Ею кез! жабык шахтанын аузында болды. Желаз шуак кун казактын калгып кет- кенше кажымай карайтын 6ip кумары. Байжан бупн муны да ссзген жок. Ойында еткен тунп’ кунасш жуа алатьшдай 6ip жаксылык /здену барыи ангарды. Кандай жаксылык екенш айкындай алмай, езш e3i тындай кал- гандай, тына калды. Акырын басып, таякка суйешп, албарга карай келе жаткан Супрэл/ж керд/. Кешеден 6epi тоя тамактанып, 354

демалып калган С у п р э л ш щ аз рана eni Kipefthi д е­ ген скен. - - Ш оптщ ык. ж агы н а, кун ш ц кезш е отыр, — дсдл Б ай ж ан , онсыз д а солай карай келе ж атк ап С у п р у н го жылы свз айткысы келш. — Апак-ай, Супрэлп*е мсшц ::niгi\\iл.i экелш 6epuii, ж ам ы лы п отырсБш... Ойына келген ж аксы лы к еши айкындала да бас.тады... ]\\и!з уйге ш ырып, жер уйд1 осыларра 6ip ж ола босатып бору керек!.. Буланбай мен Алш агы р, Cyripojii — ym eyi гурсын. Кысылмай жыйналыстарын жасасын... Элендерш лйтсмн, ютаптарын окысыи... Соколовтыц куна керст:ш осылар болса, Байжан соныц ссесш карама-карсы кай- ыргысы келдн Ауы з уй о р ы с т а р д т болсын... Ойына келгенш асырыс орындайтьш одет1 бойынша Байж екен айгайга басып ж у р т , кшз уйд1 туске жакын г: к ripe де бастап едн —- IpreciH белдеулеп кем ... Ж е л ж а к сыртына сорым- !;ын тсрклерш уста! LLIenTi Keniprin турып тесе! К а р а ­ ганды ж ак , ею ртш т у р ы п !— деп, Б айж ан уй л'п'п жат- кян ойелдер мен А пакка кешн бер1лер буйрыктарын да берзи ж ур ... Туске тармаса тунп кезекпн. адамдары шахтадан ш ы га б астаган д а Б ай ж екец дедектеп солай карай кстгп. Б ар актар ы н а карай кетш бара ж агкан Буланбай мен Алпзарырра кол булгап, токтатып алды да: — Коресйш ер ме, эне, кш з уйге кеш ш шыктым... К ы скы уй д! бердз'м ссндсрге, сендер туры идар. Ондай- м ун дай л ар ы ц а келденсц кез болмайын деп, iiJbiFbiii кет- т5м... А у ы з уй оры стардж к не кы лам ы з лесе д е epiKTepi. Дурыс шыгар осы м ?— дед1 Байжан. — Е , онын ад ам ш ы л ы к,— д е /u Б ул ан б ай .— Б ал а -ш а - ра::ыц алрысынан кайгсын жаксылырыц. — А л, ендеше, кеппп келищер Ka3ip. Байжаннып м Iнез’.н бш еш н дер гой, онсыз дам ы л таб а алмайды. Б у л а н б а й аз ойланып калды да*. А лш агы р кошсш а з д щ уйге... Мен кеш пей-а к ко я иь;н. М еш ц орныма С у п р эл ! т у р сы н ,— дедк — Е , мен оны куады деп пе ен? — Ж о к -е , Б ай ж еке, мен мына ж 1п ттерд щ пишде б о л г а н ы м ж ен ... Солай болсын. Сен де екиелеме, мен де екпелемешн. Осы кезде коныраулы уш ат жеккен Соколов женеле nopiri ед1, женил т ар ан таск а ж е п л ге н уш семз'з торы ат 23* Збб

жолдыц шалшыгы мен балшш-ын жзи-жакда шашьгра- та шашып Акмола жолына Tycri. — Е, мынау кайтып бара ма? — дед! Буланбай. — Жок... Ат-арба Игыпктш скенш танымай турмь- сын?.. Ордабай болыска Kerin барады... Мунын айналя- т ал) кеп пе ifen калдым,— дед1 Байжан. — Ие, ceiii де шакыртты дел ед! кой? Не жумысы бар екен?.. — Байжанды уйше сыйкызбай журген де сол, аккл- дасайын леп ед1м... Мен айттыка суйеп, бэле болатын 61рдемелерд{ жазып алды ма деймш... К,айтер1мд1 б/ле алмай калдым... — д Ы Байжан. — Йемене, жауап алды ма? Байжан Соколовтын алкан жауабын тугел баяндаи келш: — Енд1* ею турл! ой келш тур... Бармакымды бала- уыздап басып ем... Ешюмге жауап бергемш жок деп, танып кетсем кайтер ед1?.. Болмаса, 'плмашсыз дэнеие- CI3 жауап алды, не жазып экеткевж ез1 бьпед!, макан таныстырган да жок, тусшд!рген де жок деп ояздын вз1- ие арыз б-срсем деймш... Эйтеу1’р, кек атгын 6ip арам repi бар ма деймш... дед! Байжан. — Йемене, кудпеп б;рдемелер сурап па ед1? Элде езщ б!рдемен1 былыктырып алдын ба?.. — Eneyi де бар ма, деймш... —- Солай ма?.. Ендеше, уйше бара бер... Кешке Андрей мен Елизаветаны алып 6ip сокармын... Адылда сармыз...— дед! Буланбай... Осымен эркайсысы ез женше Kerri... 3 Ауыр кыстыц аркака баткан ызкары эл! естершен нею коймаган Орал жумыскерлер'гне бул жакта да дал буппг/дей балбыракан шуак кун болар деген ой келмей- т]н де сд!. Толкьшданган жасыл дала кызылды-сарылы. к0ктЬ’п-куренд'| гулдерден моншак такынкандан жайдары да бейгллт, ерке кср!ледг. Ашык зекпр аспан бшктел кетксн. Жайын кырандар бикке шыркап алып, канат* тары» какпай жузш жур. Кекжиекте мухит толкыны сыяктаныгг, копарыла кулпыргаи буйра сагым ойнайды. 9лс1зл1к умтндей алыстан дэмелендгргп, умтылсан жет-

кмбей ойнайды. Акырын ескси .сам алда бетон 6ip нс ЖОК. М акта улпасыпдай ш яц хан ак. булттар шекс*13 квк лспан теш зш де жен!л гана жылжып барады. Ж асыл ду ffней! куш актай кулагысы келен идей, боз тор га йлар канатыи к-epin, жсргс кызыга карап, д !р 1л д ет т эн сада- ды. Кунге ш агылыскаи канаттары кандай жаросыр аса, Hii до сонлай жаркын, уз!лм ептш б;р узак жыр, жср бетше тугсл теп л ;п тургандай. Д а л а толы эн де ун... Вусанган ж е р д т кез;це кершбейтш мыц турл1 жан пслс[л тугел оянып, ун косып eMipre талпынатын сыяк- ;г,1. Ж ор бетш де тутаса ш ыккаи 01р шыц-шыц бар. Тал Ж1О0ктеп балбырагаи op6ip кок шоп он салып гурган- дай. К о к о н е 030*min епбойын ерлей бггксн курке-курке кершген куба талдар да, туп-туп тобылгы мен карагаи да дунпеге осы кок ж ам м лган куй:нде бупн тана пан­ да бол ря идай кызыктырады. /Тунис 6ip уйкысы капып ояпрпн жлс баладай балкыи д а ерке, к утиакт ау ынды, нскеупш! кутедк М айкуды к суынын бойында эр жерге топталыскан. or ж ак к ан , сыриай тарткан, елец айткан лдамдар Kopi- кедк K e 6 i ж ум ы с к ел т1 сыякты б^ренкей кершген ер- кектер. К ы згплдак терпен торт-бес эйел онашарак., кыоанда ж ур. Кызыл, я, кех орамгл бяйлаиган, нолдет- кен ак ж аул ык сальптгн эйел дер мкна кара-кошкыл топтьтц б:рден Cip ажары да, коз тартары да сыякты ед’1, олар белнкп кеткен сом сркектор тобы коаыркайланып каллы. Одем'! уйлескеи ашык. бояу сыякты эйел дауыс- ; арынан а п р ы л г ан сон эидер! 'де коиырлапып кеттк Bi- рак, жалпы кен:лд! ж урт оны тез ескерген жок. Bipinefc oipi туып жаткаппай ез'шен ©3 i онай жалпасып кетш ж аткан эн мен еден узьзмедк Бупн бу.тардын салган o^Tcpi де кендлд! едк Кыс боны барактарда ест'ыетш эндерде мунды 6ip сагыныш сазы болатыи-ды. Кен далаиы, таза самалды, орманды, eriiHTi, суды сагынатын журт питый 6ip мунды эндер салатьш. М у н уялап камыккан кензлдк сол мунды ай- тып актаратын. тегin тазаптатьш мунды* эндер тана босота алалы. Кешл Kipi. айтсан гана кетед1. Жабыркау ход!л куагтыгл куйiне ашпайды ecirii-i. Буп'н сол кен дала мен epxfii ескен самалга шыккан кун1 кеш'лд! эн­ дер ©3!нег* 031 келiп орала берд!’. Кейде орыс эндер! мен казак эндер! араласа шыгады. Казак этн салатын Кунзила мен Жубай. О р ы с эйелдер! гул repin журсе, 357

ол eneyj икашаланып адып, 61р шыркау он салып отыр. — ЬШрк.’и, мынау кек маиса кыркаларда шуба ртыа жайылып жылкын жатар ма едП— дои кояды осы тол* та журген Банжекен... ©зен жагасылда жургеи езппн бсс-алты жилдысы мынау кец жерге, тым олкы кер1нед?. Улкен жолмен узак шубалган туйс Kcpyeiii erin б;:- рады. Алды apFbi кабанда асылын бара жатса, арты ani узын, кейш жаткандай сезгледк Бул оннан, жыйырма* дан п'з|‘лген коныраулы керуен И гш к Kipeci. Маса-соиа кабындап кетпей турып Кызылжарга таты dipep каты- насып калгалы жвиелт1лген. Таты да мындаран пут мыс экетш барады. Шудасы шубалган, коз кызылы ш ба- сылмаган, ызгармен тунерген жалбыр буралар бакы- рып-бакырып кояды. Конырау уш узимей жалрасып, шубалып кунпрлейдь Коныраулаткан туйел! ю р е , бу да даланыц жана 6ip квз тартары сыякты. Мыс тасып, кем1*р тасып, байлы т ы на б а н л ы к косып жатка и ю р е нес; бул жолы к о н ы р а у ы н тшн кебейттгк Улкеши-юшш жез коныраулар эртурл1 энге басып барады. Байлык данкын конырау ушмен де жайгысы келенн адамиын nine3i байкалады. ©зен бойындагы адамдар эидерш узш туйел! керуен- ге узак карап калды. Сырнай да токталды. Кеп н э р с £• лерд!' еске салатын конырау ушмен онай узiлice алмай. ocipece орыс жумыскерлер! узак карады. Туйе керуен: булардын кыс бойгы азабын акшага айналдыргалы Ke­ rin бара жатыр ед/. — ИгЫ к Kipeci! — дедь Байжан. Кызыга д а , мактай да айгты. 031* каз!’р езен жагасылда, жумыскерлердш ара- сында турса да ойы сол Kipere epin бара жаткандай ед:. Буланбай жымыйып Алшагыр мен Суп ролire иеп* мен Байжанды нускады да, узш п кеткен домбырасыи канта тартып Kerri. BipaK, домбыра ызыны конырау ушн басып та кете алмады, журттыц кешлш де онай аудара алмады. Ол 0Л1 Kyui тумаган босске едь.. Журттын nodi езен жагасында. Балактарын rypinin. биектерш сыбанып алып, элсш-элсш жуынады. Кыс бойы кустеш'п кеткен шрдш жуа берсен. кететийне так- данатындай, колдарына, п’зелерше узак карап турады... — Коне, Байжеке, imin ж 1бер... Кудай куа, сен ке- шеден 6epi imiriH келin жур!.. — деп Шило карт Бай- жанга стакан толы мелд1*реген арак усынды. — 0 й, мен штеймпг! -д еп , Байжан ыршып шепндк

*— I:u. :ш ... I;11кiг(. кел in ж ур , бл'лем... Ж ум ак ка бар сан да, там укк а барсан д а б!збен 6iprc бол псы ц, - - дсп Шило карт кысталайды. Ак-буйрат болвницасынан кеш е рана кел ген, ол1 ке- м-рге туспегон Ш ило карт аппак... Бег-аузындары бар- лык тамырлары кегсрш, ж у зш е тугсл кепл;ир рец бе- р;нт1. Коне, iin!.. Тоеыдгаи арактан безш с ineriiircHMeH... Байж екеннш сил аракты iniKici ксл1п ж ургеш де рас. Кумартып жур Tiini. Ei<i ж лбык. ш ахта ныи 6ipeyi 6iTKeHi нс арнап У ш а ­ ков кеше кешке той ж асап едк Сексен шамалы орыс жумыскерлер! гугел а р а к iiim де, к азак Ж1’пттер1 iuiKCH жок, от пен ш апга сал м ак салды . FSyrinri бершген жап- пай де.малыс та сол б т< ен ш ахтанын куанышыиан гуран мырзалык-ты. Кызып алган Уш аков жумысксрле- piiweH стакан какысып, елен айгысып, суГп'суге дейш барып ж урд! де, дол кайтарында: — Ракмет шздерге! Кыйын-ак. жагдайда шахганы fimpin берд1'цдер. Ертен жаппай демалыс берем. Д ала- га шыгындар, бой Korcpiiyiep. Арры куш алла деп ш ах- гака тусслпз. А л, о к т и л ш ахтаны ц тойында тары да осылай кездесеш к...— дед! де ж ур ш кеттк Ж умыскерлер курметпен коштасып калды. Сол тонга уйшпмен тугел шакырылрап Байжекен арактын казак бишеген 6ip касиеттерш коптен о езш т, кумартып журген адамша пикендерге жутына карап: — Там акты кызыл бурыштай куйд1р т кетедлау, дей- мкн!.. Саптанмыц адамды квш лденд1рш ж 16еретш 6ip- демес1 бар... З н е, кврем;.сш дер, iiiiKeH кандай, ннпеген кандай? — деп елендей 6epin едл Кысталауы KCJiicce, ксш с-ак imin салатын кенл» бар да. Байжекен каз'ф де без!не ш егш генмен, кез*1 усынган аракта, кызыкканнын сэз1н айтып тур: — К ош рдш мвп-малд1рш караш ы! Эйтеу;р, 6ip таза- даи ж асал ад ы рой дейм'ш... — деп кряды. Байжаннын. кулап туркан кулыкынын танып, Шило карт дол ойдагы жердей колкалап ж1берд1: — МенГмеи 6ipre iiuпесен, с е т и yftiiie келш мен де шай ш тей м ш . Келмесш демессц, im !— дед!. — О, кайтер дейсш, im, 6opiMi3 де imeMi3 эл1, — деп Буланбай да костады. — Кап, мына шал меж жецдБау, акыр!.. ОрыстЫ 359

дегеннен опык жеген жер!м жок!.. А л , Байжан кегп... ГПсмклда!..— деп, Байжексн аракты сылк-сылк жутты. Су сыякты анау суйык емес, каткылдау да кеб1р* леу екен... Ауызра салкындау тисе де, iniiHe ыстык коррасындан салмакты тидк Тамакты кырыи, екешп сыпыра кететж, алабуганьж куйрыгындай, тырнактылау кунрыгы бар сыяктанады... Гул терген эйелдср ©зсн жагасыпа карай оралыл келедк Жан-жакка бытырап кеткен жумыскерлер де кайгып келе жатыр. Манадан ар топтм бей-жай арзлап, калжын айтып жургеи Быков сырнайшынын касына кс- л т , журттыц жыйналуын нули турран сыякты. — Ал, коиыраулы керуен сырнай мен домбыраны белш кетш сд1’ рой, кайта ойналсын... Кешл кетерейш, елен айтайык... Билешк... — дед! Быков, жыйнала бас­ таFail жумыскерлерге. 9уел1* сырнай ырраладдап кетп... Д а л а л а жал гыз жас ак. кайык есетш едк К,ыскы суык желдсрден ай­ кала бутып, жанын сактаи калган жас кайык каз|'р мей]*р1*мд1‘ кушин кезшде жапырак тепп, сыланып тур... Купли жырлайык, улы кунд{ мадактайык. Кун барлык жанга б1рдсй ортак екенш жырлайык... Сырнай осыны айтып едк Жуаиды, жшшжел! кеп дауыстар езен бойын кушренте косылды. Еркектер! б1рыцрай, эйелдер1 б1рынгаЙ косылып, ка­ зак. «irirrepi де елен айтты. Казактык эйел! мен epKeri косылып елец айта алмайтынына Е л и завет а Быкова катты тадданып калды. Оиы угынылг туртаны д а осы ар а да сдк — Неге? Неге косылура болмайды? Тус1нд1р1шзии...— деп ол Алшагырга кадалды.—Ci3 e3iui3 де елещи жак- сы антасыз, ойелииз де солай екен. К,осылып айтура неге болмайды? — дедь •• Каздкта еркек пен эйел косылып эн салу жок... Dip жни mice, 6ip коцыр дауыс косылмай&ы б \\ з д е ...— легендi Алшагыр буралап арен тусшд1'рдк Еркек пен эйелдщ CKi сатыда туратыи хал шеи болар деп туйд1 Елизавета. Онысы дурыс та еди Гм'р кезде кеп дауыстар косарланып: Нид1* Елизавета Сергеевна айтсын... Еспмегел! eni жег! бол ып KCTTi. Андрей Быков окмсын,— десть Елизавета мен Андрей ез айтатмндарын кашли да ш

