Ғабит Мүсрепов-Тандамалы шығармалыры 3 томдық Е-244

щл белуй ез!‘ де орынсыз санап, бугшп жыйналыстын энпмелерше кештк — Кейде жеке-жеке, кейде 6ipiieme адамнын баста- ры досылып калранда талай кекесш, кел1амге келш кой- FaH 6ip энгьмем1*з болушы ед! гон...— деп бастады Ели­ завета.— Завод иелер1‘ кун санап жана 6ip кысым шыка- рып жатканда, жумыскерлер жеке-жеке жем болмангын жарын кездеп едж. Bi3 ун косып 6ipre кыймылдаганда, завод иелерпин ойланып калатынын yiieMi корт келе- Mi3. Казак жумыскерлержщ жалакысынан он тыйынды кемггпрген жокпыз. Жумыскерлердщ турмыеын тузеу жайында Ушаков буйрык бердь Амалсыз берд]. Екбек акыны арзандатуды каз|‘р булар катты колра валыл жатыр... Осы жардайда не ц:теу1м13 керек дегенде, жеке- лекбей, белшбей, орыс-казак жумыскерлер! колдаса коз- ралатын болура унгарып eд iк кой? Солай емес пе?— деп, Елизавета Быкова айнала карап, аз кЫрш калды. — Ие, ол ушш орыс-казак жумыскерлершщ Keneci курылсьш деп унгаркамыз... — дед1' Шило карт. Э р нез­ лей эдетжше асырыс белш kerri. — О р а л д а гы Демидов заводтарында кандай жаксы ед1?.. Bip жумыскер жэб1р керсе-ак, жумыскерлер кене- ci ара тусе калушы едк Мунда келгел1* окай умытып кет- тпдер деп, мен Михайлора кунде айтамын,— деп Кате­ рина Неволя да жумыскерлер кенесшщ кунделжт1 ем1рде улкен камкор болгандыгын ангартты. — Жумыскерлер кенес!, ocipeoe, казак жумыскерле- pine оте керек... Вулардын ал д ы н д а кандай кара кундер туратынын Kim бзлеin! — Ащы азаптын дэмш булар ал* таткан жок кон,— дед! Шило карт. ~ • Сендер Оралга кайтатын болсандар, б!здт куш- Mi3 ие боларын байкай бастадык. Б1здщ жауымыз ецал- дымен казак, даласынын ©зшен ©р1шгел*1 келедк KyuiNm- ге отыз тыйыннан берсек де ризамыз, тек жумыска ал деген казак, каптап Kerri. Б1разы шын-ак кунзелютен шу- баса, еши 61'разын Жумабек теренщ куйыршыктары кутыртып жур... Не отызра кенесщдер, не болмаса орын- дарыцды босагасындар дегеши Сикорский кунде ескер- Tin кояды. Ушаковтыц келушен дэме етш 6i3 отырмыз... Егер кушмк* отыз тыйынрЪ туссе, уш жаньлма твлейтЫ жыйырма 6ip сом жасакты ©теу ушш неше ай керек? — л.ед)‘ Буланбай, алаканын жайып. — EKi ай, он кун! — даи Алнгарыр. 302

Ауылнай эдеГплеп келш, Караганды жумыскерлерР Hiu эркайсысына тускен алым-салыктарын сспрткеннен кеГпн Алшакыр кiмнiн. канша куш соны етеуге кететппн сссптсп койран едк Буланбай екеу1\\пзге еш ай, он кун- иен, Колбакга уш ай, уш кун, Байшепрге уш ай, адти кун дегсн секиш, кеп жолдастарынын алым-салыкка кетер кундерш жалгыз Алшагыр рана жакеы бглетш. — Осы кун казак, жумыскерлернпн бэрше туып отыр. Осы журтка корраныш болар б»рдеме болса, казак жу- мысксрлер1 тайынбайды. Танысып та, ceHicin те болран сыяктымыз гой,— дед1 де Буланбай токтады. Алшагыр мен Байшепр де ете аз бкпелн орсшаларына есслеп-ус- теп ым косып, Буланбай соз1н костады. Елизавета Быкова сезт аяктап болмаса да, келденек кыстырылкан свздердш 6opi де оз ойын толыктырып жат- кандай болFa'ii сон, сшкiмдi токтатпагг едк Еши екшм сойлейт|‘н белп бермегеннси кешн канта сейлеп Kerri. — Орыс-казак жумыскерлершш Keneci керекпгше, оган журттык оп-окай Tycine калатыпына да 613де ешюм шск кел^рген емес,— дед! ол.— Ал, eiui екБуш айдан Keiiiif орыс жумыскерлер1‘ тугел Оралга кайтатын болса, №гнес1.\\пз ез!неп 03i кулап калмай ма? 0 p6 ip езшен 03i кулаган норссден элаздж ocepi калады. Казак жумыс* керлерше мура етш сондай эсер калдырсак, 6 i3re алрыс ангар ма скен... Мет осы ойландырады. Мен, шынымды айтайын, сасудамын. Калай еткешм!з дурыс болар екен кеш'рек акылдасайык,— дедк — Кызыл!, сен мтапшалауды койып, осы журттык эр кушне 6ip корганыш керек болып калганыи умытпасан екен,— дед!’ Шило карт. — Кайтатын болгандарыц казак жумыскерлерше кат- ты батады. Ырак, OFan дей1н аианы-мынаны уйрстт ксг- пейаидер ме? Bip i3 салып берсендер, адасып-адасыл бол­ са да кайта тауып алармыз...— дед1 Буланбай. — Дурыс антады, ете дурыс! Ecirrin бе, тызда!..—деи, Шило карт TinTi катерtain Keni. Жумыскерлердщ кейде TiK келш калатындарына боны - уйрешп келе жаткан Елизавета Быкова шалдык сазшс шамданган жок. 0з ойынын неден туганын жайлап ай- тып келд! де, орыс-казак жумыскерлернпн кекссш куру улкен арманы екенш кызу сездермеи байымдады. — Сонымен, курамыз ба хенееп? Бугш курамыэ ба? — дед1 Шило карт, шыдамсыздык хнрсетт.

— Курамыз!.. — Курылсын!,. — Уакыты жеттП — деген ядуыстар косарлана шыкты. Елизавета Быхованын ойыпла «Орал уй1рмесшш» бФ 6e*iiMin жасау болатын едь Ks03ip эр жагдайдан карал келгеиде мунда жасалар кенесп'н Оралмен байланысы бола алмайтыны байкалды. Сондыктан ол «Орал ужр* меслн» ауызга ала алмай, «Караганды орыс-казак жу- мыскерлершщ кенеа» деген атты усынды. Ол жасырыя уйым ба, саяси уйым ба, оны да еиш‘м анык айта алган жок. Ол жагына Андрей де, Елизаветанын eai де баспа* ды. Жалгыз айкын норсе — кенес орыс-казак жумыскер- лер1 уин'н 031* жасаган 6ip корганышы, умггтенер! мен cencpi ед|*. Максаты айкын сыякты кершгенмен оран жетуд'Н кербьлте жолы да са л ы н б а р а н талаптарлан тугаи жас «Кенес» осылай, Б ай ж ан н ы н ауы з уйшде тунде гулы. Уакыты жегп дескенмен, оныд канша жасары ешюмге до белпаз ед1... Улы кун шыгардан бурын да жарыгын туаредк Сон* дай 6ip шыгар куннш белпа* сыяктанып «Кенес» туды. — Ал, кекеске шмдер к!рген! дурыс болады? — дед] Елизавета Быкова. — Ецалдымен хат бигели езшз,— дед? Шило карт. Содзп кейш, Быков, Буланбай, Михайло Неволя, Байш&* rip, Шило карт, А л ш а р ы р л а р л ы н аттары аталый жаткан ксзде ecii<ri тез аш ы п С и к о р с к и й мен Иван А к у л а . Иван Зубов ynieyi келш юрдк Жумыскерлер абырж ымаганмс-щ кёлел!* C03 ycTiнде отырган жайларын езгерте ал м ай калды. — (Лздер ©лен айтып, эн салып, кешлш отырады дей- тш едк оларыц кзйда? — дед1 Сикорский, табалдырыктаи л/тая тускен бетшде. Акуламен Зубов бей-жай дауыспен: - Кеш жарык...— десть 6лец табылса да кешл табыла бепе ме?.. Кейде каекыр боп улыгын келед!,— дед1 Шило карт. — Алдарында 6ip стакан су да жок, боска келмесек жарар сдь..— дед1* Сикорский калжындаган болып, Бы- колтыц пыгыиа колымен суйен!п, касына отыра 6epin. — Жок, боска келмеген боларсыз...— деп, Быков иы- fmh тез босатып алды. Калын кшмшн астынан онын бар дс'нос! д|‘р cTin калганын Сикорский андаган жок. 304

>— 0зпиз ала келсешз erri, лавка касылызда *ui рой,— дед! Мнхайло Неволя. — 13ip патша елген куш, eidmui патта такда отыргаи KyHi Ke^icTipin гурып шшешз... Дол бупи арак imorni яе куиiмi:j емес...— дсд1 Шило карт, Cyrinri кошке oneк* :пе 6ф мэн беретшш ацдатып ала жаадап. — Ендл исменеге жыйиалып отырсыцдар? — Самауыры бар, жарыгы бар, бала-шагасы бар жи­ лы уй болтан сон келем1з дс... Сасык. корасынан жарык* ка шыгуды шошка да жаксы кермей ме? — деди Шило карт, кашангы одет1 бойынша суйксне сэйлеп. Мундай шалые сезге келгеиде Шило карпы жене ал- майтынын жаксы бкпетш Сикорский экпме бепн баска жакка аударгысы келт 1зденш керд1 де, эдеГц келген мак- сатынан ажыраса алмай, ез ойынын акгарымен жауап берд1: — ©лен айтпасацдар, арак, 1’шпесендер, билемесендер, жыйиалып Keperi не?.. Шрдеме окытып ермек ететш шы- гарсындар?..— дедк '• Ютап магазинше кунде KipeMi3... Керекн кггап кез- деспей жур... Мумкш, езЫз бастырып берера'з?..— деп, Шило карт ашыктан ашык кекетш тастады. — Сонда Tirrri жайдан-жай жыйналасындар ма? Ба- ламысындар сендер, жокты ермек ететш? —• Б1зге де ©те квп нэрсе керек емес. Б1зден repi бала- лар uenri тклейтш болар... — Ондай жауапты баска 6ipeyre айтканыц дурыс бо- лар шал. Шын-ак батыл болсан, шынынды айтшы, не ушш жыйналасындар? — дед! Сикорский, Шило картты шалые басып калуга карай итермелеп. — Жыйналмаймыз, таные уйге келемЬ анда-сайда, жылыиамыз, темек! тартамыз. Свйлессм’13... - - Таные уйД1*н иесжен белек отырсындар!.. —- Yn ueci бупн баска конактармен отыр. Уй тар... Эуел|* мына конактарга шай бе?рд!м... Ендд ауылдан келген конактарым шай iujin жатыр... Олардан кейш сендер келнедер шайка!..— дед! Байжекен тер уйдт аласа еенпнен сунпп шыра келш. Луыз уйде ортурл! эн.гкмелер болатынын Байжан кеп- I'csi 6epi сезшетж. Op неге кулакы rypiк адам жумыскер- лердш толып жаткан наразылыктары барына да тусЫетш елi Бул уйге квп келт журетш Буланбай. Алшагыр, Бай- ше.п'р аркылы да кеп нэрселердД сурастырып: 2f> М у с р е п о в И т. 305

• - Лиыр-ай, акырзаман екен гон!.. Нетксн нтедП Уыг- кивк,а айтатын екен. Ол б!лсе, окесш танытады! —деп коя- тын. Салтак басып, теке сасып кеткен казак, жшттерш кунде Kepin, ылгый аяп журетш. Сондыктан, ауыз уйде Оастыктарка карсы кандай сездср лйтылып жатса да орынсыз дсп ойламайтыи-ды. Касына ксйде Мусакайды ертш, кейде лавкашы Маи- сурды epiin, бул уйгс Сикорский де cohfh 6ip айдык iuiiH- де 6ipneme рст келin кет!п едк Эуел» Байженен оны да курметтеп, конак erin журди «Ушаковтын адамы» деи сыйлады. Бара-бара жумыскерлердщ бул уйге неге келе берепндерш, не сейлесеп'ндерж Сикорский шукылап су- ран берген сон, Байжекен аягын тез тартып алды. бзж жабайы K6pin, ананы-мынаны алдаусыратып б1л!п алгысь! кслеп'н мез1* Сикорскийд!* Байжан тез жек Kepin Kerri. Осы ит 6ip пале 1’здеп жур... Ауыздарына сак бо- лындар, орысша бшмеймш дендер! — деп, уй!*ии‘нсде кат­ ти тыйым салып койды. Сикорскийд1'н Heiii сурастыраты- нын Буланбай мен Лизага жасырмай жeткiзiп журдг Мазан зар-жак канша донгелетсе де Байжекен ©з*: — Жылынуга келед|'. Тамырмыз... Темею тартады, елец айтады, конак болады,— дегенд!* шырк айналдырыи айта берд1. Bip ай боны сонысынан танган жок. Лавкеш!* Мансур мунын ауыз уйше Keimrici кел!‘п, пэгер акы усынып ед1*, Байжекен оныц да астарын Tycine калып: — Шырагым, 6i3 базар татары емесш'з... Потерпи ж1- бере алмаймыз,— деп, бет/н кагты кайтарып тастады. Сикорский дэл бугш де т!М1ск!лен1*я, боле /здеп, аддып келгеш'н туеше калып, арат а тусе кеткен!' де Байжекеннж коп нэрседен хабары барлырыныц салдары едк — Бугш с!здщ уйге жыйналамыз...— депенд*1 Булан­ бай OFan кеше хабарлаган. Байжан тер уйден шыга кел!п, жанагы арашасын айт- канда Сикорский оран: -- Ссшн жумысыц болмасын... Мен ез адамдарым- нан сурап турмын... Не ушш жыйналасындар? — дедк элп сурауьша айрыкша жауап кайтарылуын кутш. -- MeniH уШмде ccnin дс жумысын болмасын! — де^ Байжан. Манадан уна'з бакылап огырган Андрей Быков Си- корскийге карай енсер!*ле бурылып: - Бул !!еменс, жауап алу ма? — дедь Сикорский бул уйде талам жыГигялыстар болганыи 806

журетш де, бупн устшен баскалы келш едь Стол успиде кагаз б’фдемелер жатса, тарпа бассалуга келгсн. **вйлсп турган 6ipey болса да улкен дэлел болатын ед». Оный 6ip;ne де кездеспей, боска кагысканда Шило карт­ ин утылып калранына да кызарандап, алысырактан ой- л яуга оралымы жетпей калды да: - /Кауап алса нес! бар? Сен уш'ш ол кун алые та емес шыгар деп ойлаймын,— дедь Ол полициянык жумысы шыгар? Мунда S3ipme менмш баскарушы. М<енен де сура- лады. -- Ендеше, жауаптай бастакыз, 613 эз'ф... Не кудш- и!з бар ед|, кандай айгак таптыцыз? Куд'пМ айкын болса да айрагы болмагандыктан, Си­ корский op6ip топас бастыктыц арылмас эдетг бойынша айгайFa тартыл Keni: — Мен бэр!и де 61‘лемш! Bapi колымда!.. Сендер бед* шелершнен батпакка батып отырган адамсывдар!.. Оз- дорше екпелендер!.. Сендердщ орындарында мен болсам, полицияга алдакашан ез1м барып, шынымды айтып, ке- iNipiM cypaFan болар едим. Куткендерщ жауап алу болса, ол зрмандарын болады. Жасырын жыйналасындар, ты- иым салынран кггаптар окыйсындар... Кане, eTipit< дец- дернл!..— дсд1 Сикорский айкала клранып. - 0т\\р1к, «TipiK болранда да акылсыз адамныц ай- тар oripiri! — дед1 Шило карт. Манадан тастаи катып босагага суйент турган Акула мен Зубов осы 6ip туста KeperiMis болып калар дегеидей, орындарынан козралып, Шило картка жакындай бердк — Сен, шал, сак болрайсыц! — дед1 Зубов. — Йемене, колын кышып кегп ме? — Жумыска баратын уакыттарын болды! — Оиыца таласпаймыз. Дурыс. Мала кетш калатын бвгеген оздер1н. Оны да жазып кой!— деп, Шило карт кише бастады. Баскалар да орыидарынан турды. — Сен, кала тур!— дед! Акула, шыгып бар жаткан Baf!uerip;ii женшен тартып калып. 0зге жумыскерлер inU Fhin кетт]. —- Сен барагьша бар да уйктай бср... ЖМттерш де уГлс.асын. TyHri кезекке бармайсындар. Ертеннен бастап яон.шаиьш ерныи казасындар...— дод1 Сикорский Байте* |;рго: — TyciHAin гой? 307

— Тусждш. — Тан ата гурасындар. Бар! Осымен Байшепр де шырып Kerri... Жумыскерлердш коллары мен колтыктарында ешнэрсе жоктырын када- галап ц арап калган Сикорский касындагыларра тесек ас- гын. бурыш-бурышты караура кел!мен ым какты... — Мен осылармен 6ip ауыз сез свйлесе ал.маймьш... Калтырдп кетем... Bip а уы з тчл катсам-ак аржагындп оз1мд1* 03iM токтата алмай, CipeyiH жактан тартып кала- тын сыяктанамын,— дед1 Елизавета Лндрейге, Байжап уй/неп узап шыккан сон. — Олай болса, устам жоктыры болат та... Ондай м1* нез оцай устап береди— дед!' Андрей. *— Тек Шило карт шайкаса кеткемде рана бойым жа* дырап, кулю'м келш кетедь Саспайды да, шеге устше ше- ге каккандай сойлейд!. Тыныш дана тыддай берпн ке лед!... — Ие, шайкаска Шило карт араласса, косарланудьш кереп* Ж(ж. Bip шлткалра апарып, жыкпай тынбайды ол. — Катарынан, кайта-кайта жыгады! Сикорскийдщ кырсырынан бел]шп кеткен жыйналыс кыижылуы осымен азырак ыдыррандай болды. Жас эйел Елизавета Шилоныц Сикорскийге айткандарын кайтадан ес:не Tycipin суык тунд1 свтердсй дауыспен санкылдап ку­ ле баетады. — Елизавета Сергеевна, дегенмен, жанагы жыйиа- лысты аяктауымыз керек... Кенес мушелерш атадык та, б о к ‘1Ткел ж окпы з рой, — дед/ А н д р е и Б ы к о в. — Жок, жок! Каз!*р шахтага тускеи боГ?да аяктай мыз! Мен кенестщ кандай максат кездейтипн окып берем. С/здш коскапдарыныздын екеуш дурыс керд'ш де, ушсуТ не косыла алмадым... Пожалуйста, ез1шз дэлелдеп 6epi- шз, кецеске салайык,— дед1 Елизавета. — Тым узак жазыпсыз, кыскарттыныз ба? — Yui-ак бет калдырдым. Кдз1р кересишер. Катарлы жумыскелердщ тус!нд*фу тшвмей-ак. уплнатын нэрсеяерш калдырдым. — Шалдын кггапшяцды коя турып. дегенш ecicepAi- IU3 б е ? . . — Эрине!.. Быков токтап артына бурылып, кей|'н келе жатдандзр- ды тосып алып: — Лиза жанагы жмйпалмстм кяз1*р ляктауды усыиа- 808

л<-'- Акула мен Зубов шахтага тускеише улПрс алармыз дспMiи? — дедк -- Олар тан ата келедк Улпрем'13. Кап жерге жыйналамыз? — Кен сурыптантьш ойелдерге жакын... Бас штректе... Ауыз жакты айелдор бакылай отыратын болады, сонда... — Kc-iicriK кой? — Кол icriK... — Coiiiмл-i жолдастарды шакырамыз гой? -- Шакырамыз! •• КаПламен, балгамен серттеоетш болайык!— дед! Ш;:.:- карг, кызынкырап кетт... Осымем, жана тугаи KeuecTi тез1рек аяктандырып, кдз бастыруга жумыскерлер жер астына туст Kerri...

