Ғабит Мүсрепов-Тандамалы шығармалыры 3 томдық Е-244

t>3i не оттайды ? —-дед1 Ушаков катшысына 6ip зэрл1 ыз- гармен туй Lain: — Сен ыыианы ок ы л экелш турмысын, окымастан экелдш бс? — Окын бастадым да коркип кетш, взйизге экел- AIM... — Будаи былай Некрасовтан келген кагаздарды окымайтын бол! Тусшдщ бе? *— Tychuuw, Никон Абрамович! Bip сотке уй imiHe ауыр тыныш тык орнап калды. За- водтын rypcijii мен rypi^ii де есты м ен кеткендей едк Угла* коз ез ойынын гана аунакшуларын eciTin турга ндай. Ойы Cip-ак сурауды н тежрепнен ш ыга алмай калранаи ceai- кедр Бул иемене, забастовка ма? Караганды, Ними, Ак- буГфат уш еуш ен б1рдей ^елri бергеш калай? Элде осы- ларда ун косу па бар ма екен? Сикорский рой, жаны жай тауып, сылык-сылык куледП.. Уш ендipidia т;рцлл1пне б!рдей тлген, 6ip мезплде тиген жалакы жайынлагы шокпарын умы ты п кеткендей, Уш аков оцай-ак. норселер- Ai урынбай калган еыякты. - Д абы рлап келе жаткан 6ip топ адамнын дауыстары ест!ле бастады. — Бул меш'ц жумысым емес... М аран онын катыиасы . жок. Мен ез жумысымды б !л е м ж ...— деген Бернердш лаусы айкын танылады. б з г е л е р ш ш жанра батканда шыратын ашынды дауыстар. С ез куш ! емес, ун кушзн. аhfартатын дауыстар. Ш окайлары так-тук епп, жумыс- керлердш ауыз белмеге именбей tdpin ке.ае жаткан элпет- тершде эдей ш к те бар еыякты. • — Луксат па? — дед1 Бернер, eciKTi жартылай ашып. жалгыз квз1мен гана'пике карал. б ш н д е абыржу да,к.ы- сылыс та бар окон. Ушаков наразы пишнмен унс!з рана басын изеп ед1, Бернер белмеге тез Kipin, eciKTi жапты да аптыга свйлеп Kerri: — Пож алуйста, Никон Абрамович, мынау жанжал- дан меж куткара кернпз... Еиалды мен жалакы жайына м ен т катынасым жоктыгын айтсаныз екен мыналарра... Маган наразылык кэрж керсетпейтш болсын, — дедк Ол кеп нэрселерд! айтуга, баппен айтура келш ед*1, Ушаков- тын наразы кештпнен кайлактап, ен жанына батканык F3H3 айтып токталы . Бул кезде Бернерге де сенбей бастаган Ушаков, онын ез басын араш алай сейлегенше аш улан ы л та Kerri, жаз адамнын ж ы ры лы л шыга келер м ш езш е жорыды. Ешм 452

оран ж ауап 6epin, кенес айтура да ш ы дам ы жетпей, а у ы з бел меде И ф ы ш калган ж умы скерлерг е «31 шыкты. — Не керек сендерге?— дед1 Уш аков, жумыскерлер- ге аса 6 :.р к а т к ы л унмен. — lie череп езпйзгс де мэдпм Foft... Ж алакы м ы зды н немил* н) рас б о л с а , 6i3 де е з 1\\пзге л а й ы к TipuiLiiK ж ай ы н ойлакымыз келед1,— дедк сур тастан жасалгандай кен шакы басып кеткен сур жумыскер. Уш аков енд! гана айкын ангарды келгендерлш Иш нле осы А к -б уй р а тта р ы мыс завбды ны н д а , кен ш ахтасы пы ц да ж ум ы ск ер лер 1 бар екен. Клрш ктерш е улпа кара куйе шин турып к а л га н завод л е ш т е р ж е кем ip тасушы д а , усп’-бастары н ж ылтыр карамай баскан мыс корытушы да, сургы лт шан баскан кенш! до айкын танылып тур. Бор( де ж ум ы старь/н тастап к е л ге н д е р .н жасырмай, куй е- а'мен, ш аны м еи келш п. Сейте турса да кожайыи ж узш е ыктамай да пм енбей карайды. © 3 re c i емес, У ш а к ов к а осы и м ен беулер! улкен жоб!р к ер ж д к — /Кумы с уакытында бос ж у р у ге kim луксат б е р д 1 сендерге? Б ул неткен бассыздык! — доп. Ушаков ж умы с- керлерге акы ры п калды. Ж умы скер кездер1 тез-тез кагы - лып кал ар ма екен деп ели од б у л жо.пы бол мал ы. — С ол ж ум ы ста калам ыз ба, жок, па, оуел1 соны бЬл- плиз кел е д i, — дед1 тагы да ап г: сур жл'пт. 0згелер1 б а р козгалыс-кыймылдарымен, 6eaipefie караган кездер1мен соныи айтканы н а жауап кутетж дерш андатып тур. Осы ж 'п т т щ сы рг бейнс.Ы мен кiр п iк какпай к а р а га н кыйсык кездер; таныс сыякты екен. 6ipaK дэл кэз!р У ш а ­ ков сны ecin e rycipe алмады. З ав од ты ц алкаш журш кет- кен ж ы лдары н да Ушаков коп ж ум ы скерлерш ж акы лы с- пай та н у т ы ед к каз^р осы к елген жетч адамнын ниш ей б!рде-б1р!и таный алмай тур. Э к е а кен шанынан ел ген ecKi ж у м ы с к е р М укайтп ас, 031 ш е б е р уш пырш ы Т з н ж а - рык екен in У ш аков танымай к а ллы . — С гя д е р немене, меж’ коркы туга келйгдер ме? Б о л- майды о л а р ы ц , мен корка а л м а й м ы н ? — дед| У ш а к ов . — Ы з ге корку-коркы гуды н 0 ipi д е керек емес... Т а п а - талтусте талаирм м ы з келмейдк Соны айткалы келд!'к, — дед! горновой жумыскер. Бнд! Уш аков жумыскерлердш тайсалма\\та турганын гуге.'! т у е !н д i. Салкы ласы п туруды к о р л ы к та керш ту р . А.'г-ашкы акы ры п калганмнда уй д ен ур к Ы п ш ыгара ал- ыаганы да ез бедел1не б;р а к а у ту& ргендей сезш ед!. 453

в з айбарыныц осынша аларегеш не ашуыда келш Kerri. — Aleiii сендер коркытэ алмайсындар! — дед! Уша­ ков, элп айтканын тары кайталап. — Коркыта алмайсын- дар!.. Ж ум ы скер кун] орта есеппен алганда кырык ты- йынга rycipuieAi. Азсынрандарык кете берадер! Бупк- ней бастап есептервд!* берем. Д а л а д а колы бос адам зз емес. Баска 6ip ауыз сез1м ж о к !— дед1 де Ушаков тез бурылып ез б е л м есте Kerri. О сы лар га бекер-ак wiM ке­ лш сейлескен екемш деп е к ш т те кет*. А р а т табандары тактам едегш ашумен тарсылдатып, каразылыктарын косарлана антысып жумыскерлер де шырыл барады. — Керермг'з элН — Ы з д е адамбыз рой! — Корка плмаспыз! — деген дауыстарын Ушаковка ecu'рте дабырласып, терезе алды нан шоктарылып erri. Таспен, отпен азаппен сынасып уйрешскен адамдар ко- жайынмен табандасура да шыдайтын мшез керсетш, именбей келш , именбей кетп. — М ш е, кердгшз foh, ылрый осылай... Мен! камарали он кун болды ... Мен шаршадым да...— дед1 Бернер бел- м есте кайта келш ю'рген Ушаковка. — Ак-буйратка cia ж ауапты сы з!— дед1 0Fa« Уш а­ ков.— Ci3 жауаптысыз. Ж ум ы скерлерщ коятын болсын жанжалды. — К ал ай, немея кендг’р дейа’з? М аган бершер ер\\к кайсы?.. — деп сурады Бернер. — Ак-буйратты баскаратын а з бе, мен бе? Юм бас- карса сол ж ауапты да болады. © з шаманыз келмесе Ор- дабай болы ст’ы шакырыныз! Б аръты з!.. Не, бугш тынды- расыз, не болмаса... жэб1рлеибейтш боласыз маран... — Бернер у н а з шырып Kerri. Ушаковтыц ойында Рязановка берген уэдесш орыи- дауды нулкен жанжалга айналып бара жатканы гана бар ед1*. 9 pi жумыскерлерш щ алдында, api Рязановтын ал- дыида абыройсыз 6ip жайда калапы н сезшгендей катты тарынып Kerri де ешнэрсен! сабьгрмен елшей алмай кал- ды. Бурыкгы кездерде ояай орайласа кететш icrep/UH осы 6ip кундерде жуйесш таба алмай койганын тары да бы- йылры ж ы лы ны н кырсырынан деп жорыды. Осы шаткаландардыц тусында Ушаков езше де нара- зы ед1*. Кэрыпк босакдыгы таянгандай, ез бойынан адетте- ri сергшпмен. бет бактырмас екпш ш таба алмай, ыза- 454

ланды. Н ед ен босансып барады , неден каймырып калды э л i? Л С г е р с а р к ы лга н д а й не б о л ы п т ы буран? У ш а к о в сыякты ад ам кулатан да да о с ы л а й болж ы рап кулаура THidi ме ед Н „ — /Кок.! — дед1 Уш аков, в зш е е з 1 дем 6eprici к елген - д ей .— Б у л ж а н ж а л д ы р а к ы м сы з жапырып т о к т а гу ы м ксрек! — О сы д а н кейш 6ipa3 кун е л е й коймай едэу!р ас- кындырып а лган жумыскер наразы лы ры н вз т1зеамен, вз салмарымсн жаншып токтатура бекш дк О л Караганды га осы ек ш ш м ен к е л in едк Бул е к т н г е шыдай алмай. К араган ды ж умы скерлер!- н\\к 6ip ж а р ы ж ы р ты ла c e rta in , ш а х т а г а карай сы рры п кеткеж У ш а к о в к а улк ен арка с у й е у болды. Б у л т у р а к сы з- дык KenintaiK 6eTi болм аса да, a fire y ip , 6ip ж еш с белпсп ед5. Б ул biHFaiiFa суй еж п езге к а с а р ы п туркандарм ен к а ­ ла й с е й л е с у г е д е б о л ар деп оилады Ушаков. — М е й с е н д е р г е бар а й та р ы м д ы айты п б о лд ы м . К е н - бейд! е к е н с ш д е р , м ей лш ер ш 6 t a c in !— деп, У ш а к ов а з Fa- на K u ip in а ш ы к ш ахтара карай ж е н е л ге н д е р ге к а р а п е д 1, олар ш октары лы п тез козгалы п барады ексн. А рбаны коршап туррандарды д ж уздерш де д е кобалж у банка- лады. — Б 1з е з Т 1 леп м !зд ! зац д ы кер ем ^ з... С он д ы ктан ci3- д т кулак аспаура какыныз жок, — деп М яхайло Н еволя алрарак, ш ы гы п тары да айтары бары н ацрартып ед1, Ушаков кеапрш е: — А й да, конторра тарт! — дед!. Коны рау журтты как жарып втш узай берд! де, барак ж ум ы скерлер! кайы к Ttain еткен суд ай кайта то ры с ы п , fл о Fbiр л а н Fa н куй'ш де туры п к а л л ы ... У «паков контор алдына к е л т арбасынан тусе бергенде жанары niptain калган улкен гопты н да орнынан к о зга ­ лып, ж абы к шахталарга карай гпоктарылып бара жат* канын 6ip ш олы п калды. Бул ар да жешлгендей, кенгеи- дей екен. Алы сы рактан айбарсыз да жабыркау керш д!. К£йгып калган бетпк солгын кер!н;а‘ч андакандай б о л ­ ды. Енд! ол Карагандыны баскаратм н Пекрасовты б!раз 6opixTipin алгы сы келд!. — С ен, неменс, менен алаты н акшацды карсы лыкпен кайь'рры н к еле ме? — дед! Уш аков. еа'к алдыка ш и гы п каре»; алган Некрасовка. Вер не рдей емее, буран сы пан- ш ы лы ктан тыс ьктем кетш тур ган ы л ер а де коргеи ж ок 45В

- - С и маран акдианы енбепм е твлеййз рой деп ойлай- мын, — ;ie;zi Некрасов сыпайы рана. Уш аков оный жауабына к у л а к аспай, eciri ашык. тур* ran конторра Kipe 6epin: — Ж умыскерлердщ адвокаты болраныка канша ак­ т а сурайсын?— деп тары б/р кауы п каллы да, 1'шке юрд.ч Сокынан ере кз'рген Некрасовтын жэб1’рге орай жэб1р жлуап кайтарары н танырандай, онысына хнбермей KHi'n кетш: — О сы нлай жаижалды болд ы р м а у ушш шын-ак кеп енбек керек пе ед|'? Бернер eneyin жумысксрлерд’! аз рана гыйып устай алсакдар, осындай ы лан болмас сд1 fouL Сендерден соны талап етуге какы м бар ма менш, жок па?.. Э лде сендердщ орныца ылрый еззм шапкылаа жу* pyiM керек пе? — деп Ушаков жумсаккырап токтады. Ашык турран терезешн жактауын толтыра отыра кеткен туржде де езш е жат кажырандык, шарш :гандык бзр екен. Ж узш д е 6 iраздан 6epi басталган аяушыдык, жор- дем куту бар. Сондыктан, Н екрасов ж ана Fana ecTiren орынсыз ж э& р ге мои бермей, ж ауабы н жумсак бастады. — Никон Абрамович, — дед1 ол, Ушаковтын алдына жакьшдай к ед ш .— Осы жанжалдык тусыида адвокатгык iCTcreH 6ip адам болса, ол еналды мен с!злер ушш буса- нып жур десем нс айтар едииз?.. • — М аган енш м нщ адвокаттырынын neperi жок, 6i- рауыз катал сез айта 6uiyi керек! Кайлактамауы керек! Кеп соз керек болрам жок кой маран... Кенбесекдер кете бершдер деген б!р-ак ауыз берз'к соз антып ем, оме, борi де кон;п, жумыстарыиа кетш барады. Кередпсщ, 6ip адам калган жок, шахтага тускел! кетш барады! — деп, У ш а­ ков ашык, терезедеи жанагы ж ум ы сксрлер уй.р’зл'ш к а л ­ ган жерд1 нускады . Шыныида да жумыскерлер cni жары- лып жлбык ш ахталэрга карай ш убап барады екен. Кар- сылыгы бан калар Kim'i-KipiM топ та калмапты. Караган­ ды басында куидеп еибеккуж басталы п кеткен сыякты. Ашык ш ахтадагы адам кыймылдары кундепсшен K.epi кызуырак сезытедк Кос кара-кекл сэндеп жеккен Жума- бек осылай карай келе жатыр. К асы нда Сикорский бары танмл ады. — Ол б?р ауы з сезд! айткан с?з гой... Оны б!з айткан болсак эсер! баскаш арак шыккан болар ед|\\ — дед| Нек­ расов. — М ен б !р а к муны баянды жеш’с демес те ед1м... — Ж е т 'с емей, немене? Б упннен кал май Ак*буйрат

та тыншырады, Н и ш де ж ым б о л а д ы , — дед1 Уш аков — 5 ipaK, м сн 1Ц жанары а й т к а лы к е л е ж атк дн ы м ды да тындасацыз екен... Сын erin Сикорский Kipin к елд ! де Н екрасовты н с е зш именуй з бел in кеттк Осы жолры катп сш д е ол эдеп -им ен у дегеид! эдеГп ум ы та келгендей е д 1, Ka3ip TiiiTi ектем д е ер екен. — М ен с!зд щ ж алакы ж айында табанды турде 1ске асырралы о гы р га н барытынызды Р я з а н о в мырзага к а з1р- ден калды рм ай х аба р етем... — д е д 1 С икорский У ш аков- ка.— Сгз уппн онын елеул1 мэнi боларьтн аитпай-ак к он ­ ным, онсы зда т у с п п к л foh... B ipaK , O yrinri ж ари ялара- нынызды ресм и турде берктген буйры к, деп атауы ма бо- лар ма екен? С оны езнизден сурап а лр а лы кел/им... — Б олады ... Б уйры к Mine, б у п н н е н бастап icKe асы- рылады, — деп У ш аков ез|‘ ала к е л ге н буйрырын Н ек р а ­ совка усы нды . М уиы сы енд1г! беп 'н С икорский алды н да куаландырыи к а лу сыякты мшез болы п шыкканын бите тура кы сы лган ж у к . Сикорский ентелеп к ел1п Н ек р а с о в т ы ц колы н д агы буйрыкты тез ш олы п шыкты да: — Oo t 'mi д у р ы с бол ран екен... Yrn енд1р1спн ym eyin б1рдсй камты раны ны зды Рязанов м ы р за ерекш е б а га л а р ден ойлаим ы и, — дед!. Уш аков о п и с ы н уиатын оты рга- ным ceru iprici келм ей , ундеген ж ок. — Р я за н о в мырзинын а з г е ж а зга н CKi хаты 6ipre ке- лш л... К лз;р тапсырсам ба екен?.. Э лд е, кешке карай уймизге ор аласы ? ба?.. Мен каз1р са та н карай ж урем... Окаш арак 6ip уа к ы т тапкаиыцыз Tcpic т е бол мае едт..— дед'| Сикорский. ©з\\н;н Уш аков сы я к ты улкен адамды енсерш бара жатканын Некрасовка да ангарта сеиледи -- Кеш ке ундс боламыи, — дед! Ушаков. Рязанов хат- тарында нс барлыгын Некрасов сезж бесш деген де ойы болды. Глряк. ол ойын Некрасов та тусппп каллы. Олденедеп аса куанышты жайьш жасыра алмай ой- ипктап тур ран Сикорский тез кош тасып, тез шыгып кегп \\замай, ск1 кара -Кокран А к -буй р ат ж олы н а г у с т алы п куиындлтып женелгенш терезден керш : — Х леста к о в ! — дед1 Уш аков :ипнен. Ж ана рана б:р жаиларды Уш аковка жан тарта айт- кгюь/ келш oTbipFa н Некрасов енд]‘ ж эбг\\леш п калгандай тмн по~Жг К KHpPTJH‘ дурыс жек к е ретш адамына Уш аков- тын рай бере сеилескенш унатпай калды . Улкен керш 457

