จดหมายเหตุงานพระศพ เล่ม ๑

ภาคที่ ๓ พระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ และการบ�ำเพ็ญกุศลถวายพระศพ เวลา ๑๑ นาฬกิ า ๑๕ นาที เจ้าพนกั งานภษู ามาลาเชิญเสาบัว ๕ เสา สำ� หรบั รองรบั พระภูษาโยงมาตง้ั เปน็ ระยะจากหนา้ พระแทน่ ทปี่ ระดษิ ฐานพระโกศทองใหญท่ รงพระศพจนถงึ ตน้ อาสนส์ งฆ์ แลว้ ลาดพระภษู าโยงอกี สายหน่งึ ที่หน้าพระสงฆ์ท้งั ๑๒ รูป เจา้ พนกั งานสอดเช่ือมพระภูษาโยงท้งั สองสายท่พี านพระมหากฐนิ เสรจ็ แลว้ ถวายความเคารพ ทรงทอดผา้ ไตรพร้อมใบปวารณา สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา เจ้าฟ้ามหาจักรีสิรินธร สยามบรมราชกุมารี เสด็จพระราชดำ� เนินไปทรงทอดผา้ ไตรพร้อมใบปวารณา จำ� นวน ๑๒ สำ� รับ แลว้ ประทบั พระเกา้ อ้ีท่เี ดิม ท่ีปะร�ำพระสงฆ์ เจ้าพนักงานลาดพระภูษาโยงจากพานพระมหากฐินไปยังโต๊ะปูผ้ารองโยงหน้าอาสน์สงฆ์ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้พระราชวงศ์ คือ หม่อมเจ้าชาตรีเฉลิม ยุคล พลตรีหม่อมเจ้าจุลเจิม ยุคล และร้อยโท หม่อมเจ้านวพรรษ์ ยุคล ทรงทอดผ้าไตรพร้อมใบปวารณาจ�ำนวน ๑๘ส�ำรบั แล้วประทับเก้าอี้ จากนั้น เจา้ พนกั งานสอดเชอ่ื มสายพระภษู าโยงจากพระทีน่ งั่ ดุสิตมหาปราสาทกับปลายพระภษู าโยงบนพานพระมหากฐนิ พระสงฆ์ทั้งนั้นสดับปกรณ์ จบแล้ว เจ้าพนักงานภูษามาลาพับพระภูษาโยงบนพระที่นั่งดุสิตมหาปราสาทและภายในปะรำ� พระสงฆเ์ ข้าทเี่ ดมิ สมเดจ็ พระเทพรตั นราชสุดา เจ้าฟ้ามหาจกั รสี ิรินธร สยามบรมราชกมุ ารี ทรงหลง่ั ทักษโิ ณทก พระสงฆท์ ง้ั นนั้ ถวายอนโุ มทนา ถวายอดเิ รก เจ้าหน้าที่กรมการศาสนานิมนต์พระสงฆ์ ๓๐ รูป ท่ีสวดพระพทุ ธมนตแ์ ตว่ ันก่อนออกจากพระท่นี ัง่ ดสุ ิตมหาปราสาท เดนิ ทางกลับ ขณะน้ันชาวพนกั งานประโคมสงั ข์ แตรงอน แตรฝรง่ั ปพ่ี าทยพ์ ธิ บี รรเลงเพลงกราวรำ� สองชน้ั เจา้ หนา้ ทก่ี รมการศาสนานมิ นต์ พระพรหมมนุ ี (อคคฺ ชโิ น) วดั ราชบพธิ สถติ มหาสมี าราม ทจ่ี ะถวายพระธรรมเทศนา และนมิ นตพ์ ระสงฆว์ ดัราชบพธิ สถติ มหาสมี าราม ๔ รปู ทจี่ ะสวดธรรมคาถาขน้ึ นงั่ ยงั อาสนส์ งฆภ์ ายในมขุ ดา้ นทศิ ตะวนั ออก ปพ่ี าทยพ์ ธิ ีหยุดบรรเลง เวลา ๑๑ นาฬกิ า ๒๘ นาที เจ้าหนา้ ทีก่ รมการศาสนานมิ นต์พระพรหมมุนจี ากตน้ อาสนส์ งฆ์ขน้ึ นัง่บนธรรมาสน์ และนิมนต์พระสงฆ์ ๔ รปู ขึ้นนงั่ บนพระแท่นราชบรรจถรณ์ 137

จดหมายเหตุงานพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ทรงหลัง่ ทักษิโณทก สมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า เจา้ ฟา้ มหาจกั รสี ริ นิ ธร สยามบรมราชกมุ ารี เสดจ็ พระราชดำ� เนนิ ไปทห่ี นา้พระราชอาสน์ ผเู้ ฝา้ ทลู ละอองพระบาททง้ั นนั้ ยนื ถวายความเคารพ ทรงจดุ เทยี นดหู นงั สอื เทศนพ์ ระราชทานแก่เจ้าพนักงานเชิญไปปักที่จงกลธรรมาสน์ ขณะนั้น ชาวพนักงานประโคมสังข์ แตรงอน แตรฝร่ัง ปี่พาทย์พิธีบรรเลงเพลงสาธกุ าร ทรงจดุ ธปู เทียนเคร่ืองทรงธรรม เสดจ็ พระราชดำ� เนนิ ไปทรงจดุ ธปู เทยี นเครอื่ งทองนอ้ ยสำ� หรบั พระศพทรงธรรม แลว้ ประทบั พระเกา้ อี้ทเ่ี ดมิ ปพ่ี าทยพ์ ธิ หี ยดุ บรรเลง เจา้ หนา้ ทกี่ รมการศาสนาอาราธนาศลี พระพรหมมนุ ี (อคคฺ ชโิ น) ถวายศลี สมเดจ็พระเทพรตั นราชสดุ าเจา้ ฟา้ มหาจกั รสี ริ นิ ธรสยามบรมราชกมุ ารีทรงศลี เจา้ หนา้ ทก่ี รมการศาสนาอาราธนาธรรมพระพรหมมุนี (อคฺคชโิ น) ถวายพระธรรมเทศนา สจั จกถา จบแลว้ กลับลงมานัง่ ยังอาสน์สงฆ์ เจา้ พนักงานดบั เทยี นดหู นังสอื เทศน์ และเทียนทีเ่ ครอื่ งทรงธรรมทรงจุดธปู เทียนเครื่องทรงธรรม ทรงสดบั พระธรรมเทศนา 138

ภาคที่ ๓ พระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ และการบ�ำเพ็ญกุศลถวายพระศพ ทรงจุดธูปเทียนเคร่ืองนมัสการกระบะมกุ ท่หี นา้ พระแทน่ ราชบรรจถรณ์ เวลา ๑๑ นาฬกิ า ๕๔ นาที สมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า เจา้ ฟา้ มหาจกั รสี ริ นิ ธร สยามบรมราชกมุ ารีเสด็จพระราชด�ำเนินไปทรงจุดธูปเทียนเคร่ืองนมัสการกระบะมุกส�ำหรับพระสวดธรรมคาถาที่หน้าพระแท่นราชบรรจถรณ์ แลว้ ประทบั พระเกา้ อที้ เ่ี ดมิ พระสงฆ์ ๔ รปู สวดธรรมคาถา จบแลว้ กลบั ลงมานงั่ ยงั อาสนส์ งฆ์ สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา เจ้าฟ้ามหาจักรีสิรินธร สยามบรมราชกุมารี เสด็จพระราชดำ� เนินไปทรงประเคนจตุปัจจัยไทยธรรมบูชากัณฑ์เทศน์ถวายพระพรหมมุนี (อคฺคชิโน) แล้วประทับพระเก้าอี้ที่เดิมเจา้ พนกั งานภูษามาลาลาดพระภษู าโยงเช่นครง้ั ก่อน เสรจ็ แลว้ ถวายความเคารพ สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา เจ้าฟ้ามหาจักรีสิรินธร สยามบรมราชกุมารี เสด็จไปทรงทอดผ้าไตรพร้อมใบปวารณา จ�ำนวน ๕ ส�ำรับ ที่อาสน์สงฆ์ครบแล้วประทับพระเก้าอ้ีท่ีเดิม พระสงฆ์ท้ัง ๕ รูปสดบั ปกรณ์ จบแลว้ เจา้ พนกั งานภูษามาลาพับพระภูษาโยงทั้งสองสายเขา้ ที่เดิม สมเด็จพระเทพรตั นราชสดุ าเจา้ ฟ้ามหาจักรสี ิรนิ ธร สยามบรมราชกมุ ารี ทรงหลงั่ ทักษโิ ณทก พระสงฆท์ ั้งน้นั ถวายอนุโมทนา ถวายอดเิ รกเจ้าหน้าท่ีกรมการศาสนานิมนต์พระสงฆ์ลงจากพระที่นั่งดุสิตมหาปราสาททางบันไดมุขด้านทิศตะวันออกพระสงฆเ์ ดินทางกลบั ขณะน้นั ชาวพนักงานประโคมสงั ข์ แตรงอน แตรฝรงั่ ปี่พาทย์พธิ ีบรรเลงเพลงกราวรำ�สองชั้น เวลา ๑๒ นาฬกิ า ๑๒ นาที เจ้าหน้าทก่ี รมการศาสนานิมนตพ์ ระสงฆ์ ๘๖ รูป ทีจ่ ะสดับปกรณ์เท่าพระชนั ษาสมเด็จพระเจ้าภคนิ เี ธอ เจา้ ฟ้าเพชรรตั นราชสุดา สิรโิ สภาพณั ณวดี ขน้ึ น่ังยงั อาสนส์ งฆบ์ นพระท่นี ง่ัดสุ ิตมหาปราสาทมขุ ดา้ นทศิ ตะวนั ออก ๑๒ รปู และนง่ั ยังอาสน์สงฆ์ภายในปะร�ำพระสงฆ์ ๗๔ รูป พรอ้ มแล้วปี่พาทย์พิธีหยุดบรรเลง พระสงฆ์ท้ังนั้นสวดมาติกา จบแล้ว เจ้าพนักงานภูษามาลาบนพระท่ีน่ังดุสิตมหาปราสาทและภายในปะร�ำพระสงฆ์ลาดพระภูษาโยงเช่นครั้งก่อน สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา เจ้าฟ้ามหาจกั รสี ิรินธร สยามบรมราชกุมารี เสดจ็ พระราชด�ำเนินไปทรงทอดผา้ ไตรพรอ้ มใบปวารณา จำ� นวน ๑๒ ส�ำรับทีอ่ าสนส์ งฆ์ แล้วประทับพระเกา้ อที้ ี่เดิม 139

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ท่ีปะร�ำพระสงฆ์ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้ หม่อมเจ้าชาตรีเฉลิม ยุคล พลตรีหม่อมเจ้าจุลเจมิ ยุคล และร้อยโท หมอ่ มเจา้ นวพรรษ์ ยุคล ทรงทอดผ้าไตรพรอ้ มใบปวารณา จ�ำนวน ๗๔สำ� รบั แลว้ ประทบั เกา้ อท้ี เ่ี ดมิ เจ้าพนกั งานสอดเชื่อมพระภูษาโยงจากบนพระทนี่ ่งั ดสุ ติ มหาปราสาทกบั ปลายพระภษู าโยงบนพานพระมหากฐิน พระสงฆ์ทั้งนั้นสดับปกรณ์ จบแล้ว เจ้าพนักงานภูษามาลาพับพระภูษาโยงบนพระท่ีน่ังดุสิตมหาปราสาทและภายในปะร�ำพระสงฆ์เขา้ ที่เดิม สมเด็จพระเทพรตั นราชสดุ า เจ้าฟ้ามหาจกั รสี ริ ินธร สยามบรมราชกุมารี ทรงหลง่ั ทกั ษโิ ณทก พระสงฆท์ ้ังนน้ั ถวายอนุโมทนา ถวายอดเิ รก เจา้ หนา้ ทก่ี รมการศาสนานิมนต์พระสงฆ์ ๘๖ รูปท่ีมาสดับปกรณ์เท่าพระชันษาสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพณั ณวดี เดินทางกลับ ขณะนน้ั ชาวพนักงานประโคมสงั ข์ แตรงอน แตรฝรั่ง ปี่พาทย์พธิ บี รรเลงเพลงกราวร�ำช้นั เดียว เจ้าหนา้ ท่กี รมการศาสนานมิ นตพ์ ระพิธธี รรมทจ่ี ะสวดพระอภธิ รรมในเวลากลางวนั จนถึงเวลา ๑๘นาฬิกา ท้ัง ๘ รปู ขนึ้ นัง่ บนแทน่ พระพิธธี รรมมขุ ดา้ นทศิ เหนอื ท้ัง ๒ แทน่ ป่ีพาทย์พิธียตุ ิการบรรเลง เวลา ๑๒ นาฬกิ า ๓๐ นาที สมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า เจา้ ฟา้ มหาจกั รสี ริ นิ ธร สยามบรมราชกมุ ารีเสด็จพระราชด�ำเนินไปทรงกราบพระพุทธรูปประจ�ำพระชนมวารท่ีหน้าพระแท่นราชบัลลังก์ประดับมุกภายใต้พระนพปฎลมหาเศวตฉัตร ทรงกราบท่ีหน้าพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพ ถวายความเคารพพระราชอาสน์ ทรงรับการถวายความเคารพของผู้มาเฝ้าทูลละอองพระบาท เสด็จพระราชด�ำเนินผ่านผู้มาเฝ้าทูลละอองพระบาททมี่ ขุ ดา้ นทศิ เหนอื ไปยงั แทน่ พระพธิ ธี รรม ทรงจดุ ธปู เทยี นเครอ่ื งนมสั การกระบะมกุ ทห่ี นา้ แทน่พระพิธีธรรมฝั่งตะวันออก ทรงคม แล้วทรงจุดธูปเทียนเครื่องนมัสการกระบะมุกท่ีหน้าแท่นพระพิธีธรรมฝัง่ ตะวันตก ทรงคม พระพธิ ธี รรมสวดพระอภธิ รรม ขณะนน้ั ผ้มู าเฝ้าทูลละอองพระบาทยืนถวายความเคารพและรอจนเสดจ็ ออกจากพระท่นี ง่ั ดุสติ มหาปราสาทแล้วจงึ นงั่ ทเ่ี ดมิ สมเด็จพระเทพรตั นราชสดุ า เจา้ ฟ้ามหาจกั รสี ิรนิ ธร สยามบรมราชกมุ ารี เสด็จลงจากพระทีน่ งั่ ดสุ ิตมหาปราสาททางบันไดด้านตะวันตกของมุขด้านทิศเหนือ เสด็จพระราชด�ำเนินผ่านแถวผู้มาเฝ้าทูลละอองพระบาททพี่ ระลานพระทน่ี ง่ั ดสุ ติ มหาปราสาท หนา้ ปะรำ� และศาลาทมิ คด ไปประทบั รถยนตพ์ ระทน่ี งั่ ทป่ี ระตูกำ� แพงแกว้ กองทหารรกั ษาการณพ์ ระทน่ี ง่ั จกั รมี หาปราสาทถวายความเคารพ วงขลยุ่ กลองบรรเลงเพลงมหาชยัเสดจ็ พระราชด�ำเนนิ กลบั เป็นเสรจ็ การพระราชพิธที รงบำ� เพ็ญพระราชกศุ ลสตั ตมวารพระราชทานพระศพ 140

ภาคท่ี ๓ พระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ และการบ�ำเพ็ญกุศลถวายพระศพ พระธรรมเทศนา สัจจกถา พระพรหมมุนี (อคฺคชโิ น) วดั ราชบพธิ สถติ มหาสีมาราม กรุงเทพมหานคร ในการพระราชพธิ ีทรงบำ� เพ็ญพระราชกศุ ลสตั ตมวารพระราชทานพระศพ สมเดจ็ พระเจา้ ภคินเี ธอ เจ้าฟา้ เพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ณ พระทนี่ ่ังดสุ ิตมหาปราสาท ในพระบรมมหาราชวงั วันพธุ ที่ ๓ สิงหาคม พุทธศกั ราช ๒๕๕๔ เวลา ๑๑ นาฬิกา ๓๐ นาที ............................................... นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพทุ ธฺ สฺส ฯ สจจฺ ํ หเว สาธุตรํ รสานนฺต.ิ บดั น้ี จกั รบั พระราชทานถวายพระธรรมเทศนา ในสจั จกถา ฉลองพระเดชพระคณุ ประดบั พระปญั ญาบารมี อนรุ ปู พระราชกศุ ลบญุ ราศที กั ษณิ านปุ ทานกจิ ทสี่ มเดจ็ บรมบพติ ร พระราชสมภารเจา้ ไดท้ รงพระกรณุ าโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้บ�ำเพ็ญ เพื่อทรงพระราชอุทิศพระราชทานแด่สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรตั นราชสดุ า สิริโสภาพณั ณวดี ซึ่งส้ินพระชนม์บรรจบครบสตั ตมวาร ดว้ ยอำ� นาจพระกตัญญกู ตเวทติ าธรรมและพระเชษฐาปจายนธรรม ด้วยสมเด็จพระเจา้ ภคนิ ีเธอพระองค์นัน้ เมื่อกลา่ วโดยพระฐานะเปน็ พระประยรู ญาติ กท็ รงสถติ ในทพ่ี ระเชษฐภคนิ เี ธอ เมอ่ื กลา่ วโดยพระฐานะเปน็ ผใู้ หญใ่ นพระบรมราชวงศ์ กท็ รงสถติในทพ่ี ระกลุ เชษฐท์ สี่ มควรไดร้ บั ความเคารพ นอบนอ้ มเปน็ อนั ดี เมอ่ื กลา่ วถงึ ความทที่ รงบำ� เพญ็ พระคณุ ปู การเกอื้ กลู แกป่ ระเทศชาติ พระศาสนา และพระมหากษตั รยิ ์ กไ็ ดท้ รงบ�ำเพญ็ ไวเ้ ปน็ อนั มาก ยากทจ่ี ะน�ำมาพรรณนาใหส้ นิ้ สดุ ได้ เมอ่ื กลา่ วโดยพระฐานทที่ รงพระกรณุ าธคิ ณุ แกอ่ าณาประชาชน กม็ เี ปน็ อเนกปรยิ าย สรปุ พระคณุสมบัตขิ องสมเดจ็ พระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟา้ เพชรรตั นราชสุดา สริ ิโสภาพัณณวดี แล้ว ได้พระคุณสมบตั ิ ๓ สถานคอื พระชาตวุฑฒะ พระวยวฑุ ฒะ และพระคุณวุฑฒะ พระชาตวิ ุฒิน้นั พระองค์เสด็จอุบตั มิ าในพระบรมราชจักรีวงศ์ เป็นพระราชธิดาพระองค์เดียวในพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว กับพระนางเจ้าสุวัทนาพระวรราชเทวี พระวยั วุฒนิ ้ัน ทรงเจรญิ พระชนมายุล่วงเข้าสู่ ๘๖ พรรษา ไดช้ อ่ื วา่ ทรงต้ังอยใู่ นพระปจั ฉมิ วัยในส่วนแห่งพระคุณวุฒิถึงแม้ไม่กล่าวก็ปรากฏเป็นอันดีอยู่แล้ว เพราะพระองค์ทรงเจริญพระคุณธรรมสัมมาปฏบิ ตั ิ เชน่ ทรงประพฤตสิ มควรแกธ่ รรม ทรงปฏบิ ตั พิ ระองคเ์ ครง่ ครดั ในพระบวรพทุ ธศาสนา ทรงสนพระทยัศกึ ษาธรรมอยา่ งยง่ิ ดงั ไดเ้ คยเสดจ็ ไปทรงศกึ ษาธรรมะกบั สมเดจ็ พระญาณสงั วร สมเดจ็ พระสงั ฆราช สกลมหาสงั ฆปรณิ ายก ณ วดั บวรนเิ วศวหิ าร อย่นู านนับปี ทรงมีน้�ำพระทัยแข็งแกร่งมั่นคง ไม่หวั่นไหวตอ่ โลกธรรมที่ทรงประสบ โดยเฉพาะในสถานการณ์เปลี่ยนแปลงของบ้านเมืองซ่ึงผ่านมาในแต่ละช่วงพระชนม์ชีพ ทรงบนั เทงิ พระราชหฤทยั ในศลิ ปวทิ ยาหลายแขนง เช่น การทรงเปียโนและขบั รอ้ ง งานหตั ถศิลป์เยบ็ ปกั ถกั รอ้ ยการค�ำนวณปฏิทิน ทิศทาง และภูมิศาสตร์ เป็นอาทิ แสดงถึงความมีศิลปะ อันเป็นมงคลชีวิตประการหน่ึงตามนัยแห่งพระบรมพุทโธวาท ซึ่งสามารถส่งเสริมให้การบ�ำเพ็ญพระกรณียกิจเป็นไปอย่างมีประสิทธิภาพราบรนื่ ดังปรากฏองค์กรในพระอุปถัมภแ์ ละพระอุปการะมากมายถึงกว่า ๕๐ องคก์ ร พิจารณาแลว้ ก็ราวกับเหลือวิสัยสามัญมนุษย์ผู้หน่ึงจะทานรับไว้ได้ หากแต่สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ แม้พระอนามัยไม่สู้อ�ำนวย แต่กลบั ทรงรองรบั ประคบั ประคองพระภารกจิ ไวไ้ ดอ้ ยา่ งดี ดว้ ยเหตทุ ม่ี พี ระคณุ ธรรมประจ�ำพระหฤทยั เปน็ สำ� คญั 141

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจา้ ฟา้ เพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพณั ณวดี นอกจากจะทรงเจรญิ พระคุณสมบตั ทิ งั้ ๓ ประการแลว้ พระองคย์ งั มพี ระกตญั ญกู ตเวทติ าธรรมอยา่ งยงิ่ ยวด อนั จะพงึ เหน็ ไดใ้ นการทพ่ี ระองค์ทรงเปน็ กำ� ลงั สำ� คญั ในการเผยแผพ่ ระเกยี รตคิ ณุ และทรงสบื สานพระราชกรณยี กจิ ของสมเดจ็ พระบรมชนกนาถอยา่ งมทิ รงเหน็ แกเ่ หนด็ เหนอื่ ย ดว้ ยน้�ำพระทยั ผกู พนั มน่ั คงกบั สมเดจ็ พระบรมราชบรุ พการอี ยา่ งแนน่ แฟน้ ยากจะหาผู้ใดเสมอเหมือน นับแต่ทรงพระเยาว์จนตลอดพระชนม์ชีพไม่มีแม้แต่วันเดียวที่ทรงเว้นว่างจากการจัดดอกไมธ้ ปู เทยี นและเครอื่ งสงั เวยถวายสกั การะพระบรมอฐั แิ ละพระบรมรปู ของพระบาทสมเดจ็ พระมงกฎุ เกลา้เจา้ อยหู่ วั แมพ้ ระองคจ์ ะทรงมโี อกาสไดเ้ ฝา้ ทลู ละอองธลุ พี ระบาทสมเดจ็ พระบรมชนกนาถแตเ่ พยี งครง้ั เดยี วในพระชนมช์ พี เนอ่ื งจากพระบาทสมเด็จพระมงกฎุ เกลา้ เจ้าอยหู่ วั เสดจ็ สวรรคตลงขณะพระองคม์ พี ระชนมายุเพียง ๑ วัน เกินกว่าจะทรงจดจ�ำส่ิงใด ๆ ได้ แต่เมื่อทรงตั้งสัจจาธิษฐานต้ังม่ันในกตัญญูแล้ว ก็ไม่เคยแปรเปล่ียน จดื จางลง การใด ๆ ท่ีเกย่ี วเนอ่ื งกบั สมเด็จพระมหาธีรราชเจา้ การนนั้ ๆ สมเดจ็ เจา้ ฟา้ พระราชธดิ าพระองคเ์ ดยี วไมท่ รงเคยปฏเิ สธทจี่ ะเกอ้ื กลู ชว่ ยเหลอื ดงั พระด�ำรสั ตอนหนงึ่ กบั พระอาจารยท์ ใ่ี กลช้ ดิ ถงึ สมเดจ็พระบรมชนกนาถ ซง่ึ ทรงออกพระนามวา่ “ทลู กระหมอ่ มกะ๊ ” ความวา่ “คร.ู ..ฟา้ หญงิ รกั ทลู กระหมอ่ มกะ๊ มากเกิดชาติหนา้ ขอให้ได้เปน็ ลกู ทา่ นอีก ..และขอให้เปน็ คนไทย” นับเป็นตัวอย่างของกตเวทีบุคคลอันประเสริฐ ทรงด�ำรงธรรมอันเป็นรากแก้วแห่งคุณความดีทุกสถาน นนั่ คอื ความกตญั ญู สมดงั พระพุทธภาษิตทว่ี า่ ภูมเิ ว สปฺปรุ สิ านํ กตญฺญกู ตเวทติ า ความว่า “คุณธรรมคอื ความเปน็ ผูก้ ตญั ญกู ตเวที ย่อมเปน็ ดจุ พน้ื ทีส่ �ำหรบั ยืนหยัดแหง่ สาธชุ นโดยแท้” เมือ่ สมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสุดา สริ ิโสภาพณั ณวดี ทรงเป็นสาธชุ นผมู้ ีกตัญญูกตเวทิตาธรรมแล้ว ก็เท่ากับทรงมีแผ่นดินที่มั่นคงในการหยัดยืนดำ� รงพระองค์ในคุณธรรมข้ออ่ืน ๆ ต่อไปทุกประการ จักขอรับพระราชทานพรรณนาพระคุณธรรมแห่งสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ ประการหน่ึง ได้แก่ความสัจ อันหมายถึง ความจริง ความเทีย่ งตรง ความแท้ ซงึ่ เมื่อเปน็ อัธยาศยั และความประพฤตขิ องบคุ คลก็มคี ณุ ลักษณะเปน็ ๕ อย่าง คอื ประการแรก ความจรงิ ตอ่ การงาน ท�ำอะไรท�ำจรงิ ไมย่ อ่ ทอ้ ทอ้ แท้ ทอ้ ถอย มสี มบตั แิ หง่ ความเพยี รคอื ความพยายาม ความอตุ สาหะ และความบากบ่ัน ประการท่ีสอง ความจรงิ ต่อหน้าท่ี ได้แก่ การท�ำจริงและถกู ตอ้ งสมควร ในการงานทีต่ นไดร้ บั มอบหมาย ซึ่งเรียกว่าหน้าที่ ไมป่ ระมาท ไมห่ ละหลวม ไม่หลกี เลี่ยง ไมบ่ ดิ เบือน และไมท่ ำ� การกล้ิงกลอก ท�ำหนา้ ที่โดยยุติธรรม ไม่ลำ� เอียงเพราะความรัก ความชงั ความกลัว และความโงเ่ ขลา ประการท่ีสาม ความจริงตอ่ วาจา ได้แก่ การรักษาให้ได้จรงิ ตามวาจาที่ตกลง เรยี กว่า รกั ษาวาจาตามค�ำสาบาน คำ� ปฏญิ าณ และคำ� สญั ญา ประการทสี่ ี่ ความจริงต่อบุคคล ไดแ้ ก่ ซื่อตรงต่อมิตร สวามิภกั ดิ์ในเจ้าของตน และกตญั ญูกตเวทีตอ่ ท่านผู้มีพระคณุ ประการสดุ ทา้ ย ความจรงิ ตอ่ ความดี ไดแ้ ก่ ประพฤตคิ วามดอี ยา่ งไรกป็ ระพฤตจิ รงิ ใหเ้ ปน็ อธั ยาศยัเนอ้ื แทข้ องตนอยา่ งนนั้ จรงิ ๆ จนรสู้ กึ วา่ การทำ� ความดี เปน็ เรอ่ื งปกติ เปน็ เรอื่ งทำ� งา่ ย ไมห่ วาดหวน่ั คลอนแคลนมีความเบิกบานในความดีแม้กระท�ำไปอย่างปิดทองหลังพระ ต่อให้ไม่มีใครกล่าวขวัญสรรเสริญหรือไม่มีผู้ใดรูจ้ กั แต่ก็ยังสขุ ใจที่จะท�ำ ไมไ่ ดท้ �ำเพื่อเอาหน้าหรือลวงโลก 142