TOFTiiimi велш I Кдршапдыныц ка р ы б ы й ы л б у р к а н - т а р к а н курт epin ел:, Сай-салалар сура т о л ы п , к ы р д ы ц тентек ©зендер1 са* к.ы.*|д;*:1 гясыгалы к е м е р л е п тур. в к п е к жел к у р п к етек- тср:н гурс с о р ы п , тез KCMipin б а р а д ы . К а т т ы желд1*к сад- магынан жор с о л к ы л д а г а н д а й сезкледк К ы р к а л а р д ы н кун: eff Сеттер! котыр б о л ра н д ай ш у б а р т ы п к а л ы п т ы . К ы с боны кар асгында жылы ж а т к а н т о б ы л г ы мен кар ар ак т у ш ер: каз1р белдеулеп а ш ы л ы п к а л ы п т ы да, корл1 ж ел- д е н Д]’р кагыл тур. I fypa озе/flain сол жак кабыррасын врлей, усак быты- радап кыйыршыктанган соктл карды ес/лте жортыл, суыт коле жаткан б\\р топ салт взен табанынан б\\р шакырым- дай шегше жаткан тас жоталардын кыркасыка шыра токтады. Жарау ceMi3 аттар кысты да кврмеген, вкпек желд1 дс слемейтшдей, тура калганда-ак т1згшд! жула созып, тастак жерд1 тарпый бастады. Макпал- кара тай- жакы кшнген, макпал кара атты Игшк езгелершен ок- шау керппп, орталарында тур. Касында Жумабек, Курен- кез кожа, Омар, Ордабай тагы да бес-алты адам ат кос* шылары бар. Бшк кырканын басынан алдарында жаткан кен жазыкпен, берг! жарасын калын куба тал кемкер;п кеткен взенге карап салт аттылар уйЁр!л!п калды. Бастаса туЙ1*скен ею жотанын eTeriHeH суШрленш бас* галатын жазык бара-бара канатын кен жазып, теп-Teric куйш де взенге барып Т1*релед1* екен. Ею жотанын да ipre- ciHe тырыла 61'ткен кайын аралас ак Терек, торангы мен мойыл ерт кврмей, несу кермей, жайлы 6ip уяда ерю'н 810

®cin ©зенге карай кяпталдай созыльпггы. Ара-арасында (?ц капы агаштардыц 6ipi, ыктамай, енкеймеи Tin ескен жалкыз-жалрыз ыргай да кершедк 0зсншц аркы бет'ш оран коршаган тутас тас жота о с ы 6ip жазыкка борам мен карды ж1бермеу ушш эдей1 сал ы н р ан корран сы я к - 1апалы. Жазыкка гускен кар да уйпалактаииай, уйишсй. '«eric жатыр. Кырканыц басына бггкен тырбык аршалар катты желден жер тырналап, жулкыланып жатса, онда- гы к а льт жалды екпек жел канатынын. астымен гопа с{.гйп айгы н с ы я ктана д ы . Ип‘л1к эдеГй келш карай турган жерд1 тугел тапып, к©цл1 толгандай, енд*1 кезш осы* жотанын ©зенге карам .ойысар куламасында турган улкен Кызыл молага аудар- ды. Ол жакка мойнын бурура касындагылары манадан 6epi бата алмай турран. ИгЫктщ кез1 кайда бурыларын андып, ол кал ай караса солай карай жапырылып турган жолддастары енд! тугел енсерыип сол Кызыл молака карады. Иплж атын тез бурып алып, жылыстыра аянда- тып молага карай жур!*п Kerri. Жумабек пен Омар, Ку- реккез кожа yineyi 6ipine 6ipi урыларша жалт е т т ка­ лы еты да, олар да ерin Kerri... Ип'лгк кыекы мекенш ауыстырып, Нуранын» 6ip жайлы жер:не агаш уй салдыргалы кол аилы жер 1здеи шы- гып ед1. Онын. кыс боны тасыткан агаштары Нура етке- лшдеп бекетте ушлш жаткан. Бупн ол кеп жерд1 шар- лап, булан жайлы жерлердщ талайын кврсе де, ойы осы Кызыл-молага кадала берд1 де, epiKci3 жетелеп экелд!. ОуеЛ1* жердщ жайын байкап, енд! молага карай бет адуында да 6ip мэн бар-ды. Будан кеп жылдар бурын бул енирдщ сонгы жендет- repiniii 6ipi Кенесары HrUiKTi осы моланын басына ай- датып алдырып, есшен кетпес кысым кероетш едк Кене- нгя inici жугеназ, соткар Наурызбай алтындаткан, суйек сапты сары-ала кезджп' лактырып-кагып ойнай отырып: — Сен, шойкара, неге кешпей отырсын? Сары-ала кезд|‘г!.мд1 сагылып отырмысын, кек-ала найзамды са- гынып отырмысын? — деп еди ушынан устап шерте лак- тырып ж(берген кездшш сабынан кайта кагып ала 6epin.“ К о л ы н с о з ы п , сэлем б е р у г е ецкейе берген И плж тщ козд:к мандайына кадала жаздап барып темен Kerri. Ипд:к шепнш, есжке жакындап барып: —- Алдияр, квшпейш деп о т ы р га н б\\з ж о к л ы з ...— де- гсн. -каландаган сары-ала сапыдан сескенш калып. 311

— Сапым мен пайзамнан садага кет, сен, кебен сешр- ген топырыш! Сендейлерге теленгтмнш камшысын гпня булгармын. Айдат жылкынды Алатауга карай! Каптзт кыргыздык жерже! Мен мжемш атынды, мен сауамьш сауынынды!..— деп ел! Наурызбай. ©3iHiH алыс-жакын, апа-карындастарына куйеказ кош- кардан кандай epKiH болса, жасы улкентн сакалы мен жасы К1шшш эке-шешесже де сондай тыйымсыз ауыз Ип- лжл'н жеп’ атасына дейш аударыстырып берген. 5 ip ауыз- дан сонша буркырап шыккан боктыкты eciiin тура беруге шыдай алмай: — Журт KerepUe кешш жатса, жалгыз калайык де; ген ой жок... Мал болса, ©31 де орта жолда...— деп едт Игшк, одан repi et<i октырак сейлеуге бата алмай. — Жок, сен кезептщ карайлауыц бар артында!.. Ак* мола, Кызылжармен колдас дейд! сен/f.. Токтат оттауьш- ды! — деп, Наурызбай сары-ала кезджтж сабын алака* ны на катты кысып ал ы п , акырып калганда: — Л э б б э й , алдыярым!— деп, терде отырган КуРен_ коз кожа таспыйк тартып отырран он колын кетерш ед:. Ол кезде кyдipcттi кожа сол кетерген копымен Иплжп' арашалап алып та калган. — Е, бул кешетш адам... Алла буйырса, кыргыз Ала- тауынын бауырында кездесерм1‘з... Бул менin жаксы 6- летш Ж1'гтм!.. — дед! кожа. — Ертен осы уакыттан калдырмай сайыска жарай* тын жуз ат айдап экел!.. Экелмесен, кок-ала найзамиын ушьшда nepepciH б а с ы н д ы !.. С о н ы /стемесем, м ы на тур- Fan ат амнып м оласы у р с ы н менП — дед] Н а у р ы з б а й , к о ­ жа га араша бергенin де ашумен байлагт. Наурызбай сол колымен ecinri нускаганда, шапшан алтеген кат кеудес1нен туйш шыгаррандай Иплж те тез шырьш кетш ед]... Аржагы айтылран, Кенесарыра жуз ai айдап экелш берсе де, Алатаудан мындарды коса айдап Игшк елге кайткан... Буларга шын-ак “плеулес болып, ез ершмен epeTiH туи* Ti ауылдар азшылык та, кушпен еретшдер кепшшк еке- нш Игшк жаксы б}лет'ш. 0 з кара басы кугике Fans багынбак ед1. BipaK, булардын кушпен устап отырран ка- рапайым журтынын кандай лзе кергешиде жумысы жок Игшк e3i кергешн гана адам кермеген ауыр корлык кв* pin, 1ш!*не умытылмас 6ip кек ет'ш туйш экетш едк Сол б1р лан кундерде Кызыл-мола басына ер!кс1з уй- S12

медегеи калыц ж^рпьщ керш жаткаи корлык-зорлыгылы карал туруга кез уялардай едк Алдары кундерден ум 'т азаиган Кенесары ермеске бег алган елдердщ еид1 кай- тыл бстше карай алмастай icTepre имепбей де 1рк1лмей барып жатыр. Дала Kanimepi барлык т'Х-тырнарын ел ал- кымына тутас салыпты. Сорралаглн канмен жаска масти* ныл алгандай жальшып-жалбарынранды естудеп калган. Кызылжар, Ip6iT, Баглан, Корран сыякты орыс кала- лары мен лршшк араласы кушейген iuiKt елдер Кенсся- рыдан б1ржола безжш, коптен 6epi сыргтап отырган. Ол 0ц1рд1 соцына ерте алмай жауыгып алган Кенесары сок* ru eid жылдыц iiiiiHfle уш рет шауып, тонап—туралатып кайтты. Б1рак, б*1рен-саран уры-кары, баскесер! болмаса, кальш ел ерген жок. Кьфкысты да, кырылысгы да, ык- тамаган, касарыскан калпында каллы. Бул Шыдгыс урпсктарыныц кашаннан бер! еркш баурап келген тур- кып елден корген б[р|‘нш! карсылыгы едь Каз)’р К енесары осы а р а д а гы бес болы с аррын у р у л а - рьш а зы гы р орнатып, ен сонгы ©Л1 М ж оры гы на аттанралы ж атыр. Басына кара кун орнаралы ею айдзи асып бара ж а т с а д а , 6yvi ж а к т а г ы к ы р елдер1 д е о н а й л ы к п е н е р м е у г е т а б а н д а п е д н К а п ы л а к е л ш у е т ш е о р н а п к а л г а н кегт к у ш - ке тутаса карсы лык корсете алм аса да, ш тей наразы д а ­ ла букарасы бул ж орыкка ж атсырай карап, ш амасы кел- г е н ш е ‘ф к ш е б е р :«п , ж а л п ы ы н р а й ы н ы к т а м а й т а н ы т т ы . Ж а у г с р л 1*к, ш а б ы н с ы я к т ы х а н д а р м е н б е к т е р д щ , б и - л е р м ен болы стар д ы н се р ге л д е н ж е н 3epirin б о л т а н ел л з ж с ы з д ы к т ы ц ш е п н е д е й ш с ы н а с а р б е л ' б а р . Я ) з Tipmt- Л1‘ г ; н д е е ш ю м м е н ж а у л а с а р c e 6 e 6 i ж о к ж а л п а к е л , o f f д а й ж о р ы к т а р д ы ц К1*мге ы р ы с , ю м г е с о р е к е н ш д е у г ы н г а н . Б ‘ф а к , а л у е т ш е б а с а u o n i n о р н а г а н к а р у л ы к о л а т ж е т е р ж ер д еп елдерд! ауы л-ауы лы м ен айдап экелш , кушпеи к©ид1рмек, epiKci3 ертпек. Кызыл молаиыц айналасы азан-казан. Bipi байдан. б;- pi баладан айрылран эйелдер езен бойын ерлей, ар жерде топ-топ болып олжтерш жоктап отыр. Епл:п, буплш зар карады, каргап жылайды: — Тукымын жат, канын жат, казакка канки араласып кермеген терс тукымы, барраныннан кайтпа! Барса кел- MecTifi жолына ушыра'— деп картайды. Корлык пен зорлыкка, жаза мен ел1*мге бойы унрешп болтан эйелдер ыктамаура калган. Жалац найза туйреп еткел! келе жатса да каргыс уж эла'ремейдь

Б ул жолы тагылык езш щ бар бейисс1.меи орта Fa туе* ксн екен. Ею б и т тас ж отаныа дол кыркагына катар-ка- тар ку рыл гаи дараларда катар-катар асыдгал ада .и дс* нелер; акырын-акырын шайкалып, &ii салбырап тур. Ол карсылык жолында табандал калгандар. 1стш аягы осы* ran экелерш, кыл мойыннан кыл арканга шнерш билету ра кайысларан жандар. Кор ускыны калан карасад да кезш е сога 6epciH дегслдей, дараларды сц бш'кке ку р ы л ты. Осы молага келетш eid ж олды ц ел бопында кол-аяк- гарынаи i<epin тастаган адамдар жатыр. Наразы бел бер[к сыякты квршгендерд1 ек! кол, CKi аягьшан терт ка- зыкка KepinTi. Аздаган ум it белпЫ болса да, ел ылгайы- нан пш га алмайтындай карайлауы барларын 61р кол, oip аярынан шалые KepinTi. Bopi де шалкасынан кершгеи. Кыргын успне уймелеген торгайдай-торгайдай жасыл шыбындар керул! жаткан адамдардьш кездерше тол-то- бымел уймелеп жатыр. Кара шыбындар да сан жок... Шекедеи, мурыннан кеткен KaiiFa, квзден аккан сорага тап Кенесары колыныа езшдей кунырып калылты. Кез- дер in тас жумып, TicTenin алган адамдар н тлр к ен ш те кояды, шыдауга да бел байлаган. Бастарына жаулыктан erin сэлде орарал молда-ко- ж алар мен буза улс камшыны бклегше win ал ран жен- деттер осы жаткандарды элсш-элсш аралап, эрюмшк атын атап: — Шормелде кул, c p e \\ iic in ? — дел сурян д ы . Келш;л1- г( жауан бермей калады да, кернеп жаткан кекп' сыртка шь;гармаска ш ы д ай ал м аран кейб/реулер: — Ж ок ! Ж о к ...— деп, с э л д е Hi коса боктап ж1беред1. Бул ар орине дарара женелтьлерш 61лin те жатыр. Солдарыла азды-кепп' ж !п т ер1ткен, жорыкка epxiMeH ерепн б а й л а р аттарын с а у аяцдатып, айналада ешб:р ке- К!ЛС13Д1К барын кермейтшдей жайран кврысып, колак уйлерге барып xycin жатыр. Каз-катар п’плпен колак уй- лерде кыргын усладе салынып жаткан он де бар, ойын- сауык та бар. Айдаумен кел ген ©зге топтар 1штен тынып, жабыркау да жат каллында. Кыска-кыска Faна л л какы- сып, анда-санда ез •араларыныц се1лмдшгш TeKcepicin кояды. — Нагыи wericin калдындар? Kemiri к е т т л деп eci- т]'п ед'и< кой... — Тап ©здерадей... Кеш женекей басып алды. 314