келген адамыныц кез алдында iviiuipeftreniH кергендей • болды. 1штей аяуына жек керу сыякты 6ip сез!мнщ ара- ласа бастаганын ангарды. К ула п жатса да Сикорскийден кол yiuiH сурамас деп ойлайтын ед 1, енд! абайлса, Ря- заковка ж агы ну уил'н Ушаков Сикорскийден де жеркене ал май калган екен. Bip6er, icnep д е адалынан елеп'н адам деп сейш келш ем, K.a3ip сол ecni курметжен аз Fa- на калганы болса, Сикорский сыпырып ала кеткендей. Некрасов 6ip ж ола салкыи тартып Kerri. — Сен маран б!рдеме айгпак едщ гой !— дед1 Уша­ ков, Некрасовтыц езоеркш таный калып. — Айтпак ед 1м... BipaK, eimi сонын орны бар ма, жок па, соны ойланып отырмын...— деп, Некрасов едэуф бе- гелю барып жауап бердь — М ен ci3re адвокаттык ктеп журген 6ip адам болса, ол а зд ш пайдацыз деп ед1.м гой? — дед1 Некрасов. — Келденен адам ту п л, осы жанжалды кетерш ж урген жумыскерлерд!н ©3i аздш т1лектш шеи* бер:нсн mbiFa ал май жур десем не айтасыз? — О л кандай тшектестж?..— дед]* Ушаков. Осы туста . манадан тыста кугкен Ж умабек eciKTCH басын керсетш калды да Уш аков кЩрек сура мак. болран б1рдемеЛерж ipKin калгандай болды. BipaK, Некрасов вз ойыи ipiK- пеуге калган екен, енд1 ашынышшрап, кыза сейлеп Kerri: — Ш ын жайды алсак, ж умыскерлер жалакыны ке- uirney ушш рана жанжал салулйры керек пе ед1? — дед! Некрасов. — Ж ок!.. Жалакыны ©cipy ушш жанжалдасу- лары керек едВ — 9 , немеие?.. — Ж алакы ны ecipy ушш д ей м ш ,— дед*) Некрасов, бар пЬшшмен жасканбайтын батылдыкка, кайсарлыкка кеткешн ангартып. — Булар будан жеп' жыл бурый та- райындалган так-тук кун KepicTin шенбершен шыFa- ал- май калды. А л кун Kepic кайтты? Енбек журтынык он KepeKrici ж азга карай ею есе, кыска карай уш есе кым- баттап KCTri одан oepi. — Ж умы скер адвокаты деп ёднм ceni, каталаспаган екг.Ч2н! — дед! Ушаков, оньш аржагында молырак. ызгары блрын жасы ра ал май. — Ж умы скер адвокаты болтан адам ол голый сйьтпа он. болмяранда осыны салар ед1, омы «стей алган адам болга н жок. Эшеш'н аяудан аса алмай калды, —дел! Некрасов. Уш аков онысына сенд| д е тыншыгын тыддай- * 4сЯ

ТЫ1. biHFaflbiH к е р с е т 1п, сез аярын кути . Н екрасов шыйры- Fa сейлеп кеттк ___ ^ — Ж у м ы ск ер керш отырран ж э б ф ж а лгы з осы м а ... Жумыст£Н кей!*н жуынрысы келсе нес! айы п? Б алалары - мыз еле б ер м есш лесе, онын. н е м е н е о к у лю . Адам ш а жумыс !стейм !з, адамша туррымыз келед1 десе, онысы экес! мен iiieu ieci, баласы мен кел1Ш к,яз-кзтар oipre жа- т)-дан куткар д еген болмаш ы тЬтсктен кднш а асып тыр ед1? Ж у м ы с к е р дурыстап д е м а л с а , ертеш не ©шире кыймылдайды. Б уп н п азапты ертен п сш е коса бермей, умыттыру да керек емес пе! О сы ны н 6opi еналдымен взП ш’зуш ш екеи1нб1ле тура, ci3 бур ы н гы б етп и зд е табандап кала алм ады ц ы з... Eck'i ж у м ы с к е р д щ ж узш босаты п, жакадан ж уз адам алсаныз, ci3 ад а м басы он тыйын- на!? к е м т п к ун ш е он сом у н е м д е й а з , сола й ем ес пе? Сонда кемгр мен мыстан неш е ж у з с о м кем бершер^к бiл мен оты рм ы сы з?.. Ж ок, 6iVieci3, ж а к с и 6uneci3... Усак-уланга кеп аландаран адам улк ен штерде береке- а зд т и де керсетед! деп е з ш з айтаты нсы з! Слздщ бу- рынры бет'т^зден айнып калран себеб1ндз баскада, эрине... — О нда сеш н жумысын б о л м а с ы н !— дед1 У ш аков, шамданган дауыспен. — Ci3 ж а н а 6ip ауыз сез1м мен ж а н ж а л д ы токтзт- ть!м дед\\н\\з... К,анша уакытка д ей ш , неш е afiFa дейж токтаттыныз? Енд1гзр*1 жумыскер ж а н ж а л ы болм айды дни ойлайсы з ба? Бекер олай о й ла й сы з... Д а л а д а ж у ­ мыскер табы туран екен, о да е с е б ер ед *, есейе береди Л\\^м бул ж ер д е калмаура уйрардым. С онды ктан акты к Р«*т гктары лы п айткым келди О сы н ы адалдык кврд1*м... Ьатмл болы п кеткенЫ де сондыктан б о л ар... Ы раз ж ы л CIHк-SIM сщ ген . болашары улкен деп ойлайтын IciM ед! К.’Ф <ланды . С о ..ы к алдары кун дер ш е ж аны м ауыраты- ныи амта кетк\\м келди Мен айтып болды м ... М ы на буй- pi.!i ыцы1ды баска 6ipcy орындар... К е и л р М з ... — деп Некрасов Ушаковтын жана рана береген буйрырын взж е ка.ггарып берди *v Некрасов сездершде тура айтылган дурыстык та кат- I': а ,,ш л га « лос™ к та барын жак.сы т^сшген Ушаков е.' -.сьп м уд !Р !п калды. Сонгы у а к ы т т а т ы е з ic re p ia le ез о;,ы „Л ез п л е н к е карсы келер кайшылыктары барыв рер1,1до01РгаРаемтасаыикжыонксеезкшенд.!'. BipaK, енД1 б у л бедннеевн ееззггее-- Колденен козге бэр! де солай керш епн эдеи рой. 459

Б1рак, мен жумыскердш ыкгайына карай квне бер ле­ генд! достык дел бмисймш. Шын-ак кетем десен, ама* лым кайсы, куштеп устап отыра алмаспыз, —дед! Уша­ ков. 0 3 ? ле сен1*мс|’з айтыл еди Некрасовка да солай се- н:мс!3 ле ойсыз айта салган жауап кержд!. Манаднн осы уГае не свилcoin жатканын eciryre ку- мяртып гиыдай алмай журген Жумабек тырыз 6ip icneH кедreилей шапшац Kip.ii. Жузжде жаны ашыр ядамнык кобалжуы бар окон. Жанадан жумыскер жмйнап беру жумысы суынып кетеме деген Kayini бар ед!, еналлы- меи со11ысын aiiFapTnac yiuin сЫктен icipren бойында об'Г^рлгце свйлеп кет: — Ж абы к шэхталарга 6ip адам тускен жок... Аузы- на барып айнала коршап влып 6opi де сыптта отыр... .ьянодап бакылал турып ем, беттерж жаман кердгм... Барабан да токтап калдьг... Усталар да дукенш жауып, соларга барып косылды, — дед! Жумабек. Уйдеплер енд’1 абайлап едк уста дукенжен шанк- шуцк етт ecnViin жататын дыбыс тынып калган екен. — Не санлалап турмьгнау?.. ©ripiKl—дед1 Ушаков, терезе аллынан ыршып тусе бергп. — Дллага шыксаныз вз!шз де кереаз, — дед! Жу- млбек. Жуз! тас болып катып калгандай екен, eripix айтасын деген жжнрден взгерген жок. Ушаков терездек мойынын соза карап ед|‘, ойпанда- гы жабык шахталардын манайында не болып жатка­ нын коре ал малы. Берепректеп ашык шахтзнын жу- мыскерлершде ор жактарына карап аландау, вныру бар екен. Некрасов далага шмгып карап кедд! ле: — Рас айталы... Жумыскерлер шахтара туспепти Барак салупгылар да кержбейш, — дедн Енд|' Ушэковтын e3i де далага жупре шыкты... Ду- рыс екен... Жабык шахтаFa тусер ауызды кен коршап алып, жумыскерлер козгалыссыз отыр. Кун шанкан ыстык болса да 6 ip адам коленке !элемей. бой тасаламай отыра беруге бел байларандай екен. Ком1р отвалдарынын уст!нде де топ-топ шогырлар кершедЕ 0 леЙ1* козге тусу yiuin жогары шыгып алкай сыякты. Лргы беттег! ауыл адамдары да бала-шагаларымем шубмрмл далага ты- Fwn сол жабык шахталарга карап тур. Ашык шахта- дагы жуммскерлерде ле кобалжу бары байкалады. Сен барып келпл!— дед! Ушаков Жумябекке.—- Токтатсын жанжалды, шахтага тусс!*н!.. Эйтлесе, мунык 460

аяны е зд е р ш е ж ам ан болады ... Б у п н н е н кадды рм ай б о р т де б о с а т ы п б у л м ан ай дан к у ы п ж 16ерем . Ж у м ы с т а н биса икап аламдЕи бф к^игс де >чалдырмаймын б у л ж ер- де! Б у л м е н т ж е р 1м! Т у с ш д щ б е ? .. > — 1ус1нд1м ,— дедi де /К ум абек ж абык ш ахталарга карай K erri. М аи а та «чертей У шакопты к о р т ап алкан ж ум ы скер лер аПткысы к е л \\си д ор in ты п л а т а а л м а й няргпы к а л ы п е д к А у ы л д а т у р н т ы н ж у м ы с к е р л е р т а и о н с ы з д м к icTen, о.пап бвлпип сы р! ып кстсе де барак ж а гы сырт кярасын буз- бай ш ы д лп к а л л ы . Квп п л е н yiiiin бой керсетш о р т а га шыкка.ч он т а к т ы басш ы ж о лд а о та р ы н ы ц ы цраиы наи та- бы лагы пдары н кврсетл. Тал а и о лд а кыгмзлдау бары дау- сыз б о л с а д а . сы н у е л н д е сы р берген 6 ip адя.м б о л т а н ж о к . У ш аксж кд еелш гы адата а лм а р а н ы н а Ми.хаГтло Н е в о ­ ля ьтгя п еьп д ан ы п калды. Т у к л е п ем' жасгын ж азганда- ры ла п а т ш л н м ц e.ii д е к у л а к ясард ли керпзт ед1, сид! ол кагалды ц да о л а ’зднч аш ьм ы п к а л rail сыяктг.лды. О р б 'р к а р а ц гы а д а м н ь ш вз к о л ь ш д л ж о к т ы а зд ы -к е л т ] асыр а ба ?а л:ш ? ии о д етп п м е М п х п й л о Неволя клгаз солит асы­ ра с .а г а л а г а н ек ен , к а з;р с о н ы с ы н а к а т ты рл к налып к а л ­ кан дай e.Ti. — К а л , аналар тай-таласта опаем здм к icrojci-ay!.. — Ш ы дам ады -ау, табан сы здяр!— дсгся «зр а зы да- уыстар ш ы кты . Осы сездердщ езш д е де ко бал ж у рапы барьы акдай калган Байш епр: — 0 з о б а л д а р ы взш е, ш ы д а м а с а ! Бз'з ш ы даГсм ы з! — деп, о л ы н гайды тез ж апырмп тастады . — Ж а , ш ы дасайы к... С он д а не тстей.шз, осы а р а д а т у ­ ра берем гз бе? — Н е , енд*! не 1стейм1з?— д еск ен дауы стар ш ы кты . К о п ш Lit к сураулары нда акы ры с барын ундер!нен бай - К2П т у р п а н Д\\ихайло Н е в о л я к а з а к ж у м ы с к е р л е р ш щ к а н ш а п а ш ы д а р ы к о й ла н ы п е д эу ч р уя к ы т с&з к о с п а й к а л ­ ды. Б а й ш еп р мен Адш арырдын эрккмге аш улы ж ауап берш тургандары н акдады. А ш ы к шахтада ктейтш ауы л ж акты к ж умы скерлер» бара сала боратып кы ймы лдап к е г п . Б у л ж а к к а бетin б у р м а й , о д ет т е п д еи re pi б ас а кы ймы лдап жатыр. — Ж э?.. Аналарды кереавдер ме? Ж умыстарын ютеп жатыр. Ссплср нем сне, аи р ы к.ш а ш э к ы р т у к утш т у р сы н - д а р м а ? — д е п , И ван А к у л а о с ы топка к елд и — Б а р ы ц - дар, б а р ы н д а р . т у с й щ с р ш а х т а г а ! Б эр!pip, т у с е с щ д е р Ь . 461

М ихайло Н еволя А кулага одырая 6ip карады да: — Сенщ 61'зде жумысыл болм асы н, еспдщ бе? Ашу* лы журт калж акты кетермейдП — дед!. — К ал ж акты кетермейтш сендер емес, баскалар... Жарты сагаттыд Ш н д е шахтага туспесендер, бупнп кун- дерin олд! деп есептендер!.. О л эр к айсыннан елу тыйын дегея сез... М ен забойда кутем сендерд!, узак кутуд1 мен жаратлайгын адаммын. Оран уакы тым да жок. Канша ашулы болсандар да оны умытпассындар... — дед1 де Акула 03i карайтын жабык ш ахта на карай Kerri. — А л, еш и кайтем1з? — дед1‘ Н еволя касындагылар* а, А кулага ызамен карап калган боны. — Кайтетици eKi жумадан 6epi сейлесш болган жок* пыз ба? Ш ы дасамы з демеп пе е к ? — д ед 1 Байшепр. — Мен ж алгы з калсам да шыдадым,—дед{ Cyripani. Кепке ecTipre катты айтты. — Ж алгы зды коя тур, осы топ шыдаймыз дегем!'з. Шыдамайтындар болса.эл! де лук са т етейж те тэуекелге бел байлагандар енд! кайтем!3 деп сураспайык, — дед! Алшарыр. —- Шыдастык,! — Турыстык! — Кайталасудын не керег! б а р !— деген дауыстар эр жерден ж алгас шыкты. Адал да сем м д 1 шыкты. Ж урт элпетш 6ip сынай байкап алды да Михайло Н е­ воля жана 6ip усыныс жасады: — Ендеше, шахтага тартындар! — дедi ол. — Шахтага?.. Неге? -д есш калды б^рнеше дауыс. — Шахтаны коршап аламыз да не боларын сони* кутем1з. Бытырамай 6ip жерде боламы з... Шахтага Giр адамды туармейм1з де, 6ip адамды шыгармаймыз да... Курек, кайламызды Ушаков ез1 келш алый керсш! —•деп тсктады Неволя. Неволянын шахтага 6ip адам тус1рмейм1з деген1 жу- мыскерлерге кагты унап калды. М уны сы жанадан келтп, булардын орнын баскысы келелнлерге карсы 6ip айбар сыякты кершдЕ Онын ycTib’e, карадай кажыгар жэй та- бяи-ripcc, жой кайтер екеа'н емес. эрекег) бар карсы* лык, жург бойына жыйналган кайсар т1лекке ундес ши- гып eji. •• - Ж ярадик карасакал! Текке журген жок execiH арзмызда! 162

— Е, тэнр! деген, кырымыз бары н керсетешк те 6ip! — десш, ж ум ы скерлер ж абык ш ахталарга карай женей бердь — М ен усталарды да осында алы п келемш, — дед* Жабай Н еволяга. — А л ы п к ел ... А лш ар ы р , С у п 'р э л 1, ек еущ бар ак с а л ы п ж аткандарды шакырып экел1*ндер. Н артай, сен зкен е ба- рып, не б о лы п жатканын айт... Осьгдан кейш exi жабык ш ахтанын ж умыскерлер! жер астына ry c in -шырар ауы зды айн а ла коршап алд ы да отыра берд1*. К у н д е п а з а п т а р ы н а н ' б у п я к алай к у т ы л а калгандары на сене алмай, айн аласы на куд!кпен кар ап, барабан туйелер1 куйсеп жатыр. Б угш жер астына rycin кеткен ж а л г ы з А к у л а рана. У л к е н те.\\пр ш елек ж а н та - йып д а ла д а ж аты р. K©Mip арты п а л ь т ж аткан клреиплер pain айналасы на тацыркай карап, кундеп ж анталаста- рын токтаткан ж ок. Осы к у й д е ездер ш ездер'| к а й р а п , м анагы дан к в р ! д е кызып а л г а н ж ум ы ск ер лер ге Ж у м а б е к к е л д ь У ш а к о в т ы н кыска айтканын узак байымдап, едэу!р уакыт кулпы ра сейлеп оты р д ы . Н ем ен ж'1бер1лгеж м э л !м болса д а , н е т айткысы келетипн булдырата сей леп отыр. — Bopi 6ip, кеп болса, кешке дешн-ак. шыдайсын- дар... О д ан да кожайынныц не айтканы н тусш ш , в лм ес ж акдарыцды ойласандаршы... — деген 6ip рана б улд ы р ойын эр сакка ж упртш айгады. О сы лар Уш аковтыц де- г-енше к е ш п к а л а ма деген K ayin i д а кы стялап б а р а д ы , ол ж агы на ты м ашык кетуге тары коркады . ByriH ш ахта- ра туспегендерд1 босатамын д а , б у л м ацайдан к уы п ж ь берем дегей Уш аков сезш айткан да жок. — С еш н мытып отырганын нем ене осы? — дед! C yri- р эл! Ж у м а б е к к е . О л к ем 1рге Ж у м а б е к колы нан ©Tin к е л - м егенд метен о д а н ыктап та к е р м е ге н адам ед1. — С ен ! гой, У ш а к о в б 1з л ! Kewnpin к е л д е п ж 1бер д 1?.. С о л ма айтайын дегенщ ?.. — К ож ай ы н айтты foh езк.. Ж а ла к ы кемид^ О л ж е- Hinxceri с е з д е р п ц и тындай а л м а й м ы н демед| ме?.. О н ы н арж агы н HeciHe сурайсы ндар м ен ен ?.. О сы лай о т ы р а берсек кож айы н коркар деп ойлайсы ддар ма? Акш а еш- К1'мнен д е коры кп айды . К уш е н д 1 м ы нада Kerri, м ы н а- д а !— деп, Ж ум а б ек жан калтасы н карып-кагыгт калды . — Есептер:нд|* алы ндар да к ет п щ е р дейм1*сш б!*зге? — деп Супрэл!* тары 6ip сурау бердГ №