ภาคท่ี ๓ พระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ และการบ�ำเพ็ญกุศลถวายพระศพ ความจริง ๕ ประการน้มี ใี นทา่ นผู้ใด ทา่ นผูน้ ัน้ ได้ชื่อว่าตั้งม่ันในสจั ธรรม เปน็ พลังใหท้ ำ� การตา่ ง ๆส�ำเร็จไดด้ งั ประสงค์ ก่อให้เกดิ ความเคารพรัก สักการะนับถอื ไม่เสื่อมคลายจดื จางจากคนท้ังหลาย และให้เกิดรสอย่างซาบซ้ึงในความดีของผมู้ สี จั จะอย่างอมตะ สมท่ีสมเดจ็ พระสมั มาสมั พุทธเจ้า ไดต้ รสั สรรเสรญิ ไว้ดงั พระพทุ ธพจนท์ ่เี ชิญขึ้นเป็นนกิ เขปบทเบ้อื งตน้ วา่ “สจฺจํ หเว สาธตุ รํ รสานํ ความสตั ยแ์ ลมีรสดียิง่ กวา่ รสทง้ั หลาย” ดังนี้ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอพระองค์นั้นทรงมีสัจจะในการทรงบ�ำเพ็ญพระกรณียกิจ แม้พระอนามัยไมส่ ้สู มบูรณน์ บั แต่ทรงพระเยาว์ ตราบจนทรงพระชรา แต่ไมท่ รงเคยหยดุ หยอ่ นในการบำ� เพญ็ พระกรณียกจิเพ่อื ประชาชนด้วยพระวิริยอตุ สาหะ ทรงมสี จั จะต่อหนา้ ท่คี นไทยและพระฐานะสมเด็จพระบรมวงศ์ผู้ใหญ่ในพระบรมราชจักรีวงศ์ ทรงวางพระองคเ์ ปน็ แบบอย่างอนั ลำ�้ เลศิ ดว้ ยพระนิยมในความเปน็ ไทยอย่างยิง่ เชน่ ของใชส้ ว่ นพระองค์กโ็ ปรดที่ผลติ ในประเทศไทย โปรดนำ�้ อบไทย ผา้ ไทย และความเปน็ ไทยทกุ อยา่ ง ทรงเป็นแบบอยา่ งของผปู้ ระหยัดมัธยสั ถ์ ทรงตรงตอ่ เวลาและทรงปฏบิ ัตพิ ระกิจวตั รเปน็ เวลาอย่างเครง่ ครัด ทรงมีสัจจะจริงพระวาจา มรี ับสั่งค�ำม่ันในสงิ่ ใด ก็ทรงปฏบิ ตั ไิ ดด้ ังนนั้ ทรงใชภ้ าษาไทยอยา่ งถกู ต้องเคร่งครดั ไมโ่ ปรดใหผ้ ใู้ ดกราบทลู ภาษาไทยปนภาษาตา่ งประเทศ หากค�ำภาษาต่างประเทศคำ� ใด ไมม่ ีค�ำไทยก็ต้องหาศัพทบ์ ญั ญตั ิใหม่เปน็ ค�ำไทยขน้ึ ใชใ้ หไ้ ด้ส�ำหรบั รบั ส่ังและกราบทูล ดงั ท่เี คยมรี บั สัง่ วา่ “...เปน็ คนไทยต้องพดู ภาษาไทยนะจะ๊ ” เป็นตน้ ทรงมีสจั จะต่อบคุ คล มีพระเมตตาการุญเผ่อื แผ่ไปยังข้าราชบริพารและราษฎรอย่างเสมอหน้า ทรงม่งุ ม่นั แบง่ เบาพระราชภารกจิ ของสมเดจ็ พระบรมบพิตร พระราชสมภารเจา้ ทั้งสองพระองค์อยู่เปน็ นติ ย์ และประการส�ำคัญ ทรงมีความกตัญญูต่อพระบุพการี เพียรสนองพระเดชพระคุณสมเด็จพระบรมชนกนาถและพระชนนีด้วยการวางพระองค์อย่างเหมาะสม และทรงปฏิบัติพระกรณียกิจน้อยใหญ่เพื่อเจริญรอยพระยุคลบาทมไิ ด้คลาดเคลอื่ น ขอ้ สำ� คญั ทสี่ ดุ ทรงมสี จั จะตอ่ การกระทำ� ความดี ทรงปรารถนาทจ่ี ะดำ� รงพระชนมช์ พี นเี้ พอ่ื ความดีเป็นอดุ มคติ ชีวติ หนึง่ ซ่ึงประสตู ิมาเปน็ เจา้ ฟา้ แหง่ พระบรมราชจักรวี งศ์ เป็นสมเด็จพระเจา้ ลูกเธอในรัชกาลท่ี๖ สมเด็จพระเจ้าภาติกาเธอในรัชกาลที่ ๗ สมเดจ็ พระเจา้ ภคินีเธอในรชั กาลที่ ๘ และรัชกาลปจั จุบนั ไมว่ ่าเสด็จสถิตในพระฐานะใด ๆ ทรงพิสูจน์ให้มหาชนได้ประจักษ์แล้วว่าทรงมีสัจจะต้ังม่ันท่ีจะทรงท�ำหน้าที่เป็นผู้ให้ ผู้เสียสละเพื่อความผาสุกของบ้านเมือง และทรงดำ� รงพระองค์อย่างเรียบง่ายในศีลธรรม เป็นความสุขและความพอพระทัยโดยพระอัธยาศัยเนื้อแท้ ดังพระโอวาทที่เคยพระราชทานไว้แก่สมาคมสตรีแห่งหน่ึงว่า“...การช่วยกันระงบั ความเดือดร้อน หรือนยั หนง่ึ ชว่ ยกนั เสริมสร้างความสุข ความสมดลุ ใหแ้ กป่ ระชาชนนน้ัจะท�ำใหเ้ กดิ ความเจรญิ พฒั นาถาวรขนึ้ อนั จะท�ำใหอ้ นชุ นรนุ่ ตอ่ ไปไดร้ บั มรดกอนั มคี า่ คอื ประเทศไทยมคี วามสมบรู ณ์ รม่ เยน็ เปน็ สุข ...นับวา่ เป็นทนี่ า่ สรรเสริญ และน่าภาคภมู ใิ จ” อน่งึ บคุ คลผปู้ ระกอบดว้ ย “สัจจะ” ประจำ� ใจ สมเด็จพระบรมศาสดา ได้ทรงสรรเสริญไว้วา่ เป็นผู้ไมเ่ ศรา้ โศกเมอ่ื ละจากไป ดงั นัยแหง่ พระพุทธภาษติ ความวา่ “บคุ คลผ้มู ีคุณธรรม คือความจริง ความข่มใจความหา้ มใจ และความเสียสละ เม่อื ละจากไปแลว้ ยอ่ มไม่เศรา้ โศก” ดังน้ี 143

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี สมเด็จพระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรัตนราชสดุ า สิรโิ สภาพณั ณวดี ทรงตงั้ พระสจั วาจาในที่สมาคมแหง่ งานฉลองพระชนมายุ ๖๐ พรรษา แสดงพระปณธิ านประจำ� พระชนมช์ พี ไวว้ า่ “ฉนั ขอกลา่ วตอ่ ทา่ นทง้ั ปวงว่า จะพยายามบ�ำเพ็ญตนเพื่อประโยชน์แก่บ้านเมือง ด้วยความจงรักภักดีต่อบ้านเกิด และต่อองค์พระบาทสมเดจ็ พระเจา้ อยู่หัว ผทู้ รงเป็นพระประมขุ ของชาติ ทงั้ จะได้รักษาเกียรติศกั ด์แิ ห่งความเป็นราชนารี ในมหาจักรีบรมราชวงศ์ไว้ ชั่วชวี ิต” พระสัจจะน้ี ได้ทรงกระท�ำแล้ว และทรงกระท�ำจริง สมควรได้รับการยกย่องสรรเสริญว่าทรงเป็นผมู้ นั่ อยดู่ ว้ ยคณุ ธรรม ตงั้ ตน้ ดว้ ยกตญั ญกู ตเวทติ าธรรม มนั่ คงในสจั ธรรม ยงั ผลใหบ้ งั เกดิ จาคธรรม โดยสมควรแก่ธัมมานุธัมมปฏิบัตินั้น ๆ ทุกประการ เหตุนั้นพระองค์จึงไม่เศร้าโศกเสียพระทัยไม่ว่าจะมีผู้รับทราบหรือกลา่ วขวญั ถงึ พระเกียรติคณุ และพระกรณียกจิ มากนอ้ ยเพยี งไร กลับจะมีแตค่ วามเบกิ บานอภิรมยพ์ ระหฤทยัในการประกอบคณุ งามความดี ทรงขวนขวายในทางพระกศุ ลจนคุน้ ชินเป็นพระอุปนสิ ัย เมอ่ื พระองค์ไม่ทรงเศรา้ โศกเสยี พระทยั เปน็ แนแ่ ท้ สมดงั พระพทุ ธภาษติ สรรเสรญิ นน้ั ทกุ สถาน ควรแกก่ ารสกั การบชู าของมหาชนท้งั ปวงตราบกาลนาน พระราชกศุ ลทกั ษณิ านปุ ทานกจิ ทส่ี มเดจ็ บรมบพติ ร พระราชสมภารเจา้ ผทู้ รงพระคณุ อนั ประเสรฐิได้ทรงบ�ำเพ็ญเป็นพระบรมราชูทิศพระราชทานมาตั้งแต่ต้น จนวาระสัตตมวารในกาลน้ีเป็นพระราชกุศลอนั ตง้ั อย่ดู ีแลว้ ในสงฆ์ ยอ่ มจกั เป็นไปเพ่อื ประโยชนเ์ ก้อื กลู โดยตรง เสริมส่งพระบารมีธรรม ทีส่ มเดจ็ พระเจ้าภคินเี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ ิโสภาพณั ณวดี ไดท้ รงบ�ำเพ็ญมาแลว้ นน้ั ๆ บนั ดาลอฐิ วบิ ากวิบลุ มนญุ ผลใหท้ รงประสบทพิ ยารมณ์ โดยสมควรแก่พระอปุ บตั ภิ พ สมดงั พระราชปรารภโดยฐานนยิ มทุกประการ ในอวสานแหง่ พระธรรมเทศนานี้ พระสงฆจ์ ตรุ วรรค จกั รบั พระราชทานสวดคาถาธรรมบรรยายโดยสรภญั วธิ ี เพ่มิ พนู พระราชกศุ ลธัมมัสวนมัยใหไ้ พบลู ย์ยง่ิ ขน้ึ สืบไป รบั พระราชทานถวายวสิ ชั นาพระธรรมเทศนาในสจั จกถา ฉลองพระเดชพระคณุ ประดบั พระปญั ญาบารมี ยตุ ลิ งดว้ ยประการฉะนี้ ขอถวายพระพร 144

ภาคท่ี ๓ พระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ และการบ�ำเพ็ญกุศลถวายพระศพ พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าโสมสวลี พระวรราชาทนิ ัดดามาตุ เสด็จแทนพระองคใ์ นการทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลปณั รสมวาร การทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลปัณรสมวาร พระราชกุศลปัณรสมวาร เป็นราชประเพณีท่ีพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดชทรงกำ� หนดขึน้ เปน็ คร้งั แรกในงานพระศพสมเด็จพระเจา้ พน่ี างเธอ เจ้าฟ้ากัลยาณวิ ฒั นา กรมหลวงนราธวิ าสราชนครินทร์ เม่ือสิ้นพระชนม์บรรจบครบ ๑๕ วัน เป็นการพระราชกุศลส่วนพระองค์พระราชทานพระศพในสัตตมวารท่สี องและทรงพระกรณุ าโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้เรยี กการพระราชกศุ ล “ปณั รสมวาร” เม่ือสมเด็จพระเจา้ ภคินีเธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสุดา สริ ิโสภาพณั ณวดี สน้ิ พระชนม์ครบ ๑๕ วนัพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้ก�ำหนดการทรงบำ� เพ็ญพระราชกศุ ลปณั รสมวารพระราชทานพระศพ เม่ือวันพธุ ท่ี ๑๐ และวนั พฤหัสบดี ที่ ๑๑ สงิ หาคมพุทธศักราช ๒๕๕๔ ณ พระทน่ี ัง่ ดุสิตมหาปราสาท ในพระบรมมหาราชวัง โดยทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหมอ่ มใหพ้ ระเจา้ วรวงศ์เธอ พระองค์เจา้ โสมสวลี พระวรราชาทนิ ดั ดามาตุ เสด็จแทนพระองคใ์ นวนั พุธ ที่๑๐ สงิ หาคม พทุ ธศกั ราช ๒๕๕๔ และทรงพระกรณุ าโปรดเกลา้ โปรดกระหมอ่ มใหส้ มเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าชเจา้ ฟา้ มหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกมุ าร เสดจ็ พระราชด�ำเนนิ แทนพระองค์ ในวนั พฤหสั บดี ท่ี ๑๑ สงิ หาคมพุทธศักราช ๒๕๕๔ ตามหมายรบั สั่งดงั นี้ 145

จดหมายเหตุงานพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี 146

ภาคท่ี ๓ พระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ และการบ�ำเพ็ญกุศลถวายพระศพ147

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ณ วันพุธ ท่ี ๑๐ สิงหาคม พุทธศักราช ๒๕๕๔ เจ้าพนักงานเตรียมการต้ังแต่งและตรวจแต่งเครื่องประกอบการทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลภายในพระท่ีน่ังดุสิตมหาปราสาท และบริเวณพระลานพระท่ีนั่งดุสิตมหาปราสาทไว้พร้อมเหมือนเช่นพระราชพิธีทรงบำ� เพ็ญพระราชกุศลสตั ตมวาร วนั แรก พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าโสมสวลี พระวรราชาทินัดดามาตุ เสดจ็ ถงึ พระท่นี ง่ั ดสุ ติ มหาปราสาท ครน้ั ใกลเ้ วลาเสดจ็ ถงึ คณะองคมนตรี คณะรฐั มนตรี ข้าราชการชั้นผใู้ หญ่ และผ้มู าเฝา้ รอรับเสดจ็บนพระที่น่ังดุสิตมหาปราสาท ศาลาทิมคด ปะรำ� ที่พระลานพระท่ีน่ังดุสิตมหาปราสาทด้านทิศเหนือ และด้านทศิ ตะวันออกเฉียงใต้ ตามตำ� แหน่งเฝา้ เวลา ๑๖ นาฬิกา ๕๕ นาที เจา้ หนา้ ท่ีกรมการศาสนานมิ นตพ์ ระสงฆ์ ๑๐ รปู ท่จี ะสวดพระพุทธมนต์ มสี มเดจ็ พระมหารชั มังคลาจารย์ (ช่วง วรปุโฺ ) วดั ปากน้ำ� สมเด็จพระมหามนุ ีวงศ์ (อัมพร อมฺพโร)วดั ราชบพธิ สถิตมหาสีมาราม พระพรหมเวที วดั ไตรมิตรวทิ ยาราม พระพรหมวชริ ญาณ วัดยานนาวา พระพรหมจรยิ าจารย์ วดั กะพงั สรุ นิ ทร์ จงั หวดั ตรงั พระพทุ ธวรญาณ วดั เบญจมบพติ รดสุ ติ วนาราม พระพรหมเมธีวดั สัมพนั ธวงศาราม พระเทพปริยตั ิวิมล วัดบวรนเิ วศวิหาร พระเทพกติ ตเิ วที วัดเบญจมบพติ รดสุ ติ วนารามพระราชวสิ ุทธดิ ิลก วดั สามพระยา ขึ้นนง่ั ยงั อาสนส์ งฆบ์ นพระท่ีนัง่ ดุสติ มหาปราสาทมุขดา้ นทิศตะวนั ออก 148

ภาคท่ี ๓ พระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ และการบ�ำเพ็ญกุศลถวายพระศพ เวลา ๑๗ นาฬิกา ๔ นาที พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดชทรงพระกรุณาโปรดเกลา้ โปรดกระหมอ่ มให้ พระเจา้ วรวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ โสมสวลี พระวรราชาทนิ ดั ดามาตุ เสดจ็ แทนพระองค์ไปทรงบำ� เพญ็ พระราชกศุ ลปณั รสมวารพระราชทานพระศพสมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ าสิริโสภาพัณณวดี เสด็จโดยรถยนต์ท่ีน่ังจากวังเทเวศร์ถึงพระบรมมหาราชวัง รถยนต์ท่ีน่ังเทียบท่ีหน้าประตูกำ� แพงแกว้ พระทนี่ ั่งดสุ ิตมหาปราสาท ขา้ งพระท่นี ่งั ราชกรณั ยสภา กองทหารรักษาการณพ์ ระที่นง่ั จักรีมหาปราสาทถวายความเคารพ วงขลยุ่ กลองบรรเลงเพลงมหาชยั เสดจ็ ขน้ึ ทางบนั ไดมขุ กระสนั พระทนี่ ง่ั พมิ านรตั ยาเสด็จเขา้ สพู่ ระที่น่ังดุสิตมหาปราสาท ไปยังทป่ี ระดิษฐานพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพ ขณะนัน้ ชาวพนกั งานประโคมสงั ข์ แตรงอน แตรฝรั่ง ปีพ่ าทยพ์ ธิ บี รรเลงเพลงชา้ เร่ืองสร้อยสน ผ้มู าเฝา้ ยืนถวายความเคารพทรงวางพวงมาลาทีห่ น้าพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพ ทรงจดุ ธปู เทียนเครือ่ งราชสกั การะพระศพและเคร่ืองทองนอ้ ย ทห่ี น้าพระโกศทองใหญท่ รงพระศพทรงจุดธปู เทยี นเคร่ืองนมสั การพระพุทธรูปประจำ� พระชนมวาร 149

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี เวลา ๑๗ นาฬิกา ๑๐ นาที พระเจา้ วรวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จ้าโสมสวลี พระวรราชาทนิ ัดดามาตุ ทรงวางพวงมาลาที่หน้าพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพ ทรงจุดธูปเทียนเคร่ืองราชสักการะพระศพและเครื่องทองนอ้ ยทห่ี นา้ พระโกศทองใหญท่ รงพระศพ ทรงกราบ ทรงจดุ ธปู เทยี นเครอ่ื งนมสั การพระพทุ ธรปู ทหี่ นา้ พระแทน่ราชบัลลังกป์ ระดบั มกุ ภายใตพ้ ระนพปฎลมหาเศวตฉตั ร ทรงกราบ ถวายความเคารพพระราชอาสน์ ทรงรบัการถวายความเคารพของผูม้ าเฝ้า แล้วประทบั พระเก้าอี้ ปีพ่ าทย์พธิ ีหยุดบรรเลง เจา้ หนา้ ทก่ี รมการศาสนาอาราธนาพระปรติ ร พระสงฆ์ ๑๐ รปู สวดพระพทุ ธมนต์ จบแลว้ พระสงฆ์ทงั้ นนั้ ถวายอดเิ รก แลว้ ลงจากพระทน่ี ง่ั ดสุ ติ มหาปราสาททางบนั ไดมขุ ดา้ นทศิ ตะวนั ออกและมขุ ดา้ นทศิ เหนอืเดินทางกลบั ขณะนนั้ ชาวพนักงานประโคมสงั ข์ แตรงอน แตรฝรั่ง ป่พี าทยพ์ ิธีบรรเลงเพลงกราวร�ำสองช้ัน เจ้าหนา้ ท่กี รมการศาสนานมิ นต์พระธรรมปริยัตเิ วที วัดพระปฐมเจดยี ์ จังหวัดนครปฐม ทีจ่ ะถวายพระธรรมเทศนา และพระสงฆ์วัดพระปฐมเจดีย์ ๔ รูป ท่ีจะสวดธรรมคาถาขึ้นนั่งยังอาสน์สงฆ์บนพระที่นั่งดสุ ติ มหาปราสาท มขุ ดา้ นทศิ ตะวันออก วงปี่พาทย์พธิ ีหยดุ บรรเลงทรงจุดเทยี นดูหนังสอื เทศน์ ทรงจุดธูปเทยี นเครอื่ งนมัสการกระบะมุก ท่ีพระแทน่ ราชบรรจถรณ์ เวลา ๑๗ นาฬกิ า ๓๒ นาที เจา้ หนา้ ทีก่ รมการศาสนานมิ นต์พระธรรมปรยิ ัตเิ วที (สเุ ทพ ผสสฺ ธมโฺ ม)ขน้ึ น่งั บนธรรมาสน์ และนิมนต์พระสงฆ์ ๔ รูปท่จี ะสวดธรรมคาถาขนึ้ นั่งบนพระแทน่ ราชบรรจถรณ์ พระเจา้วรวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จ้าโสมสวลี พระวรราชาทินดั ดามาตุ เสดจ็ ไปทีห่ น้าพระราชอาสน์ ผ้เู ฝา้ ท้งั นน้ั ยืนถวายความเคารพ ทรงจุดเทียนดูหนังสือเทศน์ประทานแก่เจ้าพนักงานเชิญไปปักท่ีจงกลธรรมาสน์ ขณะนั้นชาวพนกั งานประโคมสงั ข์ แตรงอน แตรฝรง่ั ปพ่ี าทยพ์ ธิ บี รรเลงเพลงสาธกุ าร ทรงจดุ ธปู เทยี นเครอ่ื งทรงธรรมจากนนั้ เสดจ็ ไปทรงจดุ ธปู เทยี นเครอ่ื งทองนอ้ ยเครอื่ งกลางทห่ี นา้ พระโกศทองใหญท่ รงพระศพส�ำหรบั พระศพทรงธรรม แลว้ ประทบั พระเกา้ อ้ี ป่พี าทยพ์ ธิ หี ยดุ บรรเลง ผูเ้ ฝา้ ท้งั นัน้ ถวายความเคารพและนั่งเชน่ เดิม เจ้าหน้าท่ีกรมการศาสนาอาราธนาศีล พระธรรมปริยัติเวที (สุเทพ ผสฺสธมฺโม) ถวายศีล พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าโสมสวลี พระวรราชาทินัดดามาตุ ทรงศีล เจ้าหน้าที่กรมการศาสนาอาราธนาธรรมพระธรรมปริยตั ิเวที (สุเทพ ผสสฺ ธมฺโม) ถวายพระธรรมเทศนา อนจิ จสงั ยตุ ตกถา จบแล้ว กลบั ลงมานัง่ ยงัอาสน์สงฆ์ เจา้ พนักงานดบั เทยี นดหู นงั สือเทศนแ์ ละเทยี นที่เครือ่ งทรงธรรม 150