—- Сендер ше? — Тау арасынан тауын алды, Жуман нускап ж\\6е- Р :.ПТ*1. —- Е, бул каргыс атканныц жансызы да аз болып жаткаи жок кой!.. — Жансызы кеп болса, жауы да кеп болганы да. ка­ ра уйл * казакта 6ip т1лектес бар денл, кэпе? — Сен, немене, мен сонын тчлектестерш санап жур. деп не едщ? Не ушш т!лектес болмак* не кутпек? 0 не асылып та жатырмыз, шабылып та жатырмыз, турмьп гой шыдап! Енкслектеген шал адамдар колы жетер жерге дети барып, керул1* жаткандарра сусын беруге луксат ала ала- май кайтыпты. Буларда— шелде калгырлар, кусуйек бол- гырлар! — деп каррап кайтыпты. Оттец осы топтын орта- си: т у rycep 6ip ушкын болса, лап етерге 0 3 ip тургандай. Д1олаиыц келецхесшде, басьш кетерш ал Fan апжы- ляпдай шубартып, бижте отырран Кенесары кершедК Ай- 1.*.!ласында жаргак. мойын ку.нлгендер сыяктанып yuipene кярагаи бсктер1 мен билерк султандары мен жендетгер:, тере тукымыньщ катын-кыздары, ектемдпс дегеннщ кы- зырына гоя алмай, кумарта тусш отыррандай. Бул арара не 6ip капы карысып калган кайрат иелерш, не б!р осы топтьщ алдында улкен кошсмет кероете алар шонжарлар- ды окелетш сыякты. Касарьш калган кайратты жену де, «ттакты шонжарлардыц кошсметш кору де бул топ унпн си улкен мереке гой, мола касын осыгаи ариапты. 0уел1 осы арага айдалып келген Иг!ли< Кеиесарынын ез алдыиа окелт жазалап жаткан Сауырык деген адам- ды керш едк Hni колын артына кайырып байлап таста- кан сом денел\\, кун какты курен, жузд! Сауырыкты жен- дсттерд'т 6ipi кос т1зеден как келдекпен кырка KaFbiri. п'зе букп'рди EKiumi жендет т1зерленш калган адамнын eni аярын б!рдей тусап ж1бер!п, арт жарынан экелш аркан ушыи мойнына байлады. Енд!* Сауырык тастан жасалкан мусшдей кеудеа KeTepiKKi, иык пен кардын барлык бул- шык, еттер1 шыйратылып сыртына теуш, кызыга карарлык ер кслбеп'нде едк Кен мандайлы, еркек жузд1, шокша са- калды, TiK карайтын адам екен. Жендет оны как п'зеден кырка кагып калганда, Иплжтш тебе шашы жыйырылып кеткендей ттркен т калып -едк Сауырык ез! оны елеме- гендей, жерге асыкпай тз'зерлендз. Енд! ол ыгыспайтын жуябеи Кенесарынын бел'не де тура кярады. Дзырак кян- 315

/алаган кыйыкты коцыр кездеpi езмю 03i еешмд| еркек- т!ц каймыкпас калпын ацдатады. Кою кара шашты жалан- бас гп'лмеске бт<ендей, ксн мацдайын тура тосып тур. — Сен не?^е каштын, аумлыцды кайда экетш бара жапьщ?— деп сурады Кснссары. — /Курт сенен неге кашады деп ойлайсын? Мен де содаи каштым. Ауылымды Ереймен тауынан opi асырып экетпек ед!м, — дед1 Сауырык. — Ол жакта юм1к бар eai?— деп сурады Кейеса* ры. Бугаудагы адамнын босанып кете алмасын жаксы б!лгепд1‘ктен. ащу шакырура асыккан жок. — Ол жакта еишкмм де жок. Ашыккан-арыранныц взепн жалрары бар. Ею колFa жумыс бар, кун Kepic бар, — дед| Сауырык. — Е, ормсшылап кетт барады екенсш рой? — Ие, бет/м\\з сол жак ед/. — Ел бы т ы рам асы н, тугел ерет/н б о л сы н , эйтпесе, канра бояп жазасын тарткызам дегем мен. Ecirin пе ен оны? — дед/ Кснесары, е/ш ашу шакыра бастап. — Еспгем,— дед?- Сауырык кыска рана. Жаза жайы- нан ыгыспаган rypi Кенесарыны катты т анланды ры п, акыртып тастады. Ырден б:рге ызгарлы сураулармен жа- сытып, буктырьтп алмак ед?\\ енд* ез! абыржып калгандай: — Кашиа адам экетш бара жатыр ен? — дедк — Кеп емес, ар ауылдын жок-жтп косылып отыз шакты адам б о л ы п ед/к, — дед? С а у ы р ы к . О pi кун K e p ic r e p i а й д а п , эр/ К е н е с а р ы д а н к а ш ы п ?шке карай бет алган отыз ж/п’тт? Кенесарынын карулы колы Ереймен тауынын арж ары н ан а й д а п о к е л 1п ед/. Каз?р олардын бэр? дс осы манайда шрул? тур. Кейт калган эйелдер! ЭЛ1 бул жерге жете алган жок. Бар каджтп тпа- бынды колы тартып экетп* де, бала-шага жаяу калды. Осы кысымды керген «irmrep онай ерер деп дэмелент, Кене- сары эз?'р жазаламай келin едк Сауырык. ол уMini акта- майтын ынрзйын керсегп. — Ей! — дед? Кенесары, атылгалы шмйрыккан жы- ландай, квзш Сауырыкка Н1анша кадап.— Ереендер кеил- рем бэрin де. Ермесендер, айтканым — айткап, жазам — жаза, ур1‘м-бутарынды калдырмай бауыздатам. Сандал- май жешне кеш! Ерес:н!— дед}. — Жок, 6iз ере алмасак керек, — дед} Сауырык. Енд?* сез аяры кыскарып каларын сезшт. 1рк?лмей тары да свйлеп кетт!. — Жазац — жаза екешн Kepin турмын... 316

Жалрыз мен емес, ел де Kepin тур. Калар echuie. Ер кеу- лел*1 6ip адам болса, бэрin де керш тастапсыи. Атыпсын да асыпсын. Сурауы болмас деп езш де ойлама CaFan opin пт болранша, аналармен 6ipre асылып-ак калайын! — дел, кыркадагы дараларра карады. Ол тары да 61рдеме- лерд!' туйдектетш Kerin ед1, «Токтат!», «Докар!» дегем у-шулар еспртпей Ж1бердк Сол айрай-шудыц арасынан: —- Шеке бурау салындар! — деген Кейесарыпыц зорлi QMipi есплдм Сауырык саспай жазасыи кутп. Туксигсн жуидшурт сыякты кара-ала кыл арканды Сауырыктыц шекесше кос кабаттап салып, арасынан ет- к:з!п алган келдектш сабымеи бурай бастады. Дардыла- иып калган жендет колы д1ршдер емес. Аркан буралран сайыи Саурыктыц мандай Tepici жыйырылып, кез кыйык- тарын созып экет/п барады. Шекс тамырлары бшеулснш, сытылыл шыккан кап ею самайдал да соргалай бастады. — Ерели'сж? — Ерем,.де! — EpeMiii, алдияр, д е !— деген дауыстар Сауырык- тын айналасыида арадай ызылдап KeTTi. — Ермеймш! Мешн ж1пттер1м де ермейдП Анау зарланган мен кушренгендердпг каргысы атсын сеидер- д!! — деи, Сауырык булкына 6ip айкай салды да, кайтып жауап берген жок. Кыл аркан reMip шенбердей кысып, ше- Keciпе баткан сайыи, Сауырык босандык, жасыктык сыяк­ ты мшез кероетпеске бар кайратын салган едк К,ьилК ели дауысын да шыгармай, шыдал калды. — Экеп'ндер, асыцдар! Азаппен елсш, аярьшли асыцдар!— дед! Кенесары. РНруде турган журт. — Epiw-ак екен! — Еркепм-ак екен! — Арманда Kerri-ау!— деи, дауыстасып к-етштК Ка- жырлы ерд1 иишесе сындырып кен/ирем деген тарылап гобы жасып калыпты. ИгЫкт! тап осы туста дедектетш Наурызбайга оке- т!п ед]. Соидыктан ол одан api не болгаиын керген жок. Тек, булан коп жылдар кешн, жумыс 1'здеп келш жаллак- ган жас ж!пт Буланбай сол Саурыктыц бал асы екешк 61лin, сол 6ip кайсар адамды ертказ есше альт едк Були тагы да сол уакыйгалар тугел коз алдынан в гг\\. Аягындл былтыр оны Буланбайдын тастап кеткет' де ес!не туст!. 817

Жаман 6ip жора сыяктанып, ойына 61рдеме кадала кал* гандай сезшдк Экесл Сауырык Кеиесарыга ермей калы:; едк Буланбай буран ермей, белш ш KOTri. Осы б:р уш-с ш'незде эзже деген oip тосу бардай сезшдк.. Ипл1*к жана жота басында айналаны барлап тур- ганда, ойында осы уакыйга, куш кеше гана блсынан еткендей, кайта сайрап коя бердк Бул мацай тугел «Хан жайлауы» деп аталатык кен шыйыр ед]. Манайда ел жоктыры да, агашыныи кес]л* weyi де, ертке шалдыкпауы да запы болтан кадык ел* дш хан TyKbiMbiniKi деген болеге жакындамауынаи ед1. Осы арадан бйр кеш жерде жалрыз Куренкез кожаный кыстауы гана бар. Од езш еск;ден калган кор; коз дсп са* нап, «Хан жайлауын» коргаштай журедк Сонгы жыйырма жылдын шлндс Кызыл-молакын басына келш куран окый- тын да жалгыз сод кожа болып калды. Игшктщ TyfiLiin келген жер1* де осы... Салт аттылар молага таянып келгенде, Куренкез кожа Ишикке жалтандап карап, жакьшырак келдк Ба­ га кылуга луксаты болар ма екен, жок па екен дел кый- иактады. Ондайды айттырмай сезеп'н HinViiK атыныц ба- сын тежей бергенде, кожекен аттан домалап тусе калып, eKi колын Tiaecine салып, мулпп те калып едк Ипл1*к ат устшде турган бойы Ордабайга бурылып: — Осы тустан жазыкка карай жол куласа керек едк.. Жазыкка тусер алкымына кар калып турман ма екен?.. Аргы кабакка шыга 6e p ic i кал а й е к е н ? Kepin келниерии*. Омар, сен де бар,— дед]. Жастар кожаный аятына карамай тугел шокытып кет- ri де, Ипл!*к пен Жумабек осыдан кейш гана аттарынан rycin, аятын асыгыс аяктагалы кеде жаткан кожаный арт жагынан келш отырысты... Кожа иепн сыйпап болтан сон, Игшк кожа мен Жумабекке oip-ак рет кез кырын тастап: t>— Осы манайдын кулазып жатуы жегетшдей болды гой... Мен кыстауды осы apaFa салдыргым келедк «Хан жайлауы» деп, тере тукымдары боска Kiuiirin журмесш... Кездескеш болса, айта журерандер...— дед]. (ере тукымынан Жумабект!, осы жерд]ц кузетцла сыякты Куренкез кожаны неге ертш окелгенш касын- дарылары енд! гана тугел туа'ндк «Хан жайлауын» Ип- л^йн тал тусте басып алралы отырранын iimepi унатпаса да, Жумабек пен кожа ол ойларын ацгартпауга тырысып; , — Н, кайырлы коныс болсын? , 318

- /KepiM-ак, екен!.. — Ырысты жер ед1, тат ы иесЫ... Купы болсын... — десп. Игыиктш жакын келш, кыстау салуыиа куанарлык тук ce6c6i болмаса да, кожекец куапыш белпсш коСирск корсетуге жан таласыи: — Сонты кездерде TyciMe ылрый рана куаныш Kipymi сдк Слздщ уйдт иттершш ургеш естшп турса да, 6ia yuiiii пандай абай!.. Кайырлы болсыи!— дедк Кожа мен тереге айтарын айтып болып, олардын жауа- бын алдакашаннан 6epi бкпетш Игшк ск\\ жампанныц не айтып жаткандарына кулак, аспай, eKi кез*1мен шауып ба­ ра жаткан жтттердь кардыц калыц-жукалырын барлап калып едп.. >KiriTTep ойра |рк1лмсй шауып rycin, карсыра jpKLiMCH шауып шыкты. — Кожеке, енд1 уйгс кайта 6epiHi*3... Бэйбпнешзд1 алып, 61‘здщ уйге б]'раз конак болып кайтыныз... Осы ма­ кайра енд1* бас-кез бола журера'з,— дед1’ ИгЫк, атына мшгсл] онтайланып жатып. Кожекед атына арен деп Minin, Игипкке тары да кайыра-каныра кайырлы болсын айгып, семпеддеп ауылына карай Kerri. Ордабай мен Омарларды жотада тосып алган H ri- л!к, олардын ат кеудесшен асатын кар жок деген жа- уабын естщ1 де: — Анау моланын да канкыйып туруы жетер ендк.. Алдымен соны кулатып тастаддар... KipnimTepi бузыл* мапты, б!‘рдемеге жарап та кстер... — дедк Иплптпд уйден аттангандары ойын да, моланы не удпн кулаттыррысы келетшш де жаксы бьлетш Ордабай мен Омар жана уйдщ салынуы, ecKi моланы кулатудан басталатынын улкеи 6ip тушн етш,* 'нптерше тыкты... — Кар epin, жол бузылып кетпей турып, барлык арашты осы apaFa TycipTin алгандарык дурыс болар... Уйнплер кел1п калса, казактын. ерте жатып, кеш тура- тын найкалуы кымбатка тусш журмесш... — дед1 Игшк. Бар байлам, бар буйрык осымен догарылды да. ИгЫк тобы Акмола жолыныц Нура езенш келденек Kecin ©тер жершдеп бекетке карай тетелей асты. Онда Игшк пен Жумабекп'ц уйден жегш шыккан аттары мен шаналары калып едь — Ордабай, осы экеднш кершкел!' бар... Кудай 6i- лед]‘, уй1НД1* Кызыл-моланыд касынян сял леи яян бер- д)... Kemeri кунге дейш «Хан жайлауы» бул кfc!н?f- 319

:лзинда жчж e;u гой? — дел, Омар кашангы жампакы- г.сп жатымиездыrun жасыра алмай келедг Ордабай ор;:и бей-жай гаиг.: -- il, жод болатьш... -дей салды да, тымагын бас* 'ir-ipa байляп, ^-гсмз коле жаткан Жумабекке жанасты... Будар бскеткс куп бага жетш ед1. Взен бел мен журш к«!т:сн кызыл судам аттар толарсактап, тайганактап erri. Мина танертсн кыска рана буйрык алган Батыраш кыс боны Кызылжарга мыс тясыган Иплж KipeciHiH кайту жолычда Акмоладан ала кайткан карaFaйларын булан-та- лан серп беткс шыгартып жатыр окон. ТуЙелер мен 6ipre жiriггер де кызыл асыктан су кешш, шубырып жур. — Таи аткппша улпреспщер ме?— дед1 Иплж, apFW бегте дестелешп жаткан кеп Kapara/fFa карап турып. — 0 лсек те улпрем1з! — дед! Б ат ы раш , б у л сурау- дьш озгне берЬпгенш тусше к а л ы п . — Ж:Т;ттерш нешеу? •- Жыйырма бес. • Тамактарын жеткшкт! ме? - Манаты бие асылып жатыр. — Ертец езеи откол бермейтш болар..,— дед! де Игшк аргы бетке етш Kerri. Ордабай мен Омар карагаклардын еил1 кайда тасылатынын тусшд1руге Батыраштык касында юд]‘рш каллы. Ипл1к бекетп'н кед шарбарына юре бергенде-ак, куйрыкгары туй1лген сю куред каскады асыгыс жепп жаткам сокыр Сарымсакты кердк Ж а р а у сем[з атгар саиыиа божы тисе-ак ытырына женелуге асыгып, еден кагып сергек тур. Игшк атынан rycin, eKi бел мелi бекетке карай бет ала бер’ш: — Кымызын калып па едк Сарымсак? — дегенде, сергек гурган аттардыц алыстагы 6ip дыбысты сезш- генд1'гш керд! Игшк. — Бар... уйде, — дед|* Сарымсак. Аттардын кос кулактары шаншыла алтеген жакка карай Игшк те кулагын тосып едд екпш леб’ш сезд1ре, катты келе жаткан адамнын коныpay дыбысы естищк Жез конырау жакындаган сайын, алдагы бекеттщ 93ip туруын айкын андаткандай болады. — Е-е-ЬеЙт! — деп калган божак даусы да косарла- на есп'ле бастады. — О, мынау кожайынныд коцырауы!— деп, бекетил 820

казак ат корасынан ею сем\\з каракерд! жетслеи алии ШЫК.ТЫ. и. — К о к а л Ы келш калган екен рой! — дсп, И г ш к те уйге юрмей KUipin калды. — Би-еке, мен кожайыныма жумыс басында кездсс- KeHiM дурыс болар!.. Мен ж уре берейш ...— деп И п л 1к- г!н ризалыгын кутпей-ак, Ж ум абек к.ос кара-кект'| кат- ты айдатып, Караганды жолына Tycin алып. кашып бердк.. «М ен щ касымда беденедей ей. Ушаковтыц лс- б:нен каябактай домалап барасын... Ж алгыз жургенде гой, ек еум 1зден д-е ныгызсын.!» деп ойлады И гш к , ба- сын кекшитш, тымагыныц бауын байлауга енд1 рана мурш асы кел in. бара ж аткан Ж умабекке карал турып... > Уш аков куйыидаткан боны кен. шарбакты орап чел in, бекеттщ алдына гоктады. Шанасынан туспей жатып-ак кутш турган Ипл1'кт1* таныи: — И гш к !.. С олем !..— деп калып ед1, енд!* шанадан аюдай булкына rycin кел;п, колдасып амандасты.— Амандык. па?.. Бэйб1*ше д е т сау ма? Орыс достарынын алдында жарты мыскал салма- рын жоталткысы келмейтш Игмпк Ушаковка тартымды еалмакпен амандасгы. Ушаковтын шанасынан, сыртында кара тоны болтанымен ишнен байланган узын кылышы аягына сорылып, ашан денел! 6ip адам Tycin жатыр. — О, агаштарын кел in калган екен гой!.. Euai 6ip жарты айдан кейш уй салатын ш еберлерт де келер... Умытпасам, шартты 6ipinmi майдан бастайсыцдар деп жасаттырып ед^м... Солай ма? — дед1 Ушаков, тарты- нынкырап турган И гш к п сезге Тарту ушш. — Солай екен, Никон Абрамович... Ci3 кашанда уакытынан бурын у л п р т е а з гой. Bi3 боле ак, мше, уй салар жерге дл\\ 6ip Kipnim, 6ip када апарткан жок- пыз... ©згеден емес, тап елздш езпйзден уялып калар- мыл деп, буп н атка ез'ш MiHin ед1м... Yftд.1к орнын да бупн Fana белпледж ...— дед! И гш к . 0 з жумысына кел- генде ш еш ш п сала берет!н эдетжше суырыла сейлеп Kerri. — Ж ок. И гш к мырза, с;з уакытты багаламайды деп ешк!м де айта ал мае!.. Ж о л бузы лганш а Кызылжармен ei<i арата ею рет катынасатын Kipe суратып солем айтып ём, ею айткызбапсыз... Ocipece, сонгы женелткен керуеш- ц[з Кы зы лж арды есшен тандырды!.. Ракмет!..— дед1 У ш а ­ ков. — Акмоламен CKi арада ею жыл боны шашылып 21 Мусрепов II т. 3 21