осы ила ft 6ip он салыш-аи» кандай ссбеппен бол с а д а бас куралган ж срлерде еппси кыстырып Ж1'беру1Ш едк Бу- riii жу.мысксрлерд1 дал ара алым ш ырып, ©лен айткызып кошлдерш котеруге жетектеген до сол екеуi. Dip уа- кытта елец окы, к!тап окы ден жумыскерлерлш жарма- сатындарын да жаксы бклетш. Екеу! де oaip, ойлаиып келгеи. Dyriiiri куншц бар магнасы д а осы екеуннц ок.ыйтыид яры ид а ед i. — Dyrin ulpiiiilii i<©pin отырган ж азды к ж аксы к у ­ ши мен орыстыц улы акыны П уш кикгс арнагым келе- ДК— дед! Елизавета. Одан ксГпн езш ш е ксзсктеспрш ал Fan гурде Пушкин елеидер!н окып кегп. Еналдымсн «OiGiprc» деген елегии окыды. Хат танымайтын кара жумыскерлер ©заря да сыгылыса rycin, ентелесш Ели- заветара да жакындап калыпты. Олец сырын тугел укпаса да дана сезлердш 61р туй ipiu Tycipin алар деп оплауга да болар емес. Кулакпен до, ауыздарымен де ты идагг, Tycin бара ж аткан соз болея кагып алуга кол- дары да 03ip отыргандай. Коп туеш еш деп, бултарыс- сыз. бултаксы з ж азы лган сез ой меи ж урекке ез?* де опав ciuin жатканы байкалады. 13о глубине Сибирских руд Храните гордое терпенье, Н е пропадет ваш скорбный труд И дум высокое стремленье... Оковы тяжкие падут. Темницы рухнут— и свобода Вас примет радостно у входа. И братья меч вам отдадут. Бостандык. дегенде Елизавета осы кек даланы кула- шын сермеп к ер сет т ед1, бугаулапы ц алыиар. капаста- рык кыйратылар легенде жерд1 тебипп те калды. Эуел1 жай бастап еди бара-бара ©3i де кызып кеткен сыякты. Слб'фдш каранты да тар кен укп р ш д е деген сезлер жумыскерлердщ ез жайларыи естерше салса, тем1р бу- раулар бузылады, капас кыйрайды деген сезлср жалпы Ресен халкы ны ц арманы емес пе, окай туешклш ой мен ж урекке ©3 i барып куйылып ж атыр. Осы арага *Ci6ip каторгасында журген акын Одоев- скикдш ж ауабы да кiрiп кеттЕ Ол Пушкинге: i3ri шектердш жалынды ызыны ж егп кулагымызга, колы- мыз кы лы ш ка умтылып едц амал кайсы, к!сен ?лек*п... Бграк жлныц тыныш болсын, бостяидьтк отын кайга ту­ зе?

тандырамыз, мсеинен кылыш сорьгп алып, патшаларра кундей курмреп шабуыл жасармыз... Халыктар куанып, демж 6ip алар, — дел жазыпты. Струн вещих пламенные звуки До слуха нашего дошли, К мечам рванулись наши руки, Но лишь оковы обрели... Мечи скуем мы из цепей И вновь зажжем огонь свободы? И с нею грянем на царей, — И радостно вздохнут кароды. Енд!* 6ip кезде патшаларра л агнат окып, кар шаш­ ка н елендер Kerri. Самовластительный злодей! * Тебя, твой трон я ненавижу, Твою погибель, смерть детей С жестокой радостью я вижу. Читают на твоем челе Печать проклятия народы, Ты ужас мира, стыд природы, Упрек ты богу на земле. — Мше сез!.. — Сшейткен екен!.. — десн Шило карттын айнала* сындары адамдар. — Осыдан кешн де елмед! ме екен? — Е, ор ан б у л с е з д е р ж е г п д е й М 1*сш! — Жбк, елдк.. Одан 6epi 6ipeyi емес, ymeyi влд|' патшалардын... Кудай казасынаи елген 6 ip e y i д е жок,— деп, Шило карг ез бьлгёшн журтка тус!*нд1*рш жатыр. — Ke3i\\ii3 бар, кермейд!, кулак естидк туешбейдп.. Осы жерде отырранымыз болмаса, бес белдщ астьшда жаткан казак та б1рдей, кез!ппз жаутандап отырран б:з- де б1рдей,— деп Буланбай iniiiieii налып отыр. Kypcinin те калды. Айнала караса, казак ж тгтерш ш бэр! де тук туешбеген, бейжай халде екен. Жалгыз-ак Байжан, Ал- шаныр, Байшепр жуздер1'нен кеше 1здер1 ацгарылады. Кырганнан кейш кайта тебендеп келе жаткан сары шаштарыныд арасыиан тер жылт-жылт етш Колбак 6ip- жола колрып к е п 'т ! Туе кере бастаган сыякты, ара* тура шытынып калып, тамсанып кояды. Елизавета ец тупке сактаган елецше кеигп. d y t n i ауыр халд1 айтып, одан кейш орю.мшн ойындары кар- гыс!л мен корin «айтып, алыс-жулыска шакырып, енд1

О'С! а с »лц «иггы и см с и тыиарын атакты дана акын- ниц газ: Mi n байллмакшы ед;. Аса 6ip жалынды журек- т;'ц гг-ок.1 f?:: гHim тугаи сол елецге кештЕ Товарищ, верь: взойдет она. З в езд а пленит ел iн е г о счастья, Гсссия вспрянет ото сна. II ьа обломках самовластья Напишут наши имена! Ж ол д ас, ссн кудистепбе! Таг; ссылай болады дей- д! гоп! — Я, куджтенбе денди — Ж олдас Депп’, о?.. — Пушкин нон арты к ж о л д ас болады деймйсш! Сонау алые заманда улы акьшныц гама аузы айта ал ар Ж ол д ас деген улы сев б у л тыкдауитыларга ерекше 6ip достык, туы скан ды к сезш ден едЕ И аданды к кагы каиша к ал и и болса да ж ал гы а осы сэздеп Henri ацга- рып, картан ж ум ы скерлер солкылдагт жгбердЕ Катерина Неволя бастады да, баскалары оган токтау айтам деп ea;icpi дс косылып Kerri. Элдсклмдер куш актасы п суйЕ cin те ж аты р... Елизаветапын ковдер! улкен махаббаттын отык ша- шады. Ты ндауш ы ларды к б о р т 6ip-6ip кушактап: — Кал ай? Бостандык бакытын сезшдщ бе? Ойына б1ржола куйылды м а ? — деп сураплсы келетж сыякты. 0 з жузшен бакыт уплсындап тургаидай. Кара шашты, кара коал! эйелде булан суду, булан нурлы адам бол- м«айтында Гг ко р :iieд i ж олд аста р ы на. Осыпдан бакытты 6ip еэг’п ц мэн-мэш еж е туеш е ал- магандыктаи ортактзеа да ал май отырган казак жумыс- керлер!кде аландау, ез мундарыи жекс-жеке ойлап ке­ ту дс бар едЕ Ш ахта ж актан ш абуылдап шыккан пар ат ж еплген арбаны да сол ар бурый кердЕ Артында де- легсйлен1п ш апкам ею салтатты д а керш дЕ Коцырау безсктсп, алыстаи-ак анбар шегш келед1 екен. — М ынау жан смсс... — Сактаиыддар... — дссш каллы жумыскерлер. Елизавета мен Андрей Быковтыц колтыктарындагы енд1 окылуга арналган кагаздары мен ютаптары колдан колка ©riii, аягында иыгы мен омырауын тугел ж ауы п кетксн мол ж аулы к киген Кунзиланын койнына idpin токтады. Сьтрнай кабыргасы ырсыйып канта ыргалап- 363

дап, Сытыраи отыра котке» жумыскерлер си 6ip ошмкы оигс косылып кетп*. Орыс онш о жср. бу жершен дом- бы ра ncpucciHC iViirr калып Булан бак отыр. А р б а д а гы таныс урядник Боткин боль:п шыкты да, салттагылардын. 6ipi кеудесшде алакандаЯ жез} жаркы- раган Ордабай болыстыц почтаза йы, Cipeyi Мусакай скен. — Быкова KiM? Быков кайсын?— дед1 Боткин, се* м/з декеамен арбадан тецкср:лш Tycin болгап соц. Rip колымси узын кыльииыи бушркче карай ысырып койды. — Быкова мен, — дед! Елизавета ак мацдайына ка­ рай гусе берген 6ip тулым кара шашын басымсп кеши cepnin тастап. Сол аягын аз гана i.irepi аттап, бар де- neciii жыйнап алды. Кандай сулу ед! деп оклады Боткин. — Быков мен, — деп Андрей турегелдк — Ояз начальнипшц атымен арбага мшулерад су* раймын, — дед!* Боткин. — Барар жер1*М1*з алые па? — деп сур а д ы Б ы к о в . ~ Акмола, — дед! Боткин. Жай ез|'нен ез1* танылды да, будан баска сураулар берктген ж ок. — Кайтем\\з; ofrreyip, 6ip коштасар куннен кутылмай- тын болсак, бугшпдей бакытты 6ip кунде коштасканы- мызра шук!рл1'к етелж... Бул жакта да осынша нур шашкан жаксы кундер барын мен журег'!ме берж сак- тармын. Кош болыкдар, жолдастар!.. — деп Елизавета эуел!* жалпы коштасгы да, одан кейш коршан калган журтпен колдасып коштасгы. К о п адамдар жыласып коштасып ж ат ир. Ocipece, Ж у б а й м ен К у п и л а куйрек еплш тур. Дауысгары да шыгып кетп*. — Неге буйтед*1? Осындай кызда не жазык бао екеи? Тук жазыгы жок. Кудай куа, мен к у а !— деп Баижан Dpi жылап, Dpi айгайлап ж1берд1*. — Корыкпа! Омбыга дейш куармын!.. — деп, Елизаветаны катты кушактап, макдайынан суйди Быков жумыскерлермен ynci3 гана колдасып, Миха- ило, Шило сыякты адамдарга гана кыска-кыска б1рдс*ме деп калатыны байкалады. Байшепр мен Алшагырга да соны анткан болу керек: — Енд|* 6opi сендерге карап калды... — дед!* Булан* байта. Ашык кок кездер!* одан да кепп* айтып тур. — Омы эл1* керерм1з, — дед1 Буланбай. Ойында не барын одан repi де аныгырак айтуга тыл жетпедк Арба жуpin кет*... Жазгытургы жайдары кун гол

калпында. Л цтарылып ар б ага каратам ж урт nipijiin к.ал- ды. А рбага урядник пен Елизавета катар отырынты да Быков кош ф дщ касына орналасыпты. Пар ат жолсыз даламен барактарта карам тартты. YAipLircH журттын ауыздары енд]* тана коз тал ып аш ул ы картыс айта бас- талы. Д умнел с eni нэрсе эуел!* урланып акырын баста- лып, артынан айгаймен аякталады . Bipeyi осындай кеп KapFucu д а, е к ш и п а коркымыш пен катер. П атш аларды оуел! opKi.M ез уйш де ле акы рын картайды. Bipey елшт!* де;снд} к:м болса да акырын ай гады. Эуел! эр ауы здан б у ­ дь] гы и, TicTeiiiri 1иыккан каргы стар iл езде тутанып кеткен оттай, 6ip кеудеден шыккан к}ж ш уге айналады. Ж уды - рыктар туш лш , кеп кездерден кек ушкындайды. Bipiiie oipi иык такасы п , сытылыскан ж ур т каз}р 6ip гана ойдыц уетшде тугае тур. Кьгмбат ei<i ж олдастары пьщ усталуы мунда калтандарды ц 6:pine-6ipiH ж акы ндас-ы ра кеткен сыякты. Боз торга й шырылын енд} еш кш ест ip емес... Эусл1* Ypnnicin бегелш к ал ган ж урт, пар ат барак- тарга бурылраннан кейш , ж олдастары н тары 6ip K©pin, тары 6ip кош тасы п калтысы келгендей, солай карай Aypivipeii козталдьГ. Эуел} тутас козталып еди енд} б iрi- нем 6ipi озып, бьггырап, ж алты здап барады. Ж астаул а- ры озып кет!пт} де, эйелдер узап кейш калган. К олбан да эйслдерд}и арасы н да керш едк.. Орта густа езш ен е з ’1 Шило карт, М ихайло Неволя, Б улан бай , Байш епрлер- дщ бастары косылып калды. Алш аты р мен Байж ан да вкшелес кслед} екен. — Моссатан!... Тал тусге ен ж аксы жолдастарымыз- дан айрылтанымыз б а ? — дед?' М ихаило Неволя. — Ол екеут оцай еле коймас... О ралар 6ip кезде! — Д0Д1* Шило. — Оралуын кут1п, отыра 6ере.\\пз дс онда? --- Колыцнан келер? не ендеш е? — Быков сатан не айтты кош тасканда? — Енд} 6opi сендерге карап калды, дед?. ^ — М аган да соны айтты ,— де/ц Буланбай. — Ол не деген} деп ойлады н?.. — Мен «Кенес» жайын айтты той деп туси ш м . — Эрине, еналды м ен«К енес» жайы. Сол «Кекестно» калган мушелер! бастыктарын устатанда карал отыра- мысыцдар?— дед1 Неволя наразы унмен. — Мен омы эл i керерипз деп к ал д ы м г—дед] Б у л а н - бай. Э65 .

— 0 ;i ие дегенш? Буланбай олдс Выковка айтып ж стш е алмаган ой* ын енд!' KGKipCK тусшд!рдк — Егер, дурыс дел тапсацдар Елизавета мен Аид* pefuu '6yriH туплен калдырмай босатуга бсхлады, — дед1 Буланбай.— Тун б!здш... Дала 61зд2к1... Карацгы тун мен дала... Нура еткел1 6ipey-aK. Калын талдар да б!здш... уш ж/'пт, eni аркан керек... Тастап ж1бердж, бгпп жатыр, колес урядник... Ат устшдеп алыс-жулысты басыиаи кеп епсгзген Буланбайдын кез алдына кал ай кыймылдары да кеде калган сыякты. Салтатпен 6ip айкаска к1руд1* сагынып калгандай кумартып та кетп. Шфкш, Cyripani екеум!з болар ма едж дел, айнала к а р а н ы п ед/', ол ол! тыцай* маран, эйелдерден де кейш келед! екен. — Как? Так/..— дед! Б у л а н б а й , ж а н а гы о и ы н аяктап болт/шан к е й ш . Енд/ бул топ т окы ран берд/. Кол юке кумары жок Шило карт басын шайкап: — Е к е у г е ушеу косылып колга туссендер, кайтем/’з? Оиын артыиан ондар косакталып журмсс ле? — дедi. — Аты бар адам колга гусе ме? Alecтей былкылда- га if б/р урядникке ме? - - Касындагыларын кайтесш? —.Е , оларын коя тур... Bipeyi поштавай, oipeyi Му- сакай... Екеу/’нде 6ip лактын каукары жок, 6ip акыр- ранымнан калмайды, — дсд{ Буланбай. — Босатамыз деп icTepiif ауырлатып алсак калай болады? — дед/' Михаиле Неволя. — Ауырлаганда Ct6ip fob айдар жер/\\ Онсыз да 6errepi сол Ci6ip болар... — деп, Шило карт босагаи ынгай керсегп. Ой алысы'на шоркак адамдар кол юке оцай кенбек. Ойлангандай, 6ipiHe 6ipi токтам салгандай болып аз рана акылдасты да, Буланбайдын ойына oapi де косылды. — Ал, e«Ai ат керек... — дед1 Буланбай Байжапт карал. Осы адамдардын барлык тарткан азап бсйнеттер1не себеп болган мешц Карагандыиы сатканым деп ойлайтын Байжан лишен Елизаветаны Катты а я п :— Ай, обалыд менin мойнымда кетед1-ау! — дел келе жатыр едк Сол ойын ешп жасыра алмадьп — 1шкен-жегешм керем болып, алганым акырет/'м* мен кетк/р, неге рана сатыл ем Карага/гдь/i/F»/... Кысты* 366