ภาคที่ ๓ พระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ และการบ�ำเพ็ญกุศลถวายพระศพ ทรงประเคนจตปุ ัจจยั ไทยธรรมบชู ากณั ฑเ์ ทศน์ เวลา ๑๘ นาฬกิ า ๕ นาที พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าโสมสวลี พระวรราชาทนิ ดั ดามาตุ เสด็จไปทรงจุดธูปเทียนเครื่องนมัสการกระบะมุกส�ำหรับพระสวดพระธรรมคาถาที่พระแท่นราชบรรจถรณ์ แล้วประทบั พระเก้าอี้ ผมู้ าเฝ้ายนื ถวายความเคารพและนัง่ เม่ือประทับพระเกา้ อแ้ี ลว้ พระสงฆ์ ๔ รปู สวดธรรมคาถา จบแล้ว กลบั ลงมานงั่ ยงั อาสนส์ งฆ์ เวลา ๑๘ นาฬิกา ๑๒ นาที พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าโสมสวลี พระวรราชาทินัดดามาตุเสด็จไปทรงประเคนจตุปัจจัยไทยธรรมบูชากัณฑ์เทศน์ ประกอบด้วย ตะลุ่มมุกบรรจุธูปเทียนพนมแต่งด้วยดอกไมส้ ด ๑ ชุด แจกันมุกปกั ดอกไม้สด ๑ คู่ โคมไฟ ๑ ชุด นาฬกิ าปลกุ ๑ เรือน และพดั ลม ๑ เครอื่ ง แล้วประทบั พระเกา้ อ้ี ผมู้ าเฝา้ ยนื ถวายความเคารพแลว้ นงั่ เจา้ พนกั งานภษู ามาลาเชญิ เสาบวั ๕ เสา ส�ำหรบั รองรบัพระภูษาโยงมาตั้งเป็นระยะจากหน้าพระแท่นท่ีประดิษฐานพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพจนถึงธรรมาสน์ท่ีต้นอาสน์สงฆ์ แล้วลาดพระภูษาโยงจากท่ีประดิษฐานพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพ น�ำมาพักไว้ท่ีเสาบัวข้างธรรมาสน์ ลาดพระภูษาโยงอกี สายหนึง่ ทห่ี นา้ พระสงฆ์ทั้ง ๕ รูป จากนั้น เชิญปลายพระภษู าโยงทงั้ สองสายสอดเชอ่ื มกันบนพานพระมหากฐนิ เสร็จแลว้ ถวายความเคารพ เวลา ๑๘ นาฬกิ า ๑๔ นาที พระเจา้ วรวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ โสมสวลี พระวรราชาทนิ ดั ดามาตุ เสดจ็ ไปทรงทอดผ้าไตรพรอ้ มใบปวารณา ที่หนา้ อาสนส์ งฆพ์ ระธรรมปริยตั ิเวที และทรงทอดผ้าไตรพร้อมใบปวารณาอีก ๔ ส�ำรับ ถวายพระสงฆ์ท่ีสวดธรรมคาถาทั้ง ๔ รูป สดับปกรณ์ แล้วประทับพระเก้าอี้ที่เดิม พระสงฆ์ทง้ั ๕ รูป สดับปกรณ์ จบแล้ว เจ้าพนักงานภูษามาลาพบั พระภูษาโยงทงั้ สองสายเขา้ ทีเ่ ดมิ พระเจา้ วรวงศเ์ ธอพระองค์เจ้าโสมสวลี พระวรราชาทินัดดามาตุ ทรงหลั่งทักษิโณทก พระสงฆ์ถวายอนุโมทนา ถวายอดิเรกเจ้าหน้าที่กรมการศาสนานิมนต์พระสงฆ์ลงจากพระท่ีนั่งดุสิตมหาปราสาททางบันไดมุขด้านทิศตะวันออกเดนิ ทางกลบั ชาวพนกั งานประโคมสังข์ แตรงอน แตรฝร่งั ปพี่ าทย์พิธบี รรเลงเพลงกราวรำ� ช้ันเดยี ว ขณะนน้ัเจ้าหนา้ ที่กรมการศาสนานิมนต์พระพธิ ีธรรมทจี่ ะสวดพระอภธิ รรมในเวลาค�ำ่ จนถึงเวลา ๖ นาฬกิ า วนั รงุ่ ข้ึนข้ึนนั่งบนแท่นพระพิธีธรรมมุขด้านทิศเหนือ ฝั่งตะวันออกและฝั่งตะวันตก แท่นละ ๔ รูป ปี่พาทย์พิธียตุ กิ ารบรรเลง 151

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี เวลา ๑๘ นาฬิกา ๑๙ นาที พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจา้ โสมสวลี พระวรราชาทนิ ัดดามาตุ เสดจ็ไปทรงกราบพระพุทธรูปประจ�ำพระชนมวารที่หน้าพระแท่นราชบัลลังก์ประดับมุกภายใต้พระนพปฎลมหาเศวตฉัตร ทรงกราบพระศพที่หน้าพระโกศทองใหญท่ รงพระศพ ถวายความเคารพพระราชอาสน์ ทรงรบั การถวายความเคารพของผู้มาเฝ้า เสด็จไปทรงจุดธูปเทียนเคร่ืองนมัสการกระบะมุกท่ีหน้าแท่นพระพิธีธรรมฝั่งตะวันออก และฝั่งตะวันตก ทรงคม ตามลำ� ดับ เสด็จออกจากพระที่น่ังดุสิตมหาปราสาททางพระทวารมุขด้านทิศเหนือ ผู้มาเฝ้าภายในพระท่ีนั่งดุสิตมหาปราสาทถวายความเคารพและนั่งที่เดิม พระพิธีธรรมสวดพระอภธิ รรมทรงทอดผ้าไตรพร้อมใบปวารณา ทรงหลัง่ ทักษโิ ณทกทรงจดุ ธูปเทยี นเครือ่ งนมสั การกระบะมกุ เสดจ็ กลบั ทีห่ น้าแท่นพระพิธธี รรม เวลา ๑๘ นาฬิกา ๒๒ นาที พระเจา้ วรวงศเ์ ธอ พระองค์เจา้ โสมสวลี พระวรราชาทนิ ดั ดามาตุ เสดจ็ลงจากพระทน่ี ง่ั ดสุ ติ มหาปราสาททางบนั ไดดา้ นตะวนั ตกของมขุ ดา้ นทศิ เหนอื เสดจ็ ผา่ นแถวผมู้ าเฝา้ ไปประทบัรถยนต์ท่ีนั่งที่ประตูก�ำแพงแก้ว กองทหารเกียรติยศพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวถวายความเคารพ แตรวงบรรเลงเพลงมหาชัย เสดจ็ กลบั 152

ภาคท่ี ๓ พระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ และการบ�ำเพ็ญกุศลถวายพระศพ พระธรรมเทศนา อนิจจสังยุตตกถา พระธรรมปริยัติเวที (สเุ ทพ ผสสฺ ธมโฺ ม) วดั พระปฐมเจดยี ์ จังหวัดนครปฐม ในการทรงบ�ำเพ็ญพระราชกศุ ลปณั รสมวารพระราชทานพระศพ สมเดจ็ พระเจ้าภคินีเธอ เจา้ ฟ้าเพชรรตั นราชสดุ า สริ ิโสภาพัณณวดี ณ พระที่น่งั ดสุ ิตมหาปราสาทวนั พธุ ที่ ๑๐ สงิ หาคม พทุ ธศักราช ๒๕๕๔ เวลา ๑๗ นาฬิกา ๓๐ นาที ................................ ขอถวายพระพร เจริญพระราชสิริสวัสด์ิพิพัฒนมงคลพระชนมสุขทุกประการ จงมีแด่สมเด็จบรมบพิตรพระราชสมภารพระองค์ สมเด็จพระปรมินทรธรรมิกมหาราชาธิราชเจ้า ผู้ทรงพระคุณอันประเสริฐบดั น้ี จกั รบั พระราชทานถวายวสิ ัชนาพระธรรมเทศนา ใน อนจิ จสงั ยุตตกถา ฉลองพระเดชพระคณุ ประดับพระปญั ญาบารมี ถา้ รับพระราชทานถวายวิสชั นาไป มิไดต้ ้องตามโวหารอรรถาธิบายในพระธรรมเทศนา ณบทใดบทหน่งึ กด็ ี ขอเดชะพระเมตตาคณุ พระกรุณาคณุ พระขันตคิ ณุ ทรงพระกรณุ าโปรดพระราชทานอภัยแกอ่ าตมภาพผู้มีสตปิ ญั ญานอ้ ย ขอถวายพระพร นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมมฺ าสมพฺ ทุ ฺธสฺส นโม ตสสฺ ภควโต อรหโต สมมฺ าสมพฺ ุทฺธสสฺ นโม ตสสฺ ภควโต อรหโต สมมฺ าสมพฺ ทุ ธฺ สฺส อนิจจฺ า วต สงขฺ ารา อุปปฺ าทวยธมมฺ ิโน อปุ ฺปชฺชติ ฺวา นริ ุชฌฺ นตฺ ิ เตสํ วปู สโม สโุ ขติ ฯ บัดน้ี จักรบั พระราชทานถวายวิสัชนาพระธรรมเทศนาในอนิจจสงั ยุตตกถา พรรณาถงึ ธรรมะขององค์สมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้า ฉลองพระเดชพระคุณ ประดับพระปัญญาบารมี โดยสมควรแก่พระราชกุศลบุญราศรีทักษิณานุปทานกิจ ท่ีสมเด็จบรมบพิตรพระราชสมภารพระองค์ ได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อม พระราชทานให้ พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองคเ์ จ้าโสมสวลี พระวรราชาทนิ ัดดามาตุ เสดจ็ แทนพระองค์ ทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลอุทิศถวายแด่ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพณั ณวดี ซ่ึงเสด็จสูส่ วรรคาลยั ตง้ั แต่วันที่ ๒๗ กรกฎาคม ๒๕๕๔ ไดส้ ดบั รบั ฟังธรรมะมาโดยตลอด ธรรมะนี้ยงั ดำ� รงคงอยดู่ ว้ ยดตี ลอดมาถงึ ทกุ วนั น้ี นบั วา่ เปน็ บญุ ราศรอี นั ดงี ามตอ่ ผทู้ ไ่ี ดเ้ ขา้ มาศกึ ษาและประพฤตปิ ฏบิ ตั ิธรรมะ ทพี่ ระพทุ ธองคท์ รงสงั่ สอนไว้ ตามนยั แหง่ พระสตู ร พระวนิ ยั และพระอภธิ รรมปฎิ ก ในวโรกาสน้ี จะขอหยิบยกธรรมะขององค์สมเด็จพระสมั มาสมั พุทธเจ้า ข้ึนมาแสดงชีแ้ จงเปน็ ล�ำดบั สืบไป ดังมใี จความตามพระบาลีทย่ี กเป็นอุทศบทว่า อนจิ จฺ า วต สงขฺ ารา อุปปฺ าทวยธมมฺ โิ น อุปปฺ ชฺชติ ฺวา นริ ชุ ฺฌนฺต ิ เตสํ วูปสโม สุโข ฯ แปลความว่า สงั ขารท้ังหลายไมเ่ ทยี่ งหนอ มคี วามเกิดขน้ึ และเสอื่ มไป เป็นธรรมดา เกิดขนึ้ แล้วยอ่ มดับไป การเข้าไปสงบระงับสงั ขารท้ังหลายเหลา่ น้ันเสยี ได้ เปน็ สขุ ดงั น้ี 153

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี การที่ สมเดจ็ บรมบพติ รพระราชสมภารพระองค์ สมเดจ็ พระปรมนิ ทรธรรมกิ มหาราชาธริ าชเจา้ ผทู้ รงพระคณุ อนั ประเสรฐิ ไดท้ รงพระอนสุ รณถ์ งึ สมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดีผู้ทรงเป็นพระประยรุ ญาตชิ ้นั ผูใ้ หญ่แหง่ บรมวงศ์จักรี ทรงมีคณุ ูปการอนั ยง่ิ ใหญแ่ ละปรากฏพระเกยี รติคุณไปทว่ั ทกุ ทิศานุทิศ เปน็ อเนกประการ ดงั จะขอกลา่ วเพยี งบางประการ คือ สมเด็จพระเจ้าภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดี ทรงเปน็ พระราชธดิ าพระองคเ์ ดยี วในพระบาทสมเดจ็ พระมงกฎุ เกลา้ เจา้ อยหู่ วัรัชกาลท่ี ๖ และพระนางเจ้าสุวัทนา พระวรราชเทวี ประสูติเม่ือวันอังคาร ที่ ๒๔ พฤศจิกายน ๒๔๖๘ณ พระทน่ี งั่ เทพสถานพลิ าส ในหมพู่ ระมหามณเฑยี ร พระบรมมหาราชวงั สว่ นพระนามนนั้ ไดร้ บั พระราชทานจาก พระบาทสมเดจ็ พระปกเกลา้ เจา้ อยหู่ วั ในการพระราชพธิ สี มโภชเดอื นและขนึ้ พระอู่ เมอ่ื วนั ที่ ๓๐ ธนั วาคม๒๔๖๘ ตอ่ มาในเดอื นมนี าคม๒๔๗๗พระบาทสมเดจ็ พระปรเมนทรมหาอานนั ทมหดิ ลพระอฐั มรามาธบิ ดนิ ทรไดม้ ปี ระกาศเปลยี่ นคำ� นำ� พระนามสมเดจ็ พระเจา้ ภาตกิ าเธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดี ผเู้ ปน็พระขนษิ ฐภคินใี นสมเดจ็ พระเจ้าอยหู่ ัว เปน็ สมเด็จพระเจ้าภคนิ เี ธอ ในสว่ นพระกรณยี กจิ นน้ั ทรงปฏบิ ตั บิ ำ� เพญ็ ประโยชนแ์ กบ่ า้ นเมอื งเปน็ อเนกอนนั ต์ ทรงตง้ั พระทยั ในการแบง่ เบาพระราชภาระของพระบาทสมเดจ็ พระเจ้าอยูห่ ัว รัชกาลปัจจุบัน นานาประการอย่างเตม็ พระสติก�ำลังความสามารถ เมื่อครั้งท่ีสมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ และสมเด็จพระเจ้าลูกเธอในรัชกาลปัจจุบันยังทรงพระเยาวอ์ ยู่ สมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดี กไ็ ดเ้ สดจ็ ออกเยย่ี มราษฎรตามหวั เมอื งทง้ั ใกลไ้ กล พรอ้ มพระราชทานความชว่ ยเหลอื แกป่ ระชาชนผยู้ ากไรอ้ ยมู่ ไิ ดว้ า่ งเวน้ พระราชกรณยี กจิ ใด ๆทพี่ ระบาทสมเดจ็ พระมงกฎุ เกลา้ เจา้ อยหู่ วั พระบรมราชชนกทรงพระราชดำ� รริ เิ รม่ิ ไว้ สมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอเจา้ ฟ้าเพชรรัตนราชสดุ า สริ โิ สภาพัณณวดี ไดท้ รงสืบสานต่อพระราชกรณียกจิ น้นั ให้จ�ำเริญวัฒนายงิ่ ๆ ข้ึนและไดท้ รงบำ� เพญ็ พระราชกรณยี กจิ อน่ื ๆ อกี เปน็ อเนกประการ เปน็ คณุ ประโยชนอ์ ยา่ งมน่ั คงแกป่ ระเทศชาติพระพุทธศาสนา และสถาบันพระมหากษัตริย์มาจนถึงปัจจุบันน้ี ซ่ึงไม่อาจจะพรรณนาได้หมด จึงนับได้ว่าทรงเปน็ พระบรมวงศ์ท่ีพสกนกิ รชาวไทยทุกหมูเ่ หลา่ เทดิ ทูนไวเ้ หนอื เกล้าเหนอื กระหม่อมพระองค์หน่ึง สำ� หรบั ในสว่ นของวดั พระปฐมเจดยี ์ พระอารามหลวง ซ่งึ พระบาทสมเด็จพระมงกฎุ เกลา้ เจ้าอยหู่ ัวรชั กาลที่ ๖ พระบรมราชชนกนาถ ไดท้ รงมพี ระราชศรทั ธา โปรดเกลา้ โปรดกระหมอ่ มใหป้ ฏสิ งั ขรณอ์ งคพ์ ระปฐมเจดีย์ พระวหิ ารตา่ ง ๆ และกฏุ ิสงฆ์ สืบทอดพระบรมราชปณธิ านของพระบาทสมเดจ็ พระจอมเกล้าเจ้าอย่หู ัวรัชกาลที่ ๔ จนแล้วเสร็จ โปรดเกลา้ โปรดกระหมอ่ มอัญเชญิ พระร่วงโรจนฤทธฯ์ิ พระพุทธปฏิมาประทบั ยนืองคใ์ หญ่ ไปประดษิ ฐานไวท้ วี่ หิ ารดา้ นทศิ เหนอื องคพ์ ระปฐมเจดยี ์ และมพี ระราชพนิ ยั กรรมใหอ้ ญั เชญิ พระบรมราชสรรี างคารสว่ นหนึ่งไปบรรจปุ ระดษิ ฐานไว้ท่ีฐานบวั องคพ์ ระรว่ งโรจนฤทธิฯ์ สมเด็จพระเจ้าภคินเี ธอฯ ได้ทรงเป็นผแู้ ทนพระองค์เสดจ็ ไปถวายผา้ พระกฐนิ พระราชทานท่ีวัดพระปฐมเจดียถ์ ึง ๘ ครั้ง นอกจากน้ี ยงั ได้เสดจ็ ไปทรงประกอบพธิ บี รรจพุ ระองั คารพระนางเจา้ สวุ ทั นา พระวรราชเทวี ผเู้ ปน็ พระชนนี ณ วหิ ารพระรว่ งโรจนฤทธิ์ฯ ทรงบ�ำเพ็ญกุศลทักษิณานุปทานกิจอุทิศถวายแด่พระบรมราชชนกนาถและพระชนนี และทรงบ�ำเพ็ญกุศลเนื่องในวันมาฆบชู าทีอ่ งค์พระปฐมเจดียอ์ กี หลายคราว บัดน้ี สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี เสด็จสู่สวรรคาลัยแล้วสมเด็จบรมบพิตรพระราชสมภารพระองค์ สมเด็จพระปรมินทรธรรมิกมหาราชาธิราชเจ้า ผู้ทรงพระคุณอันประเสริฐ ได้ทรงพระอนุสรณ์ถึงพระกรณียกิจอันก่อให้เกิดเป็นคุณูปการ และพระเกียรติคุณอันยิ่งใหญ่ 154

ภาคท่ี ๓ พระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ และการบ�ำเพ็ญกุศลถวายพระศพไพศาลดงั กลา่ วมาแลว้ นน้ั จงึ ไดท้ รงพระกรณุ าโปรดเกลา้ โปรดกระหมอ่ ม บำ� เพญ็ พระราชกศุ ลพระราชทานให้สมพระเกียรติยศอันสูงสุดเต็มพระอิสริยยศ ตั้งแต่การประดิษฐานพระศพไว้ในพระท่ีน่ังดุสิตมหาปราสาทการประกาศไวท้ กุ ข์ในราชสำ� นกั นานถงึ ๑๐๐ วนั การจดั งานออกพระเมรุ ตามพระอสิ ริยยศ และการจดั งานพิธีบ�ำเพ็ญพระราชกุศลทักษิณานุปทานกิจ เป็นปัจโจปการกิจ พระราชทานอุทิศถวายให้สมพระเกียรติยศอนั สูงสดุ เปน็ ล�ำดับสบื เนอื่ งตอ่ กัน การที่สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ผู้ทรงมีคุณูปการยิ่งแก่สถาบันชาติ สถาบันพระพุทธศาสนา และสถาบันพระมหากษัตริย์ ปรากฏพระเกียรติคุณอันย่ิงใหญ่ไพศาลไปทัว่ ทกุ ทิศานุทศิ จะเปน็ ทเ่ี คารพนบั ถือของคนท่ัวไปสกั ปานใดกต็ าม แต่อัตภาพรา่ งกาย รูปสังขารก็จะต้องตกอยูใ่ นลกั ษณะ อนิจจัง คอื ไม่เทยี่ ง ในข้อนี้ สมด้วยพระบาลีธรรมภาษติ ซง่ึ ได้อัญเชิญมาตั้งไวเ้ ปน็ อเุ ทศบทเบอ้ื งตน้ นนั้ ว่า อนจิ จฺ า วต สงฺขารา อปุ ปฺ าทวยธมมฺ โิ น อุปฺปชฺชติ ฺวา นริ ชุ ฌฺ นตฺ ิ เตสํ วูปสโม สุโขฯ แปลความวา่ สงั ขารท้ังหลายไม่เท่ียงหนอ มคี วามเกิดขน้ึ และเสื่อมไปเปน็ ธรรมดา เกดิ ขน้ึ แล้วยอ่ มดับไป การเข้าไปสงบระงับสังขารทั้งหลายเหล่าน้ันเสียได้ เป็นสุข ดังน้ี ตามนัยพระบาลี ธรรมภาษิตนี้เป็นเครื่องช้ีให้พุทธบริษัททั้งฝ่ายบรรพชิตและฝ่ายคฤหัสถ์ ได้ทราบชัดถึงสัจธรรมความเป็นจริงท่ีปรากฏอยู่ในสงั ขารรา่ งกายตน ค�ำว่า “สงั ขาร” แปลวา่ ส่ิงทถ่ี ูกปจั จัยปรงุ แต่ง หมายถงึ สังขารร่างกาย รูปร่าง ของบรรดาเราทา่ นท้ังหลาย คือ กายและใจนั่นเองเรียกว่า สังขาร สังขารตามท่ีกล่าวมาแล้วน้ันเป็นสภาพไม่เที่ยง มีความเปล่ียนแปลงไปตามเหตุตามปัจจัย ด้วยวิโรธิปัจจัย คือความเย็น ความร้อน อันเป็นส่ิงท่ีเราสัมผัสได้รู้สึกได้เชน่ มีความรู้สึกวา่ เย็นบ้าง ร้อนบา้ ง หนาวบ้าง อบอุ่นบ้าง เรียกว่า วิโรธิปัจจัย ทีก่ ระท�ำสังขารร่างกายให้เปลี่ยนแปลง ที่สดุ ก็สลายไป เรยี กวา่ ตาย สังขารทว่ี ่าไม่เที่ยงก็เพราะเปน็ อนิจจงั ตามธรรมภาษิตท่ีเรียกว่าอนิจจา แปลว่า ไม่เท่ียง เพราะมีการเปล่ียนแปลงเช่นเกิดขึ้นแล้วดับไปเป็นธรรมดา เกิดข้ึนแล้วก็ดับไปหมายความว่า คนเราเกิดมาแล้วต้องตาย เราจะพิจารณาอนิจจาในร่างกายของเราน้ีก็ให้พิจารณาในขณะทงั้ ๓ คือ อุปปาทะ แปลว่า เกดิ ขนึ้ ฐติ ิ แปลว่า ตัง้ อยู่ ภงั คะ แปลวา่ ดบั ไป อปุ ปาทะ เกิดขึน้ คอื การเกิด ฐติ ิตั้งอยู่ ได้แก่ การแก่ และการเจ็บ ภงั คะ ดับไป คอื การตาย รวมความวา่ สังขารมสี ภาพเป็นไปอยู่ ๓ อย่าง คือเกดิ ขน้ึ ตงั้ อยู่ ดับไป หรอื การเกดิ การแก่ การเจบ็ การตาย น่นั เอง การพิจารณาสงั ขารให้เปน็ อนิจจัง คอื ไมเ่ ท่ยี งน้นั พิจารณาให้เหน็ วา่ สงั ขารของเราเปน็ ของดี ไมใ่ ช่ไมด่ ี การพิจารณาสังขารใหเ้ ป็นของดีเรยี กว่า ใช้สังขารเปน็ พจิ ารณาสังขารเป็น ของดมี ีอยู่ท่ีสังขาร ทา่ นใช้ค�ำว่า เทวทูต เทวทูตมอี ยู่ที่สงั ขาร ดังนัน้ สังขารจึงเป็นของดี คำ� วา่ เทวทูตนน้ั กแ็ ปลได้หลายนัย แต่ขอแปลไว้ท่ีนี้ ๓ ประการ คือ ๑. เทวทตู แปลว่า ทตู ของเทวดา ๒. เทวทูต แปลวา่ สิ่งที่เทวดาเนรมิตขึ้น ๓. เทวทตู แปลวา่ สิง่ ทปี่ ระเสริฐ155