ж аткап агаш тарды Oip жыйнаи алу м е н т ез1ме де кс рек б о л д ы ...— дед! И г Ы к , осы 6ip кездс Уш аковке eai карыздар адам сыякты кер!нп'с! келш. — Кзрслерйиз тугел аман келд1 ме, эйтеу1р?.. — К елд к .. Аман... Е ц соцгы Kipcni осы арада бегеп, енд! араш тасыткалы з'урмын. — Тер т туйе шыныныцыз барын да ecrU iM . Еселге- серм1*з уй ге баркан соц... — Ж о к , С1*з оран м ш д егп eMecci3... — Ci3 каз!р ж у р гел‘1 тур ма едибз? — И е, коцы рау д луы сы н ест!д1*м де а з боларсыз деп аял етпм . — М аган да ат жегш жаткан болар,. 6ipre журелж. К д р аганды га дейш ж олы м ы з 6ip foA. — Ж аксы... DipaK, а‘здщ журш ке ере алар ма екем?.. -- дед1* Иг]*л|‘к, дауысына ец сен!м д! рец 6epin. — Ci3 сре алмайсыз ба?.. Онда мен а зд щ аттар- дыц жайынан ешнэрсе бклмегешм де!.. И гш к енд! кеншлдей к у л т : — Уйге Kipin кымыз imin ш ы галы к ,— дедь Ei<i бай эз!*р аралары нан кара мысык. е т т кетпегеш и осындай аз калжыцнан тугел акгарысып, ею бел мел i бе- кет уйш е К1*ргенде, маиагы кара тонды адам сырт кж мдс- piH тастап, шам касыида тем ею тартып отыр екен. И ы ры н - да погондары бар, салкы н кекцл'л кезд'1, кылыш асынган эскери адам, жасы юш/ болса да И гш к к е амандык айт- кан жок. — Пристав Алексей Петрович Соколов... Б 1здт ма- цайга тэртш орнаткалы келе жатыр... — деп таныстыр- ды Уш аков оны. — М ына Kici б1зд1н. округтын к ур м етп бш — И гш к ©тепович. Кездесетш болыстарыныздын 6ipi осы KiciHin улкен баласы ... — С околов енд*1 Fana б а ­ сы н изеп кол алысты. Ауы з уйден ак шарамен кыскы кымыз келдь Уш а­ ков та, Соколов та кымызды жатсынбай тарта бастады. — ©з жумыстарыцыз к а лай ?— деп сурады И гш к Ушаковтан. — О з д щ даланы он ж ы лдан 6epi кезш ж урш , 6ip- дем еге колы м жеткенш осы ж олы 6ipiHmi рет ce3iHin кайттым... Ж ум ы с жаман емес. Ак-буйрат мысы шс- телдерд!' аралап кегп... — дед|* У ш а к о в .— А л д а гы куз- ден бастап Акмолада отыз балалы к мектсп аштырамын. Ы лры й к азак баласы н алаты н болады . Б1'раз ж ы лдан 822

!-oiiu сол балалар Том сю деп тау-кен жогаргы мектеб'1- не к!ред1. Техник, инженер, землемер болып шыкады... Ж умыскерлерпмн’ш. к еп ш ш п казак, бол ран сон, казакпен о на и TyciHicin, окай тусн ш ре алатыи казак, инженер! де б о лу керек... Барлык шырынын б1зд!н Компания кегередТ <пз осыран да бас болып, бала жыйнасып Cepecia деп се- I* Min, — д ед1 Ушаков. —: Казна куиммен окыйтын баланы табу кыйынра ту;;псс , — дед*1 I Tгiл iк. — Ецалдымен жумыскерлердщ баласын жыйнэрым м м ед н О лар туракты да туш ил 1кп болып калар едь — Б а ла жыйнаудыц ец сеш мд1 жолы да, дурысы да осы ойыныз болар... Быйылры кыстын. кандай каусатып кстксн1н Караганды басынан-ак Kepepci3... Б ала т у п л, оз KOperiH таба алмай кактыгысып журген шубырынды* нм ж о л боны керш кслдгм... Там ак беред1 екен деген жорден та-ртынып, баласы н кыймайтын казак бы йы л аз кездесср...— дед! Иплпс. Караганды мацайында шубырынды бар деген сез- ден Ушаковтын ез ойындагы 6ip каупы ояна бастады да, онын аржарыл казбалап сурамауды макул i<epin: — Б ул жежнде де эцНме ci3re соклан кетпес... — ДСД1 Уш аков, балалар ж енш де ме, ш убырыидылар жеш н- де ме cKCHin здеГп андатпай сей леп .— А л, ж у р е т з бе? — Ж урелии.. Жел бэсендсл, коргасындай ауыр бултты кара тун жерге бар салмагыи сала орнапты. Батыстан шы- гыска карай жылжыган ауыр булттар акырын гана козгалады. Ж ак а тукан ай анда-санда булт етектер!н муТпздсй cy3in 6ip KepiHin кал адм да, канта жога- лады. Бултты кара аспан кундспсшен кеп темендсп кеткендей сез1ледк BipeH-саран гана жулдыздар керш* ген аспандагы ойдым-ойдым аландар еши б;р жол а жа- былып, калыц керпен1н астында калрандаii cc3ineciH. К ы с боны i<ipe тарткан каска ж ол гана анкын жа- тыр. А уы л арасынын жолдары кар астында калган аркандай, жш-жпиш ке болы п темей жатушм cyxi, icipe .колы бклеулежп букшиш, денкестешп алады екен. Ю см ла р лм ц жол салуында да 6 i3 кермсгеи бйрлеме бар ма екен?» деп ойлады И гЫ к . Дамы лсы з козгалыс iс кыймылы болса, ол боранды да жснетппн И ii.Tiк ;,;i; укпаран сыякты... К ессм ж еп лген ceMi3 аттардыц кат ты екпппмсн шана табандары как жолка тиер-ти- ») ■■ > 323

мес кана сыргыйды. Ш ан а артында ж ыландай иредец- деп несем аттын узыи кунты шубатылып келедь А л д а кетш бара ж аткан коны рау безектеуш койыл, саябы рлан бастады. А йы рм а ж о л Fa кслгендерш танып Сары мсак та аттарынын басы н тежей берд!'. Ипл;к ауы лы на буры латы н ж олд ан аз рана erin токтап, Уша­ ков ш анадан тусгп тур скен. 0 з ж олы на буры ла бере Сарымсак, та токтады. И п‘л !к те шаиадап Tycin Ушаков* ка карай карсы журд!. — М ы на ж ол а з д щ ауы лга, мына ж ол 6i3Ain ауыл* га апарадьг... Б1*здш ауы л ж акы н, а з д ш ауы л эл!* алые... Ж ур п и з, ко нак. болы цы з, — д ед 1 Уш аков, калжындап. — Р а к м ег, Никои Абрамович... Конактарыныз аз болып жаткам жок шырар... Колыныз босанкыраран сок езщ!*з келш, конак болы п кайтыныз. Уйяши'збен кутекп з,— дед| И п л ж . — Мен снсыз да келемш. Талай келетш болармын. Менеи окай кутыла алмайсыз?.. — К елЫ з, келящ !.. Б улар 6ipifie 6ipi алма-кезек сыпайышылык керсетш. 6ipine 6ipi карыздар да борыштар екенш айтысып тур ганда, И гш к ауылына бурылатын тар жолдын усп’нде вте баяу козралран ж алгы з адам KepiHin ед1‘. Ж а я у адам- дай акырын жылжыйды да, салт адамдай узын кершедч К,прангы тун онын козралыс каукарын да, атты-жаяу еке­ нш де жасырып тур. — 9 й, эй!.. Н е тсз1'рек етin кет те, не жолдан б у ­ ры ла тур!— деген Сары мсакты н ызгарлы дауысын ес* пд] Ипл1К. Анау адамныд не жауап кайырранын ести ал ран жок.. — Ж аксы, кершкенше кош болыныз... — деп, И п лш пей У ш аков ei<i айрылысты. А лдынры жарына ызгар леб1*н бере кокы рау кайта безш деп Kerri. И п лж баяу басып шанасына жакындаранда алп адам акырын к у б 1рлей сей леп Сары мсакты ц касында тур екен. Б 1рдеме сурарандай болад ы . Бурлырып, бол- дырып коле жаткан жаяу екендшш бар уекыны баяндап тур. — Каракандына апаратын ж о л га ж етт1ц ендк Тан «тканш а барып та каларсьщ, — деп, Сарымсак божыла- рын жыйнал, комдана бастады. — Б ул юм екен? — дед! И п л ж шанасына отыра 6epin.

~ Супрэл1 деген ж*1г1т... С арм антай,— дед! Сарым- еак.. — Балуан Супрэл! ме? — Ие, сол... Сэлсмдесупс шамасы келмей, таягына суйенш басын гвмен салбыратып ж 1берген С у п р з л ш н бурлы ккан куй in И п л ж б!рден таныды. Былтырры тебслссте Бу- ланбай екеуинн жекпе-жеп квз суршд|ргеш сс1не тустк Кайнясы п б1*ткен шорагаштай айрылыса ал май. ат п'зе- :epiH б ук т:ре ж улкы скандары квз алдына келди Т а ла й ншршы топта курескен адамын жарк еткпш coFbin, каскпнып каитып келе жататын шымыр дснелц капса- гай С упрэлпм и каз!рп‘ турысы вте аянышты cni. И гш к онымсн тьлдесуге уялатындай, квзж тез аударып экетш: — К ы м ы зы к калып па ед|?.. Берии*... ж а л erciH...— leni Сарымсакка акырын Faна ку бгрлеп. — Кымыз iuieci к б е ? — дед! Сарымсак. шанадан rycin, божыларын ж ол устш е тастай 6epin. — С у берсек де (ш смш ,— дед г CyripaTi. Лш адам суык кымызды взеурей жутып жатыр. ©кеш- ген етердщ кандайын болса да талгай алмайтын халге желчен С упрол! кесеш аузына жакьждата берел! де, Сарымсакка канта усынады... Аузына актара салатын ей якты. — Е, бола р жаным... К етер е алмай журерс1*н, — де- Д| С ары м сак, уш кеседен кешн. — Нид! 6ip куйшы, — дед! Cyripiwn, кесешц тубж е ком л рай у т л in... Ж ум а б ек теи Уш аковтьш коле жаткаи хабары н ест!п, сак отырган Сикорский конырау ызыцы бипнс бергеиде- ак далага шыгып едк Есж аллыиан узацкырап шыгып ж ол устш е ш яш ы лган тас квм 1рдж ipieiey.TepiH •колымен алы п, бпсап калган к а ли и карга лакты ры п-лакты ры п ж\\- бордк Кон ж орде у й Ы ц ю р еп калган усак квм’ р л ‘| аяп>1- меп cf.rnf.rpi.fff. сироте шашмгг жур... К о н ж ол у с п н е т е п л а кадальш . Ушакоитын та ги как лай бэлемен кол iп сокты- гпрыи ой лалы . Ис. сокты гары толы п жптыр... М ош на э л 1 ел п.шган жок... Казмп тасталгяи мошна орнына epireii карды и суы тол !»п! к а ллы ... М ана 6ipaa ToxTipin карап од!, ойплннан каздырган ж ерге жан-жагмнан кулаган су бои бермойтпнн керсегп... — К а р астыпла кал ган ж езл in сошна ойпят о к о ти (*Илмеп ед!М...— дсгенноч баска акталарым да жок... 826

Огород, бакшага ксрскл тукыидар iui алдырьинал жок... Ёнд1* Mine жал да бузы лы п кета. Bip есептен, орыс жу мысксрлср i Оралга кайгатын болтан сон, алдырмап <’д1м деугс до болар едг.. BipaK., ондан кытьшы бар анп* меж Рязановтыд ыцгыиына карай бешмдеп койтанынды созсс, Ушаков оиыц еоесш устел кайыруга да тайынбай- гын адам... Казактар безе/пн д ел отыр ма лесе, не ай- гам? Айткандайьш, М ухам м ет Д1*ш картошка ж еуге кос- иайтын да лш гар-ау, осы?.. К ал, б1*реуден сурап альт, алыктал коюым керек ёдг... М усакай осында ма екен?.. А, жумсап ж1берген екемш гой... — Ей, Ефим!.. М анайды калай сыпыррансындар? Сен кезден айрылганбысыц!.. Сикорский осындай усак каргашаларьш ойлап бол­ та ш ла, катты екшнш теж ем сген боны Уш аков та кслш калды. А ттар токтагт болм ай-ак Уш аков ш анадан тусе калды да кыска амандасган кейш: — Ш з азырак. шаршап келдж ... Контары ца к а лы к к,ы- лыгт ш ел тесетлл', к ула га лы турм ы н, — дед1* Сикорсккйге. — Ka3ip! — дел, Сикорский езш ш атшысына oMip бе- pin, кайта бурылранда ш анадан енд! гаиа тускен С оке ловты таныды. Т ш н курмеп, бойыл 6ypicTipin турган коркыныштары жадырап, куанып та кета: — А , А лек сей П етрович, ci3 бе ед щ 1з?.. Х ош кел!п- С1*з!.. — деп Уш аковка езп п и приставлен ж акы н таные. екендшш сезд!ре амандасты. Онысына Ушаков та туеш е калып, Сикорскийдщ жадырай бастаран бойын кайта бу- р|’ст1'ргендей eTin: — А йнала тып-тыныш... К елш жаткан да, кетш жат* кан да Kipe ж ок... Б уп н , нем ене, мейрам куш м е ед!? — дедк — Ы бр а й Kipeci кун бата аттанды ... — деген ж ауапкд кулак аспай, Уш аков ж ер ж аппага карай ж уре 6epin: — Ж урпиз, Алексей Петрович!..— дедк— Азырак уйктап алайык... — К еретп лм ылрый осы... — д еп с! келгендей, Сикор­ ский басымен Ушаковты нускап Соколовка карады... Со­ колов сызданып, сырын андаткан жок, о да жаппага ка­ рай беттедк А л а с а , тар ж аппаныц iuii эд еш о з1р ле н ге н д ж т 1 кэр- сетедг С тол уетшде бетш узын орамал.мен ж апкан тамак бары сез1*лед1*. Буры ш та б а л асы и куш ы п ту р га н Авариям ананьгц алды на уш ш ы рак ж агы лы п ты . Ж ер еденде ка- 328

закты н алаша-к1демдер'1 теселген. Бурышта турран тем1р тесектщ тусына да кырдын. KyHi шалган туки курен кг лем усталы пты . Уш аков мунын бэрш Kipe бергенде-ак 6ip шолып калды да, кайтып кезш салган жок. Мундай нэр- селердш бул жаппара тепннен тепн келмейтш н imiiie туйш де, шешше бастады. К алы н теселген таза шептан устш е e3iHiK ж олга алып журетш жешл б1рдемелерш жайдырып, тоньш жамылды да, кезш жумды. Соколов­ ка Сикорский езппц тесепн усынды: — М ен жатпаймыи, жумыска кететш адаммын. Жай- ла сы п ж ата бер’п и з...— дeдi. Уза май мулошм караван Мариям анаиык жабыркау кезш ен баска кездердш 6api де жумылды. Байжан кундеп одет1 бойынша ерте турып, еналды- мен у й !н iн тебесш е шырып едг... Ж акы нда гана И г ш к бе- кетшен экелгсн аз рана ш ебш айнала коршап алган бар- лы к малый тугел кердк Кеуделей кимелеп жогарыдан ж улы п а'гтары тур. И ы ктары на дей1*н ш ептщ эстынры жа- рына Kipin кеткен ж алры з сыйыры мен бузауы керш едк Эр аттын алкымына тускен усак ш ептерд1 Tepin ж еп еш- KLiepi жур. Ен dip ауыр кыстан алдырмай кутылралы турганына Банжекен быйыл ерекш е кешлд1* сыякты. Oci- ресе, кутпеген жерде кектен тусе калгандай, Уш аков пен И плш сыякты ею байдын уйш -тепп кулата салкандарын кай гер сш !.. К ун ж ана FaHa ш ыгып келедк Ш уа к болаты н ыцрайы бар. Д а л а желт уйкысынан енд! рана оянып, акырын рана есшей бастапты. Кутырынатын да емес. Кеш еп тунере теш ен калын кара булттар элдекайда ауып кеткен. Д ала кен бешлденш , ерюн керЫ п жаткандай сезьпедь Эр ауылдан келетш жолдардын бэршде де шубартып шубыр- FaH адам дар кершедЕ B ipep каююпн. сонынан ж аяу шу- бы рган топ-топ адам, ж алкыз-ж арым иттер... Bopi базар- ра кеде ж аткандай, К арагаиды да туйгскеш келедк Акмоладан келетж улкен жолдын устшде жалгыз ка­ ра сопайып кершдЕ Ж у р т келе жаткан жок» козгалмай туркан сыяктанады. Акырын рана жол устше кыйсайып отыра кетед]* де, кайта турады ... Ж у т ж ылдары эр темпе- niu басын кузепп суыр аулайтындар осылай кезге тусе б ер уiiii едь Еирак, мынау ж ол устж ен ауысар емес. Бай­ жан онымен жумысы болмай, тунде осы ж ол мен коны- р а улаты п кайткан Уш аков б о ла р деп, соган жолырып к алгы сы келд!*; Kjm бш едк ун жайында, ай сайын 6epin 327