— Б ул к!с1де баска ой жорына бэс т!гем ,— деп, А л- шагыр Ж ум абекке жакындап к е л т отырды. — 6й, сендср кожайындарыннын айтканыя менен Kspri.iepiн кеде ме? Такертен e c r iп е д 1ндер рой вз аузы- нан... Бугш ж умыска шыкпай кал Fa н адам босатылады дедЕ Мен у й р е т л деп отырсындар ма? — дед|‘ Жумабек. — Сен кой сонда б!здщ орны м ы зга уш >KY3 >KiriTiiLH.i е п ш т , адам басына уш сомнан акдиа аласын? — дед! Алшпгыр. — К улкы ны нды Tecin бара ж аткан сол емес депл кэ- не — деп. С у п р э л ! Ж умабектщ ж узш е сырырая карали. Кездер! уш буры-штанып, усак-усак ушкынра толып бара жаткандай екен. Арт жактагы к еп ш ш к куле бастады... — Сен вз кулкыньщды ойласанш ы мен|' коя турып, мен а к та алсам сенен алганым ж ок к о й !— дед! Ж ума- бек. С упрэл ш щ кез1 ушкымдаса, мунын мургтары дел- дшп, мурны куарып бара жатыр. Супрэл i мен Алшагыр oip-ак карасып калды... Ж у* мабек С у п р э л ш щ’ алдына сулай к е л т кулады. Bip кол алкымынаи алы п тартып калды да. 6ip кол кек желке- ден туй in ЯнбердЕ Енд! С уп р эл i oip аягын Ж умабектщ кеудесше салы п басып алды да. сол аягыныи шокайын сыпырып алып мурнынан кагып-кагып калды. Акшылар какпанга тускен суырды осылай уруш ы едЕ Afaiu табан етт: мурьшды бетш е жапсыра уш рет урып токтады. — Т о к та т!— деп Неволя гирайлап калмаганда С у п ­ рэл!' онай токтай алар да емес екен. Неволя С уп рэлш ш Жумабекп* кеудесш ен басып а лга н аярын колымен сер- nin Ж1берш, Ж ум абекп' тургызып алды да: — Ендтэр; мундай ic m арасына журмейтш бол!.. Осы журттын сеиде кеткен кег» де аз емес екеш с а й д е болсын!..* Б а р . Орамалын бар ма ед|?..— деп, ж етелеп алып журт арасынан шырарып ж 1бердЕ Ж умабек мур- нын eKi колымен басып алып, сеи делш эрен журш бара- ды. Кек ujyFa камзолынын ко лты ры да бексер{лш ка- лыпты. Осы жайды Ушаков Ж ум абектщ ©з аузынан тут ел eciTin катты аш уланып едЕ Таяк ж еген Ж умабек б о л с а да ол корлыктыц шмге керсотш п жатканын каталасиай угыныпты... -- Маган кайтарган жауагггары осы болса, менен де ракым к у тп ест енд|? Окел *п з:м лер т. ©з колымнан боса- тып, буп'ннен калдырмай куып жМЗерем б у л жердей! B ;pin 464

к,алды рм ай м ы н !— дедЁ Н ек р а со в к а . Н екрасив у иск* ту* рып б арьт шкафтагы кагаздарды а у д н р ы с гы р а бастад ы — Сен, б у п н кештеЕ! к а л д ы р м а н уш жу?» ж :г т я д 1 алып кел! — дедЁ У ш аков Ж у м а б е к к е . О м ы рауы да. кур- меттеп у с т а й т ь ш с а к а л -м у р т ы д а канта б о я л га п Ж у м а - бек тез ш ы р ы п кеттЁ. — M in e сен д ср д щ баскарган адамдарыц.*.. Ж а к о м мура к а л д ы р ы п кетЁп барасы ц? М у н д а й м ур ан ы ц м л гаи Kepcri ж о к , — д е п У ш а к о в Н е к р а с о в к а к ан та ур еа б а с т л п ядё, катты к е л ген бон ы а р б а с ы н а н секЁ р:п ту еш , к о н т о р г д acbiFbic к с л е ж а т к а к Бернерд1* к е р ш open, т о к т а лд ы . Б е р - «ерд:н ж у зш д е у л к е н аиаттыц белп сЁ бар океи, со д ли сескешп токтады. — З а в о д т о к т а д ы п к а л д ы ! — дсдё Б ер и ер Kipiп к ел * ген бетш де. — Б у п н 6ip адам ж у м ы с к а ш ы к лай к а л д ы . Пештер суы н ы п барады . М ы сы м ен o ip re суы нгалгл тур. Заводта с е н б е ге и 6ip от к алган ж о к ... О р дабан б олы с уй* *нде б о л м ай ш ы к т ы ... — Токтат! — дедЁ Уш аков, б а р дауы сы м ен акырып.- Токтат!.. Мыс заводы н ы н оггары с е к т , пештерЁ сумнея, оны й аржагы не б о л а р ы н У ш а к о в к а б а я н д а у д ы ц Kepcri д с ж о к ад. Inii т о л ы м ы сы м ен 6 ip re с у ы н г а н пеш тер ап а тк а т е к батат та!.. К а с каккаидай 6ip сотк е Уш аковты ц коз ал* лына за в од ты я осы ндай 6ip халЁ к е л с калды . КуздЁ к у п и шуканакка толы п катып калган су га усап мыс коз ал- дына келдЁ... Едэу{р у а к ы т ешкЁм ун ш ы га р га н ж ок. О ты м ен кы - зуымен т у р г а и ж а л г ы з у л к е н п еш У ш а к о в т ы ц езЁ с ы я к т ы . Ж а р ы лга лы тур га н д а й , демЁн к а тты алкы ны п алы п, аз- кулап т у с п е й тур. Н ек р а сов к о лы н а алган тёзёмдё Кайта о р н ы н а с а л ы п акы ры н га м а ш к аф ты ж апты ... BipiHe 6 ip i ж атсы рап ундеспей к а лга н адам дарды к кездер1 д с бЁрЁне 6ipi к ездесп еуге тырысып, эркЁм ор жакка карап калыпты. Уш аков токтап калган заводы мен и та хта ла р ы н кер;п турган дай . Т а с пештердЁ б е л у а р ла п турган су й ы к мыс, ш електе к атк ан суга усап, суы н ­ ган пеш терге кептедген бойы 6ipre катып калгандай к ер ш е и*. Б е р н е р д щ кез а л д ь ш д а к е ш еден берЁ к а тт ы карсьм асы п, наразы лы ктары м ен б !р ге эртурлЁ б а л агат айтуга дейЁн бар ган ж умы скерлер тур. Некрасов кезЁ сырТка карап, тары д а oip жайсыздык- ты кергендей, кадала калган еюен. О л ашык шахганын 30 Чусрепоа II т. 465

би!к epueyiiie шыкыл алып сейлеп турган Буланбайды керш ед|*. Басы тацулы, кайласы на суйенш, элденелер;и кызу айта бастаран сыяктанады. О н колын кец сермеп, ор жактары ж а бы к шахталарды нускайды. Аш ык шахта* нын ж ырасынан оуел! кылтыйып квршген бастар екд1 Буланбай касыиа жыйнала бастаран кеп адамра айналды. — Кереа'з б е ? — д ед Некрасов сол керш турраии.: кез1мен нускап. Ж уйке тамырлары узш п кетердей ипрешп, серю * турган Уш аков, элденеш ум п 4 етерден терезеге тез бу- рылды. Аш ы к шахтада не болып жатканын о да кердк Ор жактан тары да 6 ipa3 адам солай карай асыга басып ке­ де жатыр екен. Ke3i не керш турранын Ушаков «Енд» ашык шахта -да токтады», дел туй д ! inline. Содан кейш шарасыздын байламын айтты: — Сен бар да жариялашы аналарра... Ешнэрсе е > гермейд^ буры нры куй1нде калады . Ж умы стары на бар- сын,— деп Некрасовка карады да: — Ci3 де тез кайты- ныз Ак-буйратка... Осыны ж арияланы з жумыскерлерге жалакы кемнмейдк Менен кейш не кылса да мешлдерк.. — дед|‘ Бернерге. Инженерлер! Ушаковтын узкпген у м т н де ацдасып каллы... 4 Буланбай сол куш сэскелжте оянын едк Октустжтеп терезеден тускен кун сэулеа' нал араластырып арартылган шубал ма пешке сорылып кайта ш арпы п кш кене бел менi толтыра, м ол ж ары к теге бастаран екен. Тан. карантысы- мен оянып, кун шыкпай туннеи д е караибы шахтага ту- cin KCTin эдсттенген жумыскер э у е л 1 осынша кеш оянга- нына танкалды . Д а л бул сэттс о л е з ш щ соккыга жыры- лып жатканын д а ацрармап ед1*. О яны п алып, кер-ж ерд1 ойлран боп, тура коймайтын адамдардын керенаулы- рын бш мейтш Б уланбай басын ж астыктан тез ж улы п алып квтере 6epin едк мыйына 6ip шыны сыныктары ка- далып кеткендей болды, оттан ш ыккандай ыстык та екен. Квздср1 карауытып, басы жастыкка сылк кулап туст?. Аяншактык, куйректж дегендерд1‘ к.ад!*рлеп кермеген кай- сар адам ауырсынран дыбыс шыгарран жок. Кездерш катты ж умып, азы рак TicreniuKipen ышкынды да тынш ь1.- ры!т калды. У яам яй пй-сез1м! айкы ндалы п, соцры кундер- 466

л.ц о к ьш га ла р ы cciiic туес бастады . Барлык. табандатан I € *р Iп лгы м сп , KQ3C13 сокы р ш сп ’ ншег1мсн, селд^р -си р ек гякнлдары м сн, мыйлыктай кигсн тымлктарымен ауы л ж ак кол алды п а кслдй Б уланбай жаи терешнен децбск- nri!; б ф ы за к отор ы е бастаган ьш ссзпци де, соны баск ы сы х ч д .ч н д с/ ’к бол лгаса т ш г! у м ы т к ы с ы кслгсндей, к е з ш уй jini'!догi тапыс п эр сслер ге а у д а р д ы . Ы рнк, Буланбай к езтс тускен нэрселердсн д с ойын ж.; тырага аллрлык куанмш таба алгаи жок. Карсы кд- ••:.ф1 лдагы а га ш кода та dipiniu yen не 6ipi шнген бала- »**;•::.*«* кллын карп шуга фуражкасы мен кара лэстж сырт чofi. гоп квзш е тускенде— снд] саган оку буйырмайтын бо.пнны да, — дсгг ойлады. Сонгы кездегГулкеи кайтысы- Hi.m uipi дс осы ед!, тагы да козше сорылып, журепн тыр­ кал :ш Отт/. К у н туо’п турган терезеш Кепсй кызыл кубар керпе- ' il:i сыртынан Ж'ауып жатыр екен. Тыкырсыз да укыпты кс'*-галкан кол дар керлеш терезсге жастсыра, сацлау кал- ^ь.'рмай кымтап жатыр. Тер белмс карангылана баста- га п сои, беймаза кара шыбындар жосылып-жуйгкш Ke­ ren racin' nuibiK калдыргаи сырткы еспспд жарытына кдрай арыл ыл kcttL Bip-ак рет жарк етт калган ойел .»:у.л?«де парыз-карызсыз керсеп'летш камкорлык бар-ды. Буланбай кецзл! осы аз нэрседен едоугр ccpri/т к е т , кам- корлыктан емсс, парыз-карызсыздыктаи серпдй ©3 i де тал оеыныц адамы скеш'н сскермсГгп'н Буланбай: - К о р г и г е н г е к а м к ор с о р л ы -а й , е з ш осынша б а к ы т с ы з бх1с:рмысып: — л е н о й ла д ы . Ж а н ы аш ып, аяй да к ы з г л и а ойлады . I л iдI окы ц ойы тугел К о ле й муцдарыпа ауы скан- тай е ль О н бесш де Ж ум анны ц ой ел! болтан адямды Б у ­ га н о л и б у р ы н бкъм еупл ед1 д е , б а р л ы к бай э й е л д е р ш е ж а тты к сезшсе. бутан д а сопдай жат, ец 6cpi •-Kvpi'CM Н а з ы к е ш т гц б а л а с ы и к е т е р ш , тамагып ic rc c in ж уп од:'. Ж а л г ы з о л ем ес, б а р а к т а тур аты н ж у м ы с к с р л е р - •>:н бос:н с д с о р т а х ж аи д ай , б о р п п н баласы и уата.ты , бо- •/ ж оп том '•тсд!. 0 з; сш ю м нон еагнэрсс к у г п е й д ! де. о и ь;;: осы касг/сттер’ н бф.чегш рст т у ге д с е з:л д | . б'п • м :!’>:п г л гагат: ’ рот ;-с:н т а л алдлила е л о'.г: гер бар сд1. гт** ... _ _го ж т т х .ш м л ccinc туе; ре ал мл и: tnr

Неге жьпшалын отырсындар? Н е болган? Жайшы- лы к на 0 3 i? дсп, тацыркана сур а п с,ш. Ф ельдш ер М орозов ж ум сак коцы р даусымен кеше кошке не болганы н акырын рана туешд'фш болтан сон: — Е в д eciu жыиналды, к ауш кезоийген еттщ... Тек капа тыныш ж ат, козгалм а,— дегси. Содан кейш Буланбаи сссцпрегеи жок-ты, ой узпаср1 жалганьш, айкындалып ксткеп. Ж акы идап келш 6ip-6*р ауыз т\\л каты скан жумыскер ж олдасгарьш ы к арт жа- гында кашаигы одетшше yucia муцайып Кэией де турга- иын кергеп. О л а 'з шамнын ж ары гы н да Квлейдщ жуз1 тым куац е л е стоп едк жаца тсрезе жауьш жатданда б:р шальшып кеткеиде куаныш ажары байкалды. Буланбаи осы ойлардыд уетш де жатканда сыртгаи ауыз уйге К е л е н ксл1*п к!рд|. Т ер б елм еге аз рана кула- гын салды да, шалкасыыан аш ык тургаи сырткы ecikriu босагасьша сунеиш жабык ш ахталар жакка карал ту- рып калды. БулаЩЗайдьщ оянганы и би геи ж ок.Ж ^ты к карсы алды нан туеш 6ip кырын тур га и К.епей ж узш е Бу* лапбай да oipiinni per задала карады. Кепейдщ ашан да анкыи ж узш еи кв» нэрссшц елес!п акгаруга болтан- даи скен. Ж абы к; шахталар ж акта и квзш алмай т у р ь и алдснего озу тартады, ж узш де ри залы к та, суйсшу д с бар. Oni г«уры та ймага й, казак даласы ида сирек коза*. * сетin ашык кара квздершде K ypcm ic peni турушы ед1, ка- чip Колей 6ip сотке бар муяьш ум ы ты п кеткендей екеп. Коз жанары жаркырап, ж узш е кызылы шыгып, унс:з куанып, уиа'з к улш тур. Ж ыйырма бсстеп жас эйелдей олдснеге кызыга карайды. Кайгы-куанышын сыртына ерKin ш ыгармай тежеп устайтын Кепейд'1 Буланбаи 6ip га ifл per, онда д а абайсызда, осы ндай халде кврдь — Квпей, неменеге карап турсыц? — дед! Буланбаи тер бел меде н. Кепсй оел г erin калды. Абайсыздагы мшезшен уя- лып калгаидай кызарып Kerri. Е н д 1 ойел ж уз1 тштс* ж а- сарып, аж арлаиы п кетш ед1. — Exi ж абы к шахтаныд арасында курсе болып жа- тыр... Н артай б эр in кыйрата ж ы гы п жур... Енд1 аргы шахтадан Н а р та й га карсы C yripan i шырып едк Н артай курсспей кашып жур дс, Cyrip&ni куып ж ур...— дед; Кепсй, Буланбаи тесегше жакындап келш. Аж арлы жу:;{ карадгы бвлм егс itipren сон, тары да соне берд;. — Kypeci neci? Жуммстары кайла?

byriu ж абы к ш а х т а л а р г о к т а п калды гой. Кс-*»:'*- ? г . 1fUi л е и уй р а р м ан па с д щ д е р ? — дед1 К епей. С ок к ы га жыгыль1л калган Б уланбай кешсп байлам- трыпыи « яры немсиеге айналракгьпт элт б[лген жок. ед1 ■•'и-'ll' т у г о л у гы иды. 0 й , Ж ! п т б о л га н екен ! О и д а адам боляды оком (а !— ;avn Б у л а н б а й сергек д а у ы с л с н .— Bapi де токдады ма? \" 'К о к ., аш ы к ш ахта т о к т а г я н жок. А уъгд ж а к ж у- ■..ь.ч'ка т у г е л шыктьг. • Race... — Буланбай даусы б у л жолы екш ш гп шык- л К л л ! ... дсп басьш ж асты ктаи ж ула к в т ср т алды . К о а г я л м а ц ы з , ж а т ы ц ы з! — дог/. Когтей д с Б у л а н - б а н д ы ц а р х я е м п я н к у;п а к та Гг борд/. - П ср п п л к о з г а л - \\!ао/.ги дегегг! Б у л а н б а й скг шекееш к о лы м ел кысып roccri нде едо- ч ;» у нс: л о т ы р ы п каллы д а : - С у й ен бернй... Еггд/ басым ж астм кка к а т т ы ти се ;ь«|рыльш к ететш сыякды. С у йен бернл... — дсп, сыкьтр- . K iran а га пт тесек тсн сы р гы п т у с т к Ж с р ге туск он сон ci<i i',n ьг т а л п ’ рсктегг л з -а х кулагт кетп ей , тагы од н уi р тур ы п каллы . — К у д а й ь ш - л й , енд1* кай те/п н ?.. Перш1*лге но ай тяр мьтз.*) — д е п , К е п е й а б ы р ж п й ж у р in Б у л я н б а й д ы н сод к о л ы н о з ныкына айкара салып ж/бер/'п. бар д ен естм ел колгьгк асты иан аркалай суйеп алды. Он колы мои Б у ­ ля ибай л ын бел/йен куш актап тур. Кепей донос; ш ьшрак га ш ы м ьгр, э л у е т т ! екен. Б у л а н б а й ен алды мен осы н ы сс- з/нл/, м а й баскан боркыляак та емес, суйектер; со р я » гга н каткьгл д а ем ес; ж ум ы ссы зды ктан седнрмоген де. яуыр ж ум ы стан ез!лм сген де. - - Е ш тек е етпес, меш мен б;рге акырын-акырын коз- гала б е р ,— дед; Буланбай. А к ы р ы н ж ы л ж ы п сырткы е с ж т е н шыга б ер ге н д е , Б у- .шибай боеагад а суйеулi турраи еск; кайланы он колы мсн •Л1 KCTTi д е , д а л а га шыккан с о д та як ет1п а лы п , согатт --д м агы н с а л а суйене 6epin: * — Енд|* а р к а ла м ай-а к, к о л т ы гы м н а н суиссеп д е 6о- гао К у н к я н д а й ж а к сы едг, с е р и и к с т л м гоп »? — д е д ь KL-м ы нгагт д е и е с ш ж ы л ж ы й сь т й л а га н сам ал га тосыгт. К о з a V w тагы да азырак булдырагг бары л айкындалды. К о ­ ней спи ен Fa на Б у ля н б а й д ы н колты р ы п ан ш ы гк п , о н ко- •»ы м ен балуан адам н ы н сом ш ы й р а т ы л га н сол ж а к б !л с - ’.уИпн с у й е д г . Б у л а н б а й т а гы д а э л у е т т ! б/лект;' с е з ш л г •189