к ут кырылып кеде ж аткандары и д а керш ем;.. Ннд. м:пе, туга и кызы.мдаГ; болы it кеткеп, карлыгаштаЙ Fa- на сорлы баланм ц усталгапыи д а кер;им-ау!.. — дедг Казше ж ас альт, камыгыл аитты. — Сен сатпасац, Караганды мен Ак-буйрат зауыты салынбас па ед1? Айтпа, жок» свздк Куш* жеткен балл кушснбсссц де туады. Кеапр мои мыстыц туар кун! жет- ксн окон, мыц И г ш к , ек; мыц Б аи ж ан басып отырса да туады. Тулы, Mine! © ю нсрщ кеп пс, куанарын кеп пе, оны э л i кейш к&рерлпз... Селен баскада ат ж ок. Б1з осы сайда калай ы к, аттарыцды окел .- -д е д з Булаибай. — 0 3 1 М де барам , — дед1* Б аи ж ан . — Е , жур. Аркан, сойылдзрмнлм умытпа. Баижан кырда -жургеи аттарына ксгп де, езгелёр! К1*м баратынын акы лдасты. Б улан б ап , Михаило Неволя, Байш епр, Б аи ж ан тертеуш е токтасты. Баскалары на ат жетпейдг Ж олдастары ны н ж ан кы яр !ске бел байлагап- дарына ж ол бол сын айтып, Ш ило карг та баранка кайтты. — Kici eaiwi болмасын... Танылып калмацдяр... Ертен танертец тесектерпшен табы лы ц дар,— дегеи бата берд! Шило. — Сен б!зге 6ip-ei\\i кайла ж етю зш бер... Т е з !— де- Ai Неволя ж ан а Fana осы арата жеткен ойелше. Ер- кектердщ б|‘рдсмеге бел байлагандарын сон ада йдан туснпи ксле ж атк ап Катерина неге деп cypaFan жок, тез! рек басып уза и бердь.. Колдарына к ак сойыл, канж ыгаларьш да 6ip-6ip кыл аркан, -у ш салтатты сайляуды ©рлеп, Н ура еткслш с карай тетемен тартып ель Та-кымына кайласыи кысты- рып .алып, ж айдак мшген М ихайло Неволя аз гана кей- in кет1п барады. Б аракта едэ}пр айналып, Быковтардын барды-жокты норселерш де артып алган пар атты арба 6ip кыркадан асып тускенш е булар тасада бакы- лап гурды да, одан кеГпн бегелген жок. Урядниктш алдына шырыи алуна катты ж урш кстть Кун енкешп, коленке бойы бес есе узарган кез ед». Усак пп’ркейлер мен м азац сар м аса д а енд! рана бьл:пе бастады. Кептен ат устш сагынран Буланбап ок боны алда кетш барады. Ceni.MAi ат та сопью* астында. Ты- мак кулактары н тур in алып, са к ж у р 1сш келедь Узамай конырау даусы 6ip кыр астында кейш ссп'лдк — Аналар еткелге кештетш жетсе, TiiiTi кызык бо- 367

лзр ед!, — дед! Ьайшепр, дабыр естьимейтшден, кара кершбейгшдей жерге узап шыгып алганнан кей!п... Бу­ гаи дейш 6opi де уназ келе жагкан. — Кештстш емес, тунделспп жегед!, — дед1 жер жайын бкнетш Байжан.— Бул екi ара кеп жер... Атта- ры орщеп келе жаткандай екен... ОрдабаЙдш ме дел калдым... 0 3 iMi3 де кун бата-ак жетерм!з... — 'Галди откелдон баска жердсн ©те алманды рой?— дсп сурады Буланбай. — Кайда ете алсынЕ. Талдыдан баска жер еткел бермейдк Журттыц жайлаура шыра алмай отырганы да содан,— де;и Байжан. . — Онда, Байжеке, сен сол макайра кез байланбай жетш, жолдыц бурак бултарысымен талы калык ке- леглг 6epri жар кабактыц астын байкай бероек кай* тед1? — дед1* 13у.танбай. — Е, болсын. Осыдан кешп калай кыймылдайтындарын rycifficin алды да, Байжан кок жоргамен каскыр-шокакка салып, i.irepi асыи к е т . ©згелер] коцырау дауысыная да кулак узбей, акда-санда тосып алып, баяу журш отырды. Бер- г: кабагы калы к шилеугг, жардын асгы тырылыса бггкен калык тал, сондыктан да Талды атанган еткелге булар куя баткан сон жетл\\ Кок жамылган калыц тал буйраланып, коюланып кеткен екен... Жазрытургы тунн?к жумсак карангылыны коюлана баста ганда коиырауы баяу ш ы л д ы р я а г а н пар атгы а р б а д а Нурага карай жакынлай 6cpin ед/. Су нсГи сезшген аттар азырак сергек жур!п кеттн Арбанын eni жагынан катарласкан ек! салт маса карумен мазасы кетin келе- дн Ек\\ копыи артына кайырыл к1с.ендеп тастакан Бы- ковтын маса KaFyra да шамасы жок, OF2H коиган ма­ саларды анда-санда Елизавета жел<пш кояды. Kicenniii шынжьгрын дол ортасынап томен басып кораптык тем!р жактауына тагы 6ip юсенмен бекпчп койыпты. Елиза- всгаиын капы бос. Касындагыларынаи ептеи кауыпте- н:п те келе жаткан урядник Боткин ер-ортаны болтан адамныц акылын айтыл келе жатыр... — Осындай icrep/ii мен Tinri тусжбеймш... — деГш Боткин, туткыидарра тары да 6ip байсалды 61'рдемелер айтуга ыкрайланып. — С1з ешуакыгга тусшбейЫз... Одан ум1т етпеш’з... Бекер домсленеа’з,— дейд1 OFaH Елизавета. Манадан 363

чыжындараиы к^ларык кажытын келе жаткан урядник псымем токталар ма екен леи, ик ж ауап Комырнды. Liici т у т ы пра орта к акы л айткы сы кеде, бос. гасан урядник касы п да OTMpFai* эиелдш ж у г с ’ Ч\".* м!исз кор- cerin калганы и а ж э б 1р л с п т , с е зд щ C c iu е»»д; соган аударды: --- Ж а п -ж а с ойелсЯз... C i3 бул дуниеле кпклай кейю лер;бм депс1*з?.. Кудай бклед!— эке-ш еигс!ш л о т а м ы н п салым 0с:рд1* С1здк Окытты да тэрбиеледк Емким сок.- гыкпан. донец© етпей, калай ж ауы гы п к е т т и т ? Ж эне ьнмге досеш зп н ?.. Колдары цпан не келед1 сепдерд1ц?.. Гап мына сар м асасы и д ар сендер, карып х а д д ы ц — ©л- ai, — деп Боткин дол мурныныц уш ы на кадалган сар- елсаны алацаиымен шап етк1зш калып ед1, маса сыты- дыл шы 1-ып ам ан Kerri. М урны ш ыцыллап туш к:р ш /Kiocpr.i... — М ы салы , мен ж а у м ы н ба селдерге? Ж ох., орине... Б :р а к , Mine, де:п сау, ж у м ы с 1'стей алатын ад ам - дм шеенлеп алуга тура келд!. Онсыз бол манды! © зщ е •чоу;п... Мен 6ip опы к жен, он ж ы л екш ген ш бар... Осы ху д а л «гга д а соныц салдары нан ауысып Kerriм. Ж а с болеа eir.il кслш калды... Ал кулан кетпешз, ж ардан тус-е бастал ы к. А лды мыз взен... К е з л ш г е абай болыныз, кал и н тал д ы ц арасымен етем *13 ка:пр... Тура келш , кв- .хнс осып ж !б ер еп 1н бар... — деп, 6ip колымен к©зш кал кал ап, 6ip колымен корапты ц тем ip ж актауы н ан уст ап, ж аскан а бергенде, алдмкры жактам дуб!рлете шауып, кы акуласы п келе жаткан кеп адамныц дауысын eciiizii. — Умтыл! Умтыл! — Ж ау, жау!.. — Ора, куткарм а! — дескен к азак дауыстарыныд не айткандармна Боткин Tycinren ж ок. E xi салт сержтерБ ш'д кей:н кар ай ж ал т бурылып, ур а женелгендерш ан- лап калды. Сойылдарын иыхтарына кайырып салып, енкейе ш ап к аи exi салт арба касы нан д уа р л е тш ©Tin, к аш к ан д ар д ы куыгт экCTTi. А гатай лакан, жалынран да- уыстар шьгктьг, ж ар кабакта тана, ж акын есплдк.. ♦ __А йда, а й д а ! — деуге гана (камасы келд| Боткнн- н!н. Ы п -ы сты к кы л аркан мойнын ысып, кыркып бара жатканмн 6ip с е з:н т едк вид! абайлананша жерде домаланып жатканын кордк Тем(рдеи пзе желкесшен ба­ сы п, екч колын сындыра буран, аркасы н а кайырып жатыр. Уза май exi к у и т кол колтыгынан етш алды да 2-1 .^ycptftron П т. 369

жслксден келin аикасын, урядпиктж тумсырын дек жал Fa нукып-нукып к»алды. Боткин едим деп ойлады. Айкай-шудан ата женелген пар атты Михаило Не­ воля ауыздыкпен жетектеп алып, бурый апарып талга килпшрш токтатып едк Аттар аз i апа жулкынды да, куши’ колдан булк сте алмай, Д1‘р-д1р епп токтап кал­ лы. Kemip Kiri г божыны тастан 6epin, cexipin туст«: де, калыц таддыц арасына карай зытып кеттп Колы артьш- да К!сеидеул1 отырган Быков аз-ак. ушып кетпен каллы да, шалкалап келin арбаныц iuiiHe кулап тустп — Андрей.1.. TipiMciHAep? — депен Михаило Неволя* HiK дауыеы шыкты. — Дядя Михаило!..— деп калды Елизавета. Быков жымыйды да ундемедк --- Токтай турыддар... Oyecii аттарды босатып алай- ын... — деп Неволя алденелерд/ узш, сыпдырып, куба талдарды аюдай жапырып, ат-арбаны жолга шыгарды. Аттарды жетелеп алып, tarepipeic апарып талга бай- лага н сок: — Енд1, Елизавета Сергеевна урса берииз... Bis осы- лай уйрардык,— дсд1*, арбадагылардыц касына кел in.— Егер, дурыс болмай шыкса, жол Miне алларыкда жатыр, урядниктерпии кастарыца канта отыргызып берем1г... — Урядникп'к калтасыиан кюешпк ккчт1н тауып экелнпз,— дед! Елизавета акырын рана. Михаило Нево­ ля жолмен кешн жупрш кеги. — Енд! кайтеш'з?— дед! Быков Елизавегага карал. — Бостандыкты 6i3re алтын табакка салып экелш беретш еишм жок. К,ай турде босансан да, оный, атм бостандык болады, — дед1 Елизавета. Арт жактан дуарлетш аттылар келе жатыр. Тал арасында ыцырсыган Боткиннщ yni бшнед!. Жарылын сьшгаи жас aFaiu ьшгкыирандай болады. Баска 6ip ды- быс жок... Арбага Буланбай мен Михаило Неволя 6ipre келдк Ат Kiceni оп-оцай ашылды. — KiceH деген осындай болады екен гой... — дед1 Быков, уйып калган иыктарын жазып, кершп жатып. Exi ат жетелеп алран Байжан мен Байшепр де осы арага келш токтады. Андрей мен Елизавета бэрш!к де колын кысты... — Кызым!.. Елиза!.. — Тс-с... 370

- ©зеншн, аржакына ©Tin алайык... Сонда сеилссер- v з , — деда Буланбай. Осыпы Capi де макулдады. взенпеи втш , жолдан да сдэунр жер бурылыи шык- каннан кей!н, 6opi де ат пей арбадаи т\\тел жсрге туе!п, двцгелене отырып кецестк Бул жолгы сапары Hqr-ii кендерше апармай тынбайтыныи ж аксы 61лет’;п Елиза­ вета босанранына ©те куапышты еду. Ж олдан боеаткди колдастарыиа кайталай-кайталай алгыс айтады. En.ai алды нда нелср кут’ж турранын болж ау кыйын Солса да, бул ж олы бссаныи кетулер^ ен. ксмшдс он жылд.ык ’.аглргадап куты лу ексш де даусы з едк Эр кунш’ де к<г. !л бар ядам айдау дегеннен корыкпаса да ктейтш и-г^рден, курсстсрдси кол узетш ш е кайрырьш, peii кел- i*o, ж олш ыбай босануды е:я де ойланып келе жаткан. Ьыковпеп одаш а плдесе алса, оныц ойында осы туннш и*; де бар ед1. Елизавета осы опларьш ]ркимей амтыл болганнан гзтон, Быков кыска рана: - М ен!к ойлап келе жатканымда осы ед1. Мана б:р ригте тун калан карацгы ед1 дегеш ш зде мен айдаушы- мыздын усп ’ие кулай ксткчм келд1. Ci3 сонда coKipin ту- : : и . кутылып ксгссндз, мек ©кпелсметен болар ед1м,—дедк - Ж алры з кутылып KCTyiм оделет болар ма ед{? С и аз ip мен yiuin куй in ж ур а'з гой... — дед! Елизавета. Онысында кап дай астар барын баскалар лгала я н- i-лрды. Bipaic, бул екеуш щ ерлБбанлы емсст1ктср:н 6opi де туешдк — / К о . урядник не куйде каллы, тiр i м е ?-- дед’; Бы кс в. — Tipi... Байлаулы жатыр... — дед; Буланбай •— Касы ндагы лары ше? - Олар бос... Аттарын 6i3re 6epiuf жалу калды... — доп, м ан адап oepi евз тимей отырган Байжан ©з ецбепн до ацрартып калды. - Ал, еш и п бет? — B i3 тым болмаса, улкси калялардыц 6ipine жа- кюндгп кал сак ж аксы болар едг, — дед;' Елизавета. — А к.мол а ма? — /Кок... Омбы, Кызылжардыц oipi. Сдан аррыпы кор-эр ед:к та гы да... -- А т-арба Mine 93ip тур... 'Гарта беру керск! И гш к - т: г дауы н мен-ак кетерсГп’н ,— дед i Байжан, бар лы к кксылыс осында гургандай-ак. 371

bia /ло.]ды да 6/лмейми... Колка Tyci/i калуымьы да ертецнен асар ма екен онда... — дед1 Быков. Ен;п барлык. кез Байжанга кадалды. Ундеспей, вз/ сейлеуш куrri... — Эй, бэрш маран карап калыисындар... О не бол* ганымыз, ундеспей калганымыз?.. Урядниктен тартын алып, айдалага аударып кеткешдпзге мэз боламыз ба; Мен-ак алып кетейш буларды. Tirm’ Омбысына да апа- рып кайтайын... Омбыда ез^мшн де жумысым бар, — де- Ai Байжаи, ерлешп те, макханып та к ет'. Адалы Ели* заветаиыц жолынан аянаиын дсген де жок едк — Сен акдбшлге салмак, сал’маганда, кЫм!з бар 6i> Aiii?.. 0 3 iк жен тауып кеткешн жаксы балды. Бip кайтар, б/'здщ карызымызды жыйиай бер оз/'р,— дед! Буланбай. Эзгелер1 Байжанга эртурл! мактау. алгыс айтты да, Ели­ завета еркслеп кел;п Байжанкын бетшен суйдк Байжекен енд1* r in r i тасыикырап Kerin: — Осы арадан он шакырым жерде Мынбай деген досым бар... ат алыскан досым. Куда боламыз ба деген де ойымыз бар... Не Омбыга сол апарады. Мына пар аг пен арбаны сен ал да апарып кант дейм/'н... Оныи колы тимесе, ©з!м экетем. Ал, отырмайык... Тан аткан- ша Ш.'дерп* бойына кулап кету/лш керек...—дед?. Сен- дер тацертец тесектершнеи табылыцдар... Байжаи енд1* агтармен эуреленш к е т де, езгелср1 маналан ойда отырса да, ауыздары бара алмай отырган «Кейес» жайына к в и т . E n x iri жайы не болар оиыи? . Калгандзрдыц шпнде хат б/'летш б/pi ж ок... вздергнен баска дуниемен бзйланыстары да бол-ран емес. Орыо жумыскерлер!* узамай Оралга кайтады. Казак жумьн керлер! паиасыз калып барады. Kewip мен мыстык алд;»- кы кундерi кыса туспесе, жешлденер алпет1 баикалманды Gcipecc, аз кун болса да арка суйеу ce3inin, енд! жел жактары ашылып калгандай болып отырган Буланбай мен Байшег1р казак жумыскерлер! шн енд!г*1 кундерж улкеи куйзел/'спен айтты. Жас «Кенес» кун/ жетпей тугандай, e.Mipci3 боларын бэрi де сезнпп, жас каб/рдш басьшда отыргандай 6ipa3 уакыт ундеспей калды. — «Кенес» еши жок, — дедЕ Быков. Болранын да умытындар. Боска кугынга туекклерщ келмесе, ауызга алмайтын болыддар. Полиция ол жайды туптейд! ал!. Тек атына куй т журмецдер... — «Кецес» болмаса да кенесудш кереп жок екен 372