гур ам ы н деген а к т а ж аньш да бф дсм е ангар... Бц бил* маганда ж урт кезш ше «О , Б ай ж ан !» деп кол алысканы не турады !.. Уйде акш асы бар, ойда эр нэрселер бар Б ай ж екен Уш аков, И г ш к сы якты адам дарм ен eim i жа- кыи ж а л а суды армии етс бастап е д г Уш аковты конакка шякырсам кайтер екеи деп ойлады. «У ш м жаксы. Ун бар, кант бар... Ш ай бар... Кун жылы... Бала-шаг-аларды кунш н кезш е шырарып коюга бол ады»... Б ай ж ан б у л ойын уй ге Kipin айтуга д э п ш ы дам ай, те- беде турып ай тай салды: — Катын-ан!.. Апак!.. Bepi шыгып кепцдершН.. Уа, болы идар еши!.. Байж екен эр сезш щ артынан аз тана аялдауга эрен шыдап, ерт келе жаткандай тары да тез-тез кайталап жл бердп — Уа, нерып кадалып калдынлар?.. Байынан коркатын бар казак эйслш ш саскалактыгы- на басы п, кам золы ны ц кап ты рм алар ы н ж у п р ш к еле ж ат- кан бойы шалыс-шалыс лею трш Ж убай шыра келдн Ты- мак бауын журе байлап, Апак келе жатыр. Арт жакта - рында, Kici уш н де ерте тураты н, сондыктан, элдекаш а.ч ж уынып, кшн1п а л ран К у н зи ла кер ш едл — М а ган 6ip ж ш к тенгел1*к пен кумазнепмд! экелш берхш !— дед! Байжан эй елш е.— Ш убар сандыктыц тор ж ак бурыш ында mwFap... Апак, сен Уш аков караны сртте! Уш аковты конакка ш акы ры л ке л ем. Уй 1*шш сыпырып, тазалап койындар. Терезелерд/н зырылдауыктары ток тал калмасын. Куймак куйып, ет асып к о й !— деп, Байжан ерттелш ж аткан кара атка ж акы ндап барды да уй ге Kipin кегкен эйелш е кайта айгай салды . Эйел1 кайта шыкты... — Омбыдан экелген карден шыны аяктарды шьшар сандыктан!.. Бас канттын калганы н тутасымен коярсын!-. Д е г б 1р а з берген буйры ктары н састы рып орындататын м ш е з д т бэрш керсет1п, Б ай ж ан у л к ен кара атка кыйсая MiHin алы п, тез ж у р т кетп'. — Байрус, ойына б!рдем е келсе апшынды куырып эке- тед!*, — дед1* Ж у ба й , узай берген Б ай ж ан га к а р а л турып Умы ты п кеткен б 1рдемес! есш е ryciri кетш , тагы да айгай сала ма деп, Ж убай далада книрш калып едл — Б алалар далада ойнап журер... Кемш рд1 ш ош алагз шыгарайык. От жлгып, орап койсак, тонбас, — дед1 Кун- зила. *' • ■**'\" '

— Н е , асты шошалада nicipeM i3 рой, жылы болады. Байжан эбден узап кеткен сон, эйелдер шаруаларына Kipicyre уйге карай бсттегенде Акмола жолынын, устш дс карайган ж алгыз адамды булар да кердк — Bip сорлы ж аяу да ж алгы з калталактап келед1 скеи... К унде бул ж актан келе жаткан адам квр'шбеуил ед ь.. О л елд ер де о сы ла й карай б ет а лган ы д а ...- — дед*1 Кунзила. — Кай жактан болса да шубырынды басталды гой тары да... дей 6epin, — ойбай, кулап к алд ы б !л е м !..— дед1 Ж убай шошынып кетш. — К у л а п калды ма?.. — И е, кулап калды... — Басын кетерд! 61‘лем , ofiTeyip... Ш у б ы р р а н мен к у л а га н д ы к ун д е Kepin, кездер*! уй р ен е б а с т а г а к эй елд ер одан эрг карагг ту руды тан кврм ей, уй ге карай кетш калды. К онак усп'не ш убырынды каптал к стп есе ж а р а р ед|* дегг о й л а д ы Ж у б а й . Б ай ж ан С икорскийдщ контор ыныц алды н а кол in, ат- шы Ефимнон бастыктардын жэйш сурастырьш турранда, У ш а к о в а лы п ден есш с ы к ы р л а т а Kepin, к и ш у ге б е т а л ь т e;ii. С ак алы ecin кеткен, ш аш ы булан-талан, д уд ар дай... Ы сты к жаппада толы к бет-аузы долырып, icm in турыпты. Бет-аузы кун кагып, курен тарткандыктан, ак денсгс баск а 6ip*eyain бронза тустес басын кыл мойнынан кесш алып ориаткан сыякты керш едк Ушаковтын турканын ce3iHin, С околов та оянран б е л п бердь Басы ны н каска- сын селд|р жирен шаштарымен келденецш ен ж ауып кон- ган Сикорский тем!р пеш п'н касында шай кайнатьш ж ургеж байкалады. — Кайы рлы тан, Н икон Абрамович... У ш а к ов к о л л ар ык айкасты ры п кер^ле бер'ш, аузын арыстандай ашып есш ел жатып: — А -а-ау... — дедк эдеГн ктеген турпайы лы ры деп ойлады Сикорский. — А лек сей Петрович, оянды ны з ба? Ci3 асыкпай уйк- тап т у р у ы н ы зга б о ла д ы ... М ен м унда 6ipa3 болам ы н . К е ш к е к ар ай ж ур ш к е т е р м 1з, — д е д 1 У ш а к о в С о к о л о в к а бурылып. — Радм ет, Никон Абрамович... ¥йкым да келмейд1, тур рым да келмейд!... — д ед 1 Соколов. — Ш ахта га туекппз к елетж шыгар?.. 329

— Ж ок, жок, Никон Абрамович... Ол курметнизге г и т кеп ракмет. — П ул К!С1'де монша да ж ок э л н ..— дед1 Ушаков Сикорскийге карап. — Осында М ихайло Неволя деген жумыскер кыс iiuiiiAe мш кене рапа монша салып алды. Эйел! мен eneyi жумыс арасында, жексемШ кундер! са- лыиты... Б у л KiciHin Ефим деген атшысы езш д е жуын- дырады, аттарын да тазалайды... А т пен адам ею турл1 м ахлукатка ж атса керекедк 6 y A K ic io 3ip оны айыра ад* май ж урген сы якты ,— деп, Уш аков Сикорскийд!' батыра сыкактаудан тартына ал май калды. — Н еволя жалрыз салып алган ж ок моншаны... Ж ол- дасгары ж эрдем e rri...— д е д 1 Сикорский Уш аковтык Сы- карына туй рей жауап 6eprici келсе де, батл алмадьк Ольги орнына эдеш Соколовка арнап:— Олармен ойна\\та бол м а йды... — дедн Ушаков тары да 6ipep калж ы и айтып, тез жуынып, тез кншш, далара шыга келгенде, таныс кара аттын устж де ж амбастай кыйсайып алып, Ефимнен б 1рдемеш тэптеш тел сурап тур ран Байжанды таиыды. Байжан аттан тез кар- гып 'rycin, Уш аковка ж аяу келш колы н созды. — А, Байжан!.. — 1здрасти, терем!.. Катты айклсып алран алакандар узак сш илесш калды... — Аман? — Ам ан... Маржа, бараншук, живой? — Живой... — К ара атты ол1 сойып тастаран ж ок екенсщ?.. — Байж ан Kici малый сой м ай ды !— дед'1 Байж ан, аман- дыкка араластыра кара аттын басын да аршып алгысы келш. — О, кой ендк.. Б ул сеш ц атын, кунын артырымен те- jieirciH, естц и м ,— дед1 Уш аков. Б айж анны и аз кулы гы н Tycine калып, eHAiropi ш уболанбасы н деп, аттын жайын ашып та бердк — Байжанды сен онсыз да байытып кайтардын Ом- быдан. Байжанныи калтасы тол ран а т !..— дед1 Байжан. Ушаковты к у лд !р п а келш, а к т а деуд щ орнына одеГп ат A6Ai. — А л , Байж ан ceni конакка ш акы рады . Д о м нагыз орски... водка сарски... — Конакка? — Не, кости... самауыр нолскн. шыпы аяк ш аш ке кер- 330

денски, шаН. а д -д уй р ы д д ы тай ски , келйр Б ай ж ан ски , Бай- жан Ушаковски... Вот как! — д ед 1 Байжан топылдатып уйе сейлеп. Байжапнык мшез! мен сезш е кулмей шыдай алмайгын Ушаков дардылдап кулш, тацертедп салдын ауадаи же телш те калды. Кайдагы 6ip жеккеретш дазагына Уша* ковтыц осыншама мэз-майрам болранына кызгана да, та- рына карап, амалсыз ыржыйып, жаппасынан шыга кел- ген Сикорский тур... — Ж аксы , жадсы... келем ш . Туе кезш де кут. Кайтсем де келемш ...— дед] Уш аков, кулю еш арен тыйып. — Мен1н там ары мды татды сы келмейд'1,— деп ойлады Сикорский У ш аков ты н ой ы н д э л тауы п. — Б у л Kici даз!*р тац ертедп там адты д а татпай к:еткел\\ тур. Б ос xireM , со- лай етедь.. Ушаков шынында да аса жек керетш адамыныц тама- рын татдысы келмеп ед]. Байж ан уй ш е.дон адда бар\\та тым тез оизаш ы лы д беруш е сонысы да эсер erri. — Б айж ан eiuu ла в к еп л М ансурды байытып кайта- д ы !— деп, Байжекец атын ж етелеп лавкеге дарай Kerri. — М ен б!раз журш дайтамын... М умкш , кенлпп дай- тармын... MeHi кутп ей -а д донары цны ц там агы н б ер е бер... Касында бол. Басда ж айды кешн сейлесер.\\пз...— деп, Си* корскнйд] конторына ж ]берд1 де, Ушаков шахталарра ка­ рай кerri. Сура толы п калган монш аныц орны келж лд еп тур... Б ес-алты келп< кем1р артып алып, жолга rycin бара ж аты р да, он ш адты к елж аш ы д ш ахтан ы ц дасы нда д а лгы п туф Аттар да, еп зд ер де ете ары д кер'шед]. Осымен куши ке- pin отырран кедей ш аруалаоды н келж тер] скеж аныд та* нылрандай. Салынсьш дегеи жана барактардын. орны да дазы лмаран. 9 р тустан эр ж олм ен уй ш п деле ж атдан кеп адам дар кер'шед]. Клренйлер ем ес, эрине... К елж аз да, жа- яуы кеп... Ж ум ы с 1здегендер... Кунарсыз, дутсыз кен дала, ез бойында тук нор ж одтай, бурлы ддан мен болдырранды эл1 аядтаны п кетпеген KeMipre дарай айдапты. — Арып-талранда ецбек естер'ше тускеш ж аман да ж о­ ра емес, — деп ойлады Ушаков. Б ес-алты ю'ремен баргаи мысты К ы зы лж ардан асыр* май TiK кетере сатып, кеш лд'! де араны да аш ылып дайт- дан Уш аков, осы ж аздан бастап данатыи кен серпе дый- мылдаудын жайын ойлауда едк Орыс жумыскерлершш тугел дяйтатын болтаны ол ойыиа келдепед туес далган S3!

улкен кедерп бодеа да, Ушаков бул бепнен кайтпаска бел байлаган. Рязановтыц хатыпа кездескеи куш Акколада 6ip тун тас-талкан болып тулады да, ертешне бурынгы ойына канта бекш ли Kasip со л бекнис устш де жабык. ш ахталардын гкайыи квругс ксле жатыр. Bipi кeмipдiн ецкешсше карай, 6;pi ш алкайысыпа карай салынып жат­ ка и CKi ж а б ы к ш пхга 6irce, «А к -б у й р а т » заводын он орап алаты н отын беред!. Енд1* eid пеш косы лса, «А к -б у й р а г » айына тогы з ж уз пут мыс береди.. Бар кыймыл. бар куш осыран салы ну керек. Орыс жумыскерлерпйк кун! Фткен- ше, осындай ж умы стар га ауыстырран дурыс болар... Осмидай ойлар кабаттаскан сайын eai де аярын тез-тез басып, Уш аков 6ipiHtui ш ахтага келд]'. Кожайын кержгсн- де косымш а 6ip кунт алып калган коспак атан Ушаковты бак erin карсы алды. — Ш е л е к 6ip кезекге ш ахта Fa кеш е тусш ш ы гады ?— деп сурады Уш аков, ш е л е к л н KOMipiH аударып алы п ж а т­ ка и Ж1*пттерден. >Kirirrep жокка абыржып, саскалактап калып: — Осы куррырын неше Tycin шьтады екен? — Сен in есщ де бар ма? — Е, кiм санакан оны!.. — Есептей ж уру керек екен-ау!..— десп* 6ipiHe 6ipi ка- рап, — Эй, колын бостау гой, сен б1лмейм!СН1?— деп, ею жБ rirriH 6ipi ш ыгырдын туйес1*н айдап туратын б а л а л а у ж ь нткс карады да, ол уидемей басын шайкаган сон, орынсыз ыржыйып: — Оны санай ж уруге к олы м ы з тие ме б1*здщ?.. К оп ту- cin шытады. Д ам ы лы жок. Волды рты п жыгады... Э р ен ке- Tepin алам ы з... Зшдей... О д ан сон, м ж е, курекпен а тж а л- дап туры п уйем1з...— дс\\гп, У ш а к о в к а .к а та р ла н ы п ж аткан K6Mtp этж алдары н нускап. — © й тлесен, арасы на с у e rin кетед|, дейдк Уш аков наразы туспен басын шанкап: — К ун iне канша жумыс icTeremTepitui бьлмейа’ндер де, канша аки!а алатыидарынды б т е а н д е р !..— деп, кейш тастады да, кем1рден босаран ш елекке мж дк Б ул ж олы Ушаков шахтада коп ай налган ж ок. Ш ахта у н п р лер тш кайсысы канша узарганды гы мен кем:рд1 ала бастауды кашан бастауга болатынын шамалады да сыптка шырып кетп’. Ж умы скерлерге кашанры о д ел бойынш а ет- ене амандасканы болмаса, сейлесш те аялдаран жок.

Ш тейгер БыковI аи ауаиы ауыстырып тураты н ш тректш бас ш тр ек к е катан ке л in жалгасарын с у р а п а л д ы д а : — Орые ж умыскерлер! О ралга кайгкаиша ем жабык шахтанын eKeyi де салынып Giryre n iicri. Ж алгы з казак ж у м ы с ке рл е р iие к а р а п к а л г а н к у п л е к ы й ьж га т у с е д к — дед!, ойындары ен улкен каупы н жасыррысы келмей. О сы меп орыс ж ум ы скер лер:н ш О р а лга кай тулары uiemi- ain калганьш да, олар кайтканш п кандяй ж ум ы сты 6iri- руге керекппн де анрартты. — - Кншчсне ш а х та ла р рой, Снтер... D iripeM i3,— дед!* Б ы ­ к о в .— К а к т у с а o.-ii eui ж а р ы м ай у а к ы т б а р , ж е т е ;и со,\".. Ж абы к ш ахталарыныд сол шам ад я силы ныл бол ары л вз к о з ш е н к ер ш ш ы к к а н У ш а к о в , е » д ’| о л ж а й д ы кай та- ламай, баска б:р ы цгайды байкау уш ш : — РпзановтсШ ж е р а л м а г а н к с й б 1р ж у м ы с ке рл ер д iк к ай тп ауы н а да б о л а д ы ... О н ы ж у м м с к е р л с р б 1л е т ш шы- гар? — дед!. Б ул сур а у ©згеден бурьч-г ваш е коймльгп турган ы п ту- cine калды да: — Э рин е, бьтедк.. Б } рак,, к !м ш ц ж агд ай ы к а л ай кый- сы н ары н KiM б1лс|’ н эзг'р ...— д ед ! Бы ков. — Эз:р мундагы ж ардай оиша болмаганмен, табьх мол см сс пс? О ралда муидай ж алакы болы п керген емес Рязанов мундарынын ж арты сы н да бермейдй.. Ж оп е мун- да десятник, штейгер болы п жургеи адамдар Рязанов- ка барран сон кара ж умы скер болы п калады...— деп У ш а­ ков аз де: — О з езйиз калан ойлайсыз? Кайткы- кы з келе ме, калгм ны з келс м е ? — деп сурады Быковтаи. — Б13 ол! ш еш кем)з ж ок... Э й ел!м кайту ж агын- да... — дед1 Быков. — Ж ум ы скерлерге ж етю зуМ здЗ ©тшем, энеуп бе- ptaren буйры к булж ы май орындалады. Сезс!з орында- лады , — дед! де, шахтада бар сейлескен ceai осы, Уш а­ ков с ы р т к а шырып Kerri... У ш а к о в 6ipa3 F a «a келиске комЗр тнеп ж аткан аш ык ш ахтаиы кабырралай erin келс жатып контор манайын- да уйм елеген кеп адамдарды кердь К олбац кишген, баяу козралган казак топтарыныц неге топырлап жургендер*ж де Tycinc калды. Б уларра 6ip бер!к байлам айту керек болар деп о к л а д ы д а , солан карай к елд к Ж уздер1*нен ре- нi кетксн, ж удеу адамдар тымактарын алып, енселерш е т с т е м с н ш'п к а р сы а л д ы оны . У ш а к о в у н ш ы гары п а м а н д а с к а ш н а о л а р д а у н ш ы га р м а й иMatin гу р д ы да. 333

ам анды ктан кейки ж ам ы рап сей лсп кетп. Н е к.айкы, не куаныш устш деп' адамдардыц oip iне 6ipi катты уксай калатыны сыякты, ж уд.еуш ш к устш деп адамдар да 6i- pine Oipi катты уксап тур. Bopi б.:р-ак сезд! кайталасып туркан смиктанады. Б ег-ауы з, коз, к ол дойм ы лдары да б;р-ак рейде... Терем-ay, бай-батш ам-ау, деп мадактап бастал, сез аякып ж алгы з тана ты скке прей сейлейд{. Ол кедей кепш ш ктщ жан сактап калуынык жайы едь Булардын пшнде ешшш кезекте Ушаковтык жумысына барасы цдар деп ерте кагаздап , сонды ктан еш кайда шы- га алмай калРаидар да бар. Ж ум абек пен Сикорский- дш келдененнен кетерш ж1бергендер1 де бар. Енразы куш не е л у тыйынды доме eiin келсе, Keniutairi отыз ты- йынды кайталап айтып тур. 0здер] отыз тынынта кандай кызыкса, арзан кушке Ушаковты да сондай кызыктыргы- лары келетш сыякты. Ушаков аз рана тыцдап гурды да, олардык не т!лейтшдерш окай тусшш : — О ры сш а б1алетш ki'm бар iu rrep iim e?— деп сурады . Аласа сары ж т т М усакай алга карай шыкты. — Сен буларра ryciiwip... — дед1 Ушаков оган. — М а­ ган каз1р ею ж уз жумыскер керек. KeMip казады, кен казады, уй салады . Ew u ект' ж ары м айдан кейш тагы 6ip жуз адам керек... Барак боре алмаймын... Кш'з уй лер н мен кеш ш кслсш ... Барак д о ск а карай б!тед1. Ж а з шык- кан сок эрклм ез!1ге ж ер барак ж асап алуына да бола- лы. Ж ер , су, квМ1*р теп'к бсрьлгедк.. М усакай аударып болганш а, журттык не тусш гет'н уна'з бацылап тургаи Уш аков о л токтаианнан кей/н кай- та сой лел K erri: — Еналды м ен eKimixi кезекке кагаздалган адам дар алынады. А уру адамдар керек емес. Мен сепдерд1 ecKi жумыскерлсрмеи теней дс алмаймын. К уидер'те отыз ты- йын аласыкдар. Кар к е т ^ м е н М айкуды к, Кокезек, Те- peKTi, Сары су бойына кеш угс эз)'р оты ры ндар. 0 зге ж гк - тарын Ж ум а б ек гюдрядчиктен б !л е р с 1кдер, соган так­ сы рыл а д ы ,— дедк Элпден ropi дс темсшрек ш лген такыр бастардын арасымен Ушаков конторта кiрiп к е т . Аз сезбен айтыл- ран Keciwre сене алмайтын эдеттерш ш е, кыр казактер ы кайгадан наразы дабырласып калды... — Ж ары лгар тур жок кой... . — К у л а к асар емес кой...