— О, мы нал ар жтт болFan скен - - д ед Буланбай, ею ж абык ш ахтаны айн ал а корш ап алып, ею арада ку- рес салып ж аткан жумыскерлерд1* 'к ер ген соц.— Мына кудайдыц маран буйыртпаранын к ер д щ бе!.. Кэпей ундеген жок. Осы ксле жатканык буйыртканы емес пе ,xerici келд1 де, тартынып калды. Оныц орныиа кашкалактап шеттсп TypFan Н артан мен оны шакырып ек! дайдыц ортасында туркан С у п р э л ж 1 кез’шен нускап: — А н ау Н артай, эл\\ кашып ж ур, — дедк — Куипк-ау, курескен бон, окесшен улкен кю!ден жыкыла кетпейтш б с !— дед! Буланбай. г - Улкен Kiciiiin жагасына к ол тшчзбсГпн дсген1 де, — дед1 Кепей. Б уланбай квз] еид1 ашык ш ахтага карай ауып ед*1, ты* пыр-тыпыр, ж анталас кыймылдап жатканадарды кердк Бул кунге дейш берекеа'з кыймылдап, ж ллкаулар атанып, унем! Н екрасовтан наразылык; ecirin, Акуладан ж елке- бай жеп ж уретш осылар едь С ол ыш ездер1 Буланбайдын иамысыиа катты тиет1н. Бупн б у л ар xinTi капыл-куп ыл екен. — Оцбайтынымыз да, оцдырмайтын да осындайы- мыз foh... — дегт Буланбай сслай карай бурыла берд!. Буланбай жакындаганда ашык шахтаныц жумыскср- .nepi Timi e w iip e кыймылдап к е т а . Кысык кездердш кыйысымен Буланбай келе жатканын бэр! де керд!, 61- рак 6opi д е кермеген болып, турж ыц-тугж ыц етед1. Эр- 6ip одей1л1к араласкан icie береке болмайтыны сыякты, сырт кыймылдары канша капаш -купаш кершгешмен берекеаз екен. Суймендер мен к айлалар оНылган кемгр- дщ устше кайта-кайта согады. — 0й, ана ойылран кем1рд1 тем ен карай курен тнс* тамайсывдар м а?! Соида ойы лмаран кем1рд1и жж-сы- залары да аш ы лы п калады рой... B y riu 6ip кайрат кер- сетюлсрщ келгсн болса, адал керсетсецдершП — дед! Буланбай, ашык шахтаныц жар кабагьш а кел!п токтап. — Ассалаумалишм!.. — С алаум алиш м , салаум алик!м !.; — .дест! кем!рш1- лер, косарлана солем 6epin. — Е, ал ж солем... Буланбай ен. болмаганда уя лта келер, Ушаков кеткен- нсн кешн барак пен ауыл ж актыц арасында улкен 6ip тебслес тс болы п калар, тебелес бола калса, кеше сок- кыра ж ы гы лгаи 6ip Буланбай уш ш каншамыз соккъна 470

ж ы гы лар екелш дел, оркайеысы шпнеи кобалж ы п кор- ■'ч‘ ] л :ш TV PPan 'Ж у м ы ск ер л ер Б у л а н б а й д ы ц б у л а н ксл1сР м ■,\\Va ifw n Kerin сд!*, 6opi д е к а й ла -к ур ск тср ш ж с р г е т!- {ч'?:. I > у л а н о а н г а у я ла да ьш ы са карай: ум а » калдыц ба, oirreyip?.. Тыгыл-таяцы кургыр .ч;р ш ы к у к л да к о лы м ы зд ы т и п з б е д й .. - Ж у м ы ста н кон in т у г с л !М 13 болы п барым каГггкя- .1Ы т у р ОД]к. IS, б э р с к е л д ], а яры д а б а с ы л туркан е к е с щ , каг- .. .л р к ы п о д ]к ,— десп*. А.якыма бастыркан сендер. Осыпал ж аракзлда- д а шук/рнллпс! — дед1 Буланбай колет езгерген .»..\\*ы спсн. М ы й ь ш ь щ ш м ндс олдене тары да с о л к ы л д а т а к а д а л а б а с т а п ед|\\ с о н д ы к т а л енд1 к ы зу да к а г а л с е й л с л к с . /i. О н ы ц осы нш а тез © з г е р г е л себсбш к о л т ы к т д п ryp ia ir К оп ей кала сс зш д ь — О сы ган жаранандармиа да лгуKipuiMiid.. Б гран, м еш е м е с , оздернц и а я ц д а р ! Ж у мыстъг гок таты п , анау ш ок тар ы лы п оты ргалдар кшдер* Б гле б г л е е ц д е р о л а р д а се н д е р . Ж а у л а р ь ш ба сд1 со д ар? Лмж. п/ыл ж ллыаш ыр достары д! Юм ушш касарысын ка./ды? Ж а л к ы з ездер! уш ш бе? Ж ок, сендер уш ш де, б«.1р:.\\пз у ш ш ! Сендер б у р а л к ы итш е к уй р ы к та р ы н д ы кыеыгг алып, букиаитаилап б е л iн с ж е л е л ге н д е о л а р неге ;р гс с i н б у з б а й тур? Б]'р|'лп*зге е м е с б эр 1мгзге д о г е л кы сы м коле ж н ты р , otkihiui емес, к а й га л а п сонары коп ракы м сы з кы сы м . Л к ш а дегеиш к аяры д а ж ок. тояры д а жок.. Экс- ш е ш е л е р ш мои бала-шагаларыцнын лузы п а с а л а бер ген , ?:сс?бес*н жырып альт калталы келедк О л а р с о г а н кар- .:ы т у р ! Сендер де солар сыякты б]рл\\п бар а д а м ек ен д е- :);н л i к о р с с т с е д д е р кеп п’ к к ы л а т ы н ба ед1? B ip у ш кун лоесугг шьгдасаддар неттП Уш куплен opire кожайындар- •,м;: o T iep i де ш ы дай алмайды, кенед], ос.ыган турысайык --чь“ч‘ •' •л . гге1 о д !•к ?-ч Кт г у н ! к е ш е__________ о с ы н а н_____________ _ кел______1: скеш лм з . кг -а й~л ао? — Б у л я н о а й к о з iff гас ж ум ы п т о к т а л калды , а н га р сезш аллгай то кталы. Тагы да мыйына кол амт адан ilk-fkko н ы ст ьгк ш ы н ы яы л с ы н ы к т а р ы к а д а лы п б а р а ж ат- бст-аузы н жыйырып сж ег]л барады. С ум ел тур- I т \" !\\ - п е й Б у л а н б а й д ен сс/ ж н ы сты кы куш ойе б аста га- ;н iп : урмалыз, ж аты ды з дсп ед! гой, уйге кай- Перми лед/. Б у ла н б а й уидеген жок. :я гыпы 13.ггтл тьпактарын басты оа к г г е н эк е л ер жактыгс жулгысжер жя стары да у я ла б?ле- ••• !::i: j. а 471

гшдерш, сы налм агаи ж нер барын ipKLiMen керсетуге бет алган едк Б ула н бай сейлей 6астагаида-ак булар ексу- ушеу болып б1рдсмслерд1 езара угысып, озара макулда- сып тург анд ай едп Буланбай токтаган соц тез ун кагыс- ты. Тутаса козгалы п , 6opi де аш ы к шахтаньш жаркаба- гыиа карай снсср!ле ойысыи калды . — Б ула н ага-ау, саран epin кожайындармен уш кун Tipccy уппн улк сн д ер 1ьшбен уш ж ы л Tipecy керек больш кадса кайтерьпз? Ерплпз келмед! ме, ерпзбей койды гой! — дсд1* ерш' жарылып, даны ш ы ры п турган, кез куй- рыктарьнГа к а р а кумык уиелеген узы н кара житт. • - Ш ы ны м ы з осы рой, Б улан aFa... — Осы дан баска 6ip ауыз сез ж о к ,— дссш тары ек* ж п!т дауы с косты . бзгелерш ш ж уздерш де де осы жа- уантар га па бар ед i. Ш ынына кеш кен жпчт ж ауабы Б улан байга кат гы yuan ед^ квзиг аша алмай кыйналып тур ган боны: — 0 й, сен Ж адаймысык, эй? KeniKi туйешн келен- кеш ден болы п эшейш терейш ж урген жок екенсщ... — деп Буланбай ризалыгын калжынмен ангартты да, одаи opi калж ы ндауга шамасы келмей, — дэлтауы п , дурысыи айтып турсын* Ж адай. Улкендерщ мен Tipecy уш жылмен де андтала кой мае... Ырак, саган epin деме, аналарга кепке... — деп тары да токталып калды . — Оный yen’не езщ соккыга жыгылып калган сон epepiMi*3 де калм агандай кершш Kerri... Енд|‘ Mine ерем (л, тугеллйз. Токтатты к жумысты, 6ip адам калмаиды! — деп жацагы Ж а д а й деген узы н-тура Ж1'пт dipimui белы й жырадан секгрш шырып, — ж йтлгер, сез осы го й ? — дсп артына бурылды. Ж адайдыц сонгы ce3in кутпей-ак, 6\\разы куйбен. ка- райлауларымен, ешн 6 ipa3bi куйбеш пз-ак, кеьирцилер жырадан ш убам шыгып Буланбайды н касына келдг. Оныд xa.;ii ojii д е ауыр eKexiin ен д 1 танып адал беш лмси жанашырлык керсете бастады. — Open турсы н гой ©3iu! — Саган кол кетерген де 61здщ жактын lirropiniu 6ipi! — Табамыз, кутылмайды! Пайрамбардмн баласы бол- са да пттеи тепш лейкпз! — Ендп i ж окш ыц взБпз бола мыз! — Кэпе, к етер ш yiHire апарайык, avc.ii! — десш. шын куйзел!С|’п калды . 472

)а п осы кезде аш улы адам пы н ызтарьш керсете К а­ р а г а н д ы б а с ы н а н У ш а к о в та ж е н е л е берш од]. Б у л ui.M?— д ед ! Б у л а н б а й , к езш аш а а л м а й тур - га л болы — У ш а к о в ... М а ла кол in сд1, канты п барады 6tae.v. •- дедi Ж адан. У ш ак олты агтаидырып салы п Некрасов осы лай карай Koj/t' ж а т ы р . Б у ла н б а й д ы н аш ы к. ш ахтага к е л ге ш н ж а л а гана аш арысып калган ж абы к шахтаныц жумыскерлсрз до осглдап карал тутас к о зга лы п кслед!. Л у ы л жактам н ед он т у г п ш » г б о л п с 13 o ip у - ш у ба стя лы л к ст тГ Л а д ли KOiiiii: • Г о б ел се, тебслсс!.. А т т а и , аттан!.. ГМзл'ш ж йтггерд/ к ырй/п ж а ты р ! -- д егеи ай га н д а }) ялы к сст1л о бастады. К олдары н а сойыл ал гаи оты з шамалы салт ур у шла к а с ь ш а л е ы г ы л а шыгыи, с ш и у з ы и куй р ы к тан ы п ту х лее к у л ы л т ы п к о л од i. A p r ж а к т а р ы н а н с е с -с а п д ы р а л а га н с а л г лгты лар тагы да шыгыи ж аты р. Опбаиласып-ш уласып ж а я у ж у п р г е н эй елд ер мои к о р ] к у р тла д лр д а кер п п п к ал д ы . Б а я у к о л е ж аткам Н е к р а с о в енд|' тез-тез б а с ы п луы.т ж а к т ы ц а л д ы н о р а у га бет а л д ы . — K eiiiir, кей ш !— деп колы п да ссрмсп барады. К а с ы и а у ш -т в р т Ж1*пт а л ы й . Ж а д а н да со р а н ы п а\\!>и ж ак бегк е икш ау шыгып: К ап тм ц дар, эр], ж ол'к и сн ! Кайтындар! - • дсп айгай салды . Улы и адамиын колы н дагы кайласы кумго ш агылы сы н Tinт/ ж о г а р ы д а жаркылданлы. Дур кiреП ш ауы п ш ы к к а н с а л т а т т ы л а р етк i um i ж лп бы рдай cipK ipeii бер еток тасы п калды . — Д уры с, дурные! д е г е н д е н , б у г е л с к т с г е н а т т а р ы телга бастарьш и з е й д ь Н е к р а с о в Б улан бай ды н к асы и а келгсндс ж а б ы к иьтх- га л а р д ы н келприплер!* д е осы арара жетш од». Л у ы л жяк- тыц ы ц га п ы п а карай о л л р да кай ла-к уректерш опта ifл я сын а*тыпты. — Н е болды ? Н е коре к е зд е р щ е ? — десш , кызыккы ран баста д ы . Кунге ш агы лы ек лп кайлал армен бГзтум- сы к кстиендер алыста ж а р к ы л л я г а н най заган еле с ш д о в ж а л т -ж у л т стед]. Бзрак. Некрасов буларды н ллдын оран куаныипы дауы спен : . х .. ’ __ С е п и р жен .пидор! <> * г д е р ! - - дел» д е Ьу.п аи оан - 473

га келш, свзш аякгады.— С ендер ж ецд'тдер! Ушаков сцбекакы к ем тлм ей д к бурынгы куйш де калады деген буйрыгын бер.'п Kerri. Бугш б о р iн.е д е демалыс, таран- дар... Сен уГп'не бар да жат! Э н с ф ельдш ер Морозов се- ш устап 0KcrK(vii кслед!,— дедь Dip сотке « 5 i3 женш- nij, 6ia ж е ш п ш з !» деген дауы стар ауыздаи ауызга, ку- дакган кулак к а ©Tin шарлап кетп*. Барак жагы ауыл жакка арнап туйрей айтатып сыякты. — Ей, белектенбей сейдендер,— :дед! Буланбай, элсБ реп турса да. — Н еге тур ы п Kerri н? — Bi3re сен е алмадын ба? — деп Неволя мен С уп- ролi, А лш а гы р ла р Буланбайды корш ап алыпты. Наразы ф ельдш ер ж акындаганш а Cyripani мен Н ар­ та и терт к.олды юлттссш устасып Буланбайды кетерш окетп*. М ан адан Буланбай касында олдекандай ыцрай- сыздык сез in in ж ургеи Копей снд1* кызганышпеи шепш’п, аз гака карал туры п калды да, тез куып жст'ш Б уланбай­ ды аркасынаи суйедк E ki колыи С у п р э лш е н Иартайдын мойнына салы п кеде жаткан Б улан бай аркасынаи ж у- мсак демегеп Кепей колын танып, аркасын жапсыра Tycii. Топ арасьш да келе жаткан К уи зи ла мен Назыкеш элденен]' a hi-а ры ск а идай болыи 6ipiire 6ipi жымыя ка- расып калды. Барлык куанышты топ 6ipre шуласып, 6ipine Cipi ку;гыктау айтысыи келедк Кыр басында оцаша шокта- рылып салт агты лар гана далыпты. — Дуры с, дуры с! — деплср1 к е л е н идей, бугелекте- гон аттары гана бастарын шулрыйды. Фельдшер Морозов Буланбайды еапш к алдында куып ж егп де, наразылырын теж ей алм ай OMip ете сей- ледк — Господин управляющий, мен б у л Kicini емдеуден бас тартамын. Dip тебелестен ж азы ла алмай жатып, екш- mi тебелеске ж у п ре жапелуш тагылык. деп есептей- мз'н!— дсп Н екрасовка карады да, оны н жауабын кутс алмай. — Тарац дар!.. Б 1раз ш уласты цдар, жетштП Б ул ундщ касында 6ip адам калмасын! ЕЫтемювдер? Dip адам калмасын! Сен, ауру адам, ты гы з турде тесепне жат! — дсд1 Б улан бан га. — О л тебелеске бар га и ж ок, те белес те бол га н жок, — деп Н екрасов тусипк айтты да, баска жагынан •174

ф е л ь д ш е р д ] т у гс л колдагг. ж у р т т ы тез тараты и >к5берд Ь у л а л б а и касында баласы мен Квпей рака калды . . Л л > тез ж азыл, той ж асайм ы з!— деп тарасты жург. Ф с .Iь д ш е р Б уданбанды ц басы н орлКбер«/п ай н злды - рьи f к а р о й , к а н т а б а й л а п бердд д с , К ен ей гс кк оа рраалл,: ^ - М о и С13Г0 е р л и з ты н ы ш ж атсын, к о зга д м а е ы н деп т а п е ы р г л н ы м панда? — ДСД*- Оры сш а а й т ы л га п со;- Д1 уп>пг ы р га сы п а н т у гс л а ц га р ы п к а лга н К о п о й vor*:- Hi:?.\" л е г е н д ! raira а ц га р м а га и б о л ы л : / К а р а иды , c ru i e c in ri б с к т п уста лы к, у идеи i,.u- горчи itы к , д ед I ка з а к.»н а . Н и б о л мл ган да yin к у н к о зга лм а й ж а теы н . Пилi мен кагал О олллгьш ?— д сп , М о р о з о в кете o cp in ypoi.:-i. к а й р м лa ocp in урсьш, уйдеи open шыкты. М о р и зо в ты ц лигарм ай а й тк а н «ерйпз;> д егсш и с П а р ­ тий ку.тьп ж п б ер еж а зд а п кплып сд|*. Енд! соиы сы и баск;.- га ай г'аллы р ы гг /Ki6eprici к с л ш , акссш с ж акы н дал: О к е , ф ельд ш ер саган котгы урсьш кстт.к К оп ей ала.\\г б о л м а ган д а коп н о р с с е с т л т ш едщ . тып:>ш жат... — де;и куле сейлен. />у.танбай аз богелш , к ур ен и л калды да: - П енни К «п с й д сй ш е ш е н болм аган ьш к ап 1чд..г К ап си д; к ссп дсй улы б о лм о га н ы п кантейш... - дед;, М у п ь г е ы бг.дасьпга д а , К е п с й г е до airm an п р и з ы V.:. я к и / ш ы гы г: од?. Б а л а с ы п а п р у к са т сураса. Копснд*. кеш л т:л*его идей екск. Ж осы н ан шешес:з калы п океекмеч с ы р л а с е с к с к б а л а ок еей п ц о й ы н адгар рал б о н д е с-р;.*- лей а р са ла к д а п келш, пеш касы нда тургаи КопеГкп ку- ш я к тп й алый. .П е р ло н е кстт? д е, ж уз in К о л с й д ш ко;, д е с iii'-.' к е м in ;;:iocp/гг, а л д е н е л е р д ! кум ы ккаи у п м е п л:*- б а лтьш с е й л е н кеттк Н е ай ты п ж аткаиыи eei д с 6i.::tci: ж ск. б а с к а л а р да ссп'геп ж ок . О л кеззнеп ьтршып кот- кеи ы сты к . ж а сы м еи , оданда ы с т ы к ж у р е п ш к а ла у-ж ;.* лауы м сп айтьш жатка ндай едк Оныд ис айтканып К о­ пей г а н а т у еш д г, aiira алмагапын да туеш дк — Л1сн улы и боданы!!, сен ш еш ем бол, ш ешем б ол! денд! а н а са гы н га н бала. Okoci оган осыпы а н т демед* ме? — А л а к а л ы м а салы/т к отер ш ж урейш , ш еш ем бол! Т е з . к а з !р а й г, ш еш ед б о л а м ь ш де. С о лы cctj ге й ш е бс- с а т п а й м ы н ! — деп т у р га н ж о к па, бала куш ары ? IJIcuie сагы нган баланы ц ыстык басы бала сагын- Ран а н а к с у д с а н е к у ш еш жаткой ж ерге ти геи ж ыль. жянбырдай cMipenre д е те&реитс тидь Он бесждо Ж у 47Я