лен ойламандар,—дед1 Елизавета.— Кожаныниьщ аузыиа жумыскер жалгыз-жалрыз туе in кетпей, эр кезде пртьшда кеп барын ссзшетш болсыи... Бул сыяклы жалпы айтылар достык сездср кеп бол- глпымен, аз айтылды. Алдагы кундердщ барже Сирдои к ар гаш а да пана болатын сез жоктырын б«аpi до туспг.п гоктасып калды. К оны рауды к t Lh'h байлап тастап, ссшмдг кек жор- *аны жетекке алып, Байжан божыиы колына алгап скоп: - - А л акка антарсыцдар, аттарды суытып wi6epcin... Мен] кайиына к е т дер... Кене, мЫ цдер арбата... - дед1* Б ай ж ан . — Урядниктж кол-аягыи шеше кепндер, — дед1 Бы- ков ярблга Minin жатып. Аз гана уакы т жолдас больш, ■ кете тацы са алмаган карапайым адамдардыц адалдыгы мен лосгыктарына ж ас зйелдщ ж уреп босаккырап та кеткен сыякты. Дауысы тым акырын шыкты... K e .w p i не айтып тур раны каранты туиде кершбедк — Тары да i<epicepMi3 бе, ж ок па... 5opi6ip мен С!*з- умытпаспын. Кец де меШр1мдк баи да бакытсыз казак даласын да умытпаспын. Лита журермпк Тары да кездесуд? тьзермш. Куанып кездесерм!з... — дсп, Ели­ завета калып бара жаткандардыц бэрше де баладай еркел сп кои 1тасты ... Аттарды айда гг калып, канта токтатып. умтш ак та асыгыс Байж екен колын койиына сурып Ж1*берш: •— Ойбай-ау, мыналарык менде екен рой., -дел, 6ip- ок i к?тагт гтен dip калып дэптерд! Елизавета га бердп Ол мака кунд|‘з Кунзиланын койнына барып ты рылran id- таптар едк енд*1 Байжаинын койнынан шыкты. Пар атты арба жолсызбен тырсылдатып узай бердк Ж лудан айырса д а езде pi де б1ржола айрылган жолдас- тарынын сонынан узак. карап, ундеспей, Буланбай, М иха­ иле Н еволя, Б ап ш еп р —ynievi тур. Кеуделерше б!р уйы- ,а н ауы р лы к сел м ак сала баста га ндай бол алы. Олденелсн б!рж ола айрьтлгзндай, элденелердш кай рылы yni кул а к ­ та рьш а келедк Кек белме бос калранлай, ой уясы как- кьурап тур. Ж уректе б:р ыстык сал м ак кана калды. Е, vКо нео ire болар?.. Эшер ме осымен, есер ме? О да \\<умк:н... бу ла мумгсш... Поштабай мен М усакайдьш аттарын ер-токымьш сы- пырып алып езеншн осы бепне калдырып кетуге тура КОЛЛ». 373

—- Нргец-ак Oipcy ксздесш vcTil11 a*iap... Ай мшер, кайтарар...— десл Булалбай мен Байшепр. Б откина! босата кеткел1* Булан бай манаты айкас бол- кан жерге келсе, Боткин жок екен. Орнында кара-ала кыл аркан гана калыпты. Тыматын айналдырып кит, сойылсыз бегдс журпнпн’ге усап ынылдап елец айтып кс- лш ед/, 1*здегсш' кездеспед;. Манаты Kemip ж т т шеш.:л a,iFan екен леи of/лады да, Буланбай жолдастарымен ке:; д-ecyre уоделесксн жерше карай журш кегп... Тацертец олар тесенrcpinen табыльш едк.. Банжеке.ч- нщ аттары да аунап-аунап алып кырга карай шыра бер- Ai... 1шшде Байжанныц ез1* Minin кеткен кек жоррасы да жур екен... 4 — Нафа-зььфы-кефеш, мефен сефе-жфщ лфллкЫн- Д1'фг-дефе афа-лафа жуф!’р-с1фш дефе-сефек, мыфы-нафа кефе-лефе жафат-кафаи куфыл-кыфын сафа-рыфы-ныфы кыфы-мыфз б:ф!т-т1ф1 дсфсп кафай-тафар-шыфы...—де;й Сеит, Куцшешц кара yiiiHiH к а с ы н д а атын epirren ж а­ тый. Сеит ер-турманын аркалап экел!п, осы уйдщ келен- кесшде уйездеп турран жарау курен тебелш осы арада epirren жатыр ед|'. Назыкеш уйде, жаца гана осы арада Игшкп’н жаца уйш салысып жаткан жумыскерлерге сусын 6epin шырарып, енд] уна'з де тез козталып ыдьтс- тарын жыйнап журген. Сеигл н, op6ip дыбысты харыптын, артынан «фа>, «фе» сыякты ундес 6ip буын косып, жат-жаладан жасырраны: - - Назыкеш, мен сенщ т5л5нд! де ала журсш десен, мына келе жаткан кулкынсарыны кымыз 6irri деп кай- таршы... — деген рана сез еди •— 6 фе-ттфБр5фж афайт дефей~с1ф!3 бефе? — 0ripiK айт дсйа’з бе? — дед1 Назыкеш. Сеигпц аузынан шыкар эр леб|’зго кулагы турж жур екен, тез жауап бердд. Сеит 93i кслш экетерш бшп, осы уйге мана келш келецкелеп, кейде керегеш сыкырлата суйкенш турган атты Назыкеш айдап та Ж1*бермегеи едк -7 ©фо-п’ф ^ ф ж ефе-.мефес, афал-дафай Сафал...— ©ripiK емес, алдай сал... — дед1 Сеит калжыцдап. —- Лфал-дафау мефен ефе-т1ф1-р1фжлчф! ефе-пф1з дефс-мефей-Т1’ф1*н бефе ефе-д{ф!?.. Алдау мен OTipiKTi епз лемсит!н бе едг? — дед! Назыкеш. 374

Офо-сыфы-иыфыц сафа-гафаи кофо-жафа-йыфып- сы ф ы -Facba ныфы-иафа жыфы-ныфым кефе-лсфе д*1фП..— Осыныц caFan кожайынсыранына жыным келедП.. К.ь;фы мыфыз нефе-гсфс жыфы-лыфып кефет-кефсн?.. сафа-лы- фыр-сафац-шыфы, дефе-гефен дафау-сыфып сфес*™{и гефен-дефс кафай-дафа кафа-ш афа рыфым-дыфы бi i - лсфе аф ал-м аф ай ксфе-тефем... Кымыз ноге жылып кст- -чсн? Санырсанш ы деген дауысыи еспгенде к,айда к а т а ­ ры мды б1*лс алмай кетем ...— дед1 Сент. - Кофор'Кыфьш кефе-тефе-с!ф1з бефе?.. — Коркып Keieci3 бе? — дед1, Пазыкеш куле сейлеп. Мунысында 6ip чэн барын ойнакы шыккан дауысынаи ацгаруга да бо- латын ед!#. — Ж о-ф ок, ефес*'Т1ф 1-п ф 1м кефел-.чефей-Д!‘ф к ..--Ж ок естчпм келмейдк.. • - ©фе-31'фш. офо-дафа-ш афа ефес-пфи бефер дефк-й- eupi3 бефе?.. — в з щ оцаша есги бср дейгпз бе?.. Булардьщ безше сейлеп, кулкынсары деп гургандары, жылгыр Омар едк Сеиттщ осы уйдщ манайына KooipeK пралып, коб1‘рек бегелш калым жургеш не Kvfiin-nlcin журген О мар б?'рдемеш сылтауратып осылай келе жп- гыр. Кы з бед ж п п п к не сейлесш жаткапдарын ушыпан болса да устап калгысы кел in, ж акындаган сайын аягын баяу басады. Ж араскан эз!л сыякты тым ундес шыккан дауы стар естидедь Куйд1*ре де тьгрнай естшедк Омар. зс1- ресе, уялш ак Пазыкеит'ц еркелей шыккан унж у н т л а­ ды. Сеигтш мойныда асыла кеткел! турраддай окон!.. Б ip а к, не айтыскандарына Tycine алран жок. Осылар осы 6ip бэлеш кандан окып алран деп ойлады. Окыран емес, жай карапайьш халыктык сезд! буыига болш. арасыиа баска 6ip дыбыстар коса салып андат.пай сейлеГп in;tepi:i <.к1 б!рж ола yFbiHa алмай койран адам. Кей!н осы Омар- дын нэсыпнен 6ip п л маманы шыра калса, онын да.осын- дай топас болмауын ел болып п'лесен де ецбегщ ж апар- жанбасы кэдж-ак едш Омар ж акы ндаган сайын ж астар ririTi тез сей л ест кетт;. Бугаи д е й т сезд1 буыига б е л т бытыстырып сей­ леп туре а, -енд|* op харш тщ артынан эр дыбыстык еел лу ;rеО’пе карай «эддз’рей, едд1’рей» деген б!рдене1п косып алып, тук андатпай койды. Ара-тура ездерг де лцдаса алмай калатьш с.ыякты. Ондай кезде мзз-майрам болып кул icin калады . Омарга ен унамайтыны ля ос?л кулк!... C okfm кезде кебiрек ееплш , жуйкссш Kecin журген кулкк.. 376

Сеит жада дол капкан екен, Омар кара уиге ж акын- лап келд|‘ де: — Назыкош, уидом1С1Ц?.. Кымыз каллы ма?—дедк — Кымыз бггп, айран бар, — дедi Назыкеш, Сектой впшил'и орындагысы келin. Сылтауратканы болмаса, кымызсырап келмеген Омар eKi жасшн, жараскан эзипдерш 61'ржолата белт ж:берпс: кел in: — /Киеи, атьпсды ерпеп, ауылга кайткалы жатырмы* сын? — дедк — Pie, кайтамыз гой кешкс карай...--дей салды Сеит. — Апырай, ауылды кеплрудщ салмагы екеум!зге ту- сед1-ау, бала!..— дед1* Омар, байдып аулыи жайлауга Keniipin-кондырудын езше тапсырылганын ескертс сейлеп. Сеитке бала легенд:' де байкам аган болып эдеш айтты. Назыкешке есп'рте, кемс!те айтканы едк —- Б]‘зге неге тусед:?.. Туйелерге тусед: де! -• дед! Сеит.— Мен оз:р туйе болайын деген ойым жок... — С, меш’ц жасым улкеи. Быйылгы салмакты сен KerepeciK дегенiM гой... — Жок, мен С1’зд1‘ц енин'шзге ортактаспасам керек... • дед1 Сеит. Ыазыкеш уйдсп жумысын тез1рск 6iiipin, езен жак бетте бие сауып журген шешееше карай кеттк Омардын Сеитт! кем!те сейлегенш ecirin тургысы да келмеп ед?. Судгактанып та, сулуланып та кеткен екен. Кездер1 Се­ итке 6ip жарк етш калды. Енд1* ум/пн жасьф.мауга б е г ;и- гандай, 1*рк1’лмей дс, именбей кошл ш пбыт ын тура ап* карта карагандай кер!нд1 Омарга. Шакырьш бара ж;и каны сыякты... Сеит тс атына Minin алый, озенге карай ж т аяндатып кегп. Алдыпда сал аяддап Назыкеш кеи'п барзаы. Сеит каз:р куып жетсд! опы, сейлеседь оз!лде сед!, кул!седк.. Эне жегп де, сейлесш те калды... КулКш барады... Кыз yxici Сеитке карай еркелен булгактанды. Сайтан кыз кез!мен де, буран козгалгап бсл'|.чсп де, у т ­ ешен де, колендеген кейлегшш етепмен де Ceiirri сын- кырлап бара жаткандай екен!.. Юмд1 мазактап кулетшдер! де белгш... Омардын ар* неге де кымсьшбай бара алатын жугенс!*з ойы окыц ар* жагьшда да талайларга барып кызганыш уы булыкты* рып QKcrri. CeiiTTin ат елтлругл кст!п бара жпткаиьгн ол тал арасына карай бура жорып еде.. 376

Ж о к , б у л к ал ж акты к о и ш н боларсы ддар! Бн;п Yui к у н н е н кем:и к е р е р м ш ссн с к су п щ Н — дед1 О м а р ю ; . ис езь К а з ф ол 6ip озшеи баскадан букш дуниеш кызганыи коп'и одi. Купила K03i осы арада салынып жаткан Iiri- jiiKTiu араш уйшс до кундей карады. Кайда карасад да жаркмрап жаткан жадкллар мои карагаГгларга от rycin KCTin, ноге вртеие жвнелмейдЛ ексн дсп ойлады ол. BipaK, осы ойын бегдс 6ipcy eciin калгаидай сел к еп'п, дыр ж а к ­ та журген И плжкс карады. Ту.чдс кожекец ушне конып шырьгп, 6yrin осы сады- ньш ж аткан yftiHiu басына келген И гш к каз;р талканда- лып калган Кызыл-моланыд манайында жур екен. Qpi езш ш кожаный касынан х е т т калганы ecine Tycin, opi оныидагысын И плжке ескертш калгысы кел!п Омар со- лай карай тез аяндап кстп*. Иплпч aFaui yiUi ак кайын мен терок араласкан ка- лыц жалдыд inline карай томендсу салдырып жатыр ед!. Конак yiii мои ат кораларын астык сарайлары мен шеи уйетж ал барды кырацра салрызыпты. AFaiu уй;и Кызыл - ж ар мои Акмоладан жалдаган орыс. yimiiaepi салып ж а ­ тыр да, езгелерш елудсн аса казак ж!пттер1 калап ж а ­ тыр. Уш акоатын кенсамеп конак yni тупл албарыпа де- й!н тастан калаттырып жаткан жаиа бай касындагы адамдарга яйкаласын кеш'рек оран колы мен нускап тур. Талклпдаиып калган Кызыл-моланыд орпьшда Kipniiu сыныктары MCJf ортасы ойылрзн тебешгк керден баска с;ин,т>се болмаса да осыныд вз: И плш ке кезге шыккаи су йелдей кврш дь Осы болмашыныц да ыбырсып кезге Tycin ж атканына наразы тур. Буран дейш ездеpi угынар дсп, мола жайыида ешнэрссш ашып айтпаган едк ешп атнып айтуга тура келдк Gcipece, касындагы кайкы куй- рыклапынмц гоны езше айткызгандарыиа наразы едк — Ш еп албарыныд б!р кабыргасы мына теб егн ктт уетшен пего журпзктмеген? — де;и Иплпс Батыраш ка.— Албпр кед'дп’и кетсо, шепке толтыра алмаспыз дсп ко­ ры кты идя р ма?.. - М унык оз! тебенлк болгапмен... но гоп... олп... д. Батыраш сасып калдь». Ое й мягян но сксшд тус;ид:рмей-ак кой,— де;п Иг*!Л!*|Ч. ■ Осины Батмраш ка мен до анты:-,' о.\\?.. Бидт ез!- док гуран плоашпы лог: сл:м.. - до:?, осы яопга жаиа \\с-