— Он кун шубырып ж урш , он ауыз сез сети алма- ганымыз ба? — Ж ум абекке стлтегеш , е л е бер дегсш до... — дееп. — Ж о, турдыцыз ба, Алексей Петрович!.. Кдрагаг- дыпы саткан казак конакка шакырды. O re 6ip кызык адам... Баралык* кш ш ш з... Iinin кермсгеп man iujecia! — дед!, Уш аков Соколовка. С околов шшкене Fana стол га т е н т 6ip;ic.Me жазып отыр ексн. Карсы алдында Сикорскийдщ атшысы Ефим гур . С о к о ло в алды ндары к а газд а р ы н елеус?з га на 03i>re карай та рты п ко иды да: — М ен ж ана рана л ы к тойып тамактапып алыг. ем... Ci3 уш ш де iu jin -ж еуге тура келдк.. Л у к е ат стссш з бнр- мас ед!м... — дед!. С ок оловп ен а р а ла р ы н д а ту й ы к ж аткан б 'р к!р01н барлырын айкын сез!не бастаган Ушаков кай тал ап кол - калаган жок. — 0 3 1 ш з бШц\\з... М ен б од сам , к а за к та р га кун! туе- кен адаммын, жаб'флей алмаймын... — деп, сырт к тм д е- piH тастап, ж уы н а бастады . С о к о ло в б!р белп* бергендой б о лд ы д а, Еф им ун с!з ш ы р ы п кетт!... К.ар ер!п, дала ж у з1 ж ады рап ж аткан ш уак к ун ге кы- зырып, Уш аков Байжан уйш е ж аяу тартыи ед!. Ш ахта - Fa т у н п он ею'де тускен ж ум ы скер лер барактары н а кай тып келед1 екен. Терт-бестен шубырран кара купе ж умыскерлер ашык куннщ ж арьтында т!пг! екс1з, лас, ж у д с у кер!нд1*. К алж ы р ап , бур алы п ш ы ккандары сокя- дайдан кезге сорады. С ейлесе калсак, айтар арыздары да кеп екенш жаксы бьлетш Ушаков, жан-жарына кара- май тез аявдап кетп. Аш ык шахтадан шакырымдай жерде рана Байжан уйпин кара-курасы керш едк Пеш тен де, ш ош ала тебесь нен де желш'з кунп тутш ж улы ндап шырады. Уй твбесш- д е Уш аковтьщ KepiHyin кутш турган Байжан домалап темсн т у с т барады. Орта ж олда колтыктасып алган уш адам акырын козралып, олар да Байжан yfiine карай ке­ т т бара жаткан сыякты. Ек! ineTTerici майлы куйе бас- кан жумыскер де, ортадарысы коцыркай кшнген кыр ка- за гы н а уксайды. А з рана ж ур 1п барып токтап, кайта ж у р т кетедк Уш аков алды н да кетш бара ж аткан ссхл уш еуд! куып жеткенде, аржагынан Байжан да к е л т жет- ri. Еид1 бес Kici туй!стк — Б ул немене, ауру адам ба? Элде аш па?.. — дед!

Уш аков ж ум ы скерлерш с. Еш н ол eid ж ум ы скердш 6ipi десятник Буланбай екенш танып: — С е н т туысканын ба?.. Н е болр ан ?— дедк — Туысканым... агам ...— дед! Буланбай. — А пы р-ау, С уп раш гой мынау... Сен де осындай куй* го у ш лр а н калып па ей?.. — деп, Б уланбай мен Алша- гырга суиенгп TypFaii адамды Байж ан да таный кетп'. Б ул тупдо И гш кке кездескен, танертен Байжаннын ез{ де кергси ж а лгы з ж аяу С у п р а л ! ед1... — К о р 'п турсын гой... — дед|’ С уп'рэл! акырын рана. Б уланбай Байжан мен Уш аковка кезск-кезек карап: — Байжекс, ыенш балам мен шешемд!* далага шыга- рып тастасац да мейлш, мына С упрэлпп жаз шыкканша асыраи бср. Бар салм агы м е н т , м е н т тапканым осы екеум|'зге ж етер, — дсд|\\ — Буп'н уйде конак бар едь.. Ш ош алада отыра тур- сын, ап ар ,— дед! Байжан. Десятиипмнш тапканы уГшшн асырауга жетпейтш болваны ма деп ойлай калган Ушаков: — Буланбай, сен айына 15 сом табасын. Мен б;лем гой! Н ары л жетпейд!*? Ж а н ы н сонш а кеп пе ед/? М ы нау аш м е н т агам д е г е н т е сене а лм а й м ы н ,— дед/. — Ж ок ... Баска агам... А н а Байжан тус1'нд|'рер... Ш е- шем мен ж алгы з улым да сол KiciHiH уйшде... Мына ж ол- дасы м ны ц уйшп де сонд а ...— дед; Буланбай. Д а л а н м н есю сарсыгы бойларыпан арылмай ж урген ж ум ы скерлердш осынта куйзе\\7ш»л/кке калан ушырап Калрандарын гус/не алмай, Ушаков т/пт/ таныркап кал- ды. Д а л а байларъшын ат майы мен сауыны, несиес/ мен карызы кеп адамдарды элденеше ж ылга аркандап коя- тынын Уш аков 0 3 ip жете туеж беген едк Баянды устадан 61р есп геж кайта с а н е тустк Эуел1 бозалан да буалды р басталып, оп-оиай айкындала бердь.. — Ci3re мен б о р т де айтайын, туа'шнрейш... Б о р т де бьпемш... Ж у р т з ...— деп Байжан Ушаковты ерпп озып Kerri. — Лита первай Буланбай, другой олторой Б улан­ бай...— дед| Байжан, узанкы рап ал га к сон... Оны сы Су- гурэлнп Буланбайдан да мыкты жичг деген}' едг Онын первай Б уланбай дегеш ж анагы аш ада.м ексчпн Уш аков та туе! ши... Ушаков Байжан ушнен кайтып келсе, Соколовтын ал- дында тары 6ip адам тур екен. Сырткы rypi ж умыскер 336

гиккгы. Ы рдомеш ептеп ж етю зш , дэлелдсп турран i -чамдай, ж уз:н де 6ip сы бы рш ы иы ц peui бар. С околов :апл да бгрдсме ж язмп огыр... — Е , м ы н ау 6ip ш ары н дьш ы зерттей к слгеи екеЕ! |о й ...— дсп о й ла д ы У ш а к о в . А к м о л а д а мош' ала кетии з, с о л ж актагы к а за к болы с* гарьш аралап кайтайын деп ем, а з л ш аттар сешмд1 гой легенде Соколов*! ыц ou.aipic мацайы нда ту к ж ум ы сы ж ок сыякты ед|. K,a3ipri калпы oip о р м еп н токы п оты рган ер- мекипге уксап к еrinri. Ж о л боны ж айдары да сыпаны коршген адам каз'ф полицен ирпставыныц бар калпы на Kipjn алы п ты . К озлер ш д е Kunerefti бар, eKi касы ны ц ара- сьша буры й баи калм аган ж а лгы з сы зы к TyciriTi. А л , А л е к с е й П етр ови ч, к а л а н , э з 1рм ‘|аз? Ж у р е м П бе?.. — д е д 1 Уш аков. Соколов эдешден тугаи эренмеи жымыйып: — М ен 6yriH ж уре алм айы н деп отырмын... Кутпеген ж ердей (Sip ж ум ы с к ездесш к а лд ы . К а з а к б о лы с ы н а ка- бар Ж1*бсрд:м... Ертен ат к елетш болар... О з д !н за в о лк а сога алар ма екем?.. А р гы кундер! казак болы стары на шыгьш кетермш, — дедк Уш аковтын сурауына кы ска гана ж ауап берудщ ор- ныиа, к а й га ла п сурам асы н деп, ia тастап, эдеш у з а к ж а ­ уап бердк — Э рине, б*1здщ м анайда д а кер-ж ер б о лу ы мумш н... K oniri к ез бг’ рдеменг б а й к а п к а л га н екен рой...— д,сд\\ Ушаков. О да эдеш, о да open жымыйды. — Ж ок, жок! — дед! Соколов, шошып кеткендей, тез 1л1п акетш . — EcKi 6ip !здер... Д у р ы с ы р а к ай ткан да. 6i- ршш\\ рет келш отырган, буры й естт-б *лм еген ком ip ма* цайымен уст\\рт болса да таиыса кетейш деген ой келдк.. — Ж аксы , жаксы... Таны сы кы з... — деп, Уш аков тез кош тасы п кетin калды . Ж ег:лш жаткан шапанын касында Сикорский децге- леш п ж ур екен. М знадан жумыста болып, сейлесуге де к о л ы ти м сген адам ш а, С икорский У ш ак ов ты ц б 1р ж о ла KHiHin ш ы кканы иа таи к а лга н пиш и керсеттп. — Киппп ш ыкканыкыз калан?.. М аган еш нэрсе айт- п а д ы н ы з гон. Ж у м ы с т ы н ен ш ж аткан да KC3i ем ес ед|... — дед| алды н ала аркасы н тоса сейлеп. — BopiH де оз кез1*ммен кердгм. Ж аксм н да бар, жа- маныц да бар... Ж абы к ш ахталарга тагы да ж уз жумыс- кер кос. Т е з бггсж . М а й д а н к а л м а й KOMip берсЁн... Т а гы 22 Мусрепов И г 337

6ip норсен1 ескермепсщ : меш ц сош ы Сергеи буйрыгым т у ге л оры н далуга miCTi. О л оры н д алады . Барактар сл- лы нады . М ош на да салы нады . Ж ан ад ан уш ж уз жумыс- кер алам ы н. Узамай тары ек] ж у з ал амыз. Хабар етк:- зсрмш , жакын арада Ак-буйратта бае косармыз... Катил ж ум ы скер керек, нелерш жетпей ж атыр, ойлана келср- спI, — дел'1 ле, Ушаков шанасыиа м ш д i. . Сем/з ею каракер ж у л а тарты п к о згллы п Kerri... Со­ кол овтыц кел1*а* Уш аковты ц кеш’л ш с oip л а к салканына ш инен куаныгт, квзгн сы гы райта кар ап, Сикорский турыл калды... г Б ул кундерде Сикорский улкеи куаныш ус лиде едг О п ды -солды ойланып караса, бар /ст/ц бет/ онга айналу* ра ойысып келелi екел. Куш* б у п н ге дей/н омыраумен coFbin, бой бермей, ылрый ж ога р ы га ерлеп келе жаткаи Уш аков cypinin кеткендей кер!нд!. К у ла п туспесе де су* ршдк Ешп бурыннысындай кун санап жаца 6ip кыядан карай алм аса керек... С онгы ж о лы ец аш улы келген бе- лнде, тула бойын кайнаган мыстай ыза кернеп, акта- ш лгалы турса да, бурынгысындай буркырай алкан жок. -М урны нды сурт!.. М уны саган KiM у й р е г п ? » дейт'ш 6ip ;езен осы едк Оган да бара алгаи жок, тыныш аттанды. Орыс жу.мыскерлерпнц Оралга кайтуьнга тук карсы лы к гте ал.млганы да есте болатын б/р кезец сыяктанады ем ес пе?.. Рязановтан осы жолы квргеи п'зеден катгы ыгысып калгандай, 6ipiHiiii рет карсылыксыз к ен тт!. Ж умыскер кушш будан бул ай тугел казактан жыйнауга оп-онай кене kctkchi' де к у ла уы н а б е г алкан адам н ы ц 6i- pinini адымы боларга керек. Р я за н о в буган дейш канш а салмак. салса да бул беттетпей келш едк Енд1 мше, ен 6ip кы сы лш ан кезде ж а га ла ссы з, ж а п ж а лсы з бой усы на кету! улкеи 6ip ж ор ам алдар ж а са у га да болаты н ды ан- гартады... Онын ycriiie, уэдесжде турып Соколовтыц келе кал­ ганы д а сэтт1 жора сы яктаиы п едк П оли ц ей приставы- ныц дэл осы кезге келе калуы нда, мумкй!, Рязановтын да каты насы бар шыгар... Б ар, эриие... Б 1рак, кенедей жабысып, тулкшей буландап, эрнорседен дэмеленд1рш уэдесш алган ©3i гой... К а ла й д а , У ш аковты н басы на кеп тен oepi тунерш, торлауы жетксн кара б улт енд! там- 338

ш ылаута бет ал ран сыякты. П олиц ей приставы ж умыс Kcp.icpai кутырты п ж ургеи, 6ipa3 рана топты талкандап бере алса, ocipece, артына коны рау калдыра алса, Си- корскнйдщ © лш преуге айналран шырагы канта ж ар к и - рай ь^етер едп Ж а л р и з Р я з а н о в а лды н да ем ес, б у м л полиция алды нда Седел! артар cjii. Сырный-сыргый кдлпыр шыгыс сахарасынап шыкк&н Сикорский элденсден 6ip бу- Гйршде полиция кецсесп д е ж ур етш ш есш е алды . М ун ы м пелен екен деп ойланып га калды ... Б у гш о л ез1 дайы ндап, с е й л е т ш к о ш а н уш -тер т адгш - пан ж а у а п алры зы п, кеп н о р с е л е р д ‘1 CepiK д э л е л д е т ш . 61- раз адамнык басыи шыргалатып алгаинан кстн , Соко- лоппен ашырырак свйлесуге бел байлап едп Стол у с ттд е о р тур л! там ак , м елдгреп а р а к тур. Б у л ecivi д е б о л с а адам жанына жакындататын ж алгыз сешмд! ж ол. М ел- д! реген таза арактыц кандай м елд(р таза ойды да кал ай ы л а й л а й а латы н ы н ж аксы бипетш KOHiri к у онсы з да бет*1 i узу С околозты н кеш л penine ю рбец туарм еуге бугш де бары н салды . •— Ш а р ш а р а н да б о л а р с ы з ез1? Ы лгы й 6ip топ ас ж <шд а р м е н сон ш а у з а к с е й л е с ш оты рура да ш ыдам- ке- р ек -ак ихыгар... Уй д е ж айсы з... Уйкы ны з да бей-берекет... М уидан карацгы уцпрде уш кун конармын деп.онладым дейспз бе!.. М ен Ыздщ езии з тартып журген азапты оплай калсам , басым айналып кетедп..— дед! Сикорский, ксш- Ki т а м а к т ы ц алд ы н д а а зы р а к д с м а л у г а тес ек у с т ш е кыйсайран Соколовка. — А м а л кайсы , тартура т у р а к е л е д к ..— лею С о к о ­ лов. Д ауы сы нда ауыр кы зм егпц салкыны мен салмакы да бар ед!... — К алай ?.. Азап фоска кететш емес пе, эйтеу1р?.. В о ск а д у р л 1‘ ктф‘ 1пс1Н деп кетп ес пе е к е н а з м аган ?.. — Ж о к , олай болм аска керек... Ракм ет айтып кетер- .чпн д е й м ш ... С о н а у О р а л д а н б а с т а л га и \\з ш скЫ з д а ла т а ш ы гы п алы п ж оралы п кете ж а з д а т н екен, енд1 ол ха- уы п так ку ты л сак керек... — Куттыктаймын, куттыктаймын, Алексей П етро­ вич... Б у л 6ip коз та лга й ты н , ш ары нды i3 б о л у керек... — Е н а л д ы м е н &зиазд'1 кутты к гац ы з... Б уры м к эр ген а'здщ к«з... — О н . б iз д iкi ош еш н, д а ла н ы н аны болы п кетпес уин’ н о/р ж а к та у ю м ет бары н д а естен ш ы гарм аган ды к кой... — М е н ен/и кайтер! мд! ой лан ы п ж аты рмы н... Т ор