манга барган, ел1 тулак-ж ексурын 6ip жанмен он бес жыл отаск.ан, одан кутылгалы а лты ж ы л е т т , каз1*р отыз жеп'ге ш ы вдан эйел ем|’ршде 6ipiHiui per балкып бара жатканын сезш д к Кектем кезш сезш ген жердей epKiH CiMipcuin та лм а ур а п та барады. К еудесш е оттай ыстык тигеи Н артайды н басын айкара куш ы п алып, кушскен тебесшеи суй е бердК су не бердк K,asip Кепей лап етш оянран аналык cesiMiH айкайлап айтура да тартына алмас ед!*, 6ipaK осы халш ангарта а л ар сездер де аузы- на туспедк сей лей алар шамасы да ж ок ед*1. — Ау, осы уй д е мен де бар шырармыи, — дед1* Бу- ланбай, Кепей еспмеген Жака 6ip жылы унмен. Кый- гаштай келш Буланбай жузше тускен Квпейдш квздер! бул ж олы ыры скан жок. BipiHiiii рет куаныш мелдф'ше жуынып шыккандай кез жанарлары да жаркырап кет- кен екен... Бупн Караганды басында per сезшген квптщ куанышы бар ед1*. Белден ьты сты ры п, merreTin шыга- рылгандай, айдалып келгендей ж абыркау да басынкы сезшетш кеш’ршьпер бупн сол елш ен де жогары тура- тын Ушаковты женгендер|'н урынды. Муиымен салыс- тыратыи, eiu6ip окыйга болган емес, б!р!нш1 жешс кеп- тщ кенлш котер in те, тандандырып та кеткен екен. Еи- Д1* ляне, еркектер онаша топтал ысып, кожайынды кал ай жецгендерш мактана гукпдесш, кыр басында отыр. — М екай ла мен Буланбай foh н агы з еркек! — десш , кепшшк аузы сол екеуте кеб!рек орала бередя Б!рак, баскалар да карап калмаган екен. Аиэупдеп берп уз ак сергелденде б ел ш ген уйкы, айты лган сездер, табанлы- лык пен тайгакты ктар, енд! тугел еске тусш, жанбыр езенгс, езеи дари яга сеп бол раны айтыльш жатыр. — Ойбай-ау, езгеш койып, ei<i балан ы н жазган ка- газын айтсандаршы! Сол гой бори? бузы п быт-шыт кыл- ган! — деп, C yripani кызып алыпты. Бес жылдан 6epi жер астында eMipi еткен адамдар- дын жарык. кунд!, самал желд'1 сагы пганлары да сонша ед1‘, сасык бар ак тр га Kiprmepi д е келм ей отыр. Казак ж умысксрлерш е дем алы с куш* д еген берклген емес-п*, кызып алган С у п р э л ! енд} соны д а ула п алуга бел бай- ларан сыякты. — Тап б у п н кай кун 03i? К айсы ц бтеслндер? Тап осы кутя ы лры й воскресск кылы п алай ы к ! — дейд|', ай- кунш’н ©себш ж ацы лы п калган С у п р э л !, босюрсен деп 479

u iu p r a iiu ж скееиб! куш', ана Gip ж ы лдары ор ы с ж ум ы - •кор лерп п ц дсмалагы н куш’ екеш еа’нде калган да Су- п|);\\:н с о н ы д а у л а гы с ы келед г. — Н е сейсеж н, не ж у м а шыгар... — д ед 1 К о л бац, 1*\\-м'рол|'ге карай ж а л к а у б у р ы л а 6epin. Б тр ш ен 6ipi ‘ ■ошиа нлщ ак. туратын кун аттары аузына к а ла й тусе К(м кем in а б а й ла к а п да ж о к . О гга уы ц а болайын!.. Ты м болмаса ж акы ны рак lypaibiii купдсрдщ аты да туспейднау, с е т и аузы ца! дсп Д л ш а г ы р рснж ш к а лд ы oFaiT. П и д ете, бснсепб' ты гар... де;и К о л б а ц бей* жай да усы мен. - - К а п кун болса. о л кун болсын, atiTcyip Gyriini куп;й сурап м ьм . в зго кундт oai борее де а лм а й ы к !— дс- д! Cyripcwii. А баГм ар кулакка С у п р э лж щ дауга салналы отыр- » а т л осы журтгын бор те керек демалыс кун! едк Ж опе опы o y riiiri жендс кугпмеп байланы сты ры и элд еи еш осте к а л д ы р г ы с ы к о ло ли О ны 6 o p i д е тусш ш оты|>, б т р а к к в н »i. р о с.'о д н гд ы л я н б а г а н о й м ен тип о р а ш о ла к с о гы п жа- гыр. О с ы .v n i Alaucypou и т т i Gip сабан а л у к ер ек e;ii бугпf, • дед! Колбан. орекетке шакырраи усыиыс та емсе. канта т у р г а и ы залы ксктщ лебт д е жок, aftreyip Gip коп­ ке г а и ы с н а р а зы лы к ты н у ш ы р ы ecine туст’ п кеткен ден, айта салды да, гуптеген ж ок. Ор жерле ш оц та р ы лр а и ер к ек тер топ тар ы н д а осы мраилас, осьн-ан ундес э н п м е л е р окыс. та к ы зу квтерт- лк;, дауры ры сы п алыпты. М ана такертец екгшпмеи ушы- рып экетерден болып келген Уш аковтыц артыиа карамай ясеней б ер геш к еьп р п п лер д т кец лш катты к ©тер in тас- таган екен. Бурын ойга келсе де ауызга алуга батылы б а р м а й т ы н иэргелерд! к еп а у ы з ор ж ерден-ак кетере баста пты. — «А к -Б у й р а т » не ойлайды екен? — Н г л д т 61р шетте ж а л г ы з с ы р а п к а л м а лы м а екен? — - Ю м барып к а й та д ы ? — д е г е н с у р а у ла р д ы ок аш а- рп к о т ы р г а и Мпхаило И с в о л я н ы н к асы н д агы 6 ip топ ж у.м ьгсхср xenecin стыр. С с ы л а й , с ю ж е т т с созылган Cipinun та р ты с ж у м ы с м ер д тц а узы на бур ы н гы лар ы н ан repi кома кты р а к ои- !;>р - -я л у м о н а я к та лы п сяг... 477

5 /Культы болса да б!рыцрай орысш а кншгсн уш жас ?i\\irir кос карагер ж еплген одели тарантасты 6hi’k курен какпага т:рей токтатып едк К атты келген бойлары К!'лт токтатты: Ж е т е к ушы какланы нукы п та калды. Бернс жабылган б т к кякпа бегемесе, кед коршалган тас аула- ныд ортасында д эулет кутпретш керсётш тур ран курен аебел! улкен уйд1'н тап есп< алды н а барып токтардай екен. Булар б а й лы н салтаиатынан ыгыспайтын жш гтер сыякты ед|'. Каппа алд ы н тепстетш, едоу1р ж ерге дейш кум тесе* riii тастапты. О ры с адамдарынын колы оцай танылып тур. Уй маканы втетаза, айналасына 6ip малдьщxiciде, туяры да тимеген сыякты. Ауланын iprecine п’релш токтаган, куак тарткап куз- п салак кеде жапырылмаран куйшдс калыпты. Какпа ту- 6ine одой! отыррызылгандай бшк ескен 6ip тон шубар тБ ксн айналасына бай калтадан куйы лы п тусксн алтындай жаркыратып ж алкы н сары жапырак Teriirri. ©рсскел кед!п токтаган арба дыбысын аула пшнде журген адамдардын унатпай да мшен сейлегендср1 ccri- ледп — Караш ы, Kim екен e3i! . — M ac исме ме, бод!К болган неме ме! ~ досель Как- па касындагы адам Kipin-шырар есж тен жалба тымакты бас кершд! де кайта жоралды. Ж И ттер арбадан тез cenipin туеш , аула Fa да нмен- бей к|‘рд|'. Ж агы н кызыл атанымен тады п алган Омарды кердп Ж акагы ж алба тымакты не кергенш согаи баян- дан тургандай екен. Ж 5пттер сэлем бер'ш едк Омар: — Улары кis д ев турсав, сендер ве еднодер!.. — дедк 'i анданып. Астыцгы жары он иыгына карай кыйсайып 6‘икен екен... Epin тш екенде шыратын ды бы старды Омар бузып айтатын болы пты : «булары » леген д i «улары », «к!м » Aereiui «кгв» дейди врттен калган туб!рдей мужык ка­ ра азуларынын арасынан кызарып бултыйып тьи' Kepi- HCAi. Келген уш еуд ;ц oipi Ж абай едк ез колынап болгаи i'ckc екпнш с е з ’ нiir, енд! Омардын бетш е карамаура ты- рысты. /Клбайдьш бет!не вз кольшак салган тянбясын Омар л а з<ерД1. Ь у л о п т а емес екен деп вкш дк Шыгып кеткен 478

к е л ш о д ы р а и ы п гурады ск е н д е п естптш сд1, о л а и емсо. т а и ш ы л барады ексн. Ш ойкак. дсупп едр енд« eui ляч. тсцслш кетуге жакын скен. — А х ы р -а у, CeiiTTicin?.. — д с д 1 Омар. «А п ы р а уд ы ... « C c m r u c iip дсгенд1* д с с с ы л а й бузы и апггы . Б е т -а у л :: оцбаетпп булш ген екен, С ен т те аяп кетп. О,марго ко ын усы п ы и к ала ж аздады . Ж.in*гтер О мар касыпан тез кепи, уйге карай бет ды. Ь у л а р д ы синим бегсй ал м ай калды. Бул жптттер.п б ««е п а лм а сы п ссзппп, О м ар д а ас уйгс карай iccrri. И п л п с п ц кайда отыратынын кашаинап oepi бглсин а д а м д а р д а й , Y 111 л б п т т у р а И п л й ч оты рган б е л м е г е к ел hr Kip 'и. JiKi б ©л меде н етш , ym iu m i белм едеи тагггы. И плп< улксп курен, баркы т ж асты кты шынтактагт. ш от кагьгн. ж ам бнетап жатыр скен. ЕкБ уш терге келгсл сркск бала, дала б я л а с ы устап керм еген к а л а ойыш лык.тарыиыд ор- т я е ы п д а ои.аш а сты р. Э к с с ш е тарткаи м а ц га з бала. . Л у к с л т с ы з fcipin к елш , с о л е м бер ген д ер гс И г 1л i к у пат- па ii u ip караул калды да, тез та н ы п , басыи кетердк И мен* бей е о з ы л р а н д ер ек i к о л д а р д ы б у да 1рю*лмсй ил ;:и. С ен тш сщ ?.. Ж а б а й CKCciu гой... ж орары лагьн; дар, — дед1*. К еп тен oepi ешк1*мге айтып корме ген с е з дер д щ а у з ы п ан калан ш ы рьш кеткснГн И п лгк а н га р м а й да калды. ... - М ы на бала юм? — д е п сурады Иплж, ушпшн ж;- riTTi таны if алмай. Пул да элденедек абдмраглн ядам- иыц сур ауы сд1 %. — Б у л Б у л а и б а й б а л а с ы ... М артам деген ж ш т ,-- -до- д\\ Сент. — А ... О к ы п ж ур ген oip б а л асы бар деп естун л ем. сол скен ро й ... — Ие, сол. __ Шырагьш, окон ж ай ы к а л а й болы п ж аты р? Б еп 6epi карады ма? — Ж а к с ы , royip бон келедк Кыр кореетш, 0 3 усине баса Kiprcii ж тттер д т жаи журмегеидерш бipлеи гуйД1 де, Иплж жакындаса сеи- _... Окуларып. быйыл токтап калады екен д е п ecii.i е ч ш ы н б о л ы п шыкты ма? д & д }. „ /-ллг.,т * * „ И е , м с к т е б М з ж а б ы л ы л к а ллы . Б ы й ы л баягы отыз балапыц oipey-як кетт/ окуга... — Ол KIM? 479

— Турсьш бай деген kicihih б а л асы. — Л... Турсы нбан баласы окы п кеттч ме...- •— Бурын б1зден окыйтын еш , ендт а зд щ балалар- мен 6ipre окы йм ы н деп кетш барады ... — Con езтк кайтггексщ?.. — Бтздщ ж ай б е л г ш рой... К д л д ы к . ок,ый алмай, — дсд1 Парта й. — Д лы с-ж акы и арайын бар дегсндсй, жэрдем бола- тыи ед1 гой... Бекер токтап калган екенещ . — Ж ум ы скер балаларына ж ордем етш, окытатын агайып байкалм ады , — дед] Партай. — Bopinc бтрдей кайдан болсы н, ез басьшды айтам... Окон осы уп гс до он жыл дэмдес болран, — дед5 Игш к. Мппадай сыпаны отырран Н артай тап экесшше жай- рандnil кул!п: ' .. Окем карацгы да казакы nici кой, сол он жылдан Kciiiii, кудай ещ и icici c r im e ж ур п зш , жаутан кез кыла K^pvecii! дсуш i едк.. Он жасар кезш гой, eciwue, какого сол агайьш еезпнен кашьгп барып тускем... Ж а* г.ыдыспасам, сол eciK с1здщ у й д ш болса керек...— дедк ГЗулай бет] по corn сез айта а л ар адамды И п л т коп- \"са г.ездсспрмеген ед'1. Ж ас ж 1п т суырыла сейлегел! опфряндай скеи. Эл1 дс айтары кеп адамдай, кысылмай, жасклпбай, нменбей кулед1‘. Ты ты лм ай, ашу да шакыр- ман, уткыр сэй лей тш яипт сыяктанды. И гш к eni жаска- нын калраньш с езн ш . - Арайын арасында ортурл/ ж ай бола берет'ш рас кон... Буланбай 6ip булшгшлж уст1нде кетш каллы да, сссл-кыйсабым бар eai легг кайры лмай кондьг... Ойтпесе, бермой KCTKeni бар лей алмаса к е р е к ,— дед] И гЫ к езу тартып. Мартайдын ьщрайыиа бейзм котил бкш ре сейлед]. — Есеп-кыйсап барын умытпасаныздар болганы д а !..— дсп, Н артай , тары да KyviiuKipeii алды да: — О л жагьш ездерпиз айырыса жатарсыздар да... — деп, бул сездш жайьш созрысы келмейтшпг ангартып токтады. - - Жок, бала, сен сезден уткяняай болганыца моз болма... Экене айта бар, метпн мойтгымда журген' жок емес... 031 кел1’п, алып кетеж деп айтты де... ААундай сезд т парыз-карыз сыякты жары да болады , — дед] Hri- л!к. Келденен кез осы Ипл1кт|ц оасы иы п icprcu унт ж1- пттен оц болм аса б]рдемсн1 сокет ангы п тастай ма деп /;аушт''” *?т?-ау д о р л 'к те ед]. ~~ меп айтпасам да ум ы тпайты н сыякты...— 480

деи М артам oip улксн есси бары н ацгарткаидан болып, И п л ;к ж у з ш е сын a ft к а р а д ы . — О н д ай ла р ы ц болса, ездер'щ бкйндер... ---д ед ! И п - лпс, еид|* Н а р т а м га ы ц гай б е р м е у г с б е г бурым. b ip ж у п е э ц п м е осы мен т о к т а л ы н , сдоу|'р у а к ы г у и д ее- пей к а л д м . А л , жптпгер, ездерщ е ж ол болсын? ---де;б И п лж Oip а з д а п к ей ш . OFan д е ш н ж }п т т е р д }ц т у н .п ггр Gin ж а й д а р ы б а р ы н ацдап та к а л ы м ед1. - Олей^ болсын, ж ол iiiei i осы ара, - дед! Септ. - M e, бэрекелде... ж атып, конак болып кайтьщ длр... • Ж о к , ж ум ы сы м н з 6 ir c e б у п н кайткы м ы з !.ч*лс;н. Б м ж у м ы с адам ы м ы з ро й , б !р кунге орем боса гада с/ик... — д е д ! Септ. — О мда, ж ум ы стары дды амта отырьшдар... Сент кед ген жумыстарын ангута октал п боргеидо — Л у к с а т па. ата? — леи , гимназия формымдл киш- гон б а л а Ж 1пт есж ашып к ар ад ы да, лтасы лы н клсы лда бете и алам дар барын керш , ш епн е бердк Б алл лбпттш •.ьфтында с о л формада к т'п ген тагы ек! жас ж млт тур i'KCH. * — К о л iи д е р , к е л щ д е р ,— д е д ! И п ‘л 1к. Ш аш койгандарын ж асыру упин фуражкалзрымоп к елгеи окушы жастар д а л а элсб^мен темен.'рск оты ры с- •;ы . B ip c y i, ж а н а л у к с а т с у р а г а н , О рдабан б а л асы - - Бржан. Касындагылары К урецкоз кожаный баласы - К ен ж ега р а м ен Ж ум а бек баласы— Тереш ед{. Б у д а р оку- fа ж ур ер алды нда осы уйде уш кункем 6epi конак бо- лы л. енд] кай ткал ы журген. У й лс оты рганларды и уш еусн до танын, б!р ак амаи- даспатан окуш ы лар, кысылынкырап калысты да, енд} оларга коз аудармай, Игкгпккс карай бурылынкьтран отырысты. Б ул уш еуш щ жайлары Н артайга да м эл!м едГ Б иалды мен, окуга алгаш аттанып бара жаткан бепнде К ен ж ега р а н ы уш рет алыгт соты й, экееппн атын сурата- ны ес!*не туст»*. С ол сура Fan оке кине осы уйде оты р. К а ­ д р К е к ж е р а р а И п л 1кке к а и д а и уксаса. И пл1К *пн ек( ж а са р баласы К сн ж ета р а га д а ссн ш а уксай к алыпты. Н артай коз! осы уш еуш е кезек-кезек ж упрш , epincia к угм лей бердк О- ач ucSiiii Л к.м ол а да о гк с н ж е т ! кыстык н ш н д е б у л ' .•\\-/ М л р та Л >;:удырытымьщ д о л и н к езек -к езек та ты п •'•АI* ‘•i г; т. 48?