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ประการท่ี ๑ เทวทตู ทแ่ี ปลวา่ ทตู ของเทวดานนั้ มคี วามเปน็ มาวา่ สมยั หนงึ่ มปี ญั หาเกดิ ขนึ้ ในสมาคมของมนษุ ยว์ า่ อะไรเปน็ มงคล ไดเ้ กดิ ขอ้ ถกเถยี งกนั ใหญโ่ ตไปจนถงึ เทวดา ถงึ พระพรหม เทวดาทงั้ หลายจงึ เขา้ ไปเฝา้ พระอนิ ทร์ ใหพ้ ระอนิ ทรต์ ดั สนิ วา่ อะไรเปน็ มงคลแน่ เพราะบางพวกบอกวา่ รปู ทเ่ี หน็ ดว้ ยตาเปน็ มงคล บางพวกบอกวา่ เสยี งทไี่ ดย้ นิ เป็นมงคล บางพวกบอกว่าส่งิ ท่ีรู้ด้วยใจเปน็ มงคล ตกลงกันไมไ่ ด้กเ็ กิดทะเลาะกันขน้ึพระอนิ ทรก์ ต็ ดั สนิ ไมไ่ ดว้ า่ อะไรเปน็ มงคล จงึ ถามเหลา่ เทพยดาวา่ ขณะนพ้ี ระพทุ ธเจา้ ประทบั อยทู่ ไี่ หน เทวดากราบทลู วา่ อยใู่ นสวนเชตวนั เมอื งสาวตั ถี พระอนิ ทรก์ ม็ บี ญั ชาใหเ้ ทวดาผฉู้ ลาดตนหนงึ่ ไปทลู ถามพระพทุ ธเจา้ว่าอะไรเป็นมงคล? เทวดาตนนั้นก็เข้าไปกราบทูลถามพระพุทธเจ้าว่าอะไรเป็นมงคล พระพุทธเจ้าจึงตรัสว่าอเสวนา จ พาลานํ ปณฑฺ ติ านญจฺ เสวนา ปชู า จ ปชู นยี านํ เอตมมฺ งคฺ ลมตุ ตฺ มํ แปลความวา่ การไมค่ บคนพาล ๑การคบบณั ฑิต ๑ การบชู าบุคคลท่ีควรบูชา ๑ น้ี เปน็ มงคลสงู สดุ ฯ และพระพทุ ธองค์ยังไดต้ รสั มงคลขอ้ อ่นื ๆอีก รวมแลว้ มี ๓๘ มงคล แก่เทวดาและมนุษย์ทั้งหลาย ดังน้ัน มงคล ๓๘ ประการจงึ มสี ืบต่อมาจนถงึ บดั นี้เรือ่ งนีเ้ ปน็ สว่ นหน่งึ ในความหมายของคำ� ว่า เทวทูต ทแ่ี ปลว่า ทตู ของเทวดา ประการท่ี ๒ เทวทูต แปลวา่ ส่ิงที่เทวดาเนรมติ ขน้ึ สมยั หนงึ่ เจ้าชายสิทธัตถะ เสดจ็ ประพาสอทุ ยานเทวดาเนรมติ คนเกดิ คนแก่ คนเจบ็ คนตาย และสมณะ ให้เจ้าชายสทิ ธัตถะได้ทอดพระเนตรเหน็ เจ้าชายสิทธัตถะไดท้ รงน้อมเขา้ มาในพระองค์เอง และทรงเหน็ ว่า เราก็เกิด แก่ เจ็บ ตาย อยา่ งนี้ จงึ พิจารณาเห็นวา่สมณะเป็นทางที่สามารถจะหลุดพ้นจากการเกิด การแก่ การเจ็บ การตายได้ พระองค์จึงเสด็จออกผนวชแสวงหาโมกขธรรม จนไดต้ รสั รู้เปน็ พระพทุ ธเจ้า เพราะอาศัยเทวทูตทเ่ี ทวดาเนรมิตขนึ้ จึงเปน็ ของดี ประการที่ ๓ เทวทูต แปลวา่ สิ่งทีป่ ระเสรฐิ คอื เกิด แก่ เจ็บ ตาย มอี ยใู่ นตัวเราทุกคนเป็นของดีเราตอ้ งพจิ ารณาใหเ้ หน็ วา่ เกิด แก่ เจบ็ ตาย เปน็ ของดี พิจารณาความเกดิ เปน็ ของดวี ่า เราได้เกดิ มาดี เกิดมาแลว้ ไดส้ รา้ งความดี เกิดมาแล้วไดเ้ ป็นคนดี ไดส้ รา้ งความดีให้กบั ตัวเองและสงั คม นเี้ รยี กวา่ พิจารณาความเกดิ ว่าเปน็ ของดี สว่ นการพิจารณาความแก่เป็นของดนี น้ั ควรพจิ ารณาวา่ เราไดอ้ ยู่มาจนแก่ ได้รับร้สู ง่ิ ต่าง ๆมากมาย เพราะอาศัยความแก่ เราจึงไดส้ ร้างความดีมากมาย เราได้รู้ ได้เหน็ ได้ยิน ไดเ้ ขา้ ใจสง่ิ ต่าง ๆ เพราะความแกข่ องเรานเี้ อง ดงั นน้ั ความแกจ่ งึ เปน็ สงิ่ ทด่ี ี การพจิ ารณาความเจบ็ เปน็ ของดคี วรพจิ ารณาวา่ ความเจบ็เปน็ ของดี เราร้ตู วั เองวา่ คนเราเกดิ มาตอ้ งมีโรคภยั ไขเ้ จบ็ ตดิ ตัวมาด้วย เมอื่ ความเจ็บเกดิ ขึ้นแลว้ เราจะไดไ้ ม่ประมาท ความเจบ็ เกดิ ขึน้ ท�ำใหเ้ ราไดพ้ ิจารณาเหน็ ความเจบ็ เป็นทุกข์ เมอ่ื เราเจ็บแล้ว เราต้องรีบทำ� ความดีไว้ให้มาก เพราะ ถ้าเราเจ็บแล้วรักษาจนถึงท่ีสุดยังไม่หายก็จะเข้าถึงความตาย ดังน้ัน เราอย่าประมาทเลยเร่งท�ำความดีเขา้ ไว้ การพิจารณาความตายเป็นของดคี วรพจิ ารณาว่า ความตายดี เพราะร่างกายของเราเมอื่แกแ่ ลว้ ก็ผพุ งั ช�ำรุดไปตามกาลเวลา ซอ่ มแซมเยยี วยาไมไ่ ด้แล้ว ตายแล้ว ได้ไปเกดิ ในภพใหม่ ไดอ้ ตั ภาพใหม่คอื ได้เกดิ มาใหม่ ไดร้ า่ งกายใหม่ ได้สมบัติใหม่ จึงเป็นเรอื่ งดี แลว้ กพ็ จิ ารณาความเกดิ วา่ เป็นของดีไดอ้ กี ต่อไป เทวทตู จงึ เปน็ สงิ่ ทป่ี ระเสรฐิ ขอใหท้ า่ นสาธชุ นทงั้ หลายไดน้ ำ� ไปพจิ ารณา และปฏบิ ตั อิ ยใู่ นชวี ติ ประจำ�วนั เนอื งนิจ กจ็ ะได้ชอื่ ว่า รูธ้ รรม เหน็ ธรรม ตามความเป็นจรงิ ความเกดิ ความแก่ ความเจบ็ และความตายทเ่ี ปน็ เทวทตู นน้ั กป็ รากฏอยใู่ นพระบาลที ยี่ กขนึ้ เปน็ อเุ ทศบทเบอื้ งตน้ นน้ั วา่ “อนจิ จฺ า วต สงขฺ ารา อปุ ปฺ ชชฺ ติ วฺ านิรชุ ฌฺ นฺต”ิ แปลความวา่ สังขารทงั้ หลายไม่เท่ียงหนอ มคี วามเกดิ ขึ้นและเสื่อมไปเปน็ ธรรมดา เกิดขน้ึ แลว้ยอ่ มดบั ไป พระพุทธองคต์ รัสต่อไปวา่ เตสํ วปู สโม สโุ ข การเขา้ ไปสงบระงับสังขารท้ังหลายเหลา่ นัน้ เสยี ได้เปน็ สุข สังขารท่ีท�ำให้เกิดทกุ ข์นนั้ กล่าวถึงสังขาร ๒ อยา่ ง คือ กายสังขาร ๑ จติ ตสังขาร ๑ กายสงั ขารทม่ี ีความเกดิ แก่ เจบ็ ตาย เป็นทกุ ข์ การเข้าไประงบั กายสงั ขารให้เหน็ วา่ กายสงั ขาร มเี กดิ มีแก่ มีเจบ็ มตี าย 156

ภาคที่ ๓ พระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ และการบ�ำเพ็ญกุศลถวายพระศพแลว้ ไมย่ ดึ ตดิ เรยี กวา่ เขา้ ไประงบั เปน็ สขุ สว่ นการเขา้ ไประงบั จติ ตสงั ขารได้ กเ็ ปน็ สขุ เชน่ เดยี วกนั จติ ตสงั ขารเปน็ นามธรรม กิเลส คือ ความเร่ารอ้ น ท�ำให้เกิดความทกุ ข์ตา่ ง ๆ เกดิ อยกู่ ับจติ ตสังขาร กเิ ลสมีมาก โดยยอ่มี ๑๐ อย่าง คอื โลภะ ความโลภ โทสะ ความโกรธ โมหะ ความหลง มานะ ความถอื ตัว ทฏิ ฐิ ความเหน็ ผิดวจิ ิกิจฉา ความสงสัย ถีนะ ความหดหู่ อุทธจั จะ ความฟงุ้ ซ่าน อหริ กิ ะ ความไม่ละอายต่อทุจรติ อโนตตปั ปะความไมก่ ลวั ตอ่ ทจุ รติ กเิ ลสโดยพสิ ดารมี ๑,๕๐๐ อยา่ ง อยา่ งนอ้ ยทส่ี ดุ เฉพาะกเิ ลสทสี่ �ำคญั คอื โลภ โกรธ หลงความโลภ เกดิ ขนึ้ กอ็ ยากได้ ทำ� ใหเ้ กดิ ทกุ ข์ ความโกรธเกดิ ขนึ้ ประทษุ รา้ ยผอู้ น่ื ทำ� ใหเ้ กดิ ทกุ ข์ ความหลงเกดิ ขน้ึคอื หลงใหลในสง่ิ ทต่ี นเองเขา้ ไปยดึ ติด ทำ� ใหเ้ กดิ ความทุกขไ์ ดเ้ ชน่ เดียวกนั ดังน้นั การเข้าไประงบั ความโลภ ความโกรธ และความหลงเสียได้ เปน็ สขุ จงึ ขอใหพ้ ุทธศาสนกิ ชนทั้งหลาย จงเข้าไประงับกายสงั ขาร และเข้าไประงบั จิตตสังขารเสยี ใหไ้ ด้ ก็จะเกิดผลเปน็ ความสุขตลอดกาลสมดงั ธรรมภาษติ ทีไ่ ด้อญั เชญิ ยกขนึ้ มาเป็นเทศนาบรรหาร ณ บทเบอ้ื งตน้ ว่า อจิจฺจา วต สงขฺ ารา อปุ ฺปาทวยธมมฺ โิ น อปุ ปฺ ชฺชิตฺวา นริ ชุ ฺฌนตฺ ิ เตสํ วปู สโม สโุ ขฯ ความว่า สังขารทั้งหลายไม่เที่ยงหนอ มีความเกิดขึ้นและเส่ือมไป เป็นธรรมดา เกิดขึ้นแล้วย่อมดับไป การเขา้ ไปสงบระงบั สังขารทัง้ หลายเหลา่ น้นั เสียได้ เปน็ สขุ ดังน้ี เทศนาปริโยสาเน ในกาลอันเป็นท่ีสุดแห่งการรับพระราชทานถวายวิสัชนาพระธรรมเทศนาในอนิจจสังยุตตกถา ขอพระราชกุศลทักษิณานุปทานปัจโจปการกิจ อันสมเด็จบรมบพิตร พระราชสมภารพระองค์ ผทู้ รงพระคณุ อนั ประเสรฐิ ทรงบำ� เพญ็ ใหเ้ ปน็ ไป ณ บดั นี้ จงสำ� เรจ็ เพอื่ เปน็ พระราชพลธี รรมบรรณาการสักการะบูชาพระคุณของสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ให้ภิญโญภาพมีความสมบูรณ์มาก ๆ ยิ่งขึ้นในคติวิสัยสัมปรายภพนั้น สมดังพระราชประสงค์ทุกประการ และขอพระราชกศุ ลผลมหาบญุ น้ี จงอภิบาลสมเดจ็ บรมบพติ รพระราชสมภารพระองค์ ผ้ทู รงพระคุณอนั ประเสริฐ ใหท้ รงมีพระชนมพรรษายิ่งยนื นาน เสดจ็ สถติ ส�ำราญในสริ ิราชสมบัติ ไพโรจนช์ ัชวาลด้วยพระบรมเดชานุภาพ มพี ระราชบรรณาการเป็นอนันตลาภ ท่วั ทุกทศิ านทุ ิศ มีพระราชประสงค์ใดจงสัมฤทธส์ิ �ำเร็จทุกประการ รับพระราชทานถวายวิสัชนาพระธรรมเทศนา ในอนจิ จสังยตุ ตกถา ฉลองพระเดชพระคณุ ประดับพระปัญญาบารมี ยตุ ดิ ว้ ยเวลาเพยี งเทา่ น้ี เอวํ ก็มีดว้ ยประการฉะนี้ ขอถวายพระพร157

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ณ วันพฤหัสบดี ที่ ๑๑ สิงหาคม พุทธศักราช ๒๕๕๔ เจ้าพนักงานเตรียมการต้ังแต่งและตรวจแต่งเครื่องประกอบพระราชพิธีภายในพระท่ีน่ังดุสิตมหาปราสาท และบรเิ วณพระลานพระท่นี ั่งดสุ ิตมหาปราสาทไวพ้ ร้อมเหมอื นเช่นการพระราชพิธที รงบ�ำเพญ็พระราชกุศลสัตตมวาร วนั ทสี่ อง บริเวณพระลานพระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท หอนิเพทพิทยา ช้ัน ๒ ตัง้ อาสน์สงฆ์ส�ำหรับพระสงฆ์ ๘๖ รปู ที่จะสดับปกรณ์เทา่ พระชนั ษาสมเด็จพระเจ้าภคินเี ธอ เจ้าฟา้เพชรรตั นราชสุดา สริ ิโสภาพัณณวดี รับพระราชทานฉันเพล โดยจดั เปน็ โต๊ะ ๆ ละ ๑๐ รปู ปะร�ำพระสงฆ์ ต้ังท่ีพระลานพระท่ีน่ังดุสิตมหาปราสาทระหว่างมุขด้านทิศเหนือและทิศตะวันตก ภายในปะร�ำต้ังอาสน์สงฆ์ ๘๖ ท่ี ด้านตะวนั ออก ตงั้ เกา้ อ้สี �ำหรับผูท้ ท่ี รงพระกรณุ าโปรดเกล้าโปรดกระหมอ่ มให้ปฏิบตั แิ ทนพระองค์ทอดผ้าไตรสดับปกรณ์ ต้ังเสาบัวกลุ่มรองรับพระภูษาโยงซ่ึงเชื่อมจากพระภูษาโยงที่พานพระมหากฐินหน้าพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพบนพระท่ีน่ังดุสิตมหาปราสาท ตั้งโต๊ะยาวปูผ้าขาวส�ำหรับทอดผ้าไตรสดับปกรณ์ มมุ ปะรำ� ดา้ นเหนอื ตง้ั โตะ๊ วางผา้ ไตรพรอ้ มใบปวารณา จำ� นวน ๗๔ ส�ำรับ พระสงฆ์ ๘๖ รูป ทีจ่ ะสดับปกรณเ์ ทา่ พระชันษาสมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจ้าฟา้ เพชรรตั นราชสุดาสริ โิ สภาพณั ณวดี มี พระธรรมวราจารย์ วดั บวรนเิ วศวหิ าร พระเทพสทิ ธโิ มลี วดั บวรนเิ วศวหิ าร พระเทพสารเวทีวดั บวรนิเวศวหิ าร พระเทพกติ ติโมลี วัดเบญจมบพิตรดุสติ วนาราม พระเทพโสภณ วดั ราชบรุ ณะ พระเทพวราลงั การ วดั พระศรมี หาธาตุ พระเทพวสิ ทุ ธิเมธี วัดเทพธดิ าราม พระเทพญาณวศิ ษิ ฏ์ วัดปทมุ วนาราม พระราชธรรมสนุ ทร วดั พระเชตพุ นวมิ ลมงั คลาราม พระราชนนั ทมนุ ี วดั ละหาร จงั หวดั นนทบรุ ี พระราชพพิ ฒั นาทรวัดปทุมวนาราม พระราชพศิ าลมุนี วัดมกุฏกษตั รยิ าราม พระราชรัตนมงคล วดั บวรนเิ วศวิหาร พระราชธรรมวาที วัดประยรุ วงศาวาส พระราชเมธากรกวี วดั เสนาสนาราม จงั หวัดพระนครศรอี ยธุ ยา พระราชวราภรณ์วัดราชประดิษฐ์สถติ มหาสีมาราม พระราชวิสทุ ธมิ งคล วัดดอนเมอื ง พระราชวสิ ุทธิญาณ วัดบวรนิเวศวิหารพระราชเวที วดั พระเชตพุ นวมิ ลมังคลาราม พระราชสุตาภรณ์ วดั ปากน�้ำ พระราชรตั นสธุ ี วัดชนะสงครามพระราชสุมนต์มุนี วัดบวรนิเวศวิหาร พระราชมุนี วัดเทพศิรินทราวาส พระราชปริยัติสุนทร วัดเทพลีลาพระราชดลิ ก วัดอาวธุ วกิ สติ าราม พระราชสทุ ธโิ มลี วัดธรรมกิ าราม จงั หวัดประจวบครี ีขันธ์ พระราชวรมุนีวัดสังเวชวิศยาราม พระราชสิทธินายก วัดเนินพระ จังหวัดระยอง พระราชพัฒนโสภณ วัดทุ่งเศรษฐีพระอดุ รคณารกั ษ์ วดั พระเชตพุ นวมิ ลมงั คลาราม พระอดุ มสารโสภณ วดั โบสถ์ จงั หวดั ปทมุ ธานี พระศรปี ทมุ เมธีวัดเขียนเขต จังหวัดปทุมธานี พระปริยัติเวที วัดสุทัศนเทพวราราม พระเมธีวราลังการ วัดทองนพคุณพระศรสี ธุ รรมโมลี วดั โมลโี ลกยาราม พระปรยิ ตั กิ วี วดั ปากนำ�้ พระศรธี วชั เมธี วดั ราชบรุ ณะ พระสธุ ธี รรมานวุ ตั รวัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม พระเมธีปริยัตโยดม วัดสร้อยทอง จังหวัดนนทบุรี พระสุธีรัตนาภรณ์วดั สุทศั นเทพวราราม พระศรีศาสนวงศ์ วดั หงสร์ ตั นาราม พระเมธสี ตุ าภรณ์ วดั ครี วี นั ต์ จังหวัดนครราชสมี าพระเมธีวรญาณ วัดมหาธาตุยุวราชรังสฤษฎ์ิ พระสุธีปริยัติธาดา วัดชนะสงคราม พระเมธีวราภรณ์ วัดโมลีโลกยาราม พระวเิ ชยี รโมลี วดั หนงั พระศรีวสิ ทุ ธิกวี วดั บวรนิเวศวิหาร พระศรรี ตั นากร วดั ไตรมติ รวิทยารามพระศรภี ทั ทยิ บดี วดั ชนะสงคราม พระศรสี ธุ รรมมนุ ี วดั พชิ ยญาตกิ าราม พระโสภติ กติ ตธิ าดา วดั เฉลมิ พระเกยี รติจังหวดั นนทบรุ ี พระวิเชียรธรรมคุณาธาร วัดพระเชตุพนวมิ ลมงั คลาราม พระกติ ตวิ งศ์เวที วดั เบญจมบพติ ร 158

ภาคท่ี ๓ พระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ และการบ�ำเพ็ญกุศลถวายพระศพดุสิตวนาราม พระวีรธรรมมุนี วัดไตรมิตรวิทยาราม พระวิสุทธิพงษ์เมธี วัดเศวตฉัตร พระสิรินันทเมธีวดั บพติ รพมิ ขุ พระอมรเมธี วดั ตากฟา้ จงั หวดั นครสวรรค์ พระบวรรงั ษี วดั ระฆงั โฆสติ าราม พระปฎิ กคณุ าภรณ์วัดมงคลทับคล้อ จังหวัดพิจิตร พระเมธีรัตโนดม วัดบึง จังหวัดนครราชสีมา พระปริยัติธรรมธาดาวดั เบญจมบพติ รดุสติ วนาราม พระชินวงศเวที วัดตรที ศเทพ พระกววี รญาณ วัดตรที ศเทพ พระบวรสทุ ธวิ งศ์วดั บวรนเิ วศวหิ าร พระวสิ ทุ ธภิ ทั รธาดา วดั ประยรุ วงศาวาส พระสวุ มิ ลธรรมาภรณ์ วดั มหาธาตยุ วุ ราชรงั สฤษฎิ์พระปริยัติวรากร วัดคฤหบดี พระโสภณธีรคุณ วัดเทพธิดาราม พระภัทรธรรมสุธี วัดบุรณศิริมาตยารามพระโสภณคณาภรณ์ วดั บวรนเิ วศวหิ าร พระสรภาณโกศล วดั ไตรมติ รวทิ ยาราม พระสทุ ธสิ ารเมธี วดั บวรนเิ วศวหิ าร พระนกิ รมมนุ ี วดั ไตรมติ รวทิ ยาราม พระเมธาวนิ ยั รส วดั พระศรมี หาธาตุ พระชลญาณมนุ ี วดั อทุ กเขปสมี าราม จงั หวดั ชลบรุ ี พระพุทธมนต์วราจารย์ วัดสุทัศนเทพวราราม พระอรรถกจิ โกศล วัดพระราม ๙ กาญจนาภเิ ษก พระญาณไตรโลก วดั กษัตราธิราช จังหวัดพระนครศรอี ยุธยา พระสุนทรกิจจาภวิ ัฒน์ วัดคลองเตยในพระวินัยเวที วัดเสนาสนาราม จังหวัดพระนครศรีอยุธยา พระโสภณธรรมวงศ์ วัดอินทรวิหาร พระวินัยสุธีวดั ธาตุทอง พระพศิ าลวหิ ารกจิ วัดหน้าพระเมรุ จงั หวัดพระนครศรีอยุธยา พระโสภติ วริ ยิ าลงั การ วัดสงั เวชวิศยาราม พระสทิ ธพิ ัฒนาทร วดั ทรงธรรม จังหวดั สมทุ รปราการ และพระครูมหานคราภิรักษ์ วดั บรมวงศ์อิศรวราราม จงั หวดั พระนครศรีอยธุ ยา คร้ันใกล้ถึงเวลาเสด็จพระราชด�ำเนิน พระราชวงศ์ คณะองคมนตรี คณะรัฐมนตรี ข้าราชการชน้ั ผใู้ หญ่ ทตู านทุ ตู และผมู้ าเฝา้ ทลู ละอองพระบาทรอรบั เสดจ็ ณ พระทน่ี ง่ั ดสุ ติ มหาปราสาท ปะร�ำทพี่ ระลานพระทน่ี งั่ ดสุ ิตมหาปราสาทดา้ นทิศเหนอื และด้านทิศตะวันออกเฉยี งใต้ ตามตำ� แหนง่ เฝ้าฯ เวลา ๑๐ นาฬกิ า ๑๕ นาที เจ้าหนา้ ทีก่ รมการศาสนา นมิ นต์พระสงฆ์ ๑๐ รูป ท่สี วดพระพทุ ธมนต์แต่วันก่อนข้ึนนงั่ ยงั อาสนส์ งฆบ์ นพระทนี่ ง่ั ดุสิตมหาปราสาทมุขดา้ นทิศตะวันออกทรงจุดธปู เทียนเคร่อื งราชสักการะพระศพและเคร่ืองทองน้อย ทรงจุดธูปเทยี นเคร่ืองนมสั การพระพุทธรปู ประจ�ำพระชนมวาร เวลา ๑๐ นาฬกิ า ๔๓ นาที พระบาทสมเดจ็ พระปรมินทรมหาภมู พิ ลอดลุ ยเดช ทรงพระกรุณาโปรดเกลา้ โปรดกระหมอ่ มให้ สมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช เจา้ ฟา้ มหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกมุ าร เสดจ็พระราชดำ� เนนิ แทนพระองคไ์ ปในการทรงบำ� เพญ็ พระราชกศุ ลปณั รสมวารพระราชทานพระศพสมเดจ็ พระเจา้ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดี พรอ้ มดว้ ยพระเจา้ วรวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ ศรรี ศั ม์ิ พระวรชายาในสมเดจ็ พระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกมุ าร พระเจ้าหลานเธอ พระองค์เจา้พัชรกิติยาภา และพระเจ้าหลานเธอ พระองค์เจ้าสิริวัณณวรีนารีรัตน์ โดยรถยนต์พระท่ีนั่งจากวังศุโขทัย 159

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ทรงประเคนภตั ตาหาร ถวายสมเด็จพระราชาคณะถึงพระบรมมหาราชวัง รถยนต์พระที่น่ังเทียบที่ประตูกำ� แพงแก้ว พระท่ีนั่งดุสิตมหาปราสาท ข้างพระท่ีน่ังราชกรณั ยสภา กองทหารรกั ษาการณพ์ ระทนี่ ง่ั จกั รมี หาปราสาท ถวายความเคารพ วงขลยุ่ กลองบรรเลงเพลงมหาชัย เสด็จข้ึนทางบันไดมุขกระสันพระท่ีนั่งพิมานรัตยา เสด็จออกพระท่ีนั่งดุสิตมหาปราสาท ไปยังที่ประดษิ ฐานพระโกศทองใหญท่ รงพระศพ ขณะนั้น ชาวพนักงานประโคมสังข์ แตรงอน แตรฝรั่ง ปพี่ าทย์พิธีบรรเลงเพลงชา้ เรอื่ งจนี แส ผมู้ าเฝา้ ทลู ละอองพระบาทภายในพระทน่ี ง่ั ดสุ ติ มหาปราสาทยนื ถวายความเคารพ สมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช เจา้ ฟา้ มหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกมุ าร ทรงจดุ ธปู เทยี นเครอื่ งราชสักการะพระศพและเคร่ืองทองนอ้ ยท่ีหน้าพระโกศทองใหญท่ รงพระศพ สมเดจ็ พระบรมโอรสาธิราช เจา้ ฟา้มหาวชิราลงกรณ สยามมกุฎราชกุมาร ทรงจดุ ธูปเทยี นเคร่ืองนมสั การพระพทุ ธรปู ประจำ� พระชนมวารท่ีหนา้พระแท่นราชบลั ลังกป์ ระดับมุกภายใต้พระนพปฎลมหาเศวตฉตั ร ทรงกราบ ถวายความเคารพพระราชอาสน์ทรงรับการถวายความเคารพของผู้มาเฝ้าทูลละอองพระบาท แล้วประทับพระเก้าอี้ ปี่พาทย์พิธีหยุดบรรเลงผู้มาเฝา้ ทลู ละอองพระบาทนงั่ ทเี่ ดมิ พระสงฆ์ท่สี วดพระพทุ ธมนตแ์ ต่วนั กอ่ น ๑๐ รปู สวดถวายพรพระ เวลา ๑๐ นาฬกิ า ๕๙ นาที สมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช เจา้ ฟา้ มหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกมุ ารเสด็จพระราชด�ำเนินไปทรงประเคนภัตตาหารถวายสมเด็จพระมหารัชมังคลาจารย์ แล้วประทับพระเก้าอ้ีท่ีเจา้ พนกั งานเชญิ ไปทอดทห่ี นา้ อาสนส์ งฆ์ ผมู้ าเฝา้ ทลู ละอองพระบาทเมอื่ ยนื ถวายความเคารพแลว้ จงึ นงั่ สมเดจ็พระบรมโอรสาธริ าช เจา้ ฟา้ มหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกมุ าร ทรงปฏบิ ตั พิ ระสงฆ์ ณ ทน่ี นั้ ทรงพระกรณุ าโปรดเกลา้ โปรดกระหมอ่ มใหพ้ ระราชวงศ์ องคมนตรี และประธานฝา่ ยตลุ าการ ทรงประเคน ประเคน และปฏบิ ตั ิพระสงฆ์ ตามลำ� ดบั ดงั นี้ พลเรอื เอก หมอ่ มเจ้าปสุ าณ สวสั ดิวตั น์ หมอ่ มเจา้ มงคลเฉลมิ ยุคล พลโท หม่อมเจ้าเฉลมิ ศกึ ยคุ ล หมอ่ มเจา้ ทฆิ มั พร ยคุ ล พลอากาศเอก กำ� ธน สนิ ธวานนท์ นายอำ� พล เสนาณรงค์ พลอากาศเอกชลิต พุกผาสขุ นายชชั ชลวร ประธานศาลรฐั ธรรมนญู และนายสบโชค สขุ ารมณ์ ประธานศาลฎกี า ภตั ตาหารสำ� หรับพระสงฆ์ เครอ่ื งคาว มี แกงเทโพหมู ทอดมันกงุ้ ลาบหมู น้�ำพรกิ ออ่ ง ผกั สด ปลาทับทิมทอด ตม้ ยำ� ไก่บ้าน ผัดยอดคะนา้ หมูกรอบ และข้าวสวยหอมมะลิ เครือ่ งหวาน มี องนุ่ สม้ โอขาวน�้ำผง้ึสม้ เช้ง เค้กชาเขียว ทองหยอด ข้าวเหนยี วหนา้ กุง้ และบัวลอยเผือก 160