:::•! же:леи Омар да кысгырыла Kerri. Дагдылы жарам- енкка Иплп< nciHren жок. Жанагы айтканын • буйрык кердз де, салынып жаткан конак уйге жакындап кел;п: — Омар, ссн ауылды жайлаута Keiuipin апарран сон, кшшкпей Атбасарра жетерещ... Ofoh дейш мал да барып калар. Он шакты жичт ала келсрсщ,— дедь — Е, базардьщ басталуыша эл1 жарты ай бар, жепе- м;н.— дед1* Омар. Омардыц 03 бгрдемесш кыстыргалы журген сыцайын кешеден 6epi таиып журген И гш к, бойына жакындаткы- сы келмейтш ыскаяк унмеи: - - Шепп* оГглагаи жан бар ма екен осы? — дедк —- Атбасардан келе сала ж ур п зт Ж1'беруге машина* дарды бз1рлел копдым. Игглж 6api6:p икем ыцрай бермей, кора-копсынын тебе араштарын д31*рлеп жаткандарга карай бурылды. Yflmi Сандыбай да осында едк Ол ашыккан елден шепке айырбасталып келген ор тусп жылкылардан бес арык- туракты ;канада гана open деп к.олына тус!рген. Кыскы куйзел!сте Ипл1*к nipecine 1лес1п кешш келген yfiimi де осында, кагор осы курылыс басында. Анау 6ip кеште байыцкырап кет1н Ыазыкешп айттыра жаздаган жадрыз улы K.a3ip нар епзбен осында тас тасып жур... — Уйппм. калайсыц? Малынныц калганын aii алмя- рамбысыц?.. l'niuifin касында усак кара-кура квршбеГш КОЙ...— ДСД1 ИпЛ1К. —Олгекед уипш шыгарма дегесш, жатырмын унде- мен... Бip бес ешю Ыздщ уйде кете коймас деген ой рой, баягы...— дед.' Сандыбай. Кыппактацкырап болса да на- разылыгын да адгартты. Б'|рак> былтыргы макпал кара­ ла)) мен тецби! кара-кектер осы кунге дей:н квз алдьшда журсе де оны еске салута Сандыбай б'фжола бата алмай койып едк — Уйщ Toyip екен... Жогаркы жагы ак кер^нед! гой... — дсд1 Игш к, котыр болгандай коцыр уйдш тебесшде- ri токымдай га на боз кшзд’1 кере кальт. Бу да ецбеп ymiH Игшктен алган баспанасы едг Сандыбай жамандан ал- мгн, курмелin калды. — Жаксы, жаксы... жетшп Keiepciu эль.. Балан да азамат болып калган екен... Енд] 6ip жерден кыскы ме- кен салып ал...— дед1* де Игглж журш Keni. Ж1*бермсйш деген окенещ гой»—деп оклады Сан­ дыбай. Б:рак онысын да айта ллмады. 378

lliia ii; AiCacap базарына журш бара жатып жака V * 4 керш , оныц устшс моланыц жайын одеfti тансырга- .:м жолшыбай сотый едп Bopi дс жайлаудан кайтканша OiiKVvh тур екеи. Мола бф’ ж ола ешет'ш болды. Б'фдсма а ш калы кыйпакгаи келе жаткан Омардыц бетш кайы- рыл \"лсгау yjuiii: Yuuiinin eiuKiJiepin осы кунге дешн жетш зш Сер- мсггшц бскср болган,— дед: де И г ш к жегутп турган пи- ycctveciuc Minin журш Kerri... Ойыидарысын Игипкке айта алмай калкан Омар спа: 6« ка ж актан арка суйеу 1здеп, кун бата Курецкез ко­ жаный. yiiiiic кайта кел in едк Кыстауынап аз гана жыл- жып конран кожекен, будан был ай Игшкпен кысы-жазы юс болуды умп* стш, И г Ы к аулыныц кешше ергел: j.yiin отыр едк Омар оран езге ойын тугел айтпай: Кожекс, ертец кешке б]'здщ уйде 6ip пайрамбар оупдет]' тойымыз бар едп Тьлеукеге 6ip шуйкебас ыцгай- лап едш... Басы-касында болып, батацызды бердаз... — дс/и. — И , ж ар а иды, Омаржан... Ауыл арасы алые ем^с коп, кслейш... — Б эй б;ш ед1зд 1 ала хелпмз. —Болсын, шырагым... К уда болкан жерщ юм ед1? i k-кмн ест1.мед)к екеи?.. — К уд а бол Faи ж ер1м инша емес... Ауыл арасы... Плцукешн жайын да бктеа'з рой. ¥зап шыгура корынган жайымыз да бар... Анау 6ip бидщ yfiine былтыр Kipren сауыншы ойел бар да, соныц кызы. — Э л п , Ж умекек уйшен ауыскан ойелдщ кызы ма?.. Байкустын. бакы ашылкаи екен рой... Кайырлы бол сын, узагынан... — дед1 кожекен. Осымен кожаный, рыйзалырын алды да, Омар тун дел е- тш К укш енщ уш нс кайта сокты. К укш еге ол эр кезде ектсм сейлейтш, И п л ж атынан буныратын. К аз1р кора- копсы салып жаткан жумыскерге там ак nicipin, бие са- уып, айран уйтып беру ушш осыида кеинршген, панасыз да ж эрдсм а'з онаша кал Fan Кунш еге бул жолы Омар rim i менмен сейлестк — Bepi mbiFbin kctijji,— деп, тун 1шшдс тмска шьиа- рып алды да, узадкырап барып атынан т у е ш :— М авда- йык аш ылмай журген б!р сорлысыц гой сен. Мен аямя- ганда Ki.vi аяйды... E iw i кудагыйым болатып болды г . Мязыксшт] Т|*леукеге айттыргалы колд«м... —• дед! Омар. 879

-- Ойбай, о Hcci едГ?..—-ден, Кукше шошынып к е т — Тойды ертеднеи калдырмайык... Аркы кун! ауыл жайлаура кешед:,— дед1 Омар. — Англа, ойбай!.. Мен ешШммен куда болар жайым жок,— дед! Кукше бездне тус!п. — Eiceyi де сржсгп... Жайлаудын кызырын 6ipre кер- сш! — де;и Омар, Kyiпленin не айтканын есп’мегендей. — Сен не айтыл огырсыд, мен не айтып отырмын? — дед! туршire тускен шеше. — Батыраш скеу!ц сртен кешке б!зд!н уйде болар* сыддар... Бас куда Батыраш болмаеa езгенщ ыцкайы жок... — Ойбай, мен ешкайда бармаймын... Тойын куры* сын!— дед]' Кукше. Ышкынып кетл де катты айтты. — Кожекенд!' де шакырып койдым... — Кожан курысын, аулак жур, аулак!.. — Калыцмал жагына кеп саудаласпаслыз... Екеум1*з- дщ жайымыз да белил! рой... 0кпелетпесп:н... Кукше екеш жылай бастады. Муиыц 6ip ауыз C03in еепмегендей болын, вз сез:н айта берген Омардын кор- дауына да шыдай алмады, куйппп те Kerri. Енд! ешпэрсе айта алмай да калды. Жалгыз жэрдемплс! кез жгсы . болган камкорсыз эйел калтырап, булынып: — Ал кудай, еег.ртпе, не жазып ем? Аз ба ед*1 кор- лауык?..— дел, д!р карып барады. Ен кес:мд! созд!* тупке сакгап отырран Омар: — Кой opi, ырылдамай!.. Кызынды байра бермегенде кершгенге куйек асты кылайын леи не ед/н?.. Мен б!л- мей жур дейлпеш? Уятына баксанш ы 1. Бидщ взше де айтып калдым. EH;uri сез!ннш кереп жок. Батырашка талсырып кетсм, ертец кешке б1’зд!н у ”Де болареын.- дар! — дед! де, атыяа мшш жур!п кетть Кукше зарланып, жербауырлап жатып калды. Мын жылдардан берi, мындакан казак кызынык ба* сыпан к!наратсыз, кырсыксыз еп’л жаткан такыс уакый- Fa осыдан ек! куннен кейш Назыкеши’к басына да орнап калыл ед!. От басында сулай кулаган Кушке жатыр. Кеше Омардын уйше жылап барып, жылап кайтты. Ба* тыраш epiKti3 апарды. Шешесш:ц тесег!нде Назыкеш жылап жатыр. Жалынар да, шпрынар да б!р ленде жок. ErUin жылайды. Уй сыртында каркылдап кул!п кудалар отьф. 1шшде Куренкез кожа да бар. Bip кезше догала тускен кузеул!* шабдар биеш' уй сыртына аярынан аркан- 380

дай К.ОЙЫПТЫ. К,асында ноктасьша юршдеп с. pro 1 1ккоя таны да тур. Уйд1н белдеуше байлаган Gip козыл ы кон, ок1 кара-ала ешк'1 Oipiне 6ipi ж ум сак уйлыгысын, куйсоп жатыр. Yfi пшндс тонга эзфлеиген 6ip белп жок, кай та ошешнде жыинакы да таза туратыи уй бупи кокып, ыбырсып кетйгп. EciK алдыида шай кайнаткан сауыншы омолдорд: к к е н т а з хуб1рлескендер*1 ест!лед1. Олар да олденегс тлцгалысып, ауыздарын сылн сткЫп кояды. Мурындарына у й т л ш ж аткан бас nci кслш, кудалар гама к('Ж1лд1 отыр. Кдлтасындагы айна сыныгын алака- ньгнн кысып алып, кейсу ж :п т ТЬлеукс айдын жогары когор|Л1П, жарыкарай тусуш кутедк Е п ш м бугаи урса ал- маптып, eu 6ip жаксы той болып жаткаиып антаратын сыякты, о да К0шлд1... М азыксш лн ойына Кепей апай кайта-кайта келе бердь кслмесе де шырылдап араш а тусер -ед»-ау, деп ойлпг'Ь ды. Кепейдш вз басы да оп-онай курбандык болып кет- к’сш'п ж е те бишейтш жас кыз олдек айдан сол келгп ко- лыгт, куткаратындай, болмашыдан ум!т етедк Баска пои- делен тук кутер! жок, торыккаи ой, му иды кешлге мундас ж аиды ]’здетед|*. Кыз ойыныц бip калтарысында Септ те бар e;ii. BipaK, жай рана жарасымды эзкп мен достыктан баска бул екеушш арасында oip ауыз сез болгак емес. Кызыгысу- лар бар ед! де. оны ашып айтысугл ауыздары бара алма* кан. /Коне И гш к гщ ж иен/ мен сауыншы кызыныц а р а ­ сында ат-етт/дсн баска нэрсс болар деп Назыкеш у м*т' генбейт/и де еда. Дегенмен, осындай каралы кундершде хабарсыз кеткен Сеитке Назыкеш екпелеп те жатыр. Тым болмаса араш а тусе алмараньша ©кпелейдь BipaK, бул кундерде Сеиттш де кангысы 6ip басы на жстш жатыр ед1. Каз:р ол жапа-ж алгы з, мыйдан дал ада атын LnoiTin аяндатып, осылай карай келе жатыр. Неге келе ж атканы н, не ]стерш ©31' де бишейдк Назыкеш оиан жылан арбап алдына туаргел] жаткан бозторгайдай ке- р*1нед1. Ш ырылын ест‘т , аяп келедк Арашалар дэрмсн!* де жок. Тусш де бастырлыккандай yni шыгар емес. Ал- ды-яргьш онланса, бугаи болысар д а 6ip жап жок екен. Ж стш де жалгыз, панасыз да коргансыз. Кеше аз салынып жаткан ж ац а уйд5и басынан кайт- кан сон, И п л ж тщ кысы-жазы арылмантын кон акта ры- нын касмила батып ел». Омар у/пилен тойдыц аныгын 3S1

б уш Айганшадан ecmi. взгенщ кайгы-муцында жумы­ сы жок байдын эйелк Сеигке сез арасында калжындаш — Булрандап бос журш пе ен, Назыкент Илеуке алралы жатыр гой!.. Тунде куда тусершде болдык,— дедь Сеит ел!'ктей куарын к е т ’ де, тук айта алмады. — Элде кожаныц балдызьша кызыгып, есщ шырып жур ме?—дед; Айганша. Сеиг буран да ундей ал­ мады. — Нагашыцмен бажаласта болтын келетш шыгар?..— дед1 Айранша. Ерке де еркш сейлеи уйреиген опел байы- нык сь!ры ашылып жатканына караган жок. Сентке ко­ жаный балдызын алып берш, кожа мен бурынгыдан repi де жакындасып кегкел)’ журген байыныц ынрайын жак- гырмайтын Айранша аузына ие бола алмай калды. Айранша кыскы уйлершщ кожаный кыстауына жа- кын салынып жатканын да жактырмайтын едi. Сонын 6opi 6ipiHe 6ipi косылып, epiKci3 актарылып к е т . Осын- дай кезде Назыкеш пе, баска ма, ofneyip, Сеиг ез беп‘- мен 6ip жен тауып кетсе, Айганша оган катти куанатын куйде едк Сент есенпреп калды да, Айганшанын неме- neni ескергстшш уклады. К,аз1рдс сол зенп’ген кушнде келед!’. Канша жургенin де, кай жсрдс келе жатканын да аада гаи жок. — KiMciH, ей, калгып келе жаткан?— дегсн дауыс- тан Сеит селк ет?гт калды. Курырын келдепен устап, тал бергел1’ турган салг аттыны i<epin. — Жанблтырмысын?— дсд|' Сеиг, сдэу1р бегелш барыи. Yfl салып жаткандарга бел in шыгарран сауын бислерд1 бага 1ын, кунде керш журген Жанбатырды да арен таиыгандай сд1. Жайылып жаткан жылкыларды да енд1* гана кердк — Ие, мен... Сеитшн?.. Жол -болсын... Атыкныц деш сау ма e3i?.. 1лбш келесш foh...— дед1 Жаибатыр. — Сау шырар... — дед1 Сеит. Жалрыз 6ip одеMi ат мшгеш болмаса, езге жагынан тыр жаланаш жетш Сеит малшы-жалшылармен тугел стене, жакын журетж ед;. Жалшылар да муны ертен-бу- riif ездер!не келш косылатын apiriTeci KepeTiH. — Онда ез д ети сау болмады Fofi?-—дед1 Жаибатыр. - - Оны бглмеймш... — ©3iu б1дмесен, мен айтайын, Назыкешт1*н куШп 332

лесом нс айтасыц?— дед| Ж анбатыр. Секу карей длу айткан ж ок. Сол ед*1 Aerici келгендей, курс'иип каллы. — Кыз-ак, кой, ипркш!.. Байды н кыздары садагасы кетеш !..— дед1 Жанбатыр. — Элдек!мгс буйирар скен дсп, к ы зган а журуиии едпе, акы ры би 'Плеукеге. буйртгы гой! Ж у т у г а келгенде KiMciti дей ме, козд! ж умып ж\\бе рсд!* гой !..— деп, Ж анбатыр едэу^р наразы лы кка барды. Ойы уйлесер адамы малшы-жалшылардыц арасыиан табары н CijLce *де, буларкан суй еу 1здеп кермеген Септ ж ап а-ж ал гы з кал Fanда жалры з Ж анбатырдьщ вэш ас- кар т ау д а к пана Kepin, ceprin K e r r i. — Ж анбаты р-ай, жалгызсырап келе жатыр ем, сен- дер бар екенещдер гой... MeHi азы рак шыгарып салып кай тш ы ... Б у л кай туе ©3i? — д е д 1 Сент. — Алды ц Кызыл-мола... ЕИрак кырдын астында На* зыкеит ж ы лап ж аты р...— дед! Ж анбаты р катарласа бс- pin. — в з д е р щ к е р т - б ь п т ж у р е т ш ж айы м ы з бар едк ен- Ai к ай тер !м д 1 бьлмей келем ш ,— дед*1 Сент. — Т аи сендей ж алгы з басты болсам , мен Н азы к еш п алар ед !м д с, тартып отырар ед 'ш !— дед*1 Ж анбаты р. — B i 3 TinTi оидайды евз кы лы л керген ж о к е д !к ...— дед1 Сеит шыныиа квшш. — О н да немене, ат-етп м болар деп ж ур ме едки? Сеит осы кунге дейш ешнэрсеш салмактап ойлама- ганына уяльш та калды. Уидемед!. — Н азж сш тей алтын кызды боска домеленд1‘рш, эурелемес б о л а р ,— дед! Ж анбатыр. Дауысьшда наразы- лыгы да, кш алауы да бар екек. Сеит те бар арманы осы кыз екешн, 6ipaK, кайтерш бьле алм ай келе ж атканын Ж аи баты рга ж асы рмай да букпей, тугел айтты. Уйс13-куй с!3 , туы сканы жок» ж ал гы з жст!м бул кезде уйлену жайын облай да алмайтын. ед:. О да И п л ж т ш колындагы ж ум ы с сыяктанатын. Жапб.т- тырга осы жайларын айтты. — ©й, 0 3 IH ж асканш ак, та болып калган екенс(н гой! — д ,ед л Ж а н б а т ы р .— Bip-eiri ай к ай д а болса да панала- маймысын? Содан кейш И плж тщ тап езшде журген cu­ min бар... С ура сонынды. Bip yftip ж ы лкы мен к т з уйш - Ai бермес деймкпц? Элде И гЬпк куы п ж!беред1 деп кор кам ы сы н ? К у а береш ! Сенен ©зге ж у р т eKi колы мен дс куш и Kepin ж ур гой!...— деп, дем еу дс бердк Д ол осы Ж анбаты р айтканлаГг буаллыр б!рдемс:м п 383