калатыи ед!. Оку балаларынык дол пирдс кутырынып кешеге шынатьш кезпгде Гимназия балалары мен Ком­ пания мектебппц балалары тебелеспей таранан смсе. Сондайда, алгашкьг умар-жумар б*1ткениен кейш Нартай ылкый осмлардмн CipiMea кездеап калушы ед'г. Кенже- рарадан баскаеы оиша карсыласа да .алмайтьш. Кенже* Fapa болса, ол 6ip кыркар, он,ай жецшс койран емесп. Астына ту ст калсаи, аяры да жок, езплек беруш! едй Б!рак, буларда Нартай ececi дс кетксн емес... Булардын. 1'иинде зиреп де, ете жадсы одыйтыны да сол Кснжегара. ©згелер! кос атпеи тарткандай, косалкы мутал1'м жал- даумен !легш келедк K,a3ip Mine, Нартай окушыдан Kepi KeMipmire кебГ рек уксап KCTinri де, мылалар болса, нагыз нылым мел- Alpine шомылып жургендейдаза да каплез кершедк Осы уйде 6ip ынрайсыздык; барын аддай калкан Ор- дабай баласы Ержан ездершщ еркш ойын-кулюлерше тез оралу у miи: — Ата, луксат етсешз, 6i3 ж у р т кетср ед!к,. —дсдк — Окуга кашан журесвдер? — деп сурады Игшк. 4 — Уйде dip-ак кун болып, apFbi куш журш KeiyiMis керек. Эйтпесе, кеипгепш,— дед! шешесше тарткан ксл- те мурын, аккуба, етк!р кезд! Ержан. Бул уйде, acipece, Игшк алдыида езш тежеп устай* тын Ксиженара ундеген жок. Кез жанарында кеп иэр- селер турса да ацдатпауна тырысты. Игшк ез1* кыскы уйшс кешin алса да Ордабай аук- лы жазкы уйлершде, бул арадан кырык шакырымдай жерде ед!. Балалардын сонда баратындарын ecKopin: — Онда, луксат болсын. Уйлерще барып айналактаи калып журмендер, — дед1 Игшк. Окушы жастар Ипл1к- кс колдасып коштасып, шырып Kerri. Желкес! кудш, жаурыны комды да ешоштеу келген Кенжегара Нартай- та кез кыйырымен карап, мыйытынан кулшмреб шыкты Нартай оларра кызыра да, кундей де карап калды. — Не, айта бер, Сеит, — дед! И гш к улкен есеп шо- тын колына ала' 6epin. Жанакы жастардыц кел!п-кету! Игшкке 6ip арка суйеу де болып калгандай, мананысы- нан Kepi селсок айтты. — Кеп жумысымыз да жок... Шешелпз осында жур ной, луксат болса, алып кеткел! келш ед!к,— дед! Сеит. — А, Кукшенi айтамысын,..0з1 кал ай ойлайды екен, кетем дей ме ек-ен? 482

Ол Kici алдакашан кететш ед], луксат болмады f'Oif... — дед! Жабай. Пплп< Жабайдын кыстырылатын жеш жоктырын an- г.фтмп, оныц жауабына кулак, аспады да, Сеитке карал: — Гяз o.’ii куиге сешн ез1нд1 кутуделйз... Ораларсын чоп умтснем|‘з. Yfli-Kyftin, еншщ бар б(зден алатын,—■ дедi ПгБпк. Орллса, Омар етерш талай еспген Сент: К, б г* бгржола бекin калдык кой KOMipre... Дол ка.мр слш i жаймнда сез кыла келгешм жок... Dip кезе- ;ri келгр... Шо,нслпзд|' океткел!* келдж,— дед1 кайталап. И г?.пк сил! силапса, осы отыркан ушеуппк де enuii сурар. л,л; орлы бар ексн. BipaK, каз!*р соган аяк баслай- гг.п£Д::ры ucci? Ыр кезеш келер дегеш кай апбар?.. Imi- иеп б >.а,\\с баласы Ордабайра наразы болып койды. Кай- ■чл, капд л /i ю'рбсц туып эсш жаткаиын ылгый ескертш ОТЫруДЫ КС(К.*К СТСДЬ.. Ilri/iiK акырын i ana тамагын кырыпып калып ед.1*, п \\Ы л упд.;ц eciri тез ашылып, Ватыраш басын корсета*. Мьшлу уш ж т т п бвгей алмай, байдыц ycriiie луксат- <ыз к1рпз;п ал ran Батыраштар катты тыпыршып, ауыз уйго с:.*я а л м а н отыр е д к тез корппс берД1*. — Мына Семг Куцшеш экетуге келттй.. Айраиша- га айтшы, барам лесе, токтатпасын...— деп Иплж Баты- рлш.чл «туешедпещ?.. БармаЙмын деп*зе алмайсывдар дегеп ойыи ангартып, узагырак карап калды да: — Барам лесе, риза кылып аттандырсын,— деп ток- гады. Ъ 'л ы р а ш т уЫ н ген ш ш т а т ы п к е з ш какт ы да, есж- т* желты. — 0Й, тым болмаса, эдейм 1здеп келген шешем1*зге .'.ve-'ii ам аидассак erri... Мал емес кой жетелеп журе бе­ рег:::. Менеи ж ец ш к бол мае, мен бярайын...—дсп, Ба- г:/. vv.-ты н артынан Lie Ж абай да шыкгы. Ж' б а й тпьгрып кстпегенде И г ш к ж тт терд! с е з гс ай- >. j.*лмрып бвгей турмак едк Кыспагы кел1ссе, HeHi бол- ч;:: ;:;i айткызуга болады деп ойлайтын бейшара ойел -:С). v a n мын!» деп калар деп ум;ггенгон. Енд! ол кыс- ... :д бола алмасын сезд1 де, Ип*л1*к Куцшеден де умпг - Баска буйьгмтайларыц болмаса, соз осымен б/т- т:с п , Иплж есжке карап, шал кая бердк Есепшот елкилдаткандай тырс-тырс еп’п, iprere барып Септ лен Наргай да тура берд!... 483

Сект алдыида опасыздык. еткеш бар Анганша аман- дасуга да келе алмап ел*. Уй абройын коргаймын дсп, кадра тускел! калкан Сеит иен Назыкешке ара тусе ал- мараны бугш бар уят туршде кайта жацрырып кез ал- дына келд» де, Сеитке керше алмады. Куншемен амап- дасып калуга далара да шыпа алмады. — Мынаны Куишеге бер, риза болсьш... Б|'рдемсден кысыльш калса, кечш журсш...— деп, ecKi кызыл шубар керпеге ораган 6ip буманы Батырашка усгатты да, Ай* Faniua ушнде калды. Куцше де вз\\ келin амандаспастап кегп. Бул уидin. ойы-кыры квп e.\\iipi yiuin еткпшл'дей гама кершерлж осы 6ip болмашы уакыйга Иплп< пен Ашак- шаныц ектем кермеген кешлдерш катты жаралап кст- кеидей ексн. К.алыц табзнды жумыскер eriKiepi олдено- ni аяусыз тапаи, ешпес ]’з калдырган сыякты. Сеиттер аттаньш ксткеннен ксйш Ип'л/к бастыгы Батыраш jtcif Омар CTin, уй кызметкерлерш тугел 6ip урпитс урысып алды. Уй кызмсткерлер! бул Kiciniu ашулана бшст'ш'и де кердП.. Бурый ат устшде журсе, каз1р аспазшы болып калган Омар, ocipece уйып тындады... Сонша батып кеткен Йемене екешн Ип.пк вз! де свн- лей келс, терсидей уккан сыякты: — Кай шонжар, кай болыс-би, кан кожа-молда лук- сатсыз Kipyini ед! бул уйге? Зордыц зорын, кордын коры кара куйе жумыскердсн кермек пе едi? Мунын уст{не 6ipimui болып басынып Kipyre лайык солар ма ед1? Ki.M- иен ыгысып, сауьшшы катынга тук айта алмай калдьш дар?.. Игшктчц бупнп ангары аса Gip ауыр корлыктыц за- пыраиындай таусылмаска бет алып едк капы безеin ел келе жаткан конырау дауысы токтатты: — Барыидар!.. Какианы аша бершдер... Ушаков, • дед! Иплж. Ушаковтын бугш осьшда келерш уииш ту- гсд 6uiin отыр ед», тез таран Kerri. Игпик eai де ecin ал- дына шыгуга ыцгайлаиды. Бул уйдщ коцырауга керсетер ерекше курмеп бар едк.. Сыр м1нез коиыраулар безег1н зларстпеген бойы какпага таяпа бергеиде, какпа ка«\\ анрыльш, eni жагы- на карай кулашын сермей ашылатын. Осы еалтанатка уйреигеи Ушаков катты агызган бойында’ келедг.. Eci'k алдьша е:й дс шыккан Иллж Омар меи Блтьг- раштыц какпаттыи орта туеыгга жабысып, азip турганда- 484

у ы п кврд|. Кдкпа серпслш ею аирылганда, а>ыздарь«и apairдай ашып, жалдарынан жел есксн Ушаковтыц се* viia агтары да кершдк Бграк, бупн 6ip сотсЬ кун болу ксрек, Ушаковтыц оц жакта гы шетю атьг аяк астынан у р к т , сол жагына карай бура жулып кета* дс, солкьгл- дак арбанын сол ж ак арткьг доцралагьг какпаиыц бага- нына катты сорылып erri. Б а га т -а бслдеулсп а к сызык, rycin калды да, солкылдак арба сс(*к алдына сол жак арткы доцгалагын 6ip буй ip шалжыйта децгелстш келш гоктады. Рессорымен айрылысып кстксн додралак уйге карай жалгыз ойыса, ез бет* мен дедгслсп келдк Ип‘л|'к шстК1* аттыц недсп урйскешн де кердг: кнкпа* иыц тубш дс шубар керпоге орал гаи 6 ip бума жатыр окон... Ап'бадаи лактырылгандай, пшидеп ecrd-кускы ша- шылыдкырап калыпты. Уш аков ацрлргшг болса, уят болранда и сксп... Терезсден карал турраи А н тан та дгр eriri калды да, И гш к кап-кара болып тунерш кетп'. Игьлнс Ушаковты колынан ала, арбасынап rycipin жатып: — Арбацыз булгнгп калды 61'лем... кешг’рниз... Г^1здпс. уйдш адамдары аксак та сокыр, мугедекке айналгаи... -дехи. Батыраштардыц улксн сазаны алдында сксшн ацгарта, сызданып айтты. — Ж ок , мешк арбамнын езг’ де кершгснге соктыга- гыи болып ж у р ...— дед1 Ушаков куле жауап 6 epin.— Ви­ теке оппес... Степан дереу устага апарарсыц... Осымен ею жагында да аздаган кешла'здпс барыг* ацгарыскан достас байдар уйге юрдь Терелерге арнал- ран бел мест де белек болуип ед1, И гш к конагьш сонда алып келд1.. Бурый Ушаков кала тэрт1б1мен жыйнаггырылган бел» меш 6 ip мактап алмай отырмайтын едк Эсг'ресе, парсы юлемдер мен ез колынан еткен Париж айнасын кызы- ра мактауш ы сдк Бул жолы оныц бг'рг’н де гстеген жок* Выл тары мен каптал гаи улкен креслоны лык толтыра отыра берд* де, келген жумысына Kipicin Kerri. — Мен it* жайымды жаксы б'лш жаткан боларсыз... Кызылж арга жур1п барам... О з д щ уйге де осы сонры келуп! боляр. деп, Ушаков аз токталып калды да, тылымык буран бастады... — Каллйша?.. Неге? — дсген Игшк сурауларыиа ..к1/: а тугл ш п алып ж a van беодк Кешлсгз жайды •:н б;.стан с л ган соц сот,::; сгьмпяГг, тез айтып шыкты.

Игшктщ жузшс де содан кейш рана узак к.арап, сил» е:й жауап кутш калды... Ушаковтык Рязановка жазган жауабын алып бар- гаи Степан Бушуев жолыга алмай кайтып едк Рязанов сшкаида кетпеген, уйшдс екен, б!рак оны кабылдамап- ты. Бурьш жабайы керстш адамы — Степанды esi ша- кыртып алып, ананы-мынаны шукылай сурап, сылк-сылк кулш отырып тыцдайды деуии едк Бул жолы yfiin бае- каратын Полещук аркылы: — Канта берсш. Каз1р уакытым жок. Будан былай меш'ц жауабымды Ушаков Сикорский аркылы алатыи болады, — детш. Одан 5epi Сикорский Ушаковка Рязановтыц ею per кайтарган жауабын жетюздк BipiHini жауабында Ряза­ нов: — ©зге усакты былай коя турганда, Сикорский^л CKi niidpiir дэлелд] керем1'н: Жсзказган уйшд/сш сурыл- гатура ею жыл пшнде жумсалган он мыц сом жоне кси зерггеуге сокгы уш жылдыц iuiiiue жумсалган он ск! мыц сом ортак корга кайтуы керёк сыякты... Негурлым гез кайтса, сол гурлым кайсымыз yiuin де Tepic болмас... Ондай азды он.ай-ак орнына саларсыз деп сенемш... - дептк Сикорский бул жауалты улкеи куаныш усп'ндс ске- шн жасыра алмай, айкып сез!лер мазак ушмеи ескертш сд!*, скшил жауапты улкеи 6ip мемлекеттш еюл) сыякта- ньгп, ресми турдеп салмакпсн сскертп: — Жогарыда айтылгаидарды булжымас дэлел си­ нап, Компанияныц жумысы еши'п жерде бул куйшде ка­ ла алмайды дегси кортындыга келдз'к, - - деит’| Рязанов. Рязанов хаты бурынгыларындай узьш да емес, эдет- reri кербез сыпайышылык та жок. Буран дешн Tici ба- рын кулген болып керсетуцп едк бул жолы тек Ticin керсетштн Сикорскийден баркан айыптауларды булжы­ мас дэлел, дэлслденгси айьги erin Ti3inri де, аягы Жака келлршген кортындымен тыныпты. — Мунысын калан туешуге болады?.. MaFan нс кыл дани? --деп сурап ед1 Ушаков. Сикорский Ушаковтыц кезше тацдангандай карап: — Меншше, Рязанов мырзаныц таи осынысынан ашык ацгартылган ойы болмаска керек, — дедг Дэмдеп •\"Урыл, куйкылжытып аптты. — СоляГг кореезз бе? 486

- Ендд кал ай? Жоб1рленсешз дс турасыи айтайыи, си ылрый оцайды куып кеттииз... Ci3 тагайындагап жалакыра жумыскерд] Париж беи Лондоннан алдырура да болатын е/u гой!.. Казак, байларына 6ip сыйырдыц суп’ уш ш 6ip жылга жалданатын казак Ж1пттерше си айьша 6ip сыйырдыц куцым берш отырдыцыз. Сол ап смсс пе? Ондай ысрап еске алынбайтын болса, kim баскара ал мае едi?.. Бакы лаусы з калган кьшыр шетте ci i оз ерк]ш зд1* зацга айналдырып алдыцыз... •— С1з меш’ц не 1'стеген'шд1 ез!мс туспшрсм дсп эу- рсленбен-ак. Рязановтыц акты к байламыи айтыцыз, --- jc'-ii Уш аков. Ызалы ед1, шыдамай ксттк — Мен соран кслс жатырмын... —- деп, Сикорский асыкпай гама шылымын тутатып а л ь т :— Cia салдырган ш ахгаларды шын магнасындагы шахта деуге бола ма? Каскырдыц апанынан канша улкси?.. Будан жетг жыл бурый o irri деп той ж асаган ж абы к шахталарыцыз алi де к а н т а созуды керек етед)? Сырт кезге шац шашып... созбен кумыктырып... — дей бергенде, Ушаков шыдай ал май: — Ш ахта журекеле ©сед!! К©м1р шахталары каз]р- .ин 03 ifгде енд1 бес Ак-буйратка cpKin жетсд1, — дед! киш Kerin. — Кен шахталары да солай ма? И]лд)‘де жабык шахта деп ат койгаи 6ip кудыгыцыз бар... Ак-буйратта ulpey... ©згесш шахта дей аласыз ба? — А ш ы к шахта кайда да солан болады. Йемене, леписн ;кутан калган кушм болды ма? Заводтыц кеи коры уш ж ы лга жетедк Уш Жылга дейш 6ip арба ксн келмесе де завод токтамайды. ©TipiK пс? Сен магаи ©сп­ е т уйретуд'г кой да, жацагы сурауга тура жауап бер! — дед! У ш ак о в, С1з-б1здг койып «семге» копии. Кд;3 ф езш устем сезшген Сикорский оран кешкен /К О К . - - Мен ci3Ai б!рден Tycinren шыгар деп калып см... .\\йып стпещ’з, кателсскен екеш н... Тусшбегеи болсапыз, ;л:геПын... — деи Сикорский мыекылмен жымийып орны- п.к гурды д а, тексте шерткендей ашык дауыспен: -*Казак даласына пс ci3 кож а болыгг каласьгз да..; блдмаса Рязанов кожа болып кал оды. Баска сурау- _хок па? --- дед!. -аног.тыг: туи иысаиасы осы e::e;i!:! . pic таиыган %л ж е 1 бопгы ж арал:с а нла ры ;лп: ! постиген кап* 48/