ภาคท่ี ๓ พระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ และการบ�ำเพ็ญกุศลถวายพระศพภตั ตาหารคาว ภตั ตาหารหวาน ท่หี อนเิ พทพทิ ยา ชน้ั ๒ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมใหส้ มาชกิ ราชสกุล ขา้ ราชบรพิ ารและข้าราชการชั้นผู้ใหญ่ ประเคนภัตตาหารถวายพระสงฆ์ ๘๖ รูป ที่จะสดับปกรณ์เท่าพระชันษาสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจา้ ฟ้าเพชรรตั นราชสดุ า สริ ิโสภาพัณณวดี และปฏิบตั ิพระสงฆอ์ ยู่ ณ ท่นี นั้ ปพ่ี าทยบ์ รรเลงเพลงฉงิ่ พระฉัน (เพล) เมื่อพระสงฆ์ทั้งน้ันรับพระราชทานฉันเสร็จแล้ว เจ้าพนักงานถอนส�ำรับและภาชนะออก สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจา้ ฟา้ มหาวชิราลงกรณ สยามมกุฎราชกมุ าร เสด็จพระราชด�ำเนนิ กลับไปประทับพระเกา้ อี้ ผปู้ ฏบิ ตั พิ ระสงฆก์ ลบั ไปประทบั เกา้ อแี้ ละนง่ั เกา้ อท้ี เ่ี ดมิ ปพ่ี าทยห์ ยดุ บรรเลง เจา้ พนกั งานภษู ามาลาลาดพระภษู าโยงไปยังอาสน์สงฆ์เหมือนเชน่ วนั ก่อนทรงทอดผา้ ไตรพร้อมใบปวารณา ทรงหล่ังทักษิโณทก เวลา ๑๑ นาฬกิ า ๓๑ นาที สมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช เจา้ ฟา้ มหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกมุ ารเสดจ็ พระราชดำ� เนนิ ไปทรงทอดผา้ ไตรพรอ้ มใบปวารณา จำ� นวน ๑๐ สำ� รบั สำ� หรบั พระสงฆท์ ส่ี วดพระพทุ ธมนต์แต่วันก่อนสดับปกรณ์ แล้วประทับพระเก้าอี้ พระสงฆ์ทั้ง ๑๐ รูป สดับปกรณ์ เจ้าพนักงานภูษามาลาพับพระภษู าโยงทัง้ สองสายเข้าทเี่ ดมิ สมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช เจา้ ฟ้ามหาวชิราลงกรณ สยามมกุฎราชกมุ ารทรงหลงั่ ทกั ษโิ ณทก พระสงฆท์ ง้ั ๑๐ รปู ถวายอนโุ มทนา ถวายอดเิ รก เจา้ หนา้ ทก่ี รมการศาสนานมิ นตพ์ ระสงฆ์ลงจากพระทน่ี งั่ ดสุ ติ มหาปราสาททางบนั ไดมขุ ดา้ นทศิ ตะวนั ออก พระสงฆเ์ ดนิ ทางกลบั ขณะนน้ั ชาวพนกั งานประโคมสงั ข์ แตรงอน แตรฝร่ัง ปีพ่ าทยพ์ ิธบี รรเลงเพลงกราวรำ� สองชน้ั 161

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี เวลา ๑๑ นาฬกิ า ๔๔ นาที เจา้ หน้าท่ีกรมการศาสนานิมนต์พระสงฆ์ ๘๖ รูป ทจี่ ะสดบั ปกรณเ์ ท่าพระชนั ษาสมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดี ขน้ึ นงั่ ยงั อาสนส์ งฆบ์ นพระทนี่ ง่ั ดสุ ติมหาปราสาทมขุ ดา้ นทศิ ตะวนั ออก ๑๒ รปู และนง่ั ยงั อาสนส์ งฆใ์ นปะรำ� พระสงฆ์ ๗๔ รปู เมอ่ื พรอ้ มแลว้ ปพ่ี าทยพ์ ธิ ีหยุดบรรเลง พระสงฆ์ท้ังน้ันสวดมาติกา จบแล้ว เจ้าพนักงานภูษามาลาบนพระท่ีน่ังดุสิตมหาปราสาทและภายในปะรำ� พระสงฆล์ าดพระภษู าโยงเหมอื นเชน่ ครง้ั กอ่ น สมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช เจา้ ฟา้ มหาวชริ าลงกรณสยามมกุฎราชกมุ าร เสดจ็ พระราชด�ำเนินไปทรงทอดผา้ ไตรพรอ้ มใบปวารณา จำ� นวน ๑๒ ส�ำรับ ท่ีอาสน์สงฆ์แลว้ ประทบั พระเกา้ อี้ ที่ปะร�ำพระสงฆ์ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้ หม่อมเจ้ามงคลเฉลิม ยุคล พลโทหม่อมเจ้าเฉลิมศึก ยุคล และหม่อมเจ้าทิฆัมพร ยุคล ทรงทอดผ้าไตรพร้อมใบปวารณาส�ำหรับพระสงฆ์ทั้ง ๗๔ รปู สดับปกรณ์ พระสงฆ์ทั้งนั้นสดับปกรณ์ จบแล้วเจ้าพนักงานภูษามาลาพับพระภูษาโยงบนพระที่นั่งดุสิตมหาปราสาทและภายในปะร�ำพระสงฆ์เข้าที่เดิม สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชริ าลงกรณ สยามมกุฎราชกุมาร ทรงหลงั่ ทักษโิ ณทก พระสงฆ์ท้ังนั้นถวายอนโุ มทนา ถวายอดเิ รก เจา้ หน้าทก่ี รมการศาสนานมิ นต์พระสงฆ์ ๘๖ รูป ท่ีมาสดับปกรณ์เท่าพระชันษาสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพณั ณวดี เดินทางกลบั ขณะนนั้ ชาวพนกั งานประโคมสงั ข์ แตรงอน แตรฝรง่ั ปพี่ าทยพ์ ธิ บี รรเลงเพลงกราวรำ�ชั้นเดยี ว จากน้ัน เจ้าหน้าท่ีกรมการศาสนานิมนต์พระพิธีธรรมที่จะสวดพระอภิธรรมในเวลากลางวันจนถึงเวลา ๑๘ นาฬิกา ท้ัง ๘ รูป ข้ึนนงั่ บนแทน่ พระพธิ ธี รรมมุขด้านทศิ เหนือทงั้ ๒ แทน่ พรอ้ มกัน ปพี่ าทย์พิธยี ุติการบรรเลง ทรงจุดธปู เทียนเคร่ืองนมัสการกระบะมุกที่หน้าแทน่ พระพธิ ธี รรม 162

ภาคที่ ๓ พระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ และการบ�ำเพ็ญกุศลถวายพระศพ เวลา ๑๑ นาฬกิ า ๕๙ นาที สมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช เจา้ ฟา้ มหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกมุ ารเสดจ็ พระราชดำ� เนนิ ไปทรงกราบพระพทุ ธรปู ประจำ� พระชนมวารทห่ี นา้ พระแทน่ ราชบลั ลงั กป์ ระดบั มกุ ภายใต้พระนพปฎลมหาเศวตฉัตร ทรงกราบพระศพท่หี น้าพระโกศทองใหญท่ รงพระศพ ถวายความเคารพพระราชอาสน์ ทรงรบั การถวายความเคารพของผมู้ าเฝา้ ทลู ละอองพระบาท เสดจ็ พระราชดำ� เนนิ ไปยงั แทน่ พระพธิ ธี รรมทรงจุดธูปเทียนเครื่องนมัสการกระบะมุกท่ีหน้าแท่นพระพิธีธรรมฝั่งตะวันออก และฝั่งตะวันตก ทรงคมพระพิธีธรรมสวดพระอภิธรรม ขณะนั้นผู้มาเฝ้าทูลละอองพระบาทท่ียืนถวายความเคารพอยู่ ณ ท่ีน้ันถวายความเคารพ รอจนเสด็จออกจากพระทน่ี งั่ ดสุ ติ มหาปราสาทแล้วจึงนั่งลง สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิราลงกรณ สยามมกุฎราชกุมาร เสด็จลงจากพระท่ีน่ังดุสิตมหาปราสาททางบันไดด้านตะวันตกของมุขด้านทิศเหนือ พร้อมด้วยพระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าศรรี ศั มิ์ พระวรชายาในสมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช เจา้ ฟา้ มหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกมุ าร พระเจา้ หลานเธอ พระองคเ์ จ้าพัชรกติ ยิ าภา และพระเจา้ หลานเธอ พระองคเ์ จ้าสิรวิ ณั ณวรนี ารรี ตั น์ เสดจ็ พระราชดำ� เนินผา่ นแถวทหารกองเกยี รตยิ ศพระศพ และแถวผมู้ าเฝา้ ทลู ละอองพระบาททพี่ ระลานพระทนี่ งั่ ดสุ ติ มหาปราสาทหนา้ ปะรำ� และศาลาทมิ คด ไปประทบั รถยนตพ์ ระทน่ี งั่ ทป่ี ระตกู �ำแพงแกว้ กองทหารรกั ษาการณพ์ ระทน่ี ง่ั จกั รีมหาปราสาท ถวายความเคารพ วงขล่ยุ กลองบรรเลงเพลงมหาชัย เสดจ็ พระราชด�ำเนนิ กลบั ผเู้ ฝ้าทูลละอองพระบาททั้งนัน้ ถวายความเคารพ เปน็ เสรจ็ การพระราชพิธที รงบำ� เพญ็ พระราชกุศลปณั รสมวาร เสดจ็ พระราชดำ� เนนิ กลับ 163

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี สมเด็จพระเทพรัตนราชสดุ า เจา้ ฟ้ามหาจกั รสี ริ นิ ธร สยามบรมราชกุมารี ทรงศีล ในการพระราชพธิ ีทรงบำ� เพญ็ พระราชกุศลปญั ญาสมวาร พระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลปัญญาสมวาร เมื่อสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจา้ ฟ้าเพชรรัตนราชสดุ า สิริโสภาพณั ณวดี ส้ินพระชนมค์ รบ ๕๐ วนัพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้ก�ำหนดการพระราชพิธีทรงบำ� เพ็ญพระราชกุศลปัญญาสมวาร พระราชทานพระศพเมือ่ วันพธุ ท่ี ๑๔ และวนั พฤหัสบดี ท่ี๑๕ กันยายน พุทธศกั ราช ๒๕๕๔ ณ พระที่นง่ั ดสุ ิตมหาปราสาท ในพระบรมมหาราชวงั โดยทรงพระกรณุ าโปรดเกล้าโปรดกระหมอ่ มให้สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา เจ้าฟา้ มหาจกั รีสริ นิ ธร สยามบรมราชกุมารี เสด็จพระราชดำ� เนินแทนพระองค์ในวันพุธ ท่ี ๑๔ กันยายน พุทธศักราช ๒๕๕๔ และทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้พระเจา้ วรวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จ้าโสมสวลี พระวรราชาทินดั ดามาตุ เสดจ็ แทนพระองค์ในวันพฤหสั บดี ท่ี ๑๕ กันยายน พทุ ธศักราช ๒๕๕๔ ตามหมายก�ำหนดการดงั น้ี 164

ภาคท่ี ๓ พระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ และการบ�ำเพ็ญกุศลถวายพระศพ165

จดหมายเหตุงานพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี 166

ภาคท่ี ๓ พระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ และการบ�ำเพ็ญกุศลถวายพระศพ ณ วันพุธ ที่ ๑๔ กันยายน พุทธศักราช ๒๕๕๔ เจ้าพนักงานเตรียมการต้ังแต่งและตรวจแต่งเครื่องประกอบพระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลปญั ญาสมวารพระราชทานพระศพสมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดี ภายในพระทน่ี ง่ั ดสุ ติ มหาปราสาท และบรเิ วณพระลานพระทน่ี งั่ ดสุ ติ มหาปราสาทไวพ้ รอ้ มเหมอื นเชน่ วนั พระราชพธิ ีทรงบำ� เพญ็ พระราชกศุ ลสตั ตมวาร วันแรก บนพระท่ีน่ังดุสิตมหาปราสาท มุขด้านทิศเหนือ ด้านตะวันออกต้ังอาสน์สงฆ์ส�ำหรับพระสงฆ์สวดพระพุทธมนต์ ๑๘ รูป ด้านตะวนั ตกต้งั เก้าอ้สี �ำหรบั คณะองคมนตรี คณะรัฐมนตรี ขา้ ราชการช้นั ผู้ใหญ่ ทูตานุทตู และผู้มาเฝ้าทูลละอองพระบาทรับเสดจ็ มุขด้านทิศตะวันออก ตงั้ ธรรมาสน์ และตั้งอาสนส์ งฆส์ ำ� หรับพระสงฆ์สวดพระพุทธมนต์ ๑๒ รูป ครั้นใกล้เวลาเสด็จพระราชดำ� เนนิ ถงึ พระราชวงศ์ คณะองคมนตรี คณะรฐั มนตรี ขา้ ราชการช้ันผู้ใหญ่ ทตู านทุ ตู และผู้มาเฝา้ ทลู ละอองพระบาทรอรบั เสด็จบนพระท่ีน่งั ดุสติ มหาปราสาท ศาลาทิมคด ปะร�ำที่พระลานพระทนี่ ง่ั ดุสติ มหาปราสาทด้านทศิ เหนือ และดา้ นทิศตะวันออกเฉียงใต้ตามตำ� แหน่งเฝ้าฯ เวลา ๑๖ นาฬกิ า ๔๕ นาที เจา้ หนา้ ทกี่ รมการศาสนานมิ นตพ์ ระสงฆ์ ๓๐ รปู ทจ่ี ะสวดพระพทุ ธมนต์มี สมเดจ็ พระมหารชั มังคลาจารย์ วดั ปากน�ำ้ สมเดจ็ พระมหามนุ ีวงศ์ วัดราชบพธิ สถิตมหาสมี าราม สมเด็จพระวนั รตั วดั บวรนเิ วศวหิ าร พระพรหมเวที วดั ไตรมติ รวทิ ยาราม พระพรหมวชริ ญาณ วดั ยานนาวา พระพรหมโมลี วดั พชิ ยญาติการาม พระราชปญั ญาโสภณ วดั สระเกศ พระธรรมวโรดม วดั ทนิ กรนมิ ิต จังหวัดนนทบรุ ีพระสาสนโสภณ วัดโสมนสั วหิ าร พระพรหมมุนี วดั ราชบพิธสถติ มหาสมี าราม พระพรหมดิลก วัดสามพระยาพระธรรมกติ ตวิ งศ์ วดั ราชโอรสาราม พระธรรมฐติ ญิ าณ วดั บงึ พระลานชยั จงั หวดั รอ้ ยเอด็ พระธรรมราชานวุ ตั รวัดพระแก้ว จังหวัดเชียงราย พระธรรมเจดีย์ วัดกัลยาณมิตร พระธรรมปัญญาภรณ์ วัดปากนำ�้ พระธรรมวราภรณ์ วดั เครอื วลั ย์ พระธรรมปรยิ ตั เิ วที วดั พระปฐมเจดยี ์ จงั หวดั นครปฐม พระธรรมรตั นดลิ ก วดั สทุ ศั นเทพวราราม พระธรรมโกศาจารย์ วัดประยรุ วงศาวาส พระธรรมไตรโลกาจารย์ วัดราชประดษิ ฐสถติ มหาสมี ารามพระธรรมสิทธินายก วัดสระเกศ พระธรรมดิลก วัดป่าแสงอรุณ จังหวัดขอนแก่น พระธรรมธีรราชมหามุนีวัดระฆังโฆสิตาราม พระธรรมบัณฑิต วัดพระราม ๙ กาญจนาภิเษก พระธรรมปริยัติโมลี วัดบพิตรพิมุขพระธรรมวมิ ลโมลี วดั ชลประทานรงั สฤษฏ์ จงั หวดั นนทบรุ ี พระเทพสธุ ี วดั ไตรธรรมาราม จงั หวดั สรุ าษฎรธ์ านีพระเทพภาวนาวิกรม วัดไตรมิตรวิทยาราม พระโสภณปริยัติเวที วัดชนะสงคราม ข้ึนนั่งยังอาสน์สงฆ์บนพระที่น่งั ดสุ ิตมหาปราสาท มขุ ดา้ นทศิ ตะวันออก ๑๒ รปู มุขดา้ นทศิ เหนอื ๑๘ รูป เวลา ๑๖ นาฬิกา ๕๐ นาที พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหมอ่ มให้สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา เจา้ ฟ้ามหาจกั รีสิรินธร สยามบรมราชกมุ ารี เสดจ็พระราชดำ� เนนิ แทนพระองคไ์ ปในพระราชพธิ ที รงบำ� เพญ็ พระราชกศุ ลปญั ญาสมวารพระราชทานพระศพ วนั แรกเสด็จพระราชด�ำเนินโดยรถยนต์พระที่น่ังจากพระต�ำหนักจิตรลดารโหฐาน พระราชวังดุสิต ถึงพระบรมมหาราชวงั รถยนตพ์ ระทนี่ งั่ เทยี บทหี่ นา้ ประตกู ำ� แพงแกว้ พระทน่ี งั่ ดสุ ติ มหาปราสาท ขา้ งพระทนี่ ง่ั ราชกรณั ยสภากองทหารเกียรตยิ ศพระบาทสมเด็จพระเจา้ อยหู่ ัวถวายความเคารพ แตรวงบรรเลงเพลงสรรเสริญพระบารมีเสด็จข้ึนทางบันไดมุขกระสันพระท่ีนั่งพิมานรัตยา เสด็จออกพระท่ีนั่งดุสิตมหาปราสาท ไปยังท่ีประดิษฐานพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพ ผ้มู าเฝา้ ทลู ละอองพระบาทยนื ถวายความเคารพ 167

จดหมายเหตุงานพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีสมเด็จพระเทพรตั นราชสุดา เจ้าฟ้ามหาจกั รสี ริ นิ ธร ทรงวางพวงมาลาท่หี น้าพระโกศทองใหญท่ รงพระศพ สยามบรมราชกุมารี เสด็จพระราชด�ำเนนิ ถึง พระที่นง่ั ดุสิตมหาปราสาททรงจุดธูปเทียนเครอ่ื งทองน้อยและ ทรงจดุ ธูปเทยี นเคร่อื งนมสั การพระพุทธรปู ประจำ� พระชนมวาร เครื่องราชสักการะพระศพ เวลา ๑๖ นาฬกิ า ๕๕ นาที สมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า เจา้ ฟา้ มหาจกั รสี ริ นิ ธร สยามบรมราชกมุ ารีทรงวางพวงมาลาของพระบาทสมเด็จพระปรมนิ ทรมหาภูมพิ ลอดลุ ยเดช สมเดจ็ พระนางเจา้ สิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ และพวงมาลาสว่ นพระองค์ ทหี่ นา้ พระโกศทองใหญ่ทรงพระศพ ตามล�ำดบั ขณะนน้ั ชาวพนักงานสงั ข์ แตรงอน แตรฝรง่ั ประโคมเพลงส�ำหรับบท วงป่กี ลองชนะประโคมเพลงพญาโศกลอยลม แตรวงบรรเลงเพลงมหาชัย ปี่พาทย์พิธีบรรเลงเพลงมหาชัย (ทางไทย) กองทหารเกียรติยศพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสดุ า สิริโสภาพณั ณวดี ถวายความเคารพ เมอื่ ทรงวางพวงมาลาเสร็จแลว้ ขณะนน้ัชาวพนักงานประโคมสังข์ แตรงอน แตรฝรั่ง ทรงจุดธูปเทียนเครื่องทองน้อยและเคร่ืองราชสกั การะพระศพทห่ี นา้ พระโกศทองใหญท่ รงพระศพ ทรงกราบ ทรงจดุ ธปู เทยี นเครอ่ื งนมสั การพระพทุ ธรปู ประจำ� พระชนมวารทห่ี นา้ พระแทน่ ราชบลั ลงั กป์ ระดบั มกุ ภายใตพ้ ระนพปฎลมหาเศวตฉตั ร ทรงกราบ ถวายความเคารพพระราชอาสน์ ทรงรบั การถวายความเคารพของผมู้ าเฝา้ ทลู ละอองพระบาท แลว้ ประทบั พระเกา้ อี้ ชาวพนกั งานวงสงั ข์แตร และวงปก่ี ลองชนะหยุดประโคม ผู้มาเฝา้ ทลู ละอองพระบาทถวายความเคารพแล้วนง่ั 168

ภาคที่ ๓ พระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ และการบ�ำเพ็ญกุศลถวายพระศพ เจ้าหน้าท่ีกรมการศาสนาอาราธนาพระปริตร พระสงฆ์ ๓๐ รูป สวดพระพุทธมนต์ จบแล้วพระสงฆ์ทั้งน้ันถวายอดิเรก แล้วลงจากพระท่ีนั่งดุสิตมหาปราสาททางบันไดมุขด้านทิศตะวันออกและมุขด้านทิศเหนือ เดินทางกลับ ขณะน้ัน ชาวพนักงานประโคมสังข์ แตรงอน แตรฝรั่ง ปี่พาทย์พิธีบรรเลงเพลงกราวร�ำสองชน้ั เจ้าหนา้ ท่ีกรมการศาสนานมิ นต์พระพรหมเมธี (จำ� นงค์ ธมมฺ จารี) วดั สมั พันธวงศาราม ที่จะถวายพระธรรมเทศนา และพระสงฆว์ ดั สมั พันธวงศาราม ๔ รปู ทจ่ี ะสวดธรรมคาถาขนึ้ นง่ั ยังอาสน์สงฆ์บนพระท่นี งั่ดสุ ติ มหาปราสาท มขุ ดา้ นทศิ ตะวนั ออก ปีพ่ าทย์พิธหี ยดุ บรรเลง เวลา ๑๗ นาฬกิ า ๑๕ นาที เจา้ หนา้ ทก่ี รมการศาสนานมิ นตพ์ ระพรหมเมธี (จ�ำนงค์ ธมมฺ จาร)ี ขน้ึ นงั่บนธรรมาสน์ และนิมนต์พระสงฆ์ ๔ รูปท่ีจะสวดธรรมคาถา ขึ้นน่ังบนพระแท่นราชบรรจถรณ์ สมเด็จพระเทพรตั นราชสดุ า เจา้ ฟา้ มหาจกั รสี ริ นิ ธร สยามบรมราชกมุ ารี เสดจ็ พระราชด�ำเนนิ ไปทห่ี นา้ พระราชอาสน์ผ้เู ฝ้าทลู ละอองพระบาททัง้ น้นั ยนื ถวายความเคารพ ทรงจุดเทียนดหู นังสือเทศนพ์ ระราชทานแกเ่ จา้ พนักงานเชิญไปปักท่ีจงกลธรรมาสน์ ขณะน้ันชาวพนักงานประโคมสังข์ แตรงอน แตรฝร่ัง ปี่พาทย์พิธีบรรเลงเพลงสาธุการ ทรงจุดธูปเทียนเครือ่ งทรงธรรมทรงจุดธูปเทียนเครือ่ งทรงธรรม ทรงจุดธูปเทยี นเครอื่ งทองน้อยสำ� หรับพระศพทรงธรรม สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา เจ้าฟ้ามหาจักรีสิรินธร สยามบรมราชกุมารี เสด็จพระราชด�ำเนินไปทรงจุดธูปเทียนเคร่ืองทองน้อยเครื่องกลางท่ีหน้าพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพส�ำหรับพระศพทรงธรรมแลว้ ประทบั พระเกา้ อ้ี ปพ่ี าทยพ์ ธิ หี ยดุ บรรเลง ผเู้ ฝา้ ทลู ละอองพระบาททง้ั นน้ั ถวายความเคารพและนง่ั เชน่ เดมิเจา้ หนา้ ทก่ี รมการศาสนาอาราธนาศลี พระพรหมเมธี (จำ� นงค์ ธมมฺ จาร)ี ถวายศลี สมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ าเจ้าฟา้ มหาจักรสี ริ ินธร สยามบรมราชกุมารี ทรงศีล เจ้าหน้าทีก่ รมการศาสนาอาราธนาธรรม พระพรหมเมธี(จ�ำนงค์ ธมฺมจารี) ถวายพระธรรมเทศนา ขันติธรรมกถา จบแล้ว กลับลงมานั่งยังอาสน์สงฆ์ เจ้าพนักงานดบั เทียนดหู นังสือเทศนแ์ ละเทียนทีเ่ ครอื่ งทรงธรรม เวลา๑๗นาฬกิ า๔๕นาทีสมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ าเจา้ ฟา้ มหาจกั รสี ริ นิ ธรสยามบรมราชกมุ ารีเสดจ็พระราชด�ำเนินไปทรงจุดธูปเทียนเคร่ืองนมัสการกระบะมุกส�ำหรับพระสวดพระธรรมคาถาที่หน้าพระแท่นราชบรรจถรณ์ แล้วประทับพระเกา้ อ้ี ในระหว่างนน้ั ผ้มู าเฝา้ ทูลละอองพระบาทยนื ถวายความเคารพและน่ังเมอ่ื ประทบั พระเกา้ อ้ีแล้ว พระสงฆ์ ๔ รูป สวดธรรมคาถา จบแลว้ กลับลงมาน่งั ยังอาสน์สงฆ์ 169

จดหมายเหตุงานพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีทรงสดับพระธรรมเทศนา ทรงประเคนจตปุ จั จัยไทยธรรมบชู ากัณฑ์เทศน์ ถวายพระพรหมเมธี เวลา ๑๗ นาฬกิ า ๕๐ นาที สมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า เจา้ ฟา้ มหาจกั รสี ริ นิ ธร สยามบรมราชกมุ ารีเสด็จพระราชดำ� เนินไปท่ีหน้าอาสน์สงฆ์ ทรงประเคนจตุปัจจัยไทยธรรมบูชากัณฑ์เทศน์ถวายพระพรหมเมธี(จำ� นงค์ ธมมฺ จาร)ี ประกอบดว้ ย ตะลุม่ มุกบรรจุธูปเทยี นพนมแต่งดว้ ยดอกไมส้ ด แจกนั มกุ ปักดอกไม้สด ๑ คู่กญ๋ี วนบรรจกุ าน้�ำชาพรอ้ มชดุ ถว้ ยชาลายน�้ำทอง ๑ ชดุ โคมไฟฟา้ ๑ ชดุ และปากกาเชฟเฟอร์ ๑ คู่ พรอ้ มแทน่หนิ อ่อน แล้วประทบั พระเกา้ อี้ ผ้เู ฝา้ ทลู ละอองพระบาทยืนถวายความเคารพเช่นเดิม เจา้ พนักงานภษู ามาลาเชญิ เสาบวั ๕ เสา สำ� หรบั รองรบั พระภษู าโยงมาตง้ั เปน็ ระยะจากหนา้ พระแทน่ ทป่ี ระดษิ ฐานพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพจนถงึ ธรรมาสนท์ ตี่ น้ อาสนส์ งฆ์ แลว้ ลาดพระภษู าโยงจากทปี่ ระดษิ ฐานพระโกศทองใหญท่ รงพระศพน�ำมาพกั ไวท้ ี่เสาบัวข้างธรรมาสน์ ลาดพระภษู าโยงอกี สายหนงึ่ ทหี่ น้าพระสงฆ์ท้งั ๕ รูป จากน้นั เชิญปลายพระภษู าโยงท้งั สองสายสอดเช่อื มกันบนพานพระมหากฐิน เสรจ็ แล้วถวายความเคารพทรงทอดผา้ ไตรพร้อมใบปวารณา ทรงหลัง่ ทกั ษโิ ณทก เวลา ๑๗ นาฬกิ า ๕๕ นาที สมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า เจา้ ฟา้ มหาจกั รสี ริ นิ ธร สยามบรมราชกมุ ารีเสดจ็ พระราชดำ� เนนิ ไปทห่ี นา้ อาสนส์ งฆ์ ทรงทอดผา้ ไตรพรอ้ มใบปวารณา จ�ำนวน ๕ สำ� รบั แลว้ ประทบั พระเกา้ อ้ีพระพรหมเมธี (จำ� นงค์ ธมฺมจาร)ี และพระสงฆ์ท่สี วดธรรมคาถาทัง้ ๔ รูป สดบั ปกรณ์ จบแล้ว เจ้าพนักงาน 170

ภาคที่ ๓ พระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ และการบ�ำเพ็ญกุศลถวายพระศพทรงจดุ ธูปเทยี นเครอ่ื งนมัสการกระบะมุก เสด็จพระราชดำ� เนินกลับ ทห่ี น้าแท่นพระพธิ ีธรรมภูษามาลาพับพระภูษาโยงท้ังสองสายเข้าที่เดิม สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา เจ้าฟ้ามหาจักรีสิรินธร สยามบรมราชกุมารี ทรงหล่ังทักษิโณทก พระสงฆ์ถวายอนุโมทนา ถวายอดิเรก เจ้าหน้าที่กรมการศาสนานิมนต์พระสงฆล์ งจากพระทน่ี งั่ ดสุ ติ มหาปราสาททางบนั ไดมขุ ดา้ นทศิ ตะวนั ออกเดนิ ทางกลบั ขณะนน้ั ชาวพนกั งานประโคมสังข์ แตรงอน แตรฝรั่ง ปี่พาทย์พิธีบรรเลงเพลงกราวรำ� ช้ันเดียว เจ้าหน้าที่กรมการศาสนานิมนต์พระพิธีธรรมที่จะสวดพระอภิธรรมในเวลาค่�ำจนถึงเวลา ๖ นาฬิกา วันรุ่งขึ้น ขึ้นนั่งบนแท่นพระพิธีธรรมมุขดา้ นทิศเหนอื ฝง่ั ตะวนั ออกและฝั่งตะวันตก แท่นละ ๔ รูป ปพี่ าทยพ์ ธิ ี หยดุ การบรรเลง เวลา ๑๘ นาฬกิ า สมเดจ็ พระเทพรตั นราชสุดา เจา้ ฟา้ มหาจกั รีสริ ินธร สยามบรมราชกมุ ารี เสด็จพระราชด�ำเนินไปทรงกราบพระพุทธรูปประจ�ำพระชนมวารที่หน้าพระแท่นราชบัลลังก์ประดับมุกภายใต้พระนพปฎลมหาเศวตฉัตร ผู้เฝ้าทูลละอองพระบาทยืนถวายความเคารพ เสด็จพระราชด�ำเนินไปทรงกราบพระศพที่หน้าพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพ ถวายความเคารพพระราชอาสน์ ทรงรับการถวายความเคารพของผู้มาเฝ้าทูลละอองพระบาท เสด็จพระราชดำ� เนินไปยังมุขด้านทิศเหนือ ทรงจุดธูปเทียนเคร่ืองนมัสการกระบะมุกที่หน้าแท่นพระพิธีธรรมฝั่งตะวันออก และฝั่งตะวันตก ทรงคม เสด็จออกจากพระที่น่ังดุสิตมหาปราสาททางพระทวารมุขด้านทิศเหนือ ผู้มาเฝ้าทูลละอองพระบาทภายในพระที่น่ังดุสิตมหาปราสาทยนื ถวายความเคารพ เวลา ๑๘ นาฬกิ า ๕ นาที สมเด็จพระเทพรัตนราชสดุ า เจ้าฟ้ามหาจักรีสริ ินธร สยามบรมราชกุมารีเสดจ็ ลงจากพระทนี่ ง่ั ดสุ ติ มหาปราสาททางบนั ไดดา้ นตะวนั ตกของมขุ ดา้ นทศิ เหนอื เสดจ็ พระราชด�ำเนนิ ผา่ นแถวกองทหารเกียรติยศพระศพ และแถวผู้มาเฝ้าทูลละอองพระบาทที่พระลานพระที่น่ังดุสิตมหาปราสาทหน้าปะร�ำ และศาลาทิมคด ไปประทับรถยนต์พระที่น่ังที่ประตูก�ำแพงแก้ว กองทหารเกียรติยศพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวถวายความเคารพ แตรวงบรรเลงเพลงสรรเสริญพระบารมี เสด็จพระราชดำ� เนินกลับผู้เฝา้ ทูลละอองพระบาททัง้ น้ันถวายความเคารพและนัง่ ทเ่ี ดิมเม่อื สนิ้ เสียงเพลงมหาชยั พระพธิ ีธรรมเริ่มสวดพระอภธิ รรม 171

จดหมายเหตุงานพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี พระธรรมเทศนา ขนั ตธิ รรมกถา พระพรหมเมธี (จ�ำนงค์ ธมฺมจาร)ี วดั สัมพนั ธวงศารามในการพระราชพิธีทรงบำ� เพ็ญพระราชกศุ ลปญั ญาสมวารพระราชทานพระศพ สมเดจ็ พระเจ้าภคนิ เี ธอ เจา้ ฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สริ โิ สภาพัณณวดี ณ พระท่นี ัง่ ดสุ ติ มหาปราสาท ในพระบรมมหาราชวงั วนั พุธ ท่ี ๑๔ กนั ยายน พุทธศกั ราช ๒๕๕๔ เวลา ๑๗ นาฬิกา ๓๐ นาที ........................................ นโม ตสสฺ ภควโต อรหโต สมมฺ าสมพฺ ุทฺธสฺส ฯ เสโล ยถา เอกฆโน วาเตน น สมีรติ เอวํ นนิ ทฺ าปสสํ าสุ น สมญิ ชฺ นฺติ ปณฑฺ ิตาต.ิ บดั นี้ จักรับพระราชทานถวายวสิ ัชนา พระธรรมเทศนา ในขันติธรรมกถา ฉลองพระเดชพระคุณประดับพระปญั ญาบารมี อนุรูปแด่พระราชกศุ ลบญุ ราศี ทักษิณานุปทานปจั โจปการกิจ ทส่ี มเด็จบรมบพติ รพระราชสมภารเจ้า ผู้ทรงพระคณุ อนั ประเสรฐิ ทรงพระกรณุ าโปรดเกลา้ โปรดกระหมอ่ มให้ สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา สยามบรมราชกุมารี เสด็จพระราชด�ำเนินแทนพระองค์ ทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลทักษิณานุปทาน เพื่อทรงพระราชอุทิศถวายแด่สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีซง่ึ สน้ิ พระชนมบ์ รรจบครบปญั ญาสมวาร ในวนั นี้ ดว้ ยสมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอพระองคน์ นั้ ทรงมพี ระฐานะเปน็ผใู้ หญใ่ นพระบรมราชวงศจ์ กั รี ทรงสถติ ในทพี่ ระกลุ เชษฐ์ ทสี่ มควรไดร้ บั ความเคารพนอบนบนบั ถอื เปน็ อนั ดยี ง่ิในพระราชวงศ์ ทรงเป็นพระประยูรญาติท่ีพระเชษฐภคินี ร่วมสุขร่วมทุกข์มาตั้งแต่เบื้องต้น ด้วยพระหฤทัยมนั่ ในพระกตัญญูกตเวทิตาธรรม และอปจายนธรรม ซ่งึ ทรงมบี ริบรู ณ์ในพระหฤทยั ตามภมู ธิ รรมแห่งสาธชุ นต้องตามในพทุ ธนพิ นธ์ภาษิต วา่ ภูมิ เว สาธรุ ปู านํ กตญฺญกู ตเวทิตา ความกตญั ญกู ตเวทีเป็นภมู ิธรรมแหง่สาธุชน ดังน้ี สมเด็จพระเจ้าภคนิ เี ธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สริ โิ สภาพณั ณวดี ทรงเปน็ พระราชกมุ ารพี ระองค์เดียว ในพระบาทสมเด็จพระรามาธิบดี ศรีสินทรมหาวชิราวุธ พระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว และพระนางเจ้าสวุ ทั นา พระวรราชเทวี ประสตู เิ มอื่ วนั องั คาร ท่ี ๒๔ พฤศจกิ ายน พทุ ธศกั ราช ๒๔๖๘ เปน็ เวลากอ่ นทพ่ี ระบาทสมเดจ็ พระมงกฎุ เกล้าเจา้ อยหู่ ัว จะเสด็จสวรรคตเพียง ๑ วัน แม้สมเดจ็ เจา้ ฟ้าพระองคน์ อ้ ยพระองค์น้นั จักดำ� รงฐานะ “สมเดจ็ พระเจ้าลูกเธอ” ในระยะเวลาอนั ส้นั ทง้ั ยังทรงมโี อกาสเฝ้าทูลละอองธลุ พี ระบาท ยังพระปีติสุดทา้ ยให้บังเกิดแด่สมเด็จพระบรมชนกนาถ เพยี งครงั้ เดียว ครน้ั เมื่อทรงเจริญพระวัยขึ้น พระจรยิ าวตั รอธั ยาศยั กก็ ลับละมา้ ยคล้ายกับสมเด็จพระบรมชนกนาถ อยา่ งน่าอัศจรรย์ สมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดี ทรงพรงั่ พรอ้ มดว้ ยพระจรยิ าวตั รทรงเปน็ ผบู้ รสิ ทุ ธสิ์ ะอาด ทงั้ พระกาย พระหฤทยั และพระวาจา ไมม่ ใี ครเคยไดย้ นิ พระวาจาอนั กา้ วรา้ วหยาบคายออกจากพระโอษฐข์ องพระองคเ์ ลยสกั ครง้ั เดยี ว ถา้ เมอ่ื ใดทรงพระพโิ รธมาก และมพี ระประสงคจ์ ะทรงบรภิ าษผใู้ ด กจ็ ะรับสัง่ ไดแ้ ตเ่ พยี งค�ำวา่ ซีด เท่านั้นเอง เพราะพระองค์ได้รบั การถวายพระอภิบาลมาเพื่อเปน็ สมเด็จเจา้ ฟ้าแท้ ๆ ท�ำใหไ้ มท่ รงร้จู กั ค�ำทไี่ ม่สภุ าพทกุ ประเภท กล่าวโดยย่อกค็ ือ พระองค์ทรงปฏิบตั ติ ามหลกั ธรรมะประจ�ำตัวของผู้เป็นใหญ่ โดยมิได้ทรงเสแสร้ง หรืออาจกล่าวได้อีกนัยหน่ึง โดยมิได้ทรงรู้สึกพระองค์เลยว่า 172

ภาคที่ ๓ พระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ และการบ�ำเพ็ญกุศลถวายพระศพพระจรยิ าวตั รทท่ี รงปฏบิ ัติอยู่น้นั ทรงปฏิบัติตามหลักแห่งทศพธิ ราชธรรม งดงามบรสิ ุทธ์ิ ทรงศรทั ธาในบวรพระพุทธศาสนาเป็นอย่างย่ิง ได้เคยเสด็จไปทรงศึกษาธรรมะกับสมเด็จพระญาณสังวร สมเด็จพระสังฆราชสกลมหาสงั ฆปริณายก นอกจากนี้ ยงั มีพระอปุ นสิ ัยทรงเครง่ ครัด ในการตรงตอ่ เวลา ทรงปฏิบัติพระกิจวัตรประจำ� วนั เปน็ เวลา และไมท่ รงปลอ่ ยเวลาใหผ้ า่ นไปโดยเปลา่ ประโยชน์ ทรงประหยดั อดออม โปรดความเรยี บงา่ ย ทั้งยงั ทรงนิยมและภาคภมู ิพระทัยในความเปน็ ไทย โปรดเคร่อื งใชร้ วมถึงฉลองพระองคท์ ่ผี ลติ ในประเทศส่วนการใช้ภาษาไทยนั้น เป็นที่ทราบกันในหมู่ข้าราชบริพารว่า ไม่โปรดให้ผู้ใดกราบทูลภาษาไทยปนภาษาตา่ งประเทศ และโดยส่วนพระองคเ์ อง ก็มรี บั สั่งภาษาไทยถูกต้องชัดเจนเสมอ จะมีรับสงั่ ภาษาอังกฤษ หรือภาษาฝร่งั เศสกับชาวตา่ งประเทศเทา่ น้ัน สมเด็จพระเจ้าภคนิ ีเธอ เจา้ ฟ้าเพชรรตั นราชสดุ า สิรโิ สภาพัณณวดี ทรงมพี ระจรยิ าวตั ร เปน็ ไปด้วยความเรียบง่าย งดงามสง่าผ่าเผย สมเปน็ ราชนารแี หง่ พระบรมราชจักรีวงศ์ ทรงเปน็ เสมอื น “เพชร” นำ�้ งามที่ประดบั อย่บู นเรือนแหวนแห่งราชจกั รีวงศ์พระองค์หน่ึง “เพชร” น้ัน ไมว่ า่ จะอย่แู ห่งหนต�ำบลใด คณุ คา่ แห่งความเป็นเพชรก็ยังคงเจิดจรัสลำ�้ เลิศ ส่องแสงแวววาวไปทั่วทุกทิศานุทิศ พระจริยวัตรและพระกรณียกิจในสมเด็จเจ้าฟ้าพระองค์น้ัน นบั ต้งั แตว่ ันแรกแห่งพระชนม์ชพี จวบกาลสมยั ถงึ วนั น้ี แสงงามแห่งเพชรนั้น ยังคงงดงามพิสทุ ธิ์ งามจ�ำรสั ในใจของพสกนิกรทัง้ หลาย ผู้อาศัยพระบารมเี ปน็ ท่ีพ่ึงตลอดระยะเวลา ๘ ทศวรรษ ที่ผา่ นมา มมิ คี ลาย สมดงั ความตอนหนง่ึ ในบทพระราชนพิ นธข์ องสมเดจ็ พระบรมราชชนก ทท่ี รงพระราชนพิ นธ์เตรียมไว้ส�ำหรับขับกล่อมบรรทมพระหน่อพระองค์นี้ ความว่า “พระเสด็จจากฟ้าสุราลัย มาเพื่อให้ฝูงชนกมลปรดี ”์ิ ในทกุ สถาน สมเดจ็ พระเจา้ ภคินีเธอฯ มีพระปณิธานอันแน่วแน่ ในการทรงบำ� เพญ็ พระกรณียกิจ ดังปรากฏในพระด�ำรสั ทพี่ ระราชทานในงานฉลองพระชนั ษา ๖๑ ปี เมอื่ วนั ท่ี ๒๒ พฤศจกิ ายน ๒๕๒๙ ณ วชริ าวธุ วทิ ยาลยัความตอนหนงึ่ วา่ “ฉนั ขอกลา่ วตอ่ ทา่ นทง้ั ปวงวา่ จะพยายามบ�ำเพญ็ ตนเพอื่ ประโยชนแ์ กบ่ า้ นเมอื ง ดว้ ยความจงรกั ภกั ดตี อ่ บา้ นเกดิ และตอ่ องคพ์ ระบาทสมเดจ็ พระเจา้ อยหู่ วั ผทู้ รงเปน็ พระประมขุ ของชาติ ทงั้ จะไดร้ กั ษาเกยี รตศิ กั ด์ิ แหง่ ความเปน็ ราชนารี ในมหาจักรบี รมราชวงศ์ไวช้ วั่ ชีวติ ” สมเด็จพระเจา้ ภคนิ เี ธอฯ พระองค์นนั้ เสดจ็ ประทับรกั ษาพระอาการติดเชื้อในกระแสพระโลหติ ณโรงพยาบาลศิริราช ตั้งแต่วันท่ี ๑๓ กรกฎาคม ๒๕๕๔ แม้คณะแพทย์ได้ถวายการรักษาอย่างใกล้ชิดจนสุดความสามารถ จวบกาลสมยั สิ้นพระชนม์เมอ่ื เวลา ๑๖ นาฬกิ า ๓๗ นาที วนั ที่ ๒๗ กรกฎาคม ๒๕๕๔ รวมพระชันษา ๘๕ ปี ณ โอกาสน้ี จักขอรับพระราชทานถวายวิสัชนาพระพุทธศาสนสุภาษิต ท่ีอัญเชิญเป็นบทอุเทศเบอ้ื งต้นแปลความว่า “ขนุ เขาศลิ าแทง่ ทบึ ไมส่ ะเทือนเพราะแรงลมฉนั ใด บณั ฑิตกไ็ ม่พึงหวน่ั ไหวเพราะนินทาหรอื สรรเสรญิ ฉนั นนั้ ” ขันติธรรม คือหลกั ธรรมะท่วี า่ ด้วยความอดกลน้ั อดทน ขอ้ นี้ ท่านทรงเปรยี บบัณฑิตผู้มีขันตธิ รรม เสมือนดังภูเขาหนิ แท่งทึบ และทรงเปรยี บนนิ ทาสรรเสริญ ดังแรงลม ขอถวายวสิ ชั นาพอเปน็ นทิ ัสสนัย ดังน้ี ทกุ ชวี ติ มนษุ ย์ ต่างก็ถูกโลกธรรม โยกคลอนจติ ใจ ไมม่ ยี กเว้นใครแมแ้ ต่คนเดยี ว ไมว่ ่าจะมีจนหรอืรำ่� รวย มอี ำ� นาจวาสนา หรอื ไรอ้ ำ� นาจวาสนา โลกธรรม คอื สภาพความเปน็ จรงิ ทค่ี รองโลก ทง้ั สว่ นดแี ละสว่ นไมด่ ี๘ ประการ คอื ไดล้ าภ-เส่ือมลาภ ไดย้ ศ-เสื่อมยศ ได้สขุ -มีทุกข์ มนี ินทา-มสี รรเสริญ ขันติธรรม คอื ความอดกลนั้ อดทน เปน็ ตปะธรรม เสมอื นเสาเขม็ ของชวี ติ ถา้ ไมอ่ ดทน ชวี ติ กโ็ ยกคลอน เหมอื นบา้ นเรอื นทไ่ี มม่ เี สาเขม็ 173

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี อปุ สรรคและปัญหา เป็นเสมือนคล่นื ลมในทะเล คล่นื ลมจะเป็นประโยชน์อยา่ งย่งิ ตอ่ นักแข่งเรือใบเพราะต้องการลมส่งเรือให้ถึงเส้นชัย แต่บุคคลท่ีไม่หวังความก้าวหน้า จะมองเห็นเป็นอุปสรรค อุปสรรคปญั หาทกุ อยา่ ง จงึ มอี ปุ การะอยา่ งยง่ิ ตอ่ นกั สรา้ งบารมี ความอดทนอดกลน้ั ตอ่ อปุ สรรคปญั หา และแรงนนิ ทากล่าวรา้ ยว่ารา้ ย เปน็ การสรา้ งภูมิคุ้มกนั ให้ชวี ติ แข็งแกร่ง ทนทาน และประสบชัยชนะในท่สี ุด สมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้า ทรงแสดงว่า ขนฺติ ธีรสฺส ลงฺกาโร ความอดทนเป็นเครื่องประดับของนักปราชญ์ ทนไดก้ เ็ ป็นได้ ทนไมไ่ ดก้ ็เปน็ ไมไ่ ด้ เคร่อื งใช้ทกุ ชนดิ ทุกประเภท ความดีอยทู่ ่ใี ช้ได้ทน ฉะนั้นความดขี องคนอยทู่ ที่ นอด ทนทำ� ทนหวิ ทนรอ้ น ทนหนาว แปลวา่ ทนทานตอ่ ความทกุ ขย์ ากลำ� บาก ไมห่ วน่ั ไหวต่อแรงเสยี ดทานใด ๆ เหมอื นภเู ขาศิลาแทง่ ทบึ ไม่หวนั่ ไหวเพราะแรงลม หมายความวา่ ในกจิ กรรมทกุ อยา่ งย่อมมีท้ังคนเห็นด้วย และไม่เห็นด้วย มีท้ังคนชื่นชมและคัดค้าน โดยเฉพาะในโลกแห่งยุคการส่ือสารเสรีท่ีผู้คนในโลกมีข้อมูลข่าวสารในมือเท่าเทียมกัน และก็มีสิทธิเสรีภาพที่จะแสดงออกอย่างเท่าเทียมกัน คนที่เกดิ ในโลกยคุ น้ี จงึ ตอ้ งมีใจอดทน อดกล้นั และหนกั แน่นย่ิงกว่าขุนเขา สมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้า ตรัสสอนว่า นตฺถิ โลเก อนินฺทิโต คนไม่ถูกนินทา ไม่มีในโลกแปลว่า การนินทาเป็นธรรมชาติของคน เพราะคนที่ถูกสรรเสริญ หรือถูกนินทาโดยส่วนเดียว ก็ไม่มีเช่นกันในคนเดียวกันจึงมีท้ังคนรัก และคนชัง มีท้ังคนนินทา และสรรเสริญสลับกันไป หากมองให้ดี นินทาและสรรเสรญิ คอื สีสนั ของชีวติ เพราะชวี ิตเหมือนละคร โลกใบนเ้ี ปรียบเหมือนโรงละคร การนนิ ทาและสรรเสริญ เป็นกระแสธรรมประจำ� โลก เป็นกระแสอารมณท์ ีอ่ ยู่กับมนษุ ย์มายาวนานและจะด�ำรงคงอยู่เช่นน้ีตลอดไป บัณฑิตผู้มีปัญญา ปรารถนาจะหลุดจากวงโคจรน้ี จึงต้องบ�ำเพ็ญบารมีคือต้องฝกึ จิต ดงั พุทธภาษติ ท่วี ่า จิตฺตสฺส ทมโถ สาธุ การฝกึ จติ เป็นการดี จติ ฺตํ ทนตฺ ํ สุขาวหํ จิตทฝ่ี กึ ดีแลว้ ย่อมน�ำสุขมาให้ การฝกึ คอื การฝืน การฝืนไมท่ �ำให้ส่ิงทอ่ี ยากทำ� คอื การสรา้ งความอดทน อดกลั้น คอื ไมห่ วนั่ ไหวเหมือนภูเขาศิลาแท่งทึบ ท่ียืนตระหง่านทนแดดร้อนและแรงลม ไม่ล้มครืนลงมา ก็เพราะมีรากฐานที่ม่ันคงความอดทนอดกลั้น จึงเปรยี บไดก้ ับเสาเข็มชวี ติ ความอดทนจะเกดิ ขน้ึ ได้ กต็ อ่ เมอ่ื คดิ วา่ อปุ สรรคแลปญั หา คำ� ลว่ งเกนิ ตา่ ง ๆ คำ� นนิ ทาวา่ รา้ ยเหลา่ นนั้เป็นเครื่องสรา้ ง และทดสอบบญุ บารมี ดงั ท่อี งคส์ มเดจ็ พระสัมมาสัมพุทธเจา้ ไดต้ รสั สอนวา่ การสรา้ งบารมี๑๐ ประการ จะท�ำใหช้ วี ติ สมบูรณ์ นน่ั คือ ทานบารมี ศลี บารมี เนกขัมมบารมี ปัญญาบารมี วริ ิยะบารมี ขันติบารมี สจั จะบารมี อธิษฐานบารมี เมตตาบารมี และอุเบกขาบารมี หลกั การส�ำคัญของการสรา้ งบารมี คอื มนษุ ย์ต้องมวี ิธีคิด วธิ คี ดิ ทีด่ ี คือ การคดิ บวก ท�ำบวก พูดบวก แปลวา่ ใหท้ ุกคนฝกึ คดิ อยูบ่ นพ้นื ฐานของการอนเุ คราะห์ สงเคราะห์ เอื้อเฟอ้ื เผ่อื แผ่ ตอ่ บคุ คลอนื่ คือฝกึ ใหร้ จู้ กั การให้ โดยเรมิ่ จากคนใกลต้ วั แลว้ ขยายกวา้ งออกไป จนกระทง่ั ถงึ ประเทศชาติ ประชาชน และมวลมนษุ ยชาติ การสรา้ งบารมี คอื การตงั้ ความปรารถนาใหค้ นอน่ื ดกี วา่ ตน เหน็ อกเหน็ ใจ เขา้ ใจชวี ติ ของคนอน่ื ทดี่ อ้ ยกวา่ ตนใหม้ าก การคดิ เชน่ นี้ อาจตอ้ งฝนื คดิ ในระยะแรก แตเ่ มอ่ื ฝกึ คดิ บอ่ ย ๆ กจ็ ะทำ� ใหจ้ ติ ใจออ่ นโยนตอ่ สรรพสัตวไ์ ดไ้ มย่ าก จนกระท่ังมองเหน็ ทุกคน เป็นเพอื่ นร่วมเกดิ แก่เจ็บตาย บนโลกใบเดยี วกัน การสร้างบารมี คอืการทุม่ เทเสียสละตนเพือ่ คนอื่น โดยไม่คาดหวังว่า จะมใี ครใหอ้ ะไรตอบแทน แม้จะตอ้ งทกุ ขย์ ากล�ำบากเพยี งใด รางวลั ของนกั สรา้ งบารมี มสี งิ่ เดยี วเทา่ นนั้ คอื ความสขุ ของคนอนื่ รอยยม้ิ ของคนอน่ื คอื โลเ่ กยี รตยิ ศของนกัสรา้ งบารมี นักสรา้ งบารมี จะตอ้ งพบกบั ปัญหาและอุปสรรคมากมาย แตน่ ัน่ ก็ขอให้ถอื ว่า เปน็ เคร่ืองทดสอบ 174