Ceurriu ез ойында да бар ад . K.a3ip сод ойы барлык кауш-катер1меи 6ipre айкындала тусл. Енд! од Иплжпен ат куйрыгын кесш айрылатын кыркада турранын кердк 15ул ушчн Иплис Омардан аАрылмайды да, муны келicTi- pin турып жазалап та салады. Сент eaiiiin осыдан кай- мыгып жургенш де акрарды. Жанбагыр ce3i—суйепнде 01‘рдеме болея, осындай ауыр сынды елемей кыймылда деп тургандай тиди ^ — Жанбатыр, колкам болсын 6ip, бупн мен5 Назы- кешпен тьлдест;ре аламысын? — дед1 Сент, неге болса да тэуекел етксн унмен. — О да колка болып па, каз!р т!лдест1рсйж! — дед! Жанбатыр. — Кал ай, кяйтш?.. — Онда жумысын болмасын... «Атымды талра бай- дал кслд1*м жаяу» деген влеши бкпетш бс едш?.. Дол соны icre де кызды желппц басынан кут. — ©й. оныд осындай окай болушы ма ад ? — дед! Сент. — Жокты айтпашы, баурым... Иазыкситк бупн нс куйде екенш а д тусшбегенб!'с1н?.. — Уоде гой? — Енд! не болушы едН.. Осыдан кейш Жанбатырмен айрылысып кеткен Сеит, атын езен жактары тал арасына калдырыл, желшш ма- найына кел in жатып ед\\. Куншенщ кара уй:нщ тебесшен жарык KepiHCAi. Он есп'ледк Кулген, кетермелеген да- уыстар келедь Жсрошак оты кейде мол лапылдап, кей- де бугып басен жанады. Жанбатыр узак хабарсыз Kerri. Онын орнына кулынды бие жетслеген 6ipey кара уйге карай жакындай бердк «Калынмал рой» деп ойлады Сеит. Жерошак басынан уйге карай жонелген ет табак- тары!! таныды. — Куцше апай, 6epi ш ы ры п кепш... Мына 6ip бие ауырып калды бкпем, оттамай койды... Аркан, казык ала ш ык!— деген тым асыгыс шыккан дауыс есп*д! Сеит. Жанбатырды танып, оп-онай алдап турранына пулin )Ki- бердк 0 3 !м 1*стей алмас ед!*м деп ойлады. Жанбатыр эдеШ белл бере катты айгайлап, аптьгктырььп барады: — Бол, бол!.. Мал иес1з калды!.. Уйден саскалактам Куцше шыга келгенде, Жанбатыр биесш жетелел, кырра карай узацкырап кет|‘п едк 384

— Ж ел iдсн аулак. арканданык... Былайырак... Тунде кузетш отырарсын,— деп, дабырлап сейлеп келедк Узамай тыкылдап казык карыл раны, куб;р-куб1р сей лескен дыбыс есплдк Шеше кеудесшен Fana шыга алар ку pci Hie еетшендей болды Ссит. Ей/и не бол ар екен, На- чыкс-ш каш а!! келер екен деп кут'т жатканда тура езшо карай келе жаткан Кун.шеш танып Сеит тура келдн — Калкам -ан, сен бе ед1н... Садаган кетейж, кара- птыгы м-ай!.. Кай жагымнан кел in калдын!... Болдырып калып ед|« кой... Тары да сен бе едш, еаркей келген, сен бе еден?..— деп, мундык шеше Сеигпн €Ki бетшеи козек-кезск суйдп 03!‘мс.:шп, мей1рлешп суйдп Ыстык кез жасы Сеиттш ж узж жуып кеттп Шеше дегешг'и к т бо- латынын Сент те eMipiiuie бiр:нгиi рет ыстык оезшдп — Ш еш е...—лен калды ол шыдай ал май. Одан аржа- сын айта алмады. — Беттерщ онгарылсын! Аксарбастарын болайын! Менде баска дзрмсн ж ок...—дед1 де Кунше аярын тэлп- рехтей басып уйше карай кеттп Элденен! эндетш бара жаткапдай сстпзедп Егер Назыкеш Сеитпеи б!рге Kiceiirc rycin калыпгы деп ecrice, ол былай турсын, кап Fa т у с т б:рге е л ш л /геи ecTioe мунды шеше той кылгандай едп Ж анбатыр епд1 ж ол\\ ж акка оралран жок. Сеитке ат ду- oipi.vieH рапа белп 6epin, малына карай катгы журш кет- ri. Ссит тары да узак кутш калды. Той емес, ©л!м уетшде айтылрандай, он мен елец мана токтаи калган. Артынаи кумап устаран б:р адам мен 6ip арык ит ерген кожекец де тыска шырып кайгты. Кара уй мацайынлары дабыр- дубыр басыла 6epAi. Осы кезде иыгына бай келшдершщ 6ipi Сергеи кенетоз кек ж 1бек шапан жамылгаи Назыкеш тс Сеитке келдп Басында yxici булгандайды. Бели! imiиен буьжып алган. Акырын келдп Бул оныц тунде ж 1птке Cipiuuii келе жатканы едп Сент манадаи 6epi Пазыхешке айтатын кеп ce3i бар- дай болып ж ат ыр едп К еудеа лык толып турган... Bopi де эдемп жылы да мэнд!* сездер сыякты едп Каз|'р Назы­ кеш касына келгенде жас жТпт курмелш калды. Аузына u ip м энд i саз туспей койды. Бар оплата мы былай калып, бассллып Назыкешп* мойынан куш акта й алды. Суши те ал га ндай болды. — Ал, Иазьгкеш, кайте,\\пз, кетсм1з б е ? — лед? Сеит, »;стетшдер!*и аллакаш ан сейлсснт, кел!*сш койрандай. — Мен ештеце бьямеймш рой. . . — дед! Назыкеш, он Со Мугрепов П г. 385

к.олын Сеиттщ ксудссше салып. Содан кешн, кеудесл oip босап кеткенден куравд де ундеген жок... Каида кетеди не ушш кетедг, нем, kimjU паналайды, жастар муиыц 6 ipiu де сайлескен жок, бктмейтш де ед!. Bipin 6ipi соза’з, уна'з тусшгендсй, балаларша кол усга- сып, Сеиттщ атын байлап кеткеи тал арасына карай женеле берд!*. Ойларында осы мацайдлн тез кетудщ асы- рысы Faна бар сыякты... Куйеу, калындык детей opi-copiHi ерлЬбайлы детей туракты белше бупн туннен «.алдырмай ез кольтам шыгарып салуга жан таласкан Омар эл\\ жатпай, уй сыр- тыпда отыр ед!. Касында куйеу коспыларымен Батыраш бар. Тклеуке де осы арада... Жарык aHFa аГшасын тосып калуга кы зы ры п-кызырып кояды. Агасынан коркып, эрен шыдап отыр. — Жастардьщ тесепн а'здщ уйгс саларсыидар,--деп, Сандыбайдьщ эйелше Омар мана тапсырын койган. Енд1 куйеуд!* санынаи нукьш койып: — Корыкпа, ixxipiK иеме!.. Ол сенщ катынын езд! — деп, Плеукен! кайрап отыр. Алыстан орап, урыларша сыдырта женелген аг дуб!- pine отыррандардын, бэр! де елец erin калды. — вй, аттар тугел we екен? Карандаршы! —дед! Омар. ЖМттер жаца рана тусап Ж1бергеи аттарын бай- кап келш: — Тугел, тугел, —десть Дол осы кезде, жаца рана Куцшенщ уйше келш кет­ кеи Сандьгбайдыц ойел! тары да жупре басьпт осылай карай келе жатыр екен. Журкмнде 6ip сасу бар сыякты. — Ей, катын, далактамай, бер! келыи! Йемене сон* декin кеткендерщ?—дещ Омар. Куцше де ecricni деп эр! катал дауыспен, opi Игшкше салмакты дауыспен айтты. — Элп, бойжеткен!м!зд!* таба алмай койдык... —дед« эйел аптыга сойлеп. — 0 ? — деп, Омар орнынан атып турды.—Не сайда* лады мьша кацкырма? LLIemeci кайда? — Таба алмадык... — дед1 ойел, неге болса да бой- усынгаи былжыр дауыспен. Иаразы кыз саура сурап Айгапшара кеткен екен деп ойляды Омар. Жацагы ат дуб1'ршщ бет алысы да сол ауылга карай ед1. Булар келгел! мойындайтын ырай бер- мен жатый алган кыздан Омар кауштенш те отырраи. Айглнша булан — би биетш бе ед1? — деп сурай калса, 388

ол екл арага о гiрiк айтура Омардьш. epairi жетпес. едк 0р кеуде катын— 6и келгепше басымды! ауыртпа дел, тастаута да бар... Омар осыны тез ойланып: •— Ергтецдср аттарды!.. Ауылга жеткЬбей устандар... Жаяу айдаи аларындар!— дед! де жупрш уйге Kipin: — Кызыл кайда, бузылиан?— дед1 Кушиеге. Кущлс уидемей касарып калыпгы. Б1рдемеш 6iaerift адамдай :.1с туйш... — Ексупци де Кызыл жоп кылмасам, 031м катын бо- лайын!— деп, Омар Куншеш бастан ала камшымсн тар* плп-тартыи нибердк Жулынраи уклдей ypiinin басын ко- терген кожаный «сабыр, сабыр» дегенiней именген де жок, уялкан да жок. Куцше жузш колымеи тасалай бе- piir: — Назыкеш, еид1, жок сснщ делкулыка! ©лпр, ©лте рс бер м еш !— дед1 тайсллмай. — Омске, айпалмайык... Аттар дайып, *деген Баты- ранлыд даусы кел;и дал адан.. Сеит пен Назыкеш атызран бойы Иплжтщ оз уй!мо Ko.iin токгап едк Айраншаиын. мала кучцпз айткаидарын- да CeHTTi кожаный балдызы емес, Назыкешке карай итермелеу бар ед{, балан ой сонысынан умгг eTin келдк Баска барар жерлер1 де жок едк Сеит куидеп адетпние eciKTi epniH ашып Kipin: -•*- Айнанша ana, пана бола керщ1з... Бул Назыкеш « ;:с-ум13 рой, — дед'| шошьш оянган Айрапшага. — Эй, о не депеши. едП Кашкан-пыеканныц наналай- ;ын уni осы болып па?— дед! Айганша. Сеит тебесшеи токпакпен уррандай турып калды. Ошейшде калжыидай сейлесетш жецгесжш бас саура- лап келгепде ыршый да безше шыккан дауысынан шошьгп кетть Сошла ыскаяк шыккан дауыска тац кал- ралдай да едк Алыстан биинген кугыншылардын дубБ piн ести басгаран Айранша олпден repi де дауысын кэтерш: — Ойбай, ауылра жау шакырмай, -кетниер opi! Opi оиет бэленд! I — дедь >Юбек жастыктар мен ж!бек шы- мылдык су-су eTin, бай aiiejiiniii. басын Korepin алганыл акрартть». Назыкеш сКлейш турып калган Ceirni жешнсн тар- тып есжке карай жстелед!. Ракым етпес ауылдал ракы.м т!леп экелгенше Назы.кештен уялып, Сеит табаллырык- тап арен, аттады. Корланып та, куййпп те кегп. Fn/ii ол 3S7

бул ауылмен, дол Игшктщ вз ушмси кектесш кегетшш де dip окыс icnert кврсетжа келдг Назыкеплч курен те- белгс М111пзд1 де, ез»‘ отаулардыц арасында кермеде тур* у я п ею жуйржтщ б/pin Minin, 6ipin жетелеп альт: - Ал, шапты жау!.. MeHMiH жауларык! Аттанын- дар!.. Атган, аттан!..— дел айгай салыгк ауыл ортасьшан лдеш шауыл шыкты. Тац кулан иектеп, кугыншылар шогыры да кершдк Эр уйдся шыра келген адамдар атка умтылып жатыр. — Саспа, Назыкеш, елш-ак кетешк... ©кшбеймш... Евдп беп’м1*з Акмола. К,азактаи кайыр жок,—дед! Септ Назыкешпен катарласа 6cpin. — Меи- олай-булай бол- сам, сен кутал. Орыс арасына жетш бак. — Bipre керем!*з де, — дед! Назыкеш. Жарау аттар еркш кесшп келед1*. Ауылдан андап шыккан аггылар каскыр кугапдай топ-топка белшin 61- разы булардыц сыртыи орай, енд!* 61'разы .тетелей шдке к!ре шауьш келед2. Эуелп екпшмен жакындап калганда- ры да бар ед|\\ ендд олар узак шабыс боларын танып, утылап кууга айналды. I3ip-eneyi гана екшслел келед! де ©з-rcjiepi кыялай шауьш жер утып келедi. Узамай кейшп топтан сытыльгп шьгккан жалгыз кара кашкындардын Нура жак алдын орайтьш бетш корсети*. Акмола асырып алудан кугыншылар да кауттенетшдей екен. Жалгыз кара жанасалай шауьш, сол бетке не бе­ луга Ж1*бер|‘лген сыякты. Оны Сент те солай тусньдь Эй- Teyip, б/р кайратка Minin, неге де болса бел баилап, мунаймай кеде жаткан Назыкеш ол айланы адгармап едь — Ал, Назыкеш, аттыц басын босата бер... Мьшау жалгыз алдымыздьп орагалы келед/, — дед! Септ. Аттар алга карай жула-жула женелдк Еид’1 кеде туптер! ке- ршбей, жер 6eTi жасыл шлемдей кулпырып, кейш карай тутас сыргый бастады. Жалгыз кара да кеалте салды. Суырылып cbipFbin, енд/рс домалап келед1. Узамай бул yuieyi езге кугыншылардан кара узш, белдер астына ту- cin кетп*. — Сент, мыиауын 61'зге тымагын булкап келедi... Ка­ раты,— дед} Назыкеш 6ip кезде. Ен жакын калган ка- уттен Назыкеш GKi кезш айырмай к-еле жатыр едк — Алдау болар,— дед} Сеит, осне алмай. Кугыишы тымагын кольта алмлг, усп-устнго былran келедi екен.

Лр'шна да караи койыи, гез^рек токтауларын тйлейтж .ылкты. — Осы Танаrap сыякгьг... Ол болса, алдамайды,— де- ;:i Нлзьжеш. Танатар бие саугызатык жптг еди - - Сен i.?nepi журе бер. мен Т1лдесш кврейш,— деп ' сиг атьги тежей бер/п ед|\\ жалрьгз кара да тура Сеит- кс карай салды. — Га??ггган соц, п’лдесе кетпейм^сщ!.. Мен ceni 6opi- 'нр куткарманмын гой! — дед!’ кугьшшы алыстан айгай- и ш . Соньпьг карыида келед5, салып етер ынгайы жок. Ганатар смен. — Артыма карайтын шамам болып кеде ме мешн... Касымбмсыц, досымбысыц? Эуел1 сонынды айт! — дед! Сент. — Мыла liiipKiH не дейд{?.. Касын мен болеам, доеын к;м •ботрапы?—-дед! Тацатар кара-кок атын токтата 6epin. - Сидете боге.мей, алдымды босат, — дед1 Сент. •— Мен жстс алмадым дегепге б*1здш уйдеп катын да се.н6ейд». Сен ree::i rycipin кст урып жыгып... Ат ойнак- гап ;ныга береш, мен Ылей!п жатайын... — дед1 Танатар. — 0 л, мен coni Tycipe алушы ма едЫ?.. — - дед1 Сент, лбыржьпп кальит. — Toiiipi деген, жап-жас Ж1'пт 6ip Kopi TipceKTi Tycipe ллмайтьш ба e;n! Mine туаргенП..— деп, Танатар атынан i-yce кал мп, ер токымын бауырына карай аудара салды да, сауырга dip салып жарау кара-кеюн коя бердк Ат урк:п, ай.-ала шауып акырында узеклш сарт-сурт текль дап ауылга ?;яряй шауып кетп. — Ал с.’/л! ал;:алма! Мэ, сойылымды да ала кет! На- зыкешжанра сэлем айт!— деп Тацатар сойылын Сеитке борт, эз1 кылжыйып кулан Kerri. Dip тун.те ск^ жалшыдап осыдша достык кврген Сеит жмлап ж1‘ бергенден сд;. 0з! болел, малшы-жалщылармен синай куле жургеш болмаса, бiр:::е 6ip болысып керме- reni есше rycri. Жзбайга icierен жаксылыгым шыгар-ау еселеп кайтып жаткан доп оклады. Жалшылар оны ка- шаниан ездерше коса санайтынын Сеит эл1 сезжбепен СЧ'С'Н... Танатар о н жылдан артык Жуман утп'нде журген жылкышы е.Д1*. ©ткен кыста бул банка н кос кырылып каллы да Иплпске ауысты. Кашаштан 6epi Жуман ecirin- де журген Куншемен эр кезде мундас та сырлас болушы ед1*. Назыкешт! Сеит алып Kerri дегенде Тацатар катты 3S9