к ур ы лы п балды . A iu m торга карай каз!р айдау керск пе, ж ер Kevin, езендердш еткел берср кезш куту керек пе?.. — Кыр езепдер!' б:р ж е п д ё еткел сере бастайды. Да- лада кар калган жок, езепдер енд! тарты ла бастайды,— дед1 Сикорский. — Ж ен е енд!*п ксздесер адам м си калан сейлес^’д 1 де о ила ну Fa тура келедк — И е, оныиыз не Быковтыц e3i, не оныц эйел1 болса, ойланды рар... Ек-eyi д е арбаса б и е т ш адамдар... Ос'ре- се, эй ел! сы йкы рлап багар... — дед1 Сикорский, пристав- ты кай рай туе iKid кол in. — ЭйелП.. 9йел1 ем ес дегенд1 ен эуел1 кетерген к!м? — Г а п у ет]*шз... О деттснген ауы з айыпты... ЕрлБбаи- л ы га уксайты и гук м ж е зл е pi б олм а са да, осы куш е деГнн сеши келген ацкаулырымыз да... — Ж а л гы з аккаулы к па екен соя?— деп, Соколов Сикорскийци эдеш dip ypKiTin алды да. — Баскалард'пн а к к а у л ы к па екен д ей м 5н ? — деп, бетш бурый экетп. С ур балы ктар куирьггы мен басьш ан бас.часынан <ш- рылып болтан кезде, Сикорский манадан 6epi шыжым- дап ш ы гары п, 61'рдек актара са лу га бата алм ай отырган ойын да айтты. Булан кеш/ксе кезенш отк/зт алагьш- дай кер!нд]. — А й га гы мен далеки айкын бол ар ма, ж ок па, б: рак ею iiopccHi даусы з керем ш ...— деп бастады о л .— Булар кем болса, бес рет жасырын жыйналыс етю здт Екеуш куаланды ра алды к та, езгесш байкай алмай калыппьтз... Кы ян д а ла д а ю м кугкен оны. Баксак, жукпалы дерт О р алд ан ере келген екен. EKiHiiii, Бы ковтарды н ер лЬ байлы емес екенджгер] де даусыз... Оны да келген кун дерш ен-ак байкаута болаты н едл, тары да кеш андаг. калды к. 0уел1* ж ум ы скерлерд'щ оздер'1 сезж ш , айта б а с ­ тады. Ж урт алдында ылрый Л иза десе, оцашада Е ли за­ вета Сергеевна деп калганы н ез!м де 6ip рет естш см... Мен содаи бастап сезжтен-е бастадым. «Б у л кал ай болта­ н ы ? » дед1м шпмнен. Bipaic, мен ие 1стей алм ак п ьш ? — Зерттеудш 6ip туйпп осы ран келш л р е л е д к .. Со ларды ц ерлБ баилы емес екенд!ктер*1 немец дэлелденер екен?.. Колдарында иске к уалж тер ! болы п шыруы да м ум кш ем ес пе? — дед1‘ С о к о ло в . —- Б олса, 6ip ж ал Fa и б 1рдеце б о л ар, эйтпеое ж ок .. Ж 1т] коз айы рады гой оны... Б ip бар ак та 6 ip re турьш, моншага да CiprcTycin ж урген Ефимжн эйел! Елеизавета 340

Ьыкованы T iin i кыз деп та ла са ты н и н Ефим е.й ангкан болар?.. К ьп лесе Быкопаныц кызарып кстетш ш мен •кйм до т а л ail бай к а д ы м . / К а р а тп а й к а л ад и... — М у н ы ц 6opi д е се з рой... ■— Л нырын TCMcepic аш ад ы да:.. — Т е к с е р 1с айракты ©3 i о й л а п ш ы рара алм ай д ьг гон , достым?.. — 1стгл б'ф жары аньтктйлса, екпшн жары ез1нен езБ ак ашылып кал мае па екен? — Б: рте, катар а ш ы лган ы f i n f i к ы зы к б о л ар е д 1... — О л епд*1 с*1здщ к о л д ы ц ш е б е р л т н е бай ла н ы сты бо- лар... М ен оган каш ан да сенул!м'1н... — Б у л а у д ы н Н*1лд*1, А к -б у й р а т ж ум ы ск ер лер ! мен байланысы жоктыгына ceneMici3?.. — С ен ем ш дер ед!М... К,ыс боны 6ip адам каты наскан емес. — Ш и ло карт кайда?.. — И е , о л катты ауырып, Ак-буйраттын. больницасы• на туск ел! eni же*п болды ... — Ш ьш -ак ауру ма екен сол? — Ауруы — ауру... М у н д а д а ею жеп* ж атты . О л кэк- сау адам гой... Осы аласапы ран кезш де О ралда да ж аты п кала беред1 екен... 5 ipaK оган тапсы ры лсан б1рдеце болса, ол е л in ж атса да орындайды... — Айтпаддиы, ж ыйналыс болтан уйдщ neci, казак, сол табандаган кушнде кала барар ма екен? — д ед 1 С о­ колов, ойы на тексер1стщ тары 6ip олкы кал Fan ж агы тусе калып. — К а за к ты ц ш ынын айткы заты н eiri нэрсе бар , — де- д*1 С и корски й к а за к м ш езш ек ш еп -елеп , б ш п KOHFaH ада- мымсып. — Б iрiи мен колданы п керш ем, еш нэрсе шыра* ра а л м а д ы м . М у м к ш , о ла к т ы гы м бола р ... TepeHi к о н а к к а шакыр, тамыр бол деп айналдырып керш ем, — шакыр* дым, келмедк Енд! шакырура закон жок, — дедк М усы л- мандарда бар гой сондай 6ip адет... — Конакка езш шакырып керсец кайтер eai? — Б олады шакырура... — Онда да ешнэрсе айтпаса? — Екш нл, казак корыкса рана бар шынын айтады. Артырымен айтады. Кайта-кайта жауап алып, кайта-кай- та кол койры зы п, А к м олага к елесщ деп койсан сол ж отш ж а ты р ... 541

— Оны сы да б е л и л i, сот алды на баргаида оныскиан танып кететпп де б ели ли ..— дед! Соколов. — О л казакка И г ш к бай мен Уш аковты ц ара тура- тындары да б е л и л i дегещ и косы цы з...— дед! Сикор­ ский... — С онда да 6iреуд! ж 1бер|’ п, ш акырш ы, сол казагын- ды... Н е сыры бар екеи, тары 6ip байкап корейiH. — Ж аксы , жаксы, Алексей Петрович... О сы ндай Счрнеше куннен 6epri алды н -ала эз!рЛ1’к» айнала куры лган торлардан кеГпн, ж умыскерлер тунг! кезекке кеткел1 кинпп ж атканда, Соколов Елизавета Вы­ кованы шокыртып алып еди М айлы , кара куйе мимдс, еш нде тук кобалж у ж ок, еш нэрсе оезшбеген далылта Елизавета келш к!рд!: — Здравствуйте... — Здравствуйте, М адм уазель Сергеева... — Сергеева емсс, Сергеевна... — А , со л ай ма ед 1?.. — Б ул кунге дей:н солай болатын... — Отырьщыз... С о к о ло в 6ipiHL*ii карм агы м ен-ак эйел ж узш е эртурл! к.убылые ойнатып шыгарам ба деп, Сергеева деген тосын койып ед!, оны Елизавета ссзгнбегендей болды. Tyci де тук взгерген жок, кымсынбады да. — Кеипрпоз, мен а’здш кыз куш ш здеи фамилияцыз Сергеева деп е с т п ш акырып ед|*м, — дед!’ С ок олов. — Е, ондай кателжтер бола беред] гой... — К ы з куш ш 'злеп фамилияцыз Сергеева емес к о й ?— деп, С околов та гы 6ip Kemipi м сурады. — /Кок, Родионова... — - Тукан жерипз ше, О мбы емес пе?.. — Ж ок, Екатеринбург... — Онда с!з уш !н тук кы зы гы ж ок эц пм ош баста ма\\* уш iн, осы айткандарынызга дэлел боларлы к кагаздары- кызды алы п келе койсацыз к а ла й б о л а р ? ..— дед*1 С о к о ­ лов. — © 3i де 6ip он ты й ы н т туратын ж умы с емес, деген - мен, _каидай усак iCTi б о лс а да аяктап тастау кызмет бабы идагы MixiaeTiMi3 гой...— деп токтады С ок олов, д а va* сына сен!мд| ун бере сейлеп. — Ж аксы , экелейш ...— деп, Елизавета Быкова сас- иай гана шыгып кетти.. Еши С ок олов катты ой лан ы п калды ... Т у п i3i Екате- ринбургтаи басталып, K03ipri кунде Омбы полициясы 342

1з д е с л р ш ж а тк а м Е л и за в е т а С е р ге е в а осы , орипе... Б а ­ сы н байлап алы п, ж узш ж асы ра кслгсш мсн, кез, бот- ауыз белп лер 1 келш тур. Сергеева емсс, Родионова дсгсн кагазы н да э к е л е д к арине... С п а се, Ы:лд1 ж ак тар ы н ар \\- лап кайтканш а, куы лы п экеткеш дурыс. бола р ма, 03ip уркггпеи-ак., кезш де тарпа бассалган ы дуры с па?.. К а ­ раганды да свзЫз курылып калган «О р ал уГпрмеснпц» 6eniMi А к-буй рат, Нктд'ш ен канш а байланы са алраны н аныктараиша б^ларта соктыкпауым керск едц кате ж асап ал дым бкпем деп оклады Соколов. Боска сезж теи- itipin а л м а с а м ж ар ар ед*1... О сы ойларта шомып, icTin бетш калай бурура бел байлай ал май отырганда, Елизавета Быкова кайта кел\\п к1рдк К о л ы н д а иагы з ж ум ы ск ер , я, крестьян э й е л д е р ш ’щ з д е ш н и е к ы зы л ш убер ек к е т у й in к ой га н 6ip б у д а к а га з бар. KeMip к у й е а сщ ген к о л д а р ы к а р а Kepince де, буы и - дары бьтш бейтш ж ш ш ке саусактарымен шуберектп, ж ул- к ы л а п ш е ш е баста д ы . D ip т у й ш ш е к п TiciMen тарты п nieujTi. С о л тчзм ген т!стерд1 ж уды ры кпен койып Ж1берш, с о л enTi к о лд а р 'д ы б а с с а л гы с ы келд*1 С ок олов ты ц . © з ш oai о н ай т еж еп калуFa ш ам асы к елсе де, кезш ен б ай к ал- ган лз 0 3 nepicTi ллды и да ту р га н ойсл де ацдап калган еыиктанды. Е ли завета Быкова туиш ш егш memin, буктелген ж ерБ нон ж ы рты ла бастаган толы п ж аткан кагаздарды С око­ ловты ц алды на жакындатты. Колдары ом;рш де караз у с т а л к ер м еген д ей . с б е т е й а з к ак ты гы п , 61'раз к а газд ы едепге rycipin алды . Кнпкене рана еск! «Еиж 1Л», epi мен е к е у ж ш п а сп о р тта р ы , и п р к е у д е к ы й ы лга и пеке к у а л ’1п, ескс м етри калар. ж ы рты лы п альш гаи к ален д арь беттерк ecKipreH х а т та р ... Б ар и ю д е м ай тн гси , ш р лси гсн , куй с ж уккан... — C iз м аган керек к а га зд ы гана берпи'з...— дед ! С о ­ колов, к©з1мен барлы к кагазды да ш олый отырып. — K ep eri кайсы екенш мен кайдан бш емш ?.. Мен х а т та н ы м а й м ьш ... - - дед1 Елизавета Б ы кова. — Ж ок, сен хат таныйсын! Сен Казапдагы ойелдер институты!! б т р г е н е щ ! С ен ж ум ы скерлср арасында ты- йым салы н р ан к ггап гар ды окьггт ж ур етш адам сы н!.. дер ед ! С о к о л о в , б у л icTi д э л б у г ш ты к сы р а к о л г а а л а т ы и б о л с а . B ip aK , к а ла й eTepin э л ! ш еш е алм ай огы р га и п р и ­ став, эз'1рше са к ты к ж а са гы сы к ел ш : — О н д а , оты ра гуры ц ы з, азы рак... © 31м тауьш а л ь т 3-13

кореши,.. - •доп клгаздарды актары аы ри 6ас гады. Мет­ рики мон пеке куа/iiri к о л ь т а нош е .киксе де, оны айда* м агаплап болы;?, баска кагаздарди ашып карам; — ь у л баска б1рдеме екен, взБиз алы ны з...— дел, Е ли за в ета га усынды. О л да оп-опай ж лблй ы лан ы п , кап* тарран кагаздарып ебетейсЁз устам, т!зес!нен аз-ак жога- ры алды иа салып, oip колы мен басып отыр... — Е, мына кгм-аздар екен гон... — дед! Соколов мет­ рика мен пеке куалИ н еши гапа колына алып. Муидай эй елд щ 0 3 i экелген каяаздары ньщ iujinen куджп* ешнар- се кездеспейтш ш канп1а ж аксы бктсе де, т м с ю л е н ш уй- ренген к в зд щ кор! эд етш е~ эр ен не б ола алранын ез1 де ссздк — Л л е с е ш з айтып 6epyiw e де болады. Tirrri 6ip бод- маш ы ic... — дед! С околов Е лизавета Быковата. — Ж о к , айтпай-ак, койы ны з... О ны ц м аган Keperi не? — дед! Быкова, полиция адамдарынын мундайда айтар ж алтан ж анылтпаш тарм эз!р журет!н!н бьлетш адалина. — К ы скасы , мен 1'здегеи адам баска екен... Роди он о­ ва емес, Сергеева... Ж асы да келмейд!... О л мойпыкла б!р- пеше ж ы лды ц недоемкасы кеткен, ересек энел... M in e ка- газдарыцыз... Keuiipepci3, боска оурелеппш ...— деп С о­ колов Быкованын кагаздарыи тугел кантарып бердк — Е нжёлдё epiHi3 окыйтын болар?.. — lie . epiM окыйды, мен тьщдап отырамын. — 0 з!Н!з ж ум ы стасы з РОЙ? — И е, жумыстамыи, кемЁр сурыптаймын. — Ж аксы ... Барыныз... Елизавета Быкова осы.мен ш ы ры л кетш едк П олицен приставы энпме аягын канша жайып-шураиымен сез!м- т а л ж у р е п андеб1*р Kayin бары иан белг'1 depin, к еудссш тык-тык кагалы. П олицейлер Kopinin калранда, Уркп* ка- ласында керш! турган 6ip етпшп уйд!ц кабыргасын ссы ­ лай тыкылдататын ед!. Соколовтыц Сергеева деп амли- дасуы, эрине, жай емес. Елизаветаны ц кыз кунш деп фа- милиясы С ергеева екен!н аны ктаган адам иы ц кой Fa и тосыны. М ум кш , полиииянын 1здеп ж ургсш шын-ак Сергеева деген баска эйел болар? Кайткен куидс де сак гануга KepeKTiriii даусы з кердЁ де. Е ли завета ор жардай- да кеш in еткеи етк еллер ш де а итак б о ла р лы к i3 калдьгр- мадым ба екен деп ойланды. Караздарын бас жакта рында туратыи аваш саидыкшага салып, аузын б е к т п шырыг: кетм де, ш ахтага жеткенше соны ойлады... 344

!:.'iи 1^1зогиныц Drt'.-ci C vp iK ii Lf :.Гц\\пn* ж* 'Л и т е р . д е ­ кабрист !\\;m mcuuibieu д;»ета.\\ сними ыкпа. илплагы адам r:ii. Л лгаш кы Ciр к\\ндс Чайкин гуткы нга а ли п б а са да, декабрнетердт дарга тартьмар куп; ксшке карай кашедо усгалды. Рессп д ьч о л ш ег.н ен б у л ш с п н с дсГпп, узы иды- колдспси курылган торлар оны куткаратьш да емес едц Слрач. сил дара куш Чайкин к у ш и т коiin, озш eai аз гана ертс рек кезге Tycipin алды . Л у з ы кеш рдсктеи б а й л а и га п бес а к, каплиы ктагы бес адамды, ктгекп аркапдары жыландай салбырап турган ларапы и астыиа алый келгенде капка салып аузын бай- лап дарара аскалы жаткандары орыс халкыныц узак ауыр гасы рларда тукан ец асыл, ен таза жаркыраган ой- л а р ы сы я к ты Kepiiui оран. Б у д а ц кейш кун кайта т ы к - пайтындан, карацнылык б1ржола орнайтындай сезшген Ч а й к и н катты тур и п п п еди Б у л б есеуд щ 6ipi т у п л 6eceyi 6ip.ieif oip кундс каза тапса да жаназасында тебе кер- сстпейтш патша да, онын айналасындагы алтын иык, сары -ала кылыш тар да сол бессуд1 ез колдарынан елтБ ру yrniri мыцдагаи колм ен алацра келш тк М ерекеге шык- каилг.и ж а р к ы р а п , ш ар ы лы сы п тур... Ж а с офицер одан opi ойына нелер келш , не зецгш п OKcrin бар а ж аткаиы н салм ак тай алкан ж ок. А д а л ер 6 3 iiiitx. ем ес, е л й п ц e p re n ri к у н 1 уш ш к уш ш п к е т т : — М ы на бес улы азам атка кш тзш 'ен акырет, Россия, саран к и п з ы г е н а к ы р ет!..— дед1*,— а л а ц то лы ж у р т к а ай- ган с а лы п . ©з/ ш еп'рек тур екен, к атты айгайлады. — А н а у сараи к у р ы л га н д а р а !..— д е д ! тары да. Оны табан аузында бассалуга тус-тусынан жудкы- на умтылран полицейлерд1 кар алы халык. бегеп калды да, ш убарты п толкы кан топ ж ас офицерд‘1 ж уты п ж*1бер- гендей, ж ок erri. Ж урт кул арынд а найзарайдай жарк епп, суык ауаны тш п еткен дауысы, патша айиаласын мандайдан ата айтканы калды. Ж аксы ойдыц тууы каи- дай кыйын болса, e л y i де окай емес. Кыйнай туран ой гана у з а к ж асай алады . Куйш1'ш усп'ндс аты лган октаГ! ссп лген б е л п а з жас офинердщ eni ауыз ce3 i елген жок, есш-улкейш, ец д елт-к ер к ей т, ecni Россиянин тукшрле- piH т у пел аралап кетть К ы йы р шет C i6 ip re де Чайкиннщ оз:иен бурый ж етш едй.. Сол к ун ! кеш ке к а р а й Ч а й к и н к о л Fa т у с п д е, уза м а й о да суы к C i6 ip re ж ер аудары лды . 0 м ip боны кайтып о р а л м а с к а а у д а р ы л д ы BipaK э л п айтканьш епна'м абак- 343