ภาคที่ ๓ พระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ และการบ�ำเพ็ญกุศลถวายพระศพบารมี แบบฝกึ หัดท่ยี าก ยอ่ มทดสอบความอดทน สตปิ ัญญา ศรัทธา ความเพียร ความรู้ และความสามารถของนกั เรยี นฉันใด อุปสรรคปัญหาท่ยี าก ย่อมทดสอบ “ขนั ตธิ รรม” ของนกั สรา้ งบารมฉี นั นนั้ นักสร้างบารมีจงึ ควรภูมใิ จวา่ ไดม้ โี อกาสเผชิญปญั หา ภมู ใิ จท่โี ลกให้โอกาส ได้เป็นผคู้ ิดแกป้ ญั หา จะไม่บ่น นอ้ ยใจ เสยี ใจกลมุ้ ใจ ทกุ ข์ใจ หรอื ล�ำบากใจ เพราะทุกครัง้ ที่ทนคดิ ทนทำ� และทนได้ ปญั หามกั จะเปลีย่ นเป็นปัญญาเสมออุปสรรคจะเปลี่ยนเป็นโอกาสทนั ที ฉะนัน้ ผูห้ นีปัญหา ปญั หาจะวิ่งไปนอนรออยู่ขา้ งหนา้ ตรงกนั ข้าม ผ้กู ลวั อุปสรรค เขาจะพลาดจากโอกาสที่ดไี ป แต่คนทีก่ ลา้ เผชิญกบั ปญั หา ปญั หาจะกลายเปน็ เพอ่ื นแทท้ นั ที คนทีต่ ่อส้กู ับอุปสรรค อุปสรรคจะเปิดทางใหเ้ ป็นโอกาส ใหเ้ ขาได้ประสบความสำ� เร็จ ปัญหาทกุ อย่างต้องการทดสอบวา่ เราเอาจรงิ หรอื ไม่เรามีปณิธานแนว่ แน่แค่ไหน เราทำ� เพอ่ื สร้างบารมี หรอื ท�ำเพือ่ อะไร การสร้างบารมี คอื การทำ� ดี เพ่อื ให้ผ้อู ื่นไดพ้ งึ่ พาในสิง่ ท่ีตนได้ท�ำลงไป ด้วยเหตนุ ี้ อุปสรรคปญั หา จึงมิใชศ่ ัตรู แต่เป็นครทู ย่ี งิ่ ใหญ่ เป็นครูท่ไี มต่ ้องเสียคา่ ช่ัวโมงเรียน แต่อาสามาสอนถงึ หอ้ งนอน สอนทุกหนทกุ แห่ง แม้จะเดนิ ทางอยู่บนฟากฟา้ มหาสมุทร กต็ ามไปสอนเราได้ คอืสอนให้เราอดทน อดกล้ัน สอนให้ขยนั หมน่ั เพียร เรยี นรู้ สอนใหม้ สี ติ มีปญั ญา มคี วามรอบคอบตลอดเวลา การสร้างพลังความคิด ท�ำให้เราได้เพ่ิมบารมีธรรมแห่งความอดทน อดกลั้น ดังกล่าวนี้คือการบ่มเพาะ “ขันตธิ รรม” อันเปน็ รากแกว้ ท่ีมัน่ คงแห่งชีวติ เสมอื นขนุ เขาท่ีแนน่ หนา ไมส่ ่ันสะเทอื นเพราะแรงลมฉันใด ผู้มีบารมีจึงไม่หว่ันไหวในคำ� นนิ ทา ไม่หลงระเริงเพลิดเพลินในคำ� สรรเสรญิ ฉนั นน้ั สมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอฯ พระองคน์ น้ั ทรงมพี ระมนสั เลอ่ื มใสในพระรตั นตรยั ทรงยดึ มนั่ ในหลกั ธรรมขอ้ ทว่ี า่ ดว้ ย ขนั ติ คอื ความอดทน มพี ระจรยิ าวตั รงดงาม เรยี บงา่ ย จะมเี หตแุ หง่ โลกธรรมสว่ นทเี่ ปน็ อฏิ ฐารมณ์หรอื อนฏิ ฐารมณ์ มากระทบพระหฤทยั ก็ไม่ทรงหวน่ั ไหว หรือหวาดหวนั่ พร่ันพรงึ ทรงมีพระสติมัน่ คง มพี ระขนั ตธิ รรม คือความอดทนเป็นเลศิ มพี ระศรัทธาและพระปัญญาเปน็ พลงั ให้ไดส้ รา้ งพระกุศล เพิม่ พูนบญุ ราศีบารมีธรรม ให้แก่กลา้ ยิง่ ๆ ขน้ึ โดยล�ำดบั ต้องตามนยั พระพุทธนิพนธ์คาถา ท่ไี ดร้ บั พระราชทานถวายวิสัชนามาแตต่ น้ ความวา่ “ขนุ เขาศลิ าแทง่ ทบึ ยอ่ มไมส่ ะเทอื นเพราะแรงลมฉนั ใด บณั ฑติ กไ็ มพ่ งึ หวน่ั ไหวเพราะนนิ ทาหรือสรรเสริญ ฉนั น้ัน” ด้วยประการฉะนี้ อิมินา กตปุญฺเน ขออ�ำนาจพระราชกุศล ทักษิณานุปทานปัจโจปการกิจ ท่ีสมเด็จบรมบพิตรพระราชสมภารเจา้ ผทู้ รงพระคณุ อนั ประเสรฐิ ทรงพระกรณุ าโปรดเกลา้ โปรดกระหมอ่ มให้ สมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ าฯ สยามบรมราชกมุ ารี เสดจ็ พระราชดำ� เนนิ แทนพระองค์ ทรงบำ� เพญ็ พระราชกศุ ลทกั ษณิ านปุ ทาน อทุ ศิถวายแด่ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ในปัญญาสมวาร จงเป็นบุญนิธิ อำ� นวยวิบากสมบัติ อิฏฐวิบุล มนุญผล แด่ สมเด็จเจ้าฟ้าพระองค์น้ัน ให้ได้ทรงเสวยทิพยสุขสมบัติในสมั ปรายภพ สมเจตนาปรารภ โดยฐานะนิยม ทีท่ รงบำ� เพ็ญพระราชอุทิศถวาย จงทกุ ประการ ในอวสานแหง่ พระธรรมเทศนาน้ี พระสงฆจ์ ตรุ วรรค จกั รบั พระราชทานสวดคาถาธรรมบรรยาย โดยสรภัญญะวธิ ี เพอื่ เพิ่มพูนพระราชกศุ ลธัมมสั วนมัย ใหไ้ พบลู ยย์ ่งิ ข้นึ สบื ไป รับพระราชทานถวายวิสัชนาพระธรรมเทศนา ในขันติธรรมกถา ฉลองพระเดชพระคุณ ประดับพระปญั ญาบารมี ยตุ ลิ งคงไว้ เอวงั กม็ ีดว้ ยประการฉะน้ี ขอถวายพระพร 175

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ณ วันพฤหัสบดี ที่ ๑๕ กันยายน พุทธศักราช ๒๕๕๔ เจ้าพนักงานเตรียมการตั้งแต่งและตรวจแต่งเครื่องประกอบพระราชพิธีภายในพระที่น่ังดุสิตมหาปราสาท และบริเวณพระลานพระท่ีนั่งดุสิตมหาปราสาทไว้พร้อมเหมือนเช่นวันพระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกศุ ลสัตตมวาร วนั ทส่ี อง ที่ปะร�ำพระสงฆ์ ต้ังอาสน์สงฆ์ส�ำหรับพระสงฆ์ ๘๖ รูป ท่ีจะสดับปกรณ์เท่าพระชันษาสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอเจ้าฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพัณณวดี มี พระเทพสารสธุ ี วัดจันทนาราม จงั หวัดจันทบุรี พระเทพปรยิ ัติวัดคูยาง จังหวัดก�ำแพงเพชร พระเทพญาณโมลี วัดขันเงิน จังหวัดชุมพร พระเทพสุธาจารย์ วัดเขาบางทราย จังหวัดชลบุรี พระเทพวรเมธี วดั บางขวาง จงั หวัดนนทบุรี พระเทพวิสทุ ธาภรณ์ วดั มหาธาตุ จังหวัดราชบุรี พระเทพสุเมธมุนี วัดโยธานิมิตร จังหวัดตราด พระเทพปริยัติวิธาน วัดคลองโพธิ์ จังหวัดอุตรดิตถ์พระเทพรัตนมุนี วัดมัชฌิมาวาส จังหวัดอุดรธานี พระเทพสมุทรโมลี วัดเพชรสมุทร จังหวัดสมุทรสงครามพระเทพพิพัฒนาภรณ์ วัดท่าไทร จังหวัดสุราษฎร์ธานี พระเทพปัญญาเมธี วัดปิตุลาธิราชรังสฤษฎิ์ จังหวัดฉะเชิงเทรา พระเทพจันทมุนี วดั ใหม่ จงั หวดั จนั ทบรุ ี พระเทพกิตติรังษี วดั ธาตุ จงั หวดั ขอนแก่น พระเทพศีลวิสุทธ์ิ วัดประชมุ ชลธารา จังหวัดนราธวิ าส พระเทพรัตนดิลก วดั ศาลาลอย จงั หวดั นครราชสมี า พระเทพสารเมธี วัดประชานยิ ม จังหวดั กาฬสนิ ธุ์ พระเทพวราภรณ์ วดั ตรรี ตั นาราม จงั หวดั ระยอง พระเทพสริ ิโสภณวดั วงั ตะวนั ตก จงั หวดั นครศรธี รรมราช พระเทพคณุ าธาร วดั ดลุ ยาราม จงั หวดั สตลู พระเทพโกศล วดั ศรโี สดาจังหวดั เชยี งใหม่ พระเทพวนิ ยาภรณ์ วัดมหาธาตุ จังหวดั นครศรธี รรมราช พระเทพสารคามมนุ ี วดั อภสิ ิทธ์ิจงั หวดั มหาสารคาม พระเทพชลธารมนุ ี วดั บอ่ ทองราษฎรบ์ ำ� รงุ จงั หวดั ชลบรุ ี พระเทพสวุ รรณโมลี วดั ปา่ เลไลยก์จังหวัดสพุ รรณบรุ ี พระเทพรัตนกวี วัดมหาธาตุ จงั หวัดเพชรบูรณ์ พระเทพสทิ ธิวิมล วดั คลองวาฬ จังหวดัประจวบครี ขี ันธ์ พระเทพปรยิ ตั เิ มธี วัดนครสวรรค์ จงั หวดั นครสวรรค์ พระเทพวรมุนี วดั ธาตุพนม จังหวัดนครพนม พระเทพสิทธมิ งคล วดั ตโปทาราม จงั หวดั ระนอง พระเทพสิทธินายก วัดพระสิงห์ จังหวดั เชยี งรายพระราชสารสุธี วดั สิรกิ าญจนาราม จงั หวัดกาญจนบรุ ี พระราชชัยมนุ ี วดั ชัยสามหมอ จงั หวัดชัยภมู ิ พระราชเมธาจารย์ วัดจำ� ทรายมูล จงั หวัดล�ำปาง พระราชวินยั เวที วัดโบสถ์ จงั หวัดสงิ หบ์ ุรี พระราชกติ ติเมธี วดั พระนอนจกั รสหี ์ จงั หวดั สงิ หบ์ รุ ี พระราชวสิ ทุ ธกิ วี วดั ภผู าภมิ ขุ จงั หวดั พทั ลงุ พระราชสทิ ธเิ วที วดั เจษฎาราม จงั หวดัสมุทรสาคร พระราชรัตนกวี วดั มหาธาตุ จังหวัดยโสธร พระราชรัตนมนุ ี วัดพระปฐมเจดยี ์ จงั หวัดนครปฐมพระราชสุวรรณมุนี วัดมหาธาตุ จังหวัดเพชรบุรี พระราชปรีชาญาณมุนี วัดบ่อชะเนง จังหวัดอำ� นาจเจริญพระราชปญั ญาสธุ ี วดั ประชมุ โยธี จงั หวดั พงั งา พระราชธรี าภรณ์ วดั ศรชี มชนื่ จงั หวดั หนองคาย พระราชปรชี ามนุ ี วดั กลาง จงั หวัดกาฬสินธ์ุ พระราชภทั รธาดา วดั บางกระเบา จงั หวดั ปราจีนบรุ ี พระราชมกุ ดาหารคณีวดั ศรมี งคลใต้ จงั หวดั มกุ ดาหาร พระราชสมทุ รเมธี วดั พชิ ยั สงคราม จงั หวดั สมทุ รปราการ พระราชวริ ยิ าภรณ์วดั ศรอี โุ มงคค์ ำ� จงั หวดั พะเยา พระราชธรรมคณี วดั ศรรี ตั นาราม จงั หวดั พษิ ณโุ ลก พระราชกติ ตริ งั ษี วดั เจยี งอีศรีมงคลวราราม จังหวัดศรีสะเกษ พระราชพุฒิเมธี วัดมงคลทับคล้อ จังหวัดพิจิตร พระราชวราลังการวดั โพธสิ มภรณ์ จงั หวดั อดุ รธานี พระราชวรี าภรณ์ วดั ศรบี ญุ เรอื ง จงั หวดั เลย พระราชปราจนี มนุ ี วดั ปา่ ทรงคณุจงั หวดั ปราจนี บรุ ี พระราชวมิ ลเมธี วดั ราษฎรศ์ รทั ธาธรรม จงั หวดั สโุ ขทยั พระราชปรยิ ตั สิ ธุ ี วดั คลองเกตุ จงั หวดัลพบรุ ี พระราชปญั ญาโมลี วดั พระธาตหุ รภิ ญุ ชยั จงั หวดั ลำ� พนู พระราชธรรมภาณี วดั สระแกว้ จงั หวดั สระแกว้พระราชรัตนวิมล วดั กาญจนบรุ ีเก่า จงั หวดั กาญจนบรุ ี พระราชสทิ ธโิ สภณ วดั ปากคลองมะขามเฒา่ จงั หวัด 176

ภาคท่ี ๓ พระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ และการบ�ำเพ็ญกุศลถวายพระศพชยั นาท พระราชธรี าจารย์ วดั มณวี นาราม จงั หวดั อบุ ลราชธานี พระราชบณั ฑติ วดั เฉลมิ กาญจนาภเิ ษก จงั หวดัอา่ งทอง พระราชจนิ ดานายก วดั พระเจดยี ์ซาวหลงั จงั หวดั ล�ำปาง พระราชวิสทุ ธิคุณ วดั หลกั เมือง จงั หวดัปัตตานี พระราชสังวรญาณ วัดเวฬุวัน จงั หวดั ลพบรุ ี พระราชสุวรรณเวที วัดตน้ สน จงั หวัดอา่ งทอง พระศรีสธุ รรมเมธี วดั เวฬวุ นั จงั หวดั ยะลา พระเมธธี รรมาลงั การ วดั พระบาทมง่ิ เมอื ง จงั หวดั แพร่ พระโสภณปรยิ ตั ยาทรวดั กระพงั สรุ นิ ทร์ จงั หวดั ตรงั พระปรยิ ตั กิ ติ ตคิ ณุ วดั มหตั มงั คลาราม จงั หวดั สงขลา พระวสิ ทุ ธนิ ายก วดั สนธกิ รประชาราม จงั หวดั เพชรบรู ณ์ พระศาสนดลิ ก วดั ปา่ สทุ ธาวาส จงั หวดั สกลนคร พระพทุ ธสิ ารโสภณ วดั ลา้ นนาญาณสงั วราราม จงั หวดั เชยี งใหม่ พระสริ ริ ตั นสธุ ี วดั แสงธรรมสธุ าราม จงั หวดั นครสวรรค์ พระญาณสทิ ธาจารย์วัดสามคั คีอุปถัมภ์ จงั หวดั หนองคาย พระโสภณธรรมธาดา วัดครี ีวหิ าร จังหวดั ตราด พระวจิ ิตรพพิ ฒั โนดมวดั ท่าไมแ้ ดง จังหวัดตาก พระวิมลธรรมคณี วัดกระบี่นอ้ ย จงั หวดั กระบี่ พระสทุ ธสิ ารสธุ ี วดั ดอนรัก จังหวดัสงขลา พระอดุ มสารโสภณ วัดโบสถ์ จังหวดั ปทุมธานี พระสนุ ทรพุทธิธาดา วัดนันทวิชยั จงั หวดั หนองบัวล�ำภูพระปัญญาวิสุทธิคุณ วัดราษฎร์โยธี จังหวัดภูเก็ต พระวุฒิสารโสภณ วัดประชาบ�ำรุง จังหวัดมหาสารคามพระศรสี ทุ ธเิ วที วดั ศรีโคมค�ำ จงั หวัดพะเยา และพระปญั ญารัตนาภรณ์ วดั ศรีเอยี่ ม กรุงเทพมหานคร คร้นั ใกล้เวลาเสด็จถึง พระราชวงศ์ คณะองคมนตรี คณะรัฐมนตรี ขา้ ราชการชั้นผใู้ หญ่ ทตู านุทตูและผเู้ ฝา้ มารอรบั เสดจ็ ณ พระทนี่ ง่ั ดสุ ติ มหาปราสาท ปะรำ� ทพี่ ระลานพระทน่ี ง่ั ดสุ ติ มหาปราสาทดา้ นทศิ เหนอืและดา้ นทิศตะวนั ออกเฉยี งใต้ ตามตำ� แหน่งเฝ้า เวลา ๙ นาฬกิ า ๑๕ นาที เจา้ หนา้ ท่ีกรมการศาสนานิมนตพ์ ระสงฆท์ ่ีสวดพระพทุ ธมนตแ์ ตว่ ันกอ่ น๓๐ รูป ขึ้นบนพระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท นั่งยังอาสน์สงฆ์มุขด้านทิศตะวันออก ๑๒ รูป นั่งยังอาสน์สงฆ์มุขด้านทศิ เหนือ ๙ รปู และนง่ั ยงั อาสนส์ งฆภ์ ายในศาลาทมิ คดหลังตะวนั ตก ๙ รูป พระเจ้าวรวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ โสมสวลี พระวรราชาทินัดดามาตุ เสด็จถงึ พระท่นี งั่ ดุสติ มหาปราสาท เวลา ๑๐ นาฬกิ า ๔๐ นาที พระบาทสมเดจ็ พระปรมนิ ทรมหาภมู พิ ลอดลุ ยเดช ทรงพระกรณุ าโปรดเกลา้ โปรดกระหมอ่ มใหพ้ ระเจา้ วรวงศ์เธอ พระองคเ์ จ้าโสมสวลี พระวรราชาทินดั ดามาตุ เสดจ็ แทนพระองค์ไปในพระราชพิธีทรงบ�ำเพญ็ พระราชกุศลปญั ญาสมวารพระราชทานพระศพ วันทสี่ อง เสด็จโดยรถยนตท์ ี่นงั่จากวงั เทเวศรถ์ งึ พระบรมมหาราชวงั รถยนตท์ นี่ งั่ เทยี บทหี่ นา้ ประตกู �ำแพงแกว้ พระทนี่ ง่ั ดสุ ติ มหาปราสาท ขา้ ง 177

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีพระทนี่ งั่ ราชกรณั ยสภา กองทหารรกั ษาการณพ์ ระทนี่ งั่ จกั รมี หาปราสาทถวายความเคารพ วงขลยุ่ กลองบรรเลงเพลงมหาชยั เสด็จขึ้นทางบันไดมขุ กระสันพระทีน่ ง่ั พิมานรตั ยา เสดจ็ ออกพระที่น่ังดสุ ติ มหาปราสาท ไปยังท่ีประดิษฐานพระโกศทองใหญท่ รงพระศพ ขณะน้ันชาวพนักงานประโคมสังข์ แตรงอน แตรฝรง่ั ปพ่ี าทยพ์ ธิ ีบรรเลงเพลงช้า เรอื่ งสร้อยสน ผู้มาเฝา้ ยืนถวายความเคารพทรงกราบพระศพ ทรงประเคนภัตตาหารถวายสมเด็จพระมหารชั มงั คลาจารย์ พระเจา้ วรวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ โสมสวลี พระวรราชาทนิ ดั ดามาตุ ทรงจดุ ธปู เทยี นเครอ่ื งราชสกั การะพระศพและเครื่องทองน้อยท่ีหน้าพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพ ทรงกราบ ทรงจุดธูปเทียนเคร่ืองนมัสการพระพุทธรูปประจ�ำพระชนมวารที่หน้าพระแท่นราชบัลลังก์ประดับมุกภายใต้พระนพปฎลมหาเศวตฉัตรทรงกราบ ถวายความเคารพพระราชอาสน์ ทรงรบั การถวายความเคารพของผู้มาเฝา้ แลว้ ประทบั พระเกา้ อี้ปพ่ี าทยพ์ ธิ ีหยดุ บรรเลง ผมู้ าเฝ้านั่งที่เดิม พระสงฆท์ ่ีสวดพระพทุ ธมนตแ์ ตว่ นั กอ่ น ๓๐ รูป สวดถวายพรพระ เวลา ๑๐ นาฬิกา ๕๔ นาที พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองคเ์ จา้ โสมสวลี พระวรราชาทนิ ดั ดามาตุ เสดจ็ไปทรงประเคนภัตตาหารถวายสมเดจ็ พระมหารัชมังคลาจารย์ สมเดจ็ พระมหามนุ ีวงศ์ และสมเดจ็ พระวนั รตัแล้วประทับพระเก้าอ้ีที่เดิม ผู้มาเฝ้ายืนถวายความเคารพแล้วนั่งท่ีเดิม สำ� รับภัตตาหารนอกน้ัน โปรดให้พลเรือเอก หม่อมเจ้าปุสาณ สวัสดิวัตน์ เรืออากาศโท หม่อมเจ้าภูริพันธุ์ ยุคล หม่อมเจ้ามงคลเฉลิม ยุคลหมอ่ มเจา้ ชาตรเี ฉลมิ ยคุ ล พลโท หมอ่ มเจา้ เฉลมิ ศกึ ยคุ ล รอ้ ยโท หมอ่ มเจา้ นวพรรษ์ ยคุ ล หมอ่ มราชวงศจ์ กั รรถจิตรพงศ์ หม่อมราชวงศ์ภูมินทร์ วรวรรณ หมอ่ มราชวงศ์ดศิ กุมาร ดิศกุล และหม่อมหลวงวฒั นศักดิ์ ไชยันต์ทรงประเคนและประเคนภตั ตาหารถวายพระสงฆร์ ูปตอ่ ไปตามลำ� ดบั และปฏบิ ตั ิพระสงฆอ์ ยู่ ณ ที่นั้น ภัตตาหารส�ำหรับพระสงฆ์ เคร่ืองคาว มี แกงหมูพริกขี้หนู ขนมจีบกุ้ง หลนปลากุเรา ผักสดปลาทบั ทมิ ทอด ย�ำปลาดกุ ฟู ผดั ผกั รวมหมกู งุ้ แกงจดื เครอ่ื งแกงรอ้ น และขา้ วสวย เครอื่ งหวาน มี องนุ่ ไรเ้ มลด็เชอร่ี สม้ โอ แตงจีน เค้ก วุน้ ใบเตย เม็ดขนุนเผอื ก และรงั นกไข่หวานมะพร้าวออ่ น ท่ีมุขด้านทิศเหนือของพระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท โปรดให้คณะองคมนตรีประเคนภัตตาหารถวายพระสงฆท์ ง้ั ๙ รปู และปฏบิ ตั พิ ระสงฆอ์ ยู่ ณ ทนี่ นั้ ตามล�ำดบั ดงั น้ี พลเรอื เอก หมอ่ มหลวงอศั นี ปราโมช หมอ่ มราชวงศ์เทพกมล เทวกลุ พลเรอื เอก ชุมพล ปจั จุสานนท์ นายอรรถนติ ิ ดิษฐอ�ำนาจ นายชาญชัย ลขิ ติ จติ ถะและพลอากาศเอก ชลติ พุกผาสุข 178

ภาคที่ ๓ พระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ และการบ�ำเพ็ญกุศลถวายพระศพ ทศ่ี าลาทิมคดหลังตะวนั ตก และหอนิเพทพิทยา ช้ัน ๒ โปรดใหส้ มาชกิ ราชสกุล ข้าราชบรพิ าร และขา้ ราชการชน้ั ผใู้ หญ่ ประเคนภตั ตาหารถวายพระสงฆ์ ๙ รปู ทส่ี วดพระพทุ ธมนตแ์ ตว่ นั กอ่ น และพระสงฆ์ ๘๖รูป ที่จะสดับปกรณ์เท่าพระชันษาสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี และปฏบิ ัตพิ ระสงฆ์อยู่ ณ ทนี่ ั้น ปพ่ี าทย์บรรเลงเพลงฉง่ิ พระฉันเพล เม่ือพระสงฆ์ท้ังนั้นรับพระราชทานฉันเสร็จแล้ว เจ้าพนักงานถอนส�ำรับและภาชนะออก ผู้ปฏิบัติพระสงฆ์กลับไปประทบั พระเกา้ อ้แี ละน่ังที่เดิม ป่ีพาทย์หยดุ บรรเลง เวลา ๑๑ นาฬกิ า ๓๒ นาที เจา้ หน้าท่ีกรมการศาสนานมิ นตพ์ ระสงฆท์ ี่สวดพระพุทธมนต์แตว่ ันก่อน จากมุขดา้ นทศิ เหนือของพระท่นี งั่ ดุสิตมหาปราสาทและในศาลาทิมคดหลงั ตะวนั ตก รวม ๑๘ รปู ไปน่งัยังอาสน์สงฆ์ภายในปะร�ำพระสงฆ์ เจ้าพนักงานภูษามาลาลาดพระภูษาโยงจากพานพระมหากฐินไปยังโต๊ะปูผา้ รองโยงหนา้ อาสน์สงฆ์เหมือนเชน่ วันกอ่ น ทรงทอดผ้าไตรพรอ้ มใบปวารณา ที่มุขด้านทิศตะวันออกของพระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท เจ้าพนักงานภูษามาลาเชิญเสาบัว ๕ เสาสำ� หรบั รองรบั พระภษู าโยงมาตง้ั เปน็ ระยะจากหนา้ พระแทน่ ทปี่ ระดษิ ฐานพระโกศทองใหญท่ รงพระศพจนถงึต้นอาสนส์ งฆ์ แล้วลาดพระภษู าโยงอกี สายหนึ่งที่หนา้ พระสงฆ์ทงั้ ๑๒ รปู เหมือนเชน่ วนั กอ่ น เสรจ็ แล้วถวายความเคารพ พระเจา้ วรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าโสมสวลี พระวรราชาทินัดดามาตุ เสด็จไปท่หี นา้ อาสนส์ งฆ์ ทรงทอดผา้ ไตรพร้อมใบปวารณา จ�ำนวน ๑๒ สำ� รบั แลว้ ประทบั พระเกา้ อี้ 179