тарам ба деген улитте с;и. Ол y.Mi liniu е:й ум»тш екен- д!гш де бглстш. Б1рак, ыктай бсрш ед1, бай пайда-шерБ riuin ыцганыиа кенлп едк Жанагы жауаптын кортынды- сына да б1рден*ак, туансс до, кере-тура кемшшкке барып кайталап сурады. Алдындл баягы Ушаков смог, баска 6ip бейшара отыррандай, Сикорский ол сазайын гартыибай да 1шм1ркпей бердь Оцалмастай окыс кулагалы келе жатканыи cc3in;ii де Ушаков ундемей орныиаи тура борт: — Жаксы... мен кетеГпн. Мешц орныма налагали келш отыра береш. Екшоп Зотов болып уй'шде-ак жата борейin, — дедк — Кеийрпш, олай балмайды, — дед! Сикорский. Оз Компанняда кала алмайсыз... Bipifiuii, мойньщызда- гы жыйырма ек! мыц берешект/ тез!рск тушрниз... Екне iiii... Рязанов .мырза пздщ улеенбздеп Компаниямин отыз пайын аукцион аркылы саггыруды кенес егед!. Мумкпг, Компаниянын езге Mymejiepi ауыз 6ipiKTipin Рязановтын езше тжеп жариаиы аукционга салгызар- сыздар... Рязанов сентябрьдш сп бес! кезшдс Кызыл- жарда болады. Ci3re асыFa ойлану керек болар... .Мун- дакы жумыстарга енд!' айналмауыцызка болады... Сикорскийлш соцры кездеп мшездержде еркеудсл; Ушаков туп'л жай 6ip карапайым адам ушш Дс улкон жаб!'р керерлж жактары бар едк Рязановтын соты жауабы алдакашаннаи 6cpi калтасында журсс де жа- лакы жанжалы аяктачраяша Сикорский оиы Ушаковка сезд1рген жок-ты. Осы кезде ылгый 6ip хателергс соктыга depin журген Ушаков жумыскср жалакысыныц кешгеи жаманатын да аркалап Kerri. Дол сол ж аилы буйрыкты 03i барып Карагандыга ecriprin кайткзп Kytii кешке Ушаков жанагы «енд| мунда айналмауынызга болады» дегенд| есл’дй Жэб!рлснген дс жок, орыкдагаи да жок жанжалсыз мойындап, ыктай бердк Жалакы жайыида* гы cohfm бунрыгып кантып алгапыи гама жасырып калды. Осы онпмедсн кейж Ушаков Кызылжарга тарткан бел* еда. Игшк ушне жолшыбай сокты. УГйнеи аттаиып жатканда Ушаковтыц опындагы еск! умгг олл сеибегсн- дсГг од!. Рязаловпен келгсшге кслер жолдарди да ecine ала аттангаи. Ак-буйраттан узаган сайын, apiTa калган кыркаларга усап, ол умш де ермей калды. Рязанов му* .ны Компаниядан пгмглруга бел байласа, ншгарады да

К.ОЯДЫ-: Колшаиияныц жарты жарнасына жалтыэ ие бо- лып отыргап Рязановты сшкчм орнынаи козFaй алмаи- ды. Шыгатык бул, аукцнонга туоетш осынын жарнасы!.. Ушаков Ак-буйраттан узаган сайьпг осыган мойындай бердк Соцгы ксздс Ушаковта бурый болып кермеген oip j-iMciiv бар сд1... Ешиэрсеге табанды сешммен Kipicc ал- май, кудметено беретш. Сол куд]‘к шашка Kipren актам кебснс беругс бет алганып esi де сезшедк Ссзшген са- йыи шыйрамаиды, кайта босанкырай туседi. Рязановка карсы дау сокып, барлык icri келденец кездш тересше салуга да болатын сдк Неден кысылды, не булд:ргеш бар, жазыгы ©рге суйрегеш ме? Осынын бэр! эд1*л ай тылар бил!К болел, Ушаков уш ш улкси суйешштер. Ы- рак, осы салгас.уга бара алмай, Ушаков ыллыйлай бе- pirni... Лмыи-шна взшде, орине... Д ала байлыгын сонша кел-Kecip eii п кв реетгтеуi керек едк 9p6ip пут мысты ипомеи казып ал тандаif, кыйыидата берсс, Рязанов тары oip on жылсыз коз алартпайтын едк Eimi мше, тез аяк- танып кеткси icii Tic-тырнарын б1рдей кадап, бассалды. Кыркар сайкал алдаи урды!.. Mecine коцейтем деп ед! eiaipicTi, песже сурап ед! жуз мыцды!.. Осындай жайга ушырап калганып кысылыс уетшде Иплшко де жасырмай амтып, Ушаков огап кутпеген 6ip уеыные жасады: — Mciiiu жариамды с!з сатып алыцыз... Содам сом взпиз кал агам мвлшерде аздщ жарнага мен пайда-ше- pii< болып Kipciiiir... — деп едк Ол каз?р осьшыц жауабын купи отыр. Сырттан катты кызыкса да ewupic'nu iuiKi кыйтур- кыллрына кв31 жсте бермейтш Иплп< сак жауап берд!. ллдыпда ор бардай аягын орнынам аидаи козрзды да, Pirepi баса комган жок. Никон Абрамович, муныныз oip 613 т!лiп бшмей- тш жулило кой... Рязанов а*здщ озмизге де тайынбам ауыз сала баегаса, б]'зд1* талтусто тутш жоп коймай ма? • дед! И гш к. — Ж епзбейп’м адамымыз болалы. Оны мен таба алар сд!м. — (лздер болсацыздар жанагы езмиз кайрырым айткан 1сгерд1ц ей. сорлы кезш б1'зд!ц ец шалыктап отыргап шягымызга айырбаетамае едниздер... Ы з бол- 489

сак, С1здж iciiu ец шалкып туркал кезшде де урке ка- ран, жакындаса алмап едйс... — деп, И-rLniK iprecin ау- лак сала 6epin ед|‘, Ушаков кит экетш: —- Б1здщ icria ен шалкып туркай кез'| осы, —дед!. - Оз кетер болсацыз да шалкый берс ме? Шалкый беред1. Бул улкен ic... — Менщ ссепшотыма сыймай журсе кайтем?.. 5t3 нш-ыз улкенге бара да алмаймыз рой!.. —л т Игшк, енд»‘ Ушаковка улпттещрре карап. ©3i де удпттене бас- тан сд}... •— /Кок,, обден сыяды. Бугаи сыймайтын байлык билмайды дуниеде... — деп, Ушаков стол устшде жаткан ееепшотты кагып-карьш ж1берд!. Ипл1К те Кулагина ец суйшмд1 тиетш тырсылды ест]дк.. Ишпк тары да аз ойланып барып: Соида, муныкыз калай болады ез{?.. Ллар-берерЬ шц шама-шаркы каидай? Кдрасын андатынызшы, —дед{. Улкен де сеи{мд| кершш келген Ушаковтын каз!рп жудеу калпына тез ке:й уйренш, ©з ipreci 6epii< отырган адамньш салмарымен сурады. — Алары дсгенде... ci3 Кызилжариа барьш, жасыр- ман айтсак, иарыз жара созбай саранка тусеаз... Торг салран бкгсеЫз гой... Баскалардан асырып 6epin, мешц жарнамды сатгдп аласыз... Ал, берерше келеек, мысалы, cis Kipere ек! жуз келж салып канша тус!м тусгрсещз, сатып алгаи жарнадыз cki мыц келнепк Tycipep туамш бер:п турады... Мунын в31 де каз!рп куншн есеб1мен... Ал, мыс арызуды кецейте туссе, сонысыпа карай тус/м/ де все бередн Оз булан кауштенбегиз де ойланбацыз да... —дед1 Ушаков. Eni мьщ квлщтщ туе!Mi деген Игшкке тусю'ит де ед1, imiH жылыта, жарымды да тидь Сонымен 6ipre, осы кунге дейш Ушаковтын esi сонша лайда rycipin келген ексн-ау деп оилап коиды. — Жэ, 6ip жарнанын барасы канша болмак? —дед» Ипл1к.* — Менщше ei<i жарым мыциын шамасына келшерм\\з деймш... — Сонда отыз жарнакыз жетт'с бес мьщ болFa- :.гы ма? — Ие, солай болады. BipaK, жара созбай кулдыра- тыл лнберуге де, шыркатып жорары шыгарып Ж1беруге де бар... Тор1Тыц заны сол рой... 490

— Рязанов «3i *1усед1 гой жара созбайга? — Тусуге керек... Сондыктан, торггы кец жарияла- май, арзанга айналдырьш ж1бере ме деп коркдмьш, — дед1 Ушаков. — Е , кымбаттатып, бага кетсрушшщ 6ipi мен бола- ды екем рой!.. — деп ойлады И г1л 1к :— езш з каншасыпа ие болгьщыз келед1? — ОНЫ CI3 бш т'з... Олдекандай 03i рана 01‘лген есегшен Игшк Ушаковой бешн бере жымыйып: — К ак жарымы деп келхсешк те... Куансак-кайгыр- сак, б1‘рдей керейш... Журниз, та манда баралык... — ДСД1 . — Ертец 6ipre журедыз кон? — Bipre журеьиз. — Ж аца с1здщ уйдсн Некрасов аттанып оара жат- ты ма? — деп сурады Ушаков тамакка отыра берш. — Жок., ол Kici келген жок мунда... — Степан соньщ аттары мен соныц арбасы деп едк Караганды жолымен кетш бара жаткан 61реулерд1... Кн- таласкан болды гой... — Ат-арба KiMAiKi екешн б!ле алмадым, с!зд!и. oip уш жумыскер келш, мен5 жаман сасгырып к ст п ,— дед! . Игшк. — Ие? — Осы уйде 6ipeyiHiu memeci сауыишы болатын сдй соны тартып экетп...— деп, И гш к элдс гана осы уйде болглн уакыпганы шагына айтып шыкты. — О, а з ондайды ani кермегси асаусыз гой!.. Ыз eiii жепдей жумыскер жамжалына xycin, open сс жый- дык... Ken6ip кундерде керген кысталацымызды жауыма да т!лемес ед1М... — дед! Ушаков. Бул да ез керген жа- пасын шагына сейледк.. — Бул nici Timi ыктаккыраи кеткек екен... — деп ой­ лады да И г ш к оныц аржагыи казбалаган жок. Д ак туспеген берй< ipre езiн!кi сыяктандьт... 6 Кызылжарга келген сон, Ушаков ылкый xycin журе- т]н достас пайда-mepiri Зотовтыц у inне Tycin ед1. И гш к те ылгый Tycin журетш Хамидолл а Бекметьев дейтш га­ гар баймнын ушне тускен. 49!

Зотов op кездспсшше шала думбшез, кызулау екси, Ушаковты кайта-кайта кушактап, куанып карсы алды. Бет-аузын б!раз сьпекейлеп те бердк — Жалгыз дара досым! ©дем сен ушш!.. Бкаем бэ- р!н де... блесен Рязаиовгы еллрш берей'ш! —дед1 Зо­ тов, жет.тшп рет кушактап, суй'ш жатып. Муиыц дост'ыгы осылай буркырап бишгерше боны уйренген Ушаков та досынын бетш кайырамай, ерк'ше йе­ не бердп — Bepi басар!.. Аю!.. Орыс аюы!.. Казак .ханы!.. —- деген сыякты езше ец суйк!?лд1 кершген, сонымсн бгрге, ец жакын досы рана алар тецеулерш Зотов тутел айтып болраиша, Ушаков шыдап калды. — Ал eiytf айтып болсац, меш'ц оенсн ei<i тБтспм бар, — додд Ушаков, арен легенде кезек алии. — ISipinuji, сен Cipep кун 1‘игпей тура тур... Шыдап керсецш!... Орыс адамы шыдап алатын ед! гой... — Сен, немене, меш 6ip твзгмаз адам перемкни?.. Зотов бэрiне де твзедп Рязановтыц сайкалдыгына шы­ дап келгеи Зотовка сен шуболенемюд?.. — Сенем, сенем... Екншп, сен каззр моншанды жак- тыр... • — Бес мииутта эз1‘р болады. \"Плесен, май айыиан бер! сурлеш'п жаткан кайыц сыпыргышпен оз]'м-ак жо- пынды жосылтып кып'кызыл кыльш берсй1'н... — Жок,.. Степан бар гой... — Марфа!.. Естилпсщ?.. Монша!— дед! Зотов, асуй- гс карап айгаилап. Будан кейш Зотов осы берген ею уэлео’н орынлауга Kipicin ед!. Екеу1н де дос ынтасымен, артырымен орында- ды. Кезек бермей жалгыз сейлеп, ©3i сурап, езг жауап берш, уйд} басыиа квтер;п жургенде моншасы жогарыда айтылран бес мииуттаи да тез!рек дайын болып калган­ да й ед1... Ек]'н1ш‘, узак жолда шрлеп келген Ушаков мон- шаныц алау-жалау ыстык жогарысына шыгып алып, шабьпгып жг.ткаида да Зотов кумiс таспалармен бсл- Д1ктенген графннд1 колтыгына кысып ала келш, мон- шаиыи ауыз бвлмесшде жутыккырап койып отырды... — Сешц саулырына, Никон!.. Сок, Степан, сок!.. Кайын жупары камына араласкаиша сок!.. Котдарына биялай киш алып, кожайынды коссыпыр- гышлеи жосылтып-жосылтып, Степан Ушаковты ауыз болмеге, Зотовтын касына шыгарды. Енд! жогарыгаЧз! 492

жайласып жатыр... ¥зак 6ip ракатка кьмька да кумир- та эз1рлендк.. — Ал, ендх б!’рд1 тастал жтберущс болады... Ойыма мана келген 6ip п'лек аузымнаи аз-ак шыгы.ч кеглем, эрец устап отырмын... Коне, сети, саулыгыца, Рязанов- тыц жатканынан турмауынп!.. Бул жолы Ушаков та iuiin салды. Содам кеГпп, сур* rinin жатым, кишш жатып, Кызылжар жацллыктарын сурастырды. — Енд! оси, графинга соктыкиайтьш бол... У оде с Гм едж кой... Ш ыда, 6ip-ei\\i кун... Ал, не жаиелыкгар бар? — дед1 Ушаков. — Ен улкен жацалык сенсщ... С е т и жайыц... -- де.м Зотов. — ©HAipic банкесл мен бпржада жариамл Ынге.н yw Кун болды. — Yin-ак. кун болды ма? — Ие, уш-ак, кун... Екйнш Гильдия Kyncci Никон Ушаков вз ерккмен Рязанов Компаипясыпаи шыгатын болгандыктаи, ондагы жарнасын торг аркмлы сатады де- лшген... TyciHewiciH, ез ерюмен деген!.. — Е , мен TiiicTi кагаздарыи берд!*м го/i... Солай жопу- ларына болады ендг.. — Торгты етюэетш банк бастыры Дуплом алакалдп* рьш укал ап, умггп байларга жылман. кара бастадьт. — Торгка баска калалардан келген к!мдер бар окон? — Еш ю м баикал манды. Тау-кен баскармасыпап келген адам торгтыц занды жактарып карам, дурые до- геп кортынды 6epinxi де, кстип калыпты. — Tirrri ешк1м баикалмай ма? — Оз*1р жасырынып жатуы да мумкш... bipaic, мен байкай алмадым... Эз’фге жариаманы узак окып, жел- келерш касып жургендер осы Кызылжар байлары. банк­ рот болтай Воропаев, банкрот болFалы турган Меринов, байлыгы кайда civeni белпаз, он сю mi бар Черепанов, бякалшы Заварухин, мес карыи татар байлары... ... Рязанов кашам кслед! екеи? -.Б 1л с алмадым... Ол келмей калуы да мумкш... С е­ вастьянов оныц он колы гой, сосан тапсыруы да гажап емес... Я болмаса, безбен басыи ен со ты per басып к а ­ лам кезде сап ете rycyi мумкш... /Кяриа.манын кештеп biinyi дс, шеттел адам келмеут де Ушаковтыц кешлше улкен туйтюл салды. Шет ка* лпдярхьщ байлары кулдктанбаи калса, торг кызу бол- 493

май калуы мумкш ад. Онда муныц жарнасы ез бага- сына жете алмай, эрзаца кету icayini туады. Осыны ойлап: — Сен Дупловтан сурамадык ба, баска калаларга кулактандырулар Ж1'бер!лд1 ме екен, катан ж1бер!лд1 екен? —дед! Ушаков. — Баска калаларга зацды уакытынан калдырмай ж!берд!м дед!. Он ек1 каланы атады, — дед1 Зотов. — ©зщ тексерсец erriu... — Тексерд!м, дурыс екен... Мундаида еишм кдтелес- пенд!. Жаксылык !стерде рана кателеседш. —дед1 Зотов. — Онда туснпказ екен... Ец мол панда берш турран Компанияныц терттен 6ip жарнасы сатылралы турганда, жабыла кетпей, токпеГпл- cin жаткаи байлардыц бул жолры мшсз\\ тус1н1кс2здеу оксш рас ад. Бэрin б!рдей Рязанов сатып алып коюы мумKin де емес. «Эдем! алма кергснде пышактык да тБ ci кышып кстедЬ емес пе сд1!.. — Ника, сен езщ де шыдам таба б*1Л... Шыдай 6i- летш жалплз мен болмапын... — деп, Зотов тары oipAi сылк ст1пзд! де: — Шыдай б\\лу керек... Келед1 элт. Жа- сырынып жатыр... Кор!нед1 ani... Жарнам арзан кетсд1 деп корыкпа... Ондай кун туса, мен взьм-ак сатып алам... — дсп, графишм аз рана ысырып койды. — Б'ф жылдан кешн оз жарнаиды коса сату ушш л.шмысыц? — Него коса сатам? — Рязанов 6ip куш ceni де айдап шыгады. Казак даласы тег'ш жаткаи байлык... — Оныц дурыс болар... Меи! де айдап шьшарар- ак... —дед! Зотов. BipaK айдап шырартпау уш*н icreP шарасы да жок адамдай, балараттаудан баска ойы ба­ рыи корсете алмалы. Моншадан кейшп шай уетшде де, шайдан кейшп тамак уетшде де эцпме осы шенберден шыга алган жок. Зотов болса, Компанияныц жыл аягында берер пай- дасынан баскасмпа араласпайтын ад. Ушаков каз!р пс- гс де болел енжар карайтын 6o;ifaH екен. Басына тусксн .Vine б:ржола мойындап, тыргг степи нкет! жок адам сы- >:кты. О.т в.\\пршдс oipiHim' рет уйкы ракатыиа кулан бе- !>!*;!л кстксидей ад. /Кол жуpin, шаршап келдц мошиара « гдырщ; ара !шт1. содап ш п л ойь::?да тук туйткии :.г: у р а л*1 f - г уГ./чТап га кегп... у^<*. I, 15 494

Иларшамайтын едп.. \\й к ы женгснш керш отырга- пым осы Оолар... — деп Зотов басын шайкады да графин- Д1' куш акдап шырып ксттс*. Бул уй д еп жайды Батыраш аркыды тунде 6ip 6ui- Aipin алгаи Игипк унктамап шыккандай, Батырашты гаггл да ерте ?Ki6epirrri. Степан келш , акырын гана: — И г1л 1КТ1Ц адамы к е л т тур... — дегенде, Уш аков эл\\ орпынан д а турган ж ок едк - - Неге келшп’? Не ай тад ы ?— деп, Ушаков нара- зырак сурады. Иплжтщ араны ашыла бастагандай ко- pin. ерте м азал аганын унатпай каллы. Ж олыгысатын жумыс жок, па екен деп келш ть.. •— дсд1 Степан. — М ун да келуше болмас... Узамай esiw барып жо- лыгын кантам . Куге турсын д е р е щ ,— дед1* Ушаков. Уй- кысы кангаим ен боны сергшеген екен: • — М онш ага салкын су эз1рлетнл,— дсп кише баста- яы. — Зотов турып па? — М онш ага тусщ жатыр... К ала кезш е туспеу ymiH У ш аков И гш кке ж ал у к е - aiii едк Онда да улкен кешелерге жоламай, -алыстан орап келдп Игипк шынаны татар тазалыгыида устап турган, сырлы еденге тозац коиганы байкалмайтьтн упге тускеп екен, жаксы демалып калгандай сергск те кер'щдк Кы ска гана амандыктан кейж Ушаков Ип*Л1КТ1 торг жапындагы еспген-би1гендер1мен таныстырды. Ж ария- лаудык наш ар болганын, баска калалардыц байлары келмей ж атканы н куйзеле антты. И гш к эрнберщен кей- in селсок тындай бастады. К еп тщ бьперш айтып, жпт кезд!ц KopepiMen зирек кеш лдщ угарыи айтпай отыргап- дай кер'шдп — Понш тейи дегендер! ю м ? — деп сурады И плш . — К ал ай , Kim дедщ^з?.. — H rLiiK Ф реудщ атын кате айтып алганын сезшд! де енд! сол к а т е т тагы капталам ас ушш, орнынан ту­ рып барып екншп белменщ ecirin ашып: — Хам идолла, 6cpi к е л т кстпизил...— дедь К уш ы к ш екел1, калкан кулакты , такыр басты, ша- Ьарша KHinreii уй neci 6epi шыгып: — Нэрсэ дис!з, бай-ока?— дед!, шепр кек кездер! . И л л ж к е кал ай кадалса, узын мурны да солай кадал- галы тур га ид ай екен.