куаньш, eKi талай кезецге кездессе ашыктан ашык болы- суга аттаиган болатын. Сол плегше карай буран каш- кындардын алдын орай шабу тапсырылды да, Tauaiap бэр!ней бурый ,ксл)'п, куып жеп'п, ойындарысын окай орьшдал калды. Назыкеш псп Септ Карагандыныц карасын кергеиде куп до котершп калып едк Эр кыркадаи андап кершген курьшшылар да аянбай ту/шгш келедь Коз ушында Ну- раныц откелше карай тете тарткаидар да шалыныл кал- ды. Кск жайыльш, жайрап жаткан кемip мен топырак, саргайгал барактар, ыры-жыры кеп кел1’к, сапырылыскан ;;еп адам кашкындардыц кауштенер де, ум1ттенер де >Kcpi — Караганды едк Мунда орыс жумыскерлер1‘ б;.;у казак жумыскерлер1 бар, таныстарьг да бар. Соны:-.ел б'ргс, Иплжтщ Kipeci де осында туркан сыякты. —- Назыкеш, паналар 6ip жер осы. 0лсек-т1р1лсек :е осы арада квреГпк. Алдымыэды орал барады... Кашыи, Кайда кутыламьгз, — дед1 Сеит... Назыкеш басын нзедп Жапы-райып жаткан барактардын. аГшаласы 6api ко- -п'к едк Бугш орыс жумысксрлер1 кетерме кайткдлы жаткан. Кызылжарка мыс экетш бара жаткан пар-пар епз жеплген Ыбран Kipeci жумыскерлерд1* ала кетпек бодып, каз1*р артынып жаткан карбалас ycii едь Жумыс- ксрлсрд1 кеше кешке конак erin, бугш коштасып калкалы туркан Ушаковтыц ез!’ де осында. Касында 6ip топ ка­ зак жумыскерлер1мен осында калатын болFan Михайло Неволя бар. Кашкындар мен кутыншыларды керш: — Бул немене?— дед1* Ушаков. — Мынау cneyi кашып кслед1, кейшплер куып неде­ ли — дед! Буланбай. — Bipeyi кыз, 6ipeyi жтт,—дед1 Байжан.—Е!.. Ка- рапчит екеи... Кашкындар шреден ыкысып, шетю б5рактарка карай ойысты. «Саука, саука!» деген айкай есплдн Саураны ке- зше тускеп коптен плесе де бул манка жакындаука бата ллман, шетю барактарка карай етт барады. — Жо, тобелес больмт журмссш... Арашалау керек,— дед]\" Ушаков. Сеит пей Назыкеш тетю ею барактыд ор- тасына токгады да, аттарыи коя 6epin, тутш ншткьш жат- кап шетю баранка карай жупрдк Айкай-сурен салып кугыншылар да келш калды. Сеит Иазыкешп жетелей жер баранка Kipin ад, iini кек-ала тупи, буалдыр екеи. Корin алдында шакырая кы- 390

заркан к&м1рд1 керin, усталар дукенше Kipin кеткендерш j аниды. Ек-уш адамнык караидараны рана байкалады. — Саура, саура арайындар! — дед! Сеит. — Ж а з ы г ь ш ы з жок, араша!— дед1* Назыкеш. Бул иомене?— деп орысша сураран дауыс еслчлдй Ат Ay6ipi мен ашулы айрайлар да осы барактыд ал- дында умар-жумяр ест/ледк Ашу кернеп, ызадап ж а р ы л - ралы кал ран адамдар канка кумартка ндай, опар-топ ар «ктектеп келедр — Керсетпл KB3iMe! Берпн колыма каншыкты!..- - де­ ген Омлрдын дауысы ерекше таиылады. зчуплншылар опыр-топыр дукенге icipe бергенде, На­ зыкеш как касыпан* — Назыкеш, былайырак. туршы,—-деген дауысты ес- KiM айтканын андамай калды. Оныц ойы да, кездср1 де курыншылардын алдында сьгбап балагаттап келс жат­ кам Омарга кадалым тур едк Назыкеш ыршып барььп улкен кер1кке соктыгып токтады. Кесек гс аласа, оныц ycriiie ецкиив 6ipe>7ijn. колында элденепщ сабы жарк стт калганыц к©рд*‘ Назыкеш. Уцрысынан сыцран кетпенге усайды екен. Омар ыцк eTin ушьш тустк Б1р баларатка какалып калгандай, аяктай алмай кулады. Етбетшен ту- сin, сiлей in калыпты. Ет:к тумсыктары акырын рана жум- сак шанди тыриалап, буркырата бастады. —Bipiimin ycriiie 6ipin кулаг-ъщ келмесе, шырындар! деген айрайдаи Назыкеш селт еп'п калды. Жабайды таниды. Колында гы кеспелтекл такы да ыцгайлап, урып >;;i6epreai тур екен. Жалрыз кез* шакырайып кетшт1, к ы з р ы л т ушкын шашады. — Шырындар ендП — деп, Жабай тары акырып кал­ ды. YiiFucwuau сынган кайланыц сабын тары да алтеп кала жаздады. — 0 й; Жабай ei<GciH рой!.. Токтай кор, жаным,—дед1 < сиг. Жабайды енд1 ода танып едк — Ойбай, Омар кулады! —- Соккьгга жырмлды!.. Омар, Омар!..—десш, курьш* шылар сыртка карай ысырыла бердк — Омар, Омар!.. Соккыга жырылды! — дсген дауыс- тар сши далада кайталандьг. — Кетгидер бул мацайлан! Кетпщер!— деген Булаи- бай мен Байшепр дауыстары да араласа шы-кты. Омардыц айтканыпан шыга да алмайтьш, Омар уш:н жамыя да сала алд/айтын ж п 'г п е р орган есгерш жыйьш. 391

шспне Сергеиi аддллады. Дукенгс Булаибаи мен Байшс* rip келт шрдк — Омар дей ме?.. Жа-ман жатыр foii eai... —дед*1 Бу- лаибай. — Далага шыгарайык, — дай Байшепр. — Кайсыц 6арсьп*дар, Kerepiciu жгберпиер... Омарды Селт тс Kerepicin шыпш едк Журт жыма­ лый калган екен. Ушаков та юелштк Кугьшшылар да ат- тарынан rycin. онаша иiртлiгг тур. Кызулыгынан солгын- дыгы басым бола кадыпты. — Жаным, сеи бе едщ дурлшпрш журген? — дед1 Булаибаи, Сеитп далага шыккан ооц гаиа танып. Септ куарып кеткен екен, айыпты адамша уидей алмай калды. — Bipcy елгеп бе?.. Мынау жаткан KiM?—дед1Ушаков. Омардмк сол жак бет суйеп опырылып, астыагы жа* гы он жакына карай кыйсайып кетштк Аузьшаи кою ка­ ра кан агады. Сынган 6ip Tici од жак езуше кыстыры- лып калыпты. Б;р ышкыиып калып, дем1*н дурыс ала бастады. Омардыц олмейтш бели 6epreninc реижшендей. Kipomi Ыбырай кеГпн шепшп Keiri... Эз1р ой-бауырымдпп ецмецдеп журген жалгыз Батыраш кана. — Байжан, Лк-буйратка шапшы, фельдшерд|' алый келий, — дедл Ушаков. — Мунымен тебслескеи ккм? —дел суряды содал кейш. — Кашкан мына жш1т, куган бул,—дед1 Булаибаи Семг пен Омарды кезек-кезек корсетш. — Eneyi де Иплж байдыд адамдары... — Ушаков Булаяблйдыд кашкмш-а болыса сенлегенш адгарып кадды. Урган мен, — дед1 Жабай, журттыц арасьшен, ак* сай басып, Ушаковтыд алдына келш. — Меи урдым... Осы арада тургандардьиц 6opi де Омар мен Жабай- дык арасьшда кек барын ес'шс алды. Казак ж1г1тт(*р1 соккьшыц соккымен кайтканьша риза да едь Ол жаиды б}лмейтш Ушаков капа устасына кабак Tyftin: — Сенin. не жумысык бар ед1? — дед). Жабай ум.че- мей, койin шепндй Енд{ оран Булаибаи ашык араша Tycri: • - Мынау коз, мынау аяк,!..— деп Булаибаи Жабаft- дыц агып кеткен K03i мен ол1 де ушынан гана басуга келетш аягын керсетш, который лежит, осыныц жумы- сьт, осыныи. колы... Ушаков Сеигп де гапып jyp едк б!рак, куналы ко- pin, амандяскан жок. танымаган калып Kepcerri. 392

— Жэ, И г и п к е з 1 тенссрш алар... Oaipre мынаны ба- кылан турьшдар... 0 л т калмасын... Су беру керех,—леи Ушаков конторга карай кегтт. ГусппксП шытырмапга арал аскысы кслмедI. — Ей, ездср’.д багып алмцдар... -- д е д ] Буланбай, иЕ рIлiи онапга турган кугыншыларга. Олар ендг осы боле «in мадына жолагысы келмей. епжар тур екен. Open козгалытт келш, Омарды когалка карай алып кеттЕ.. — Буланбай, сен керше кол бей таргтыц-ау...—до/п Батыраш. — Йемене, болыспай, карата болысын тур- мын ба? — Эшейш, бетпщд антарткапынды айтканым да... — Лдтарсац большты.. Адасиасыда жаксы болар... леи Буланбай repic айналды. Катерина Неволя мен Куизила exeyi усгалар дукешн- дс тыгылып отырган Назыкешт! алып келс жатыр... — Mine, акылды кыз... Каидай сулу едЕЕ. Кунеу i кай- сы! Е, аиау ма... Сулу ж*1пг екен... Дурыс еткенснщер, байга суйш тию кер-ек..: — дейд1 Катерина: — Ештекеден корыкпа... G e m 6i3 ешшмге де бермейлт... — Ыздш. баракта боларсындар, Сеит... Ешипсш Gip- ге K©pin алармыз. Б13 де 6ip кауым журтпыз,— дед'1 Ву- ланбай Сеиткс. Сеит бетше ад и жуп ре бастаганьш се­ ймдЕ — Курым KyftAipin, басайыад. Курым...— дескен ку- гыишылардык дабыры естьледЕ Иазыкеш пси Сеитке кызыг-а да кызгана карап, Жа- Сай дукешне карай кетш барады. Не 1*стедЕ Kerin алды ма, достык корсегп ме, элде екеуг 6ipre келш калган сод, колына не бола алмаи каллы ма, ол арасы Жабай- дыд озше де айадш емес едЕ Коз алдында куак тарткаи- дыктан Tirixi ажарланып кеткен Иазыкеш те бар, аузы кьшсайып калган .Омар да бар... Kipembiep Карагаидидан шубап шыга бердЕ ЖупрК- кен журт кайта-камта кушактасип, канта-кайта кошта - с а д ы . Ш у б о й ерш, жыласып калып барады. Орыспен ка­ зак. кушакгасканын 6ipiHiui xepin турган Иазыкеш тан калып кара иды. Касыидагы Катерина oip кезде оны ж а л г ы з тастаи, юренщ алдына карай жупрш кеттЕ Кун • зиланын жаулыгы да ор арбанын касында 6ip агарад- 393

лайды. ¥замай Караганды басьшда жалгыз рана казак ,‘абыры, казак, козралыстары калды. — Журпиер, ш ы ракгары м ... Баракка к>реЙ1‘к... —дед] оуланбан Сеит пен Назыкешке... 5 KeMipre кешн келш тускендер ауылдын барлык ис!н зла келгендей елi. Караганды басында кара-кура мал куралып калыиты. Жапырайран жер барактардыд тебе- ешде лактар ойнак салып жур. Жана салынып жаткан с:<\\ узын барактыд тебеЫ жабьгльш жатыр. KapaFan арасын шукылап жеке жер барак салып жаткандар да iC6>pineai. Эр жерде 6ipiHin тебе кшз1*, 6ipiHiu етек KW3i жегишремей турран коиыркай кшз уйлер Майкудык суына карай бытырай ойысыпты. Кейлек алдын ышкы- рьша Typin алып, кен Кызыл шубар дамбалдары туйешк пзе шудасындай салактаран ойелдер, эр тустан карагаи аркалап келедк ¥зын ашык шахтада узак icyиге дамыл алмай суймен урып, кайла шауып жумыскерлер жур. — Кыймылда!.. Сезд! кой!..— деген Иван Зубовтыц катал даусы элсш-олсш шыгады. Тацныц атуынан куннщ батуьша деЙ1*н дамылы жок жумыскерлер туе ауып, ко­ ленке узара бастаран кезде кеб/'рек свнлесш кететш едк Кайла мен куректер де осы кезден былай карай кебjрек сына бастайды. Бул кезде тацертенл калжын шее, кейгс сездер рана айтылатынын Зубов та жаксы туешед:. Жер астына тусер аузын серелеп кыртыспен жапкан ею жабык шахтаиьщ манайында адам аз кершедк Кез- j.cpi танулы ei<i атан мэцп' боны айнала беру жазасын алтандай, уйкылы-ояу, токтаусыз айналады. 03,aepi де МЭН.П болып кектен. Токтарда да, кайта журш кетерде де айтканды yFa коймай артык с©з естиди Комip атжалда- ры бул манайда жш катарланьщ калыпты. Тэбесш кара- ранмсн жапкан атжалдар узын-узыи корага да уксап кетед{. Майкудьгк суыныц басьшан коп бала кайтып келедк Жлрысып, жуп’рш алып, арттарына карап, к-ешн келе жагк.ан жалрыз ересек адамды тосып алады. Ер-есек адам жякындаранда тары да топ торгайдай бытырап жупре женелед!*. 394

Пресек адам инженер Некрасов ед*1. Ниийдеп' ки*. шахтасыи толык. магнасыида журпзш ж1бергеннен кейш Акмоладагьг уйше барыгт к а Г п к а л ы жагыр едк Ушаков оран быйыл окуг а баратын отыз т а к т ы казак балаларын ала Kerin, орналастыруды тапсырды. Жата к уй, ютап-ку- рал, чамак. жапында э л [ жетпей жатканы? бар екен. Уша- ковка казак балаларынаи кок мамандарын шыгару кс ректiri!i ек алгаш кецес етксн де ез\\ е;и\\ балаларды ала кетуre до ауырсышан жок. Лкмоладл быйыл ашылгалы jурван ментол эуел1 ш;:- гимнам бачмалса да, бара-бара улкен icKe айналатып бег альчг о г . Kaaij) бул бастауыш мектеп, еши торт жылдан кейш Рязанов-Ушаков Компаииясыиьщ тау-кен училище- cine нГша.тмнк. Оиы бiтiрiп шыккапдар тура eimipicne де келс алады. Том каласындагы тау-кел университет!по де [•усе ал.тдЕт. Инженерлершщ кедеа* бойынша осы опта бер!к бскшгеи Ушаков Компания мектебшщ езге мектен- тердеи жогары кершуш де арман ететш едн Балалары 6ip‘ 0KKeji ктнгеи, жасьшан-ак кемip мен мыска келепн- дерш, осы Компаниянык адамы екендерш мыйына ciujx\\- ре тэрОнелетиек те. ©3i асырап, e3i кииииретш мектепко жумыскерлер де балаларын улкен куаиышиен жонелткс- л} жатыр едк Оку Fa ж1берктетш балаларды и. квбк 1Пл;и, Ак-Буйраг. Караганды жумыскерьлершщ балалары. Буланбай мен Алшагыр да балаларын бердк Кесск дсиелк курен, жузд: Наргаймеи, аккуба кызылшырайлы .бала Олпиер каз!р осы келс жаткан 6ip топ баланыи. йлшдеп естияры да, nipin жусатары да сыякты едк 0 3 ip келе алмай жаткан Жумабек теренщ бал асы. Некрасов уадсс1‘ бойынша сол баданы кут’ш Карагандыда екшхш кун бегелдк K,a3ip ба­ лаларды eprin барып, судан кайтып келед1. Жаздык да ауран кез*1, куншн, де аураи кезк.. Бхрак. кун M i ыстьпк. Ацызак жел де бар. Топыракы кепкен су- сыз шелейт дала ыстыкка ыстык косатындай сезьпедь Сирек б1ткен жусан мен кедедсн баска, жапыракты шеи- тердш 6opi де курап ушып кеткён. ©зге шептердщ ис! де жогальш, ж а л р ы з рана жусан Hci калыпты. Сардала деген аты осындай кезде койылраньш анрартып, ой-кыр •гутас саррайып жатыр. Ыстык кайтып, салкын гусе бастатаннан кейш дуниен: эшмен оятып, кайтадан eMip кыймылына шакырып, боз- торгайлар шырылдай бастады. Ж.ер бел*нс кебелектей д:- 395

pi-илеп бозторгай квленкеа* тусп*. 9 лс1з де нэраз болса да бул далакыц жузше осыдан баска тусер К0ледке де жок ед|. — Уйдерще кайта бер!*ндер. Ертерек уйктандар, ерте журсапз, — дед1* Некрасов Некрасовты торе мен молла- ныц кайсысына косарыи б*ле алмай, калайда ыгыса жур* гсн балалар емд! Шуылдап шапкыласып кеттЕ Некрасов жабык шахталарлык 6ipin кеше аралап шырып едЕ еидi ешнплсш керуге ойы Kerri. Ризашьпык етсещз, Сикорскийд! куып ж:берщ, азд! Кярагандыра кенирер сд'ш дегеи Ушаковтыц етшиш де бар едЕ — Dip куш* мыкгап 6ip отыргызады ол сум! Жалкыз содам гама шашым арарып барады. Буйрспме кадалган шегедей!..— деп ед! Ушаков. Некрасов ризашылырьш бе- ре коймаса да, Kewip жайымен кеш'рек таныса icetKici келдЕ Шахтаньщ дол шырар аузына жакын кешрек аланда терт ойел топырарын айырып кемip сурьгнтап жур екен. Bipeyi орыс эйелЕ e3re.icpi казак эйелдерЕ Эйелдердщ касына кеб1*рек айналып калраи eKi шанашы шелехтен басын KQTepin шыка берген Некрасовты керш, тез таиып 6epAi. Узамай 6ipeyi кожалак лауыспен эндегш кетл*. Ол белп 0Hi «Кеш жарык» едЕ Ойелдерден шам сурап альт Некрасов шахтанын тубше карай Kerri. — Е, мьшау 6ip иман жузд|* адам екен... HaFbin тш‘с- пей kgtti? — дед1* 6ip эйел. Бул Кумзила едН — 0згес1Н!К1* аз болып жур ме? . Буаз кьгльгп болльт гой... Кулагыи уйренбейтш еишэрсе жок екен гой,—лед? CKiHiui эйел. Ол Назыкеш ед{. Уш айдын 1*Ш1*нде муимц да бет! ашыльш калган екен. Heni ацгартатынын |ргал- мей туспалдады. — Уйде аз ест1п жургеи сл.Л\\т бе eni? Сен-ак тал!м- си бepeдi екенслн! — дед! ушишп эйел Назыкешке. Ол Мусакайдын. эйел? ед5. Oai ат усттле, ананы-мынаны ка- гыстырумеи пайда табатын Мусакай еткен кыстык телеу- лержен кутилганша деп, эйелш K©Mipre туарген. Ойел* .Till аты Балсары болатын. — Ест!сен езщ еститш шыгарсын, б1*здщ Алшарьтр онданды айтпайды. Айтса, мен онын аузыи карыр ед1м, --дед! Кумзила. — Нешн буы айткызады. неге айткызам? — Талтанк байдьтц кызы болтан сон, калан яй^ч- зайып деп ен!.. Осында кой багып журген шал сенш окон смес, менщ экем шырар! — деп, Мусакайдын. эйел! 396