тыка да сала алкан жок, жер аударуына да кенбедк Ре* сеид: аралап, кец тарап Kerri. * Ж ер аудары лган ерлерш щ артынан ез сржтер1мен андау ж ер ]не кеткен орысты к ср ой ел дернин 6ipi — Ели- заветаны ц meriieci едк 'Ган! нэзж ж аралса да, жаны капратты ж ас эйел жат елпрдщ корлыкы мен зорлыкынан кайыскан ж ок, шыдап бакты . Телп’р букауда, ауыр азап* та ж ургеи epiniu б :леп мен ж ур еп н е'б1 р д ей тускен жа- ралары л ж ар леб;мен акы рьш -акы ры н емдеп, ойын сер- rirri. Ж е р астындя караккы да, су ы к у ц п р д е rew ip KiceHi ш ы лды рлап, кен казьш ж аткан ер!не ж ылы тамак жасап бср!п турды. KeiilH олар каторга жумысынан босатылып, б:рак, айда уда гы халдерш де ©Mip бойы калаты н болкан кезде Е ли за в ета туды . Ш еш есп п н аты да Елизавета екен. OKeci С ергей Чайкин кы зы н а со л ер ш еш есш ш атын койкызып ед1. Ю ш кентай Л п за н ы ц есш д е калкан ец 6ipiHiui улкен уакы йга экесш ш бугауы н тастап келген куш. Букау не себептен Tyciri каллы , ecKipin сынып калды ма, экес! сын- дырып лакты рып тастады ма, оны ж ас бала б1лген жок. Тек, экеа* к елш i;orepin алканда сы лд ы р ла п -к улд 1рлеп калатын шынжырлардын жоктыгын керш: — KiceHAi енд! кимейсш?.. Bip ж ола тастадын ба?.. Кандай ж аксы б о л к а н !..— дедк 9 i<eci бкгтсктер1'не тускен ©шлее кы зы л-курсн такбалары н жеш'мен буркей 6epin: — Б 1р ж о ла тает алым... Е ш игэр! кимеймш ,— дед]’, Кы­ зыл кушактап кеудесше басы л турыл. О сы кун Е лизаветаиы д к еуд есж д е осы куиге дейш сайрап турады. Е лизаветаиы н са й д е к а лга н екшпп 6ip нэрсе, к1тап окысытт, дауласы л, Kepicin калаты н коп адамдар едк Он- дайда шешеа* кызыи алы гг, ш ы гы п кетет’ш. К ей д е у за к ©лендер жатка айтылатын. С ол кезде эр жер!ней устап калкан ©лендерд]' осы куш о л ту! ел бьледк О л «А за м а т », «Ж ы р», дегеи Рылеев елецдер^ «C i6ipre солем», «Ш а* даевка», «П р к ш д 1к » д о Г т н П уш к и н ©лендерк.. K©6i ба* сылмакан, ауыздан-ауызга, колдан-колка таралып жур- ген ©лендер деп айтылады. Keiiin «Акы нны ц ел1м ж е», «Канж ар» дентш Лермонтов ©лендер! келш косылды. 0л-ец окьпганда шешесГ Елизаветаны ешкайда экег- пейпн ель Кез«не ерекше 6ip ж ары к нуры шыкып, уйып ш идайды . КеГпн ол оленлерд] кызына да ез* уйретт!. Д'/ктеп кермеген бала кыз, ш ала туеш егш кеп ©лендер* 34«

Ai жаттаи алды. Осы куп! К араган ды да да ке& нссс сол елецдерд1 ерекше 6ip ж альпш ен окыйды. BipaK, {з-тац- басып терец калды раты н ж ас ш агы нда ез экес*1 окыкан- да алатьш occpin, осы куш ол\\ окы ганда тыцдаупгыга сошна торец eiin бсрс алм айты идай к ор оли ед1. Нс тот отчизны верни» сын, Нс тот в стране самодержавия Царю полезный гражданин, Кто раб презренного тщеславья; Но тот, кто с гордыми в борьбе Наград не ждет и их не просит И, забивая о себе. Все в жертву Родине приносит... Д арата асылган бесеудщ 6ipi акын Рылеевтш «В о ­ лы нский» дейт!и осы елецш Сергей'Чайкин аягыка дейш кызу екшнмен окып шыкканда каторжандар да цыза тлдесш : — «А за м а т » пен аяцта, Сергей Федорович, «А зам ат» п ен !..— десстш едп Е кп ш лес, ун дес влец д ер д щ 6ipiHeii 6ip’me кешу ушш уз а к топтал май, Чайкин тары оцып кетуmi едг. Нет, нс способен я в объятьях сладострастья Б постыдной праздности влачить свои век младой И изнывать кипящею душой Под тяжким игом самовластья!.. Елизаветаны н ж ас ш агында кездескен улкен 6ip кор- дау да осы кунге дейш ойында сактальтп келедк Ол корлау оннан аскан сон кездестн.. Сонгы кундерде элденеден ж абыркау ж урген эке-ше- uieci будан б!рдемеш ж асырып сей леселн сыякты ке- р iи д !. Л и з а ойнап eciK алд ы н а шырып кетсе, эке-шеше- С1нщ дауы стары дабы рлап, сездер1 у з д ж а з шыкады да, Л и з а уй ге кайтса, сез ортасынан узил in, аякталмай токталраны аидалады. М уцайыс коюлана туспесе, серп* мейд!*. О тты эке-ш еш еден уы тты тукан ж ас кыз б ул дудам алды уш куннен - артык. квтере алмай, сураура бел байлады. — М ама, сендер неге жабыркаусындар?.. Н е болды? Емд1 мен де б а л а см есш н !.. М ен еш нэрседен корыкпай- мын... Айтындарш ы... бьлпм к елед П — дедн Oneci мен nieiiieci 6ipine 6ipi сергек карасып, аз 6а- 347

ге.1Д1 де, Е ли заветага ж а бы р к а ; ж аилары н жасырмай лйтты. ‘ C io ip re айдалгандары иа 2 0 — 2 5 ж ы лгл таянган дека б- рис перди! балаларыиа Петербург пен Москвадап басм калалярда окуга epiK берйчген екен. Олардын, балала- рын гимназиялар да, институттар да ал атын болыпты. B iрак, б а ла ла р ф ам илнялары нан айрыльш , тугаи сжеле- piи! ц аггарымен га на ж уретш ^ болады делш ген. Оку окыптын болел Елизавета Сергеи кызы Чайкина — Ели­ завета Сергеева бол и и кетедП.. Д ек абр и стер дщ у pi м-бу- ra гы на эдегп салгы сы долгой танба ма, элд е акмактык па, aftreyip, патша осы л ай ж арлы к, еткен. Ж а лгы з кыз- дарын окыткысы келетш оке-шеше осы корлыктан жабыркау сдЕ Б ул кезде каргая бастагон, кеп азаптан аурука ш алды ккаи эке кызыи канш а окы ткы сы келсе де, фа- милиясынан айры луы н ж эб !р де, к ор лы к та передi. Ку- насыздык. ж азасы ны ц осы пш а со зы лы л меле жатканы аз болгандай урпагына салы кгалы турган такбага июшыиа да, жеркепе каранды. Шенк? ол корлыкка шыдау жагын- да екеп. Акы ры пда шеше ы нгайы жеид!* де, Елизаветами Казаидагы ойелдер институты на rydpyve эз;рлемек болып байлаиды. О нкц аштылы-токтылы болса да асы- райтын пансионы бар екен. Елизавета бес ж ы л о.'йрленш, Казан га енд!* ж ургсл! ж атканда окесд кайтыс болды . ШешеЫ , енд! С1б:рден б:р:хола кегуге лу к е аг алып, кызын Катанга езг алый кслд|*. Ж уп тты ц uipiH ж уы л, асы гг nicipiii жур.'п окытты. И нститут гы б т р г е н н е н кейш Елизавета к о тм лы к . icTeprc тез тг.ртылып кетш ед?. Б ул ж ал га оны адгаш ж етслеп оке.тin ту а р геи сол и н сти туты бурый б т р г е н ойелдер болса, Елизавета узамай Оралга ауысып, одан Кар а га иды га ж;бер!ЛдЕ Хадык. дсп аталатын кара шару дл ар арасыпан жумыскерлер арасына ауыскапына да коп б о л га н ж ок едЕ М уи да кету уип'н о л бурынгы фамнлиясын да взгертш, оныц уетш е Андрей Быков дейт;и жумьтскердш ойел!' болы п кетуге тура кслдЕ Э л п н д е Соколовтыц алдына желт керсетксн кеп кагаз- дар еск! пдердщ ж огалгаиып да дол елд ей алаты н едЕ.. Б ip а к, жасынан б ул ар мен 1'стес болы п коле ж аткан Елизавета ол !здерд:и узыи шума гы иолнцияныц колын- да екепш дс сезшдЕ.. - - А л , немене екен? Н еге ш акыртыпты?.. — д ест1 кв-

мip сурыитап отырран ой елд ср, Е ли заветам и ш ахтага тускен бетiяде коршаи алым. — Ж ан, отеш и... M cni Опека OipevMen ш ягастырган екоп...— до/xi Е лизавета. — К агаадары м ды корд» д е еш- нэрое сурагая да жок, кателесксш не кенщйм су рады да коя бердк.. — Ш ы н гой? — дед'| К атерина Н ев оля . — Шыи... — Булардын кателескендерш мойымдарына алуын Cipiiuni per сеней eerrin отырмын!.. — Ж о к , солай деп вз\\ айтты... М анатам тыкыршып осы манайга келе 6epin журген Андрей Быков тары да к е л т калган екен: — Т ы м тез кайтыпсын рой, Л и з а ? ..— дед1 ол. К ен ии аз ты н ш ы ккандай KypciHin те калды . — М енде жумысы ж ок екен. Элдеюммен шатастыр- ран кэрш едк.. С ергеева деген 6ipe>\\ni 1здейд1 екен... Ecni боры ш тары бар адам болса керек... — дед1 Е ли завета В ы ковка к а уш бары н ангарта сейлеп. К е м ‘ф сурыптап отырран эйелдер ол оспакка туешген жок. — А ... М ен ез|'м д е со ла й шырар деп ойлап ем... — дед** д с Б ы ков ©з ж ен ш е к е т п . А л да рында не к у т т тур- гаиы н екеу-i д е туеш д ь.. Е л и з а в е т а шырып кеткеннен кейш полицей приставы наше айнып, неше толкьш, ещп кайтерш бше алмай к а лы п ед1*. А сы кты ры п , д ем oep in Ж1берген Сикорскийге до ннжен урсып койды. б зш щ олактыгына да кабагьш гпытты. Сергеева деген эй елдщ осында екенш астыртын рана бьтш келуге ж ум салган пристав, Сикорскийдщ айдауымен бой керсетт алганына вкшдк Д ал устар кезенде басталатын энпм елерге барып, сезжтендтрш алгандай кердь С и к ор ск и й д1н у йРс т *нД1с*м ен н ен * « а к у л д а десен де гайынбайы н деп турган, каракгьглы к пен кулкьш кулы болып кеткен терт адам Быкова туралы кандай жаман- дыкка да баратындарын керсетш едк Brpi атшы, 6ipi кузетш !, 6 ip i ш анаш ы , 6ipf квм|рш», oipaic, 6opi 6ip уяда туып-ескендей, топас та кеще, кездерш ен жор сузгеи, адам га да сыкар муй1з1мек сузш алардай кара и- гын ж андар екен. Егер сурау аркылы ж етелей берсеи, а лд а р ъ тд а б улж ер бар» бы лгак ар бар деп ойлаиаты.ч л а адам д а р емес.

— Е ли за в ета Быкова деген эй елд! кашаннан 6epi б !л е с ш ? — деген С околовты ц сурауы н а, тдртеуд1н 6tpi: — В аш е благородие, ту га и куш н ен бастап б^лу керек б олс а да, мына М етроф ап е к е у м 1з э з 1р.\\пз б!луге, — дед!. С околов б ул жауапты ceine сактады да ж азган жок. — А л , Быкова туралы не б к п с с т д с р ? — деп сурады Соколов. — Н е ты есещ з соны бш уге болады ,— дед! Метрофан. Соколов бул жауапты да жазган жок. — П атш ага карсы сейлегендерш естш ц дер ме? — К у н д е естихпз... Байы д а карсы катыны да карсы. — Кандай карсыл ык создер айтады? — Н еш апткысы келсе соны айгады... Тайсалмайды. М ы и. рет еспдгк... — KiMrc айтады ол создер!н? — Осы екеулпзге айтады... — Сендергс не ушш айтады? Себеп не? — Енд1, onToyip, б 1з д 1 д е азгы ргы сы к елет те... — Он ын сон гы бес ж ы лды н iiiiinae кайда болганын б!лем 1 сш дер? Б о ла д ы 61'лугс... Ептеп... ж ен ш с!лтеп ж1беруш! болса, болады гой... — Быковтардыц ерльбайлы емес скенджтерше кез- дер!н ж етн ме? — /Kerri... О л даусыз солай. — Калан жегп? — Eneyi ек! тонный астында белек жатады. Е р л 1- ба йлы адамдар ейтпейд! гой/.. Ж о к , ейтпейдИ.. — Ж ыйналыс жасагандарын б/леЫндср ме? Кайда жасады? — Б1'лем!з... К ебш есе осы ндагы 6ip казак уй!не жыйналады. Кейде жабык шахтаныц карацгы калтары- сында да жыйланысып турады. Соколов бул cKeyin сабактарын калай пысыктаган* дыктарын б1луге шакыртып алы п едк BL/ieriiraepi болым- сыз да мардымсыз болганымен эрнеге эз!р тургандарын унатып калды . BipaK сабакты ц e 3i нашар бсрклген ексн. А лд ы м ен Сирокскийдш . езш е б 1разы рак уй ретуге керек б о ла р деп ой лад ы да. екеуш де кайтарып ж 1б ер д 1. К елер ж олы буларды ц б ^ е н н д е р ! м олы р ак та, дэлелд1*рек те б ола р деп сенд|'. Ж ауап алган адамдарыньщ imiHeH ерекш е мэш бар тез айта ал гандар А к ула мен З убов едп О л CKevi коп 350

нэрселсрд! к ад агалап бак ы лай журед'1 екен. О ры с жу- мыскерлер} келгел'1 казак, ж ум ы скер лерш щ де оцай ука- лаука кслмей койганынан бастап, жудырык. жумсаудаи б!ржола калнандарына дейш улкен жоб1р керш айтты. Байжан уй'шде болгаи ж ы йналы старды керген де осы лар екен. BipaK. Быковтардын бурын кай ла болрандары н б ул CKcyi де б 1л е алм ады . А ндрей Б ы ков Р язан овты н Keniiie тускел\\ ж ы л жарымдай рана болган да, мынау эйелге уй- лснгешн осылай карай шырардын аз-ак алдында жария- лакан. Э й ел окан дейш Р я зан ов внд’ф 1стерш де болм акаи , элдекайдан пайда болган кала эйел\\ сыякты едк дестк.. С о к о л о в енд1 Байж анмен к а ла й сей лесерш ойлакы н калды. Байжанды шакырып келген атшы Ефим: — К е л д 1... Квп ж анж алдасты ... Д а л ада тур, — деп, мана 6ip айтып кеткен. Соколов еспсп ашып дымкос карацры тунге мандайы т ф’ е л е к а лга н д а й api узап ш ы кпай-ак: — Е ф им !.. К и р ги зд ‘1 6epi ж \\ б е р !— д ед ь А л а с а , тар есгккс басымен де, онды-солды бексес'шен де согы лы п Байж ан к!рдк О д е т к елген icin ез\\ б у л д !р ш алканын сез\\н т, кеш д- а 'з отьф га н С о к о ло в Б аи ж ан га TinTi гад1 свйлестк Ат- ж ен ш сур а п алган н ан кей!н, ©TipiK айтсан сотка тарты - ласын деп кол койгызып алды. Сол болмашынык езш де scKin орындатты. Осы манайда 6ip бы лы к басталкан- нын сыргган кулактанып жаткан Байжан да ырыскан ж ок. Б а й ж а н eciK алды н да Е ф им м ен сей лесш турган да агынын. мойный касыган болы п бар лы к саусактарын ж алды ц астына жыйналатын майлы калын. куске бат- тастырып алып едк Gcipece, бас бармагыныц табанын, как аз бетж е бедер i туе лестей е т т майл ап алран. С о ­ колов бармарынды бас дегенде, е л арасына Турсы-нбай- дан та р а га н 6ip ен ерге imineH ж ы м ы йы п к елш , Байж ан 1*рк1*лмей д е б егелм ей барм ары н басты . А к такы рды н ш етш де туйе тайып кеткендей, ак кагаздыц 6eTi де айгызданып калды. — Н ем ен е ге к о л к ой ган ьщ а т у е ш д щ рой? — деп су- рады Соколов. — Ж ок , туеш гем жок... — Ендеше, неге кол коясыц? — Т ер е колынды кой дед1, койдым... Керск болса. тары басып берем... — дед1 Байж ан, анкаусып. — Басын кетт журсе кайтесщ? 861