— ТМм келмей калды, тундеп айгканыцыздын, аты Ki« ед1? — Синншш мэ? — Жок, екшш! айтканыц... — А, Фон-Штейн мэ? — Ие, ие, сол... — Ие Фон-Штейн... — деп, уй иес! Хамидолла Уша* ковка карады да басьш изедк Осы Kici ушш сурап отыр- ганьш андатып, Иг!л1к те соган карап едк — Фон-Штейн? — деп Ушаков оньщ юм екенш бые алмайтынын керсетть — Бу Kiuii Ушаков эфэнд1 бугай?—дед1 Хамидолла. — Ие, сол K i c i . . . Хамидолла мен Ушаков ендi гана танысты. — Ие, ол KiM екен? — дед1 Ушаков. — Б1ле алмай басымыз катып жур... — дели Хамидол­ ла таза орысша сейлеп жауап бердк — Швейцария фирмасыныц маклер! емес пе екен? — Маклерге катты уксайды. BipaK, кайдан келгеши ешюм б’лмейдк Кезге туст кер!не де бермейд1. Ею бан- Kiniu бастыктарына да барып шыкканы анык... 03reci карангы... Швсйцарияньщ «электрик» деген фирмасы Ушаков- пен жыйырма жылдык шарт жасап — «Ак-буйрат» заво- дыныц мысын т!к кетере алып туратын едк Сол фирма аркылы казак мысымын Англияра ©Tin жатканын да Ушаков жаксы сезшетш. Шет елдердщ орыс отарына кол салуга, кон байлыктарына акша тегуге кумартып отыр- гапын да жаксы бьлетш. Ocipece, Индия мен Кытай ар­ кылы ары,1 шын байларынын 6 epi сугынып кел1п‘ калган кез1* едк Бул кунге дейш аты шыкпаган Фон-Штейн сол жактардын б)р;неи келген маклер болар деп ойлайды Ушаков. Ондай кол араласса жарна багасыныц кетерБ лер{н б!лсе де, ез жарнасын жат елгг кыя да алмалы. Жат елдердщ ондай еюрепне койылган занды тыйым барын да ecine алды. — Сипицин деген KiciHi де атадьшыз ба? — Ие, ол Kici кеше кешке гана келдк.. — Ол белгнп бай ед|\\ оныд келгенi Ушаковка упал калды. — Тагы кандай шет ада.мдарды б!лдЫз? — деп су- рады Иг«л1к. С*здщ манайда Шокпак, Кулак-алка деп атала- тын кендердщ Heci Перфильев келтт]’, — дед* Хамидолла. 490

— О да келш пе? — Ис, квптен осында. Торгка гусе ме, олде осында 6 ip адвокаттын сулу кызы болушы ед1, соны алгысы келе ме, оны эл* айыра алгамыз ж о к ...— деп Хамидолла чулана кулдк — Б1здщ жактын жерлер! туралы е з т з де хабардар екеиаз...— дед1 Ушаков, Хамидоллара жакындаскысы кслген ииетпен жылы жымыйып. Эуел1 жупыны керш- ген татар байы енд! оран кегт 61л етш, кеп норселерден хабардар адам коршш унай бастап еди Калайда Зотов- тан K©pi бул сунрыла болып шыккаи сон тары 6 !раз жайларды сурастыррысы келдк — 5 i3 де с1здсрге усап ауыра бастаган адамбыз... — дед! Хамидолла. — Оз ауырып, жазылран адам керше- ci3 де, 61з болсак. коррасын мен Kywic еид1 рана туализ- ге i<ipe бастаран адамдармыз. — Ие?.. Кен заводтарыныз бар ма? — Жеп' коныр, Гулшат деген коррасын кендерш беюгпрш алралы алты ай етсе де ол1 бастай алмай отырмыз... MyMKiH TinTi бастамаспыз да... — Балкаш жагасына барып калыпсыз гой!.. — Одан берп жерлердщ езвдз сыякты . иелер1 бар... Bi3 re, эрине, шет1ректен тиедь..— деп, Хамидолла казак арасыпдары жалпы татар байларынын ewip бойы арыл- майтын жэб!р-жапасын коса адрартты. Ушаков жоб1р жарын ангар май калрандай болып: — Отын жагыцыз калай?.. KeMipiui3 бар м а ? — деп сурады. — Вар... Самбыл-жал деген тас KOMip табылран жер- Д| коса алып е д ж ...— дед1 Хамидолла. — О, жадсы екен... Кутты кадам болсын! — дед! Ушаков, енд! Хамидоллара курмет корсете сейлеп. — Калай, мына сарапка TyceTin ойьтдыз жок па?.. — Жок, кудай садтасын! — дед! Хамидолла. — По­ пов, Рязанов деген адамдардыц аяры тш‘п кеткен жерге жакындамауды макул керем... Алар б1згэ ибдэш те­ пл...— деп, И плж ке ез тиинде адрартты. Ушаковка муныд осы соцры сездер1 xinTi унап кеткен екен: — Ол eni кекжалдын сырын бммеген 6 ip адам бол- сайшы! — деп, кедюлдей кулдк Хамидоллара ризашыл- дыгы да кушейе Tycin, бул кандай жолмен кетерыпп 32 Мтсрепгж И т. 497

кеде жаткан адам екен деп ойлады. Сол ойы Игшклк осы уйге келш тусу!мен де шиелешсш еди.. Хамидолла Бскмстьсв улкен калалардыц шст кеше- лершде, K im ip e K калалардыц орта кешелершде магазин- дер! бар саудагер адам едк Мал саудасына ете жетж, казагуар болгандыктан, казак, малынын TyciMiMeH бай- ыган адам. Ka3ipri ойел1 де, аты Домела Байгара дейлв казак байыныц кызы. Бу да Ушаков сыякты кала, даланы кез1п жур!п, Балкаш жак кыныр шеттен корка- сын кеш габылган eni жерд1 сатып алып, ешб-енд! кол салгалы отырган. Онык осы жайларын жете б!летт Игшктщ бул жолы осы уйге эдеш келш тускен де рет* бар едк Ушаков пен Хамидолла шскесш болганша бейтарап отырып калкан Иплж енд1 рана сезге араласты: — Никон Абрамович, калай керешз, мына жара соз- бага мешн атымнан с!з туссешз калай болар деп ед1м Хамидоллага... Бул Kici кене алмай отыр... Мен болсам, тымакым жалпыйып, булар не айтысып жатыр деп анга­ ра алмай отырранда, 6ip ку колымдагымды какыл акетш журмес пе?.. Ci3 калай кореаз?— дедь — Оз ©т;е сирек кагелесетш адамсыз рой, Игшк бтепович... Мен он жыл 1‘здеп таба алмас ед!м мундай адамды. С!здщ орнынызда мен болсам, бул ша’дек ай- рылмас ед!М, — дед!' Ушаков. — Юк, юк, бай-экэ... Яш 0 тэш, а'знщ яш айгырлар Ki6iK, 60pw0 де сорыла, бэрию де сорыла... AnapFa серь­ езный iiuHi доверить етмэшз...— дед!’ Хамидолла. Кул- ген туршде, 6aci келсе кенет!нд!г! де кершш тур екен. — Ендеше мен! кеп жалдаптын арасына салып, туйе- бас кылдырып кайтар... — дед1 ИгБпк, момакансый кулin... Торг басталран кун! осы yuieyi уш таган отырып ед!... B!piH-6ipi кез кыйырынан шырармай, здей! осылай отырыскан сыякты. Хамидолла эдеу!р алдарак, Кызыл- жар банларыныц ортасында отыр да, Ушаков пен Игшк ею жерде, кешшрек отыр. Степан Бушуев пен Батыраш сыякты кез-кулактар eciK жак кабыррара суйенш, ба- кылауда туррандай. Банк уйшщ улкен залы лык тольшты. Ka3ip сахнага б!р атакты ер, я болмаса, даналык Heci данышпан шы- Fa кедерш кутксндей, барлык кез журттан кей!н!рек meriHin турран кек шуга жапкан денгелек столра ка- 498

далады . Стол устшде жерге кадай салган Kiuii-KipiM скеолжшоакт.ыр сыяктаныл 6ip жсз калпак тур, ©зге ешнэр- Олде бул журт^алгаш кездесш калганда 6ipm 6ipi cai ыиыгт калгандай, жаркылдай кул]*сш, кушак жайысып ■ амандасып, 6ipine 6;pi уй т-теп п сот Tuiecin ед1. Енд! 6ipiH\\n 6ipi калай дем алатындарын аддыса калгандай кыбыр-кыймылсыз, тынып калыпты. Д ен гелек столдын касына кара мауытыдан кшнген басы арбуздын 6iр турше укс^п кеплдз’рлене жаркыра- ган, банк бастыгы Дуплов келдз*. Колында ойнатып устагян жшшпсе жез шыбыгы бар. Бар сыйкыр сол ал- гьшдзи жаркылдакан жез шыбыкта болу керек, журт K03i енд! сорян кадалды. — М ы р залар !..— дедз* Дуплов, exi колымен курмет- те/i квтергеи улкен пакета' журтка карай усынып кер- сеге б е р ш ;— мынау Ак-буйрат — Караганды мыс Ком- папиясынып пайда-шерзп Никон Абрамович Ушаков дгырзаныц жариасы... Комланиянын терттен 6ip yjiecL. У ш аков мырзаныц ©з ерш мен, жэне компаниондарынын голык ризашылыгымен буп'н ашык торг аркылы саты- луга rrn’ c T i болып тур... Торгка акшалы адамдардыц кандайы болса да катынасуга epxi бар. Жадплз-ак, ш стелдердш адамдары катынаса алмайды. Торгка тусер Уш аков жарнасынын реем и жактары тугел текссрз'лш, • зацды гурте туа’рклд!. Тау-кен баскармасы мен ендipic бa fixed' жэнс Компаниянын езз’ де ортурл1 аныктамала- ры мен ризашылыктарын ресм и турде 6epin отыр. Уша­ ков ж арнасы жогарыда айтылгандай, тертпн. 6ipi отыз пай... тш 'сп адамдардыц катыиасымен бектлген бага- — ор пайы ei<i жарым мыннан. Барлыгы жетгне бсс мы’ц сом турады дсп багалангал... Ашык торгтын еркш- Ук салты бойынша, бул ж арна артык 6epin, асырып океткен адам га к©шел:'... Компаниянын каржы-каражат, ж умы скер куш/, жылма-жылгы ©пд1р1с1 мен туе: Mi, ж ы лды к пайдасы тары баскалары жайындагы ресми гу рде куаландырылган мэлзметтер екшнн залга Ынгел1 cJp ж ет! болгандыктан Ыздерю ол маш’меттермен обден таные деп есептеймш... Сондыктан ол жактарын бул арада тэптештеп жатуды артык керш, ашык торгты басталды дгп ж ариялаймын... Стол уст: нде турга и орманда ©сер улкен санырауку- лакка д а уксап кететш, жез калпак гумп етш, шайкан 499 32*

карып каллы. Сырты кунпрт болса да, imni жары алтын- дай жаркырайды екен, журт K©3i сонымен 6ipre шайка- лып кетп. Жез калпак шайкарын токтатканша, еиш'м ун де uiupapFaH жок- TinTi ун шырармай тарасатындай, узак уакыг тынып каллы. BipiH 6ipi туртюлеген кездер рана дамылсыз жуйткидк.. . — CipecTipreH екен!.. — дед! бейжай б!р дауыс 6ip аздан кейш. — Tic батар емес! — деп ешнкш дауыс жауап катты. — Сатылмайтын жарна болды гой!..—деп yiuimm дауыс араласты. 0рт, эрине, 6ip-aK ушкыннан да кете береди.. Жака- fw уш дауыс сол ушкын сыяктаиып, онын аржагы тез дурвдеп Kerri. Уза май, зал тутаса гувдеп, кепке дей1н жанагы сездерд1* узак кайталады. Bipey буларра жэб1р б!рдеме айткандай, куйiне кужшдесш барады: — Нссше ауре еткен журтгы!.. — Осындай кыйтуркылар азая ма десен, кебейетуседН — Ei^i айналатын тук жумыс жок... Кету керек... — деп, Kefi6ip катарлардан косактала турып, кыр керсетш Kerin бара жаткандар да бар. Eciim катты серш'п кетш барады. — Е, булар эдей! icren журген жалданбалар, — деп ойлады Игшк. Алданган жок. — Жэ, ойласуга 6ip сарат узкшс .берьпеди.. Компа- нияныц жайымен тары да кеш'рек танысыцыздар, ойла- ныныздар... — дед1 Дуплов. Журт орындыктарын ашумен сыкырлата орындарынан турып, есжтен де сырылысэ шыгып Kerri. Ушаков Дупловка барыи, сонымен dip- re Kerri. Залда жыйырма шакты рана адам калыпты. Сэнмен кишген 6ip корамныц epi<eci сыяктанып, одан-будан Kanepci3, к'шге болса да еркш калжындап, торг жайынз онша кешл де аудармаран Перфильев калыпты. Касын- да адвокат кызы, жас сулу Наташа бар. Осы топтын шйнде кабат-кабат малынып ки!нген, не байымен, не баласымен келген 6ip-eKi москал эйелден баска бул жы~ ныстан келген де жалрыз Наташа едь Жана торг жайын тус!нд1ргенде, жас кыз касындакы Перфильевтш б|*рдеме дегендерше 6ipneme per кулак аспай Дуплов- тын айтып тургандарын зешн сала тындап калып едк дзм-калжьщмен мазалай берген Перфильевг 6ip-eKi рет шынтарымен туртт, токтатып тастаганы да байкалды. 500

К азф бул CKeyi торг жайын умытый, езара женил кал* ж ы идасы н, унлсскен квшлмен к ул 1с т отыр. 1>ул екоушен баска, шынайы астана адамьшша сым* батты Kiiiiircii, модснпет булагыныд жагасына б1ткендей сыланып ескеиднч кезге согы п турган тагы 6ip адам бар. Од орга жастарды ж агалаткан, айналасьша пан карантып, ашац жуздк мурыиды, жумыр ак саусакты, Фон-Ш тейн едк Алдыдгы ката рта барып, еркш орнала- сып оты рган бойыиан 6ip козгалкаи жок. К аз1р де залдам шыкпай калды. Сол катарда кул1с1ап отырган Перфильев пен сулу кызга кезш де аударган жок. К у д а гы калкайып, Иriл iк п д касына Хам идолл а кел- дк Абыржынкырап келгеи окон: — Ж а р к о болырга т у р а ...— дедк — Мипэ уж е вуз- дух жнтми башлады. — Ы р а з журт оралмайтын ьшгай Kepcerri foh? — дедI И п'лж эдеш аккаусып. — Ю к!.. Шанмагыз... Алар шапграпалар!.. Шантаж ясил ар, — д е д '1 Ха мидолл а. — Соньш ен, кызу болар деп ойлайсыз ба? — П одвухлы болырга ки ло...— дед1* Хам идолл а . — Ю здэя 6ip колик арттырмаска мши ещи? — Ж о к , — деп, Ип'лж басын шайкады. Шамалал к ар ася , 03 кал тасы одан артыкты кетере алмайтындай екен. Dip калгасы 03ip сеш м аздеу кершетш мыс пен KOMipre арналса, екimui к алтасы кашаннан 6epri сен!мд) ici саудасьгиа арнаулы едк Сол жагы басынкырай берпт отыр... Л<ез к а л п а к кайта кагы лганда журт гапыр-тупыр оты- ра б астап едк Дупловтыд залды сузе карал: * __ Сонымен, мырзалар... — дегешне кеш дауы с алгаш- кы ы дгай м ен наразылык Kepcenri I.. — Кымбат... ere кымбат!.. __М ун дан торгты Кьгзылжарда емес, П етербурга eTKisy керек коп! .. __ Б 1*здщ кедейл!пм13Д1 мазактап кулмесе де оола- гын од! г о й !— дестi. ... Д у н л о в ол наразылыкты еепмегеидей, елецаз пшлн- ^н_• >[<э, к 1*м бастайды? — дед/. „ Бастауга мудшн емес! __К ал ай бастауга болады?.. Кымбат!.. — дескен дау- ыс гар тагы да торге карай шалкып ecLiin кета.