кошен 6epi араларчнда быксыи журген кикипжпии урлеи бастальг. Сазарган жалиак» бег сапы ойел дсне/ri адлм екен. Шаштасуга бо/i урыи, берпшп кетнгл. Dip ауы.ма жайлау боларлык жал пак бетжлг, сол жак томпагыча шыккан чупмедей кара мешнс 6ip туп кыл да ш ы к ::уп окон. j'vh.';) к«\\пр шацы турыи калган кара мел кара бушдей 1укепсдг. - Yfm;i кэкпеншс адыра кал! .че;б Балсары. Кун зала да купи mi кегп: - Alenin. оком сеидерге усап урльпын егеу ymin к ж багып жургон /кок. Адыра калсаи, eain адыра кал! дед|\\ Ta.n.oiK ка.мр осипла жу мычччрлср.ки бирлБжарым- ды KoibeiiiKiciii багып жур ед! до, «'Луеокаь пли, кыг боны осындаг ы жумыо.кср.юрден урлап-жырь'п :Korea;u*pi«i ч« леи журго/'i до рае сд», Блпшопр оеолсп кускыинн Сю* латып. Кедей.пк тс мактаныш с.\\ко, ОIp;i ■. Кун шлииын уры дегеш ncciu тауып до.т тпгон скип. На. .'ары омы коу десжсн т*у *Iг*t жчбердб К ути ла да колим осрмедн <и»нь. мен Некрнсстгыи, Акула мои Зубом,:*.а. усам, бн larai i л'-лн KeiKoni о т'лд ср ч т салгыласып калу.юры..а ссбеп Г;.».: ды... K<i ;ак жнмдеримн не. аГпысып ж»* lKaH.iaouiia тусп|б«- геи до, мои до боре конмаган Катерина Пополи кол !с бапалып ко;,еж сои. гама apainara lyoiii *-дi. Da.кары они да lyiiiii ж:.бордг Тнбелеош эдк а.пан адамлаа ! а |Ы да м \\,им1!! i \\h;u. Моска i англ ,.»*м;м yciinc бар; а к.у. гады. (S.;in б.р жак, oarc.iepiir oip Лчнд ы-ропн Бл.к л pu I Пжыконл i д«- jyiii.'i жйл-рд». Кмд! ара-чага сыргк. ком ip >koiic\\ni;i тургаи ei-ci жи ir кед in Kipicii: Доллаиып, боргппи а.паи Балсары 6\\.i.*ipra да бои fn p\\;o;i. \\ iaic a.'iucibi. Жппзоргс код сала ал маса да сои беи сыблп жур... Казак опданды «лк иг uipiii, карл :и 1111,11ыи •>дел бенпелейд]. Дал атач. а аул.: бара алманды. IЛ ('.'п -.:к 1' оальгп ж}берейп< * ни! Б\\л к«>;; долы жу мыс. ie им лепд i «hi u, жлчгк.рдщ 6ipi. Балсари оплплыкпеи шелекке до lycne ii Калий peri колсо, солай, басы темой, аягы жогары кулаглн куйжде /Kiri laер iiuvitKiin бс пн жашы. Аркан жу.гчт сыртка .Мч«ДГ‘|... Осыпдай 6ip \\нт кылыктар жал.» алкила i жумыокер лердщ коГи'го.н^ммен 6iprc ko<Vh:ii ■••ело жаи.р од». E-Ioxi avrr.iniH блк;.Л' мен басоке**: ку г *.: мои кир- алмлук.

бит] мен бурнее] еыякты ере ксл;и до, баскаруоыз жерде тутана бастады. Ec;d жумыскерлер мен жаца жумыскерлерд! жакын- датпауга Сикорский мен Зубовтар да барын салатын ед]. Некрасов жабы* шахтадан шьгрып, баракгарга кеде жатканда осындай 6ip кьглыкка о да ксздссш калды. Ашык. шахтаныд жар кабагында жалгыз ойсл долда- пып жылап отыр. Ара-тура куйппш сездсрш туйдек-туй- депмеи айтыл Ж1’берш, улып жылайлы. Элдеюмдсргс шарынып, долма-колга окай козгала кой-магапдарга ыза* лаиьги жылаптыи сыякгы. Бул жацагы Балсары ед|'. — Аналар мен! урды, байлап-матаи шелекке салып либерди. — дсп келген. Карагандыны онаша баурал алгысы кслетш ecni жу- мыскерлср жаца келгеидерд] кай жерде болеа да турт- исктел, сыйгызбайтындыгын icepcerinri... ©здер! салкын да караш-ы жерде, дееялшктщ козi тайып кетсс-ак, жу- мысты тастал гсалжыцдасып отыратын калтарыста журсс де, акшаньг солар коп аладьт. Коз тасасы жок ашык жу- мыста жаца келген сорлылар жур... ©з уйшдс Мусакай- дан ecTHTiH сездерш Балсары ашу уси'пде кептзре айтып, жанжалра шакырып отыр едя Ашык шахтадагы жаца жумыскерлер Балсары зарыл :шбура тыцдлды. Булар кэмг’рге Мусакай аркылы альи:- дык дел ойлайтындар едк — Эие, сойтсд1‘ олар!.. — 5 i3 сорлыга кун жок мулла!.. — Б;р]'м1зд1 сыйрызблйды ол|'... ■—десяти дауысгар ор жердей шыгып калды. Буларлык шмге мжшс ■бастагаидарып б!рден Tycine калган Зубов, суймендер1 мен кайлаларыиа суйент то- кырасып калган жтттерге акырган да жок- — Не болыпты? Юм урыпты?.. Буланбай ма? — доп сурады. >Kirirrep енд[ оны коршап алып, арыз ете бастады: — Mine, куып имберштЕ — Бзр;м1’зд1 де кугылары келедк — Б;з арзан жалдаидык,. Содан кор кады! — десы'. Некрасов осы туска келin едк — Жумысты жаксы icien уйренсендср, сендердщ жа- лакыларьщ да кебейед1* дешз,—дед1* ол. Аздагг казакша 6i.ieriii ел!, жалакынын аздыгына арыз етш тур екен дел ойлап калды. m

— Олан емес,— дед1 Зубов кагал унмеп.— На* ы л жалакы осыл арджь Отыз тыйын... Ап алар артык. алыГг жур... Булар соган жэб1*рлене,’и, дурью жоб^рлснед]. Ty6i Рязановтан шыккан Tepic ыцгаиды Некрасов ез1* де жиксы бьпетш едк Жактырмайтын да едь Согаи карай беж млел in коле жаткан У шаковка да паразылыгы б а р - л ы . О л т у р а л ы З у б о в к а ж е н п йтып туруды ксрсксю тапты да, Lrcrice кстке;и гургап Зубовпсн шатакгаспай кетin -каллы. Bopioip, yDpeniiK калган ccKi жумыскерлср- Д1*н жалакысьгн ешк1м кем[то ал мае, мьшалар болей, ту- cinep, ездер1 де согаи умтылар деп оклады. Некрасов конторга жакындай келе пар ат жеплген Жумабек арбасын таныды. Манаты балалар да осы ма- цайда топталып жур екен. Гштсршде жацадан косылгач, жаксы ктнген уш-тврт бала кв-ршедк Алыстан келгенд1.- rin кыймылсыз калгуымеи ацгартып, ек! ерттеул! ат та контор алдьшда тур. Некрасовтан ыгысьш балалар барак тасасына карай онысты. Некрасов конторга юрдь Жаксы кишген, туймелер1не дейш тугелдей 6ip i y p - л|'ден тагылган, аяктарында эдем! eriicrepi бар терт ба­ ла жака келш едь Жумабек терен'ш. ©3i экелдк Bine;-, i 03 баласы, езгелер! Ордабан мен Куренке** кожа, Тур- сынбай — ушеушщ балалары. Турсынбдн баласыи осы арата дейш салт, 03i экелшть Ерттеул! аггар со:-пк; сд:. Барактын. тасасына шыгып алкан сон., балалар Некрасов- тан ьггысын, бел in хнберген эдгшелерше кай га кешп. Жаке ы кишген бллалаога icyидей де уиатман да карай туртан жумыскер балалары усак-улан жанжал басталым кетуiне де карсы емес едь Байлыкпен бала кушкде га- на есептеслейсш. Бай балалары екенш танып, эуел! керден, карасып, ойкастап туртан балалар «куресеЫндср ме?» ге келш калып едь к.аз1р сол арадан кайта бастап Kerri. — KypeceMiciH?— деда Нартай, жада косылган торт баланын, ен улкендеуше. Нартайдык ойында жаца косыл­ ган тертеудл ыгыстырыи, исктеп алу да бар едь — Ку ресем, — дедi улкендеу бал а. Ол салт кел ге11, Турсьшбайдын. баласьа Кудайменде едь Кудайменде оцай жырылып калды. Эдюа'з екен, кал- сыра кушактай берд! де, тырац ете туст]. — Капым бар, капым бар... — деп, кайта устаса тура келш ед1, Нартай иыгьгнаи окыс тартып к а л и н , етпет/неп TycipAi де, желкесиге Minin альт: 3 99

—; Тагы да капыц бар ма? Тары да бар ма? — деп reGiнiп-тебi11iп каллы. Кудайменде жасып та калган ексн, ундей алмалы. Партам жайрандай кулш, жолдастарына карай 6ip гана жарк, eiin турып Kerri дс: — Сен сем13 кара, неге куреспейсж? — деп Кенжега- ранык колтыгынан он колын етк1зе бергенде, ол б!р та- кыс екен, Иартайды аярыныц утиынан блсып калып ушы- рыи тусфд!. Нартай шалкасынап кулады. Кенжегара ецюеймепп* де, сурланып калшыйып турып калыпты. Нартай жердей мыстай кьюарыл турды. Толыктау болглнмеи аласарак баладан жырылармын деп ойламап ед1. Калай жырылранына ан-тан болып, едоу!р ацырып каллы. Жолдастарына коз! туеin кет!л ели 6opi де куац тартып, жудей калра.ч екен. Е и д 1 м уны н жуз! де бузы- льщ, кара курендешп барады . — Мьжгы б о л е ак, канта к у р ес, канта к ур се! —дед] Кудайменде, о з жытылтаиыи умытып кеткеидей, ыржыя кулш, мол болы п тур ексн. Gcipece, сойдактау б1ткен 6ip курск rici кулш, мазактап туррандай аксыяды. Нар- гай онсыз да кайта куреспек елi. — Сен устаспай жатып неге кагыл каласыя? —■дел, Нартай Кеижетарака жакындады. — Мел какканым жок... Сен уста-раисык, мен устага- ны.м жок,— дед] Кснжерарп. Сызлаиып айгты. — Сезд1 кой, устое коне! Капышыл неме, езщ де ка­ пы кегле!— дед! Нартай, устаса берпт. Ызалы Нартай имктан ала бере жулкыл калыгт, Кенжегарапы етбетшен Tycipji де :«Кальт кеттне, колы кегли!» деп, тезбе-тез кайта туррызып алым. 61'рак. кай* рат етуге келт1рмей, шалкасьшаи еалды. Енш жауыньщ бет'1 бфжола кайта калганын cesium, Кенжегарапы асык- тырмай туррызып: — Ер кезеп ушке дейш, кайта кед! — дед'к Кенжегара ундемей келш, беллесin устасты. Бул жо- лы OKeyi узарырак алысты. Кенжегара шаптан Tipen, кыймылдауга да ж!бермей, кыймыл да тстемей жатып ал- лы. Наптзйлыц ьюаланып жургет байкалады. Звдейш караты ©зiнiк! Кундс иеше аяк айран |‘шесш?..— д е л кояды Нартай. Кенжегара кабагьш тушп алып, т!л катпай, андып курсст жур. Eki коз! Нартайлмц жаланаяктарын андып сд}. Б ,‘р козле темip шегел\\ ектесшен жалакаяктын дол кырьшаи басып тура каллы. C ip e e ln тур. вкше астмнаи т

кдм шь'кгы. Бала каннам корыксл нерек ед1, Кснжегара кормкиалы. liapian да капы novur.i шыдап каллы. Дмгмн ксмглймм доге, iVMip mere.юр соиып ж1борордей. Парта» пар купим салып Кеижегяраиы так кнтерш алды да, ын.к епшш шалкасыпап урлы жерге. Каггы ызалан- ган скоп, пул жолы Кек/кегарамьщ коудесже Minin алып: — Окон arw KtM? Лfir пнпннац! — Леди — Afi гнаймын, — де;п Кгнжегара. Кеудесше Minin OTMpra:i Нартанды жаурын оргалам ала епгпмк тумсы- FLiw.i Tovin каллы Нартай он*>i онкссНмен Keviere nip нукьгпУжюердк 1д|Д1 ол кв:ни 6ip жарына бурып алып, елийне беГпл адамлин, саглрын жагыр. — Антпасац, ж1бе|>мей\\нн. Акмолара дейт кеудене wiiiin бэрам!.. — дод| Наргай. НаринЦын cepiKTrpi де К.енжераранын. усиие тент каль;кты О.тар да шумлдагг — ЛГмпашы капе, аузына топырак толтырайык. Лиг, жанын барда! — десш. Кенжегараныц кулагын бурай бастады. кс*нжегарачык cepiKTepi енд1 жаппай тобслес* тен каупиежп, шегтеи кепптк Каша женелуге турган- дай... — Куренк«з...— дед1* Кснжегара акырын рана. Бу- Лдоыл, корданмп айтты... Кенжегараныц шм баласы ехенш Нартам мала б-лгея. Кыстан 6epi Байжан ушнде турраи баланын Кулагина Кенжегара жайындары экпмелер де талай тпген. Kaaip ол сол шындыкты айткызгысы кел in; — Ол емес сеwin экек, Ип’Л1к деп айт! Мriл iк деп айт! —деп, Кенжегаранык кеудес!не бехесамон жоргак- гап-жортактап алды. Бала каталдыгына бу да бфжола Mmiu алран екен, ез?н S3i ipxe алмэй калии едк ~~ балалар, кайда журс!ндер? Шапга келгцдер! лсген контор жактам ересек адамнын дауысы шыкты. Кэп бала гагы да топ торгапдай дуркфсп каша жэнв-«Д1. Нартай да, Кенжегара да гурды. Кекжегара таи больт калган курен баркыт тобстейш кагып киш жатый, ИР tyftMeci узмш кеткенш де байгкзп калган екси.- К\\рсс-лн манайдан туймесш карай бастады. — Туймен. бе?.. Mine жатыр,— дел. Нартай жердей жылтыр кара туймеш алып Кенжегарага берд1. де. лом, океннЫ атын айтпадын ба? Акмолагз жегкспше жуз айткыяармын!— дедК _ — Гмз сендерде.н белек »етем1а... Оилермеи бф.е 4t v< 1t г 401