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ที่ปะรำ� พระสงฆโ์ ปรดให้พลโท หมอ่ มเจา้ เฉลิมศึก ยุคล ทรงทอดผ้าไตรพร้อมใบปวารณา จ�ำนวน๑๘ ส�ำรับ ท่ีปะร�ำพระสงฆ์ แล้วประทับเก้าอี้ เจ้าพนักงานสอดเชื่อมสายพระภูษาโยงจากพระท่ีนั่งดุสิตมหาปราสาทกบั ปลายพระภูษาโยงบนพานพระมหากฐิน พระสงฆ์ทั้งนั้นสดับปกรณ์ จบแล้ว เจ้าพนักงานภูษามาลาพับพระภูษาโยงบนพระที่นั่งดุสิตมหาปราสาทและภายในปะร�ำพระสงฆ์เข้าท่ีเดิม พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าโสมสวลี พระวรราชาทนิ ดั ดามาตุ ทรงหลงั่ ทกั ษโิ ณทก พระสงฆท์ งั้ นนั้ ถวายอนโุ มทนา ถวายอดเิ รก เจา้ หนา้ ทก่ี รมการศาสนานมิ นต์พระสงฆ์ ๓๐ รูป ท่ีสวดพระพุทธมนต์แต่วันก่อนออกจากพระท่ีน่ังดุสิตมหาปราสาท พระสงฆ์เดินทางกลับขณะนั้น ชาวพนักงานประโคมสังข์ แตรงอน แตรฝร่ัง ปี่พาทย์พิธีบรรเลงเพลงกราวรำ� สองช้ัน เจ้าหน้าท่ีกรมการศาสนานิมนต์พระเทพปริยัติมุนี (สมคิด เขมจารี) วัดทองนพคุณ ท่ีจะถวายพระธรรมเทศนา และนิมนต์พระสงฆ์วัดทองนพคุณ ๔ รูป ที่จะสวดธรรมคาถาข้ึนนั่งยังอาสน์สงฆ์ภายในมุขตะวันออกพระที่น่ังดุสติ มหาปราสาท ปีพ่ าทย์พธิ หี ยดุ บรรเลง เวลา ๑๑ นาฬกิ า ๔๓ นาที เจา้ หน้าท่ีกรมการศาสนานิมนตพ์ ระเทพปริยตั มิ นุ ี (สมคิด เขมจาร)ีขนึ้ น่งั บนธรรมาสน์ และนมิ นต์พระสงฆ์ ๔ รูปท่จี ะสวดธรรมคาถา ขึ้นนงั่ บนพระแท่นราชบรรจถรณ์ พระเจา้ วรวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ โสมสวลี พระวรราชาทนิ ดั ดามาตุ เสดจ็ ไปทหี่ นา้ พระราชอาสน์ ผเู้ ฝา้ทงั้ นน้ั ยนื ถวายความเคารพ ทรงจดุ ธปู เทยี นดหู นงั สอื เทศนป์ ระทานแกเ่ จา้ พนกั งานเชญิ ไปปกั ทจ่ี งกลธรรมาสน์ขณะน้ัน ชาวพนักงานประโคมสังข์ แตรงอน แตรฝรั่ง ปี่พาทย์พิธีบรรเลงเพลงสาธุการ ทรงจุดธูปเทียนเคร่อื งทรงธรรม เสดจ็ ไปทรงจุดธปู เทยี นเครอ่ื งทองน้อยสำ� หรบั พระศพทรงธรรม แล้วประทับพระเกา้ อ้ี ป่ีพาทยพ์ ธิ ีหยุดบรรเลง เจ้าหน้าที่กรมการศาสนาอาราธนาศีล พระเทพปริยัติมุนี (สมคิด เขมจารี) ถวายศีล พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าโสมสวลี พระวรราชาทินัดดามาตุ ทรงศีล เจ้าหน้าที่กรมการศาสนาอาราธนาธรรมพระเทพปรยิ ตั ิมุนี (สมคดิ เขมจารี) ถวายพระธรรมเทศนาเรือ่ ง อัตตสัมมาปณิธกิ ถา จบแล้ว กลับลงมาน่งั ยังอาสนส์ งฆ์ เจา้ พนักงานดับเทยี นดหู นงั สือเทศน์ และเทยี นท่เี ครอื่ งทรงธรรมทรงจดุ เทยี นดูหนังสอื เทศน์ ทรงสดบั พระธรรมเทศนา 180

ภาคท่ี ๓ พระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ และการบ�ำเพ็ญกุศลถวายพระศพ ทรงจดุ ธูปเทียนเคร่อื งนมัสการกระบะมกุ ที่หนา้ พระแทน่ ราชบรรจถรณ์ เวลา ๑๒ นาฬิกา ๒๐ นาที พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าโสมสวลี พระวรราชาทินัดดามาตุเสด็จไปทรงจุดธูปเทียนเคร่ืองนมัสการกระบะมุกส�ำหรับพระสวดธรรมคาถาท่ีหน้าพระแท่นราชบรรจถรณ์แลว้ ประทับพระเกา้ อ้ี พระสงฆ์ ๔ รูป สวดธรรมคาถา จบแลว้ กลับลงมานง่ั ยังอาสน์สงฆ์ทรงประเคนจตปุ ัจจัยไทยธรรมบชู ากณั ฑเ์ ทศน์ ทรงทอดผ้าไตรพรอ้ มใบปวารณา ถวายพระเทพปรยิ ัติมนุ ี พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าโสมสวลี พระวรราชาทินัดดามาตุ เสด็จไปท่ีหน้าอาสน์สงฆ์ ทรงประเคนจตปุ ัจจยั ไทยธรรมบชู ากณั ฑเ์ ทศน์ถวายพระเทพปรยิ ัติมุนี (สมคิด เขมจารี) ประกอบด้วย ตะล่มุ มุกบรรจุธูปเทียนพนมแต่งด้วยดอกไม้สด แจกันมุกปักดอกไม้สด ๑ คู่ กี๋ญวนบรรจุกาน้�ำชาพร้อมชุดถ้วยชาลายน้ำ� ทอง ๑ ชุด โคมไฟฟ้า ๑ ชุด และปากกาเชฟเฟอร์ ๑ คู่ พรอ้ มแทน่ หนิ อ่อน แลว้ ประทับพระเก้าอี้เจ้าพนักงานภษู ามาลาลาดพระภษู าโยงเชน่ ครง้ั กอ่ น เสร็จแลว้ ถวายความเคารพ 181

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ทรงหลัง่ ทักษิโณทก พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าโสมสวลี พระวรราชาทินัดดามาตุ เสด็จไปท่ีหน้าอาสน์สงฆ์ทรงทอดผ้าไตรพร้อมใบปวารณา จ�ำนวน ๕ ส�ำรับ ครบแล้ว ประทับพระเก้าอ้ีท่ีเดิม พระเทพปริยัติมุนี(สมคดิ เขมจาร)ี และพระสงฆท์ สี่ วดธรรมคาถา ๔ รปู สดบั ปกรณ์ จบแลว้ เจา้ พนกั งานภษู ามาลาพบั พระภษู าโยงทัง้ สองสายเข้าทีเ่ ดมิ พระเจ้าวรวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ โสมสวลี พระวรราชาทนิ ดั ดามาตุ ทรงหลั่งทักษิโณทกพระสงฆท์ งั้ นน้ั ถวายอนโุ มทนา ถวายอดเิ รก เจา้ หนา้ ทก่ี รมการศาสนานมิ นตพ์ ระสงฆล์ งจากพระทนี่ ง่ั ดสุ ติ มหาปราสาททางบันไดมุขด้านทิศตะวันออก พระสงฆ์เดินทางกลับ ขณะนั้นชาวพนักงานประโคมสังข์ แตรงอนแตรฝรง่ั ปพ่ี าทย์พธิ ีบรรเลงเพลงกราวรำ� สองช้นั เวลา ๑๒ นาฬิกา ๓๖ นาที เจา้ หนา้ ทกี่ รมการศาสนานมิ นตพ์ ระสงฆ์ ๘๖ รปู ทจี่ ะสดบั ปกรณเ์ ท่าพระชนั ษาสมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสุดา สิรโิ สภาพณั ณวดี ขึน้ น่ังยงั อาสนส์ งฆบ์ นพระทน่ี ง่ัดสุ ติ มหาปราสาทมขุ ดา้ นทศิ ตะวนั ออก ๑๒ รปู และนง่ั ยงั อาสนส์ งฆภ์ ายในปะรำ� พระสงฆ์ ๗๔ รปู เมอื่ พรอ้ มแลว้ปพ่ี าทยพ์ ธิ หี ยดุ บรรเลง พระสงฆท์ ง้ั นน้ั สวดมาตกิ า จบแลว้ เจา้ พนกั งานภษู ามาลาบนพระทน่ี ง่ั ดสุ ติ มหาปราสาทและภายในปะร�ำพระสงฆ์ลาดพระภษู าโยงเชน่ ครงั้ กอ่ น พระเจา้ วรวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ โสมสวลี พระวรราชาทินดั ดามาตุ เสด็จไปทรงทอดผา้ ไตรพร้อมใบปวารณา จำ� นวน ๑๒ ส�ำรับ ท่ีอาสน์สงฆ์ แลว้ ประทบั พระเก้าอี้ ทีป่ ะรำ� พระสงฆ์ โปรดให้ พลโท หม่อมเจ้าเฉลิมศกึ ยุคล และรอ้ ยโท หม่อมเจา้ นวพรรษ์ ยคุ ล ทรงทอดผา้ ไตรพรอ้ มใบปวารณา จ�ำนวน ๗๔ สำ� รบั แลว้ ประทบั พระเกา้ อี้ เจา้ พนกั งานสอดเชอ่ื มสายพระภษู าโยงจากพระที่น่ังดุสิตมหาปราสาทกับปลายสายพระภูษาโยงบนพานพระมหากฐิน พระสงฆ์ท้ังน้ันสดับปกรณ์ จบแล้ว เจ้าพนักงานภูษามาลาพับพระภูษาโยงบนพระที่นั่งดุสิตมหาปราสาทและภายในปะร�ำพระสงฆเ์ ขา้ ทเี่ ดมิ พระเจา้ วรวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ โสมสวลี พระวรราชาทนิ ดั ดามาตุ ทรงหลั่งทักษิโณทก พระสงฆ์ทั้งน้ันถวายอนุโมทนา ถวายอดิเรก เจ้าหน้าที่กรมการศาสนานิมนต์พระสงฆ์ ๘๖ รปู ทมี่ าสดบั ปกรณเ์ ทา่ พระชนั ษาสมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดีเดินทางกลับ ขณะนน้ั ชาวพนกั งานประโคมสังข์ แตรงอน แตรฝรง่ั ป่พี าทย์พิธบี รรเลงเพลงกราวร�ำช้ันเดียว 182

ภาคที่ ๓ พระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ และการบ�ำเพ็ญกุศลถวายพระศพ เจ้าหน้าท่ีกรมการศาสนานิมนต์พระพิธีธรรมที่จะสวดพระอภิธรรมในเวลากลางวันจนถงึ เวลา ๑๘นาฬิกา ทง้ั ๘ รูป ข้นึ น่ังบนแทน่ พระพธิ ีธรรมมุขดา้ นทศิ เหนอื ทั้ง ๒ แท่น พรอ้ มกัน ปพ่ี าทยพ์ ธิ ียุติการบรรเลง เวลา ๑๒ นาฬกิ า ๕๕ นาที พระเจา้ วรวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ โสมสวลี พระวรราชาทนิ ดั ดามาตุ เสดจ็ ไปทรงกราบพระพทุ ธรปู ประจำ� พระชนมวารทหี่ นา้ พระแทน่ ราชบลั ลงั กป์ ระดบั มกุ ภายใตพ้ ระนพปฎลมหาเศวตฉตั รทรงกราบพระศพท่ีหน้าพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพ ถวายความเคารพพระราชอาสน์ ทรงรับการถวายความเคารพของผู้มาเฝ้า เสด็จไปยังมุขด้านทิศเหนือ ทรงจุดธูปเทียนเคร่ืองนมัสการกระบะมุกท่ีหน้าแท่นพระพิธีธรรมด้านตะวันออก และด้านตะวันตก ทรงคม พระพิธีธรรมเริ่มสวดพระอภิธรรม ผู้มาเฝ้าที่ยืนถวายความเคารพ รอจนเสด็จออกจากพระที่นั่งดุสติ มหาปราสาทแล้วจงึ น่งั ลง พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าโสมสวลี พระวรราชาทินัดดามาตุ เสด็จลงจากพระที่น่ังดุสิตมหาปราสาททางบันไดด้านตะวันตกของมุขด้านทิศเหนือ เสด็จผ่านแถวผู้มาเฝ้าที่พระลานพระท่ีนั่งดุสิตมหาปราสาท หนา้ ปะรำ� และศาลาทมิ คด ไปประทบั รถยนตท์ น่ี ง่ั ทป่ี ระตกู ำ� แพงแกว้ กองทหารรกั ษาการณพ์ ระทนี่ งั่จกั รมี หาปราสาทถวายความเคารพ วงขล่ยุ กลองบรรเลงเพลงมหาชัย ผมู้ าเฝา้ ทงั้ น้ันถวายความเคารพ เสดจ็กลับ เปน็ เสร็จการพระราชพิธีทรงบ�ำเพญ็ พระราชกศุ ลปญั ญาสมวารทรงจดุ ธปู เทยี นเครือ่ งนมสั การกระบะมกุ เสด็จกลับ ทีห่ นา้ แทน่ พระพธิ ีธรรม 183

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี พระธรรมเทศนา อัตตสัมมาปณธิ กิ ถา พระเทพปรยิ ัตมิ นุ ี (สมคิด เขมจารี ป.ธ.๙) วัดทองนพคุณ เขตคลองสาน กรงุ เทพมหานคร ในการพระราชพธิ ที รงบ�ำเพ็ญพระราชกศุ ลปญั ญาสมวารพระราชทานพระศพ สมเดจ็ พระเจ้าภคินีเธอ เจา้ ฟา้ เพชรรัตนราชสดุ า สิริโสภาพณั ณวดี ณ พระทีน่ ่ังดุสติ มหาปราสาท ในพระบรมมหาราชวัง วนั พฤหัสบดี ที่ ๑๕ กนั ยายน พทุ ธศกั ราช ๒๕๕๔ เวลา ๑๒ นาฬกิ า ............................................... นโม ตสสฺ ภควโต อรหโต สมฺมาสมพฺ ทุ ธฺ สสฺ ฯ อตฺตสมฺมาปณธิ ีต.ิ บัดน้ี จักรับพระราชทานถวายวิสัชนาพระธรรมเทศนาในอัตตสัมมาปณิธิกถา ฉลองพระเดชพระคณุ ประดบั พระปญั ญาบารมี อนโุ มทนาในพระราชกศุ ลทกั ษณิ านปุ ทานกจิ อนั สมเดจ็ บรมบพติ รพระราชสมภารพระองค์ ผู้ทรงพระคุณอันประเสริฐ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ บ�ำเพ็ญพระราชกุศลปัญญาสมวารพระราชทานพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินเี ธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ดว้ ยก�ำลงั แห่งพระมหากรุณาธิคุณ อันมีบริบูรณ์ในพระราชหฤทัย ตามวิสัยแห่งสัปปุริสบัณฑิต ในการนี้ ทรงพระกรุณาโปรดเกลา้ ฯ ให้ พระเจา้ วรวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ โสมสวลี พระวรราชาทนิ ดั ดามาตุ เสดจ็ ทรงปฏบิ ตั พิ ระราชกรณยี กจิแทนพระองค์ พระราชกุศลทักษิณานุปทานกิจอันสมเด็จบรมบพิตรพระราชสมภารพระองค์ ผู้ทรงพระคุณอันประเสรฐิ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ บำ� เพญ็ พระราชทานพระศพ สมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจ้าฟา้ เพชรรัตนราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดี ในวารดถิ ปี ญั ญาสมวารครบ ๕๐ วนั ในวาระน้ี นบั วา่ เปน็ พระราชกรณยี กจิ ประการหนง่ึ ทท่ี รงพระอนสุ รณถ์ งึ คณุ งามความดี และทรงยกยอ่ งเชดิ ชคู นดที ไี่ ดบ้ �ำเพญ็ คณุ ประโยชนแ์ กป่ ระเทศชาติบา้ นเมอื ง ใหส้ มกบั ศกั ดศ์ิ รี ใหม้ ชี อื่ ปรากฏ มเี กยี รตยิ ศลอื ชา หากวา่ สมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอฯ ไดท้ รงหยง่ั ทราบถงึ พระราชกศุ ล ทที่ รงพระกรณุ าโปรดเกลา้ ฯ บ�ำเพญ็ พระราชทานตง้ั แตต่ น้ จนวาระนี้ ดว้ ยญาณวถิ ที างใดทางหนึ่ง ย่อมจะทรงมีปีติซาบซึ้งในพระมหากรุณาธิคุณหาที่สุดมิได้ และจะทรงอนุโมทนาในพระราชกุศล เพื่อบันดาลดลให้สำ� เร็จประโยชน์ตามสมควรแก่คตวิ สิ ัยในสัมปรายภพ สมดงั พระราชปรารภทกุ ประการ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ทรงมีพระปุพเพกตปุญญตาความเป็นผู้มีบุญญาธิการได้ส่ังสมอบรมมาแต่ปุเรชาติ จึงได้เสด็จอุบัติในขัตติยชาติราชตระกูล ทรงสมบูรณ์ดว้ ยพระชาตวิ ฒุ ิ พระวยั วฒุ ิ พระคณุ วฒุ ิ โภคสมบตั ิ และพระศภุ จรยิ าวตั รทกุ ประการ ถงึ กระนนั้ พระองคก์ ห็ าไดท้ รงพอพระทยั ในประโยชนส์ ขุ สว่ นพระองค์ ไดท้ รงปฏบิ ตั พิ ระกรณยี กจิ นอ้ ยใหญ่ ทง้ั โดยตรงทง้ั ทท่ี รงไดร้ บัมอบหมายเปน็ อเนกปรยิ าย ดงั เชน่ พระกรณยี กจิ ทท่ี รงปฏบิ ตั แิ ทนพระบาทสมเดจ็ พระเจา้ อยหู่ วั พระกรณยี กจิอนั เนื่องดว้ ยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกลา้ เจ้าอยหู่ วั พระกรณียกจิ ดา้ นพระพทุ ธศาสนา พระกรณียกิจดา้ นการศกึ ษา พระกรณยี กจิ ดา้ นสาธารณสขุ พระกรณยี กจิ ดา้ นการลกู เสอื เนตรนารี และกจิ การอาสาสมคั รรกั ษาดนิ แดน รวมถึงพระกรณียกจิ ดา้ นการสาธารณกุศลอนื่ ๆ 184

ภาคท่ี ๓ พระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ และการบ�ำเพ็ญกุศลถวายพระศพ นอกจากน้ี ยังได้ทรงบำ� เพญ็ พระกรณยี กิจนอ้ ยใหญ่อนั ทรงคณุ ประโยชนต์ อ่ ประเทศชาตบิ า้ นเมืองยง่ิ ใหญไ่ พศาล ทรงมนี �้ำพระทยั เบกิ บานในการเสยี สละสงู สง่ ตอ่ ปวงพสกนกิ ร ทรงเกอื้ กลู อปุ ถมั ภง์ านในหลายดา้ นอยา่ งต่อเน่ือง ทรงงานสบื สานจากพระบาทสมเดจ็ พระมงกุฎเกล้าเจา้ อยู่หวั พระบรมชนกนาถ และงานที่ทรงด�ำริริเร่ิมด้วยพระองค์เอง กับท้ังทรงมีพระหฤทัยเปี่ยมด้วยพระเมตตากรุณา ทรงปรารถนาท่ีจะให้ประชาชนทุกชนชน้ั มีวชิ าความรู้ มฐี านะความเปน็ อย่ดู ขี ึ้น และมีสขุ ภาพพลานามัยแขง็ แรงถ้วนหน้า จึงทรงพระเมตตารบั เปน็ องคป์ ระธานกองทนุ มลู นธิ ิ และสมาคมตา่ ง ๆ ไวใ้ นพระราชปู ถมั ภ์ เพอื่ ใหก้ จิ การมนั่ คงและด�ำเนนิ กา้ วหน้าไปโดยสะดวกและเกดิ คุณประโยชนโ์ ดยแท้ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ได้มีพระด�ำรัสพระราชทานเนื่องในโอกาสฉลองพระชันษา ๕ รอบ เม่ือวันท่ี ๒๒ พฤศจิกายน ๒๕๒๙ ณ วชิราวุธวิทยาลัยว่า “ฉันขอกล่าวต่อท่านท้ังปวงว่า จะพยายามบ�ำเพ็ญตนเพ่ือประโยชน์แก่บ้านเมือง ด้วยความจงรักภักดีต่อองค์พระบาทสมเดจ็ พระเจา้ อยหู่ วั ผทู้ รงเปน็ พระประมขุ ของชาติ ทง้ั จะไดร้ กั ษาเกยี รตศิ กั ดแ์ิ หง่ ความเปน็ ราชนารีในมหาจักรีบรมราชวงศ์ไว้ชั่วชีวติ ” ตามความในพระด�ำรัสน้ีชี้ชัดว่า สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอฯ ได้ทรงบ�ำเพ็ญตนเพื่อประโยชน์แก่บา้ นเมอื งโดยอเนกปรยิ าย ไมส่ ามารถทจี่ ะนำ� มาขยายบรรยายใหถ้ ว้ นทวั่ ได้ ในสว่ นทสี่ ำ� คญั คอื พระปณธิ านอนัแน่วแน่มั่นคงทจ่ี ะด�ำรงรกั ษาเกยี รติศกั ดิ์แห่งความเปน็ ราชนารี ในข้อนี้ จะเหน็ ได้ในพระจรยิ าวตั รอนั ออ่ นน้อม อ่อนหวาน ออ่ นโยน ละมนุ ละไม พอพระทัยทจี่ ะเสดจ็ อยอู่ ยา่ งเรยี บงา่ ย ดว้ ยมพี ระวรกายแขง็ แรง มพี ระทยั เขม้ แขง็ แฝงไวด้ ว้ ยความออ่ นนอ้ ม ความออ่ นหวานและความออ่ นโยน เปน็ พระบรมวงศท์ ที่ รงมพี ระบญุ ญาบารมี สมกบั ทเ่ี กดิ มาในขตั ตยิ สกลุ มเี กยี รตคิ ณุ ความดีปรากฏมีพระอิสริยยศลือชา เหล่าพสกนิกรต่างก็อนุโมทนา เหล่าเทวดาก็ช่ืนชม แม้พระพรหมก็สรรเสริญบคุ คลผู้มีโอกาสได้ชมพระบารมีเฝ้าแหน กถ็ อื ว่ามีบญุ ตา ผูไ้ ด้มโี อกาสไดฟ้ ังพระวาจาสนทนาปราศรยั ก็ถอื ได้วา่ มบี ญุ หู ผไู้ ดอ้ ยใู่ กลช้ ดิ รบั ใชส้ นองงาน กถ็ อื วา่ มบี ญุ ใจ จงึ กลา่ วไดว้ า่ “เปน็ สมเดจ็ เจา้ ฟา้ ฯ ผอู้ ยใู่ นความทรงจำ�ของประชาชนชาวไทย ท่ีจะเทิดทูนไว้เหนือเกล้าเหนือกระหม่อมตลอดไป” ในการทรงพระกรณุ าโปรดเกลา้ ฯ บำ� เพญ็ พระราชกศุ ลปญั ญาสมวารน้ี ไดท้ รงจดั ใหม้ พี ระธรรมเทศนากัณฑ์หนึ่ง จึงได้น�ำบาทพระคาถาอันมีมาในมงคลสูตรว่า อตฺตสมฺมาปณิธิ มารับพระราชทานถวายวิสัชนาเพอื่ ใหส้ อดคลอ้ งตอ้ งกบั พระจรยิ าวตั รทท่ี รงปฏบิ ตั พิ ระองค์ ทงั้ โดยตรงทงั้ โดยไดร้ บั มอบหมาย ขยายเปน็ หลกัธรรม สำ� หรับสาธชุ นพทุ ธบรษิ ัทนำ� ไปประพฤติปฏบิ ตั โิ ดยยึดเปน็ แบบแผน แบบอยา่ ง และเป็นแนวทางแหง่การศกึ ษาสบื ไป ค�ำว่า อตฺตสมฺมาปณิธิ แปลว่า การต้ังตนไว้ชอบ หรือ การประกอบตนไว้ดี คุณข้อน้ีส�ำคัญท่ีจะพฒั นาชวี ติ ไปสคู่ วามเจรญิ กา้ วหนา้ เพราะเหตวุ า่ บคุ คลเมอื่ เกดิ มาจ�ำตอ้ งประพฤตติ นใหเ้ หมาะสมกบั ภมู เิ ดมิภมู ิรู้ และภูมฐิ านของตน เพือ่ จะไดห้ ลีกพ้นอุปสรรคข้อขัดขอ้ งทัง้ ผอง มาประคองชีวิตให้ด�ำเนินไปได้สะดวกงา่ ยดายเหมอื นคนพายเรือล�ำน้อย ๆ ข้ามฟาก หากจำ� ตอ้ งประคองตวั ประคองเรือ คอยคาดคดั จัดใหเ้ รือแลน่ผ่านรอ่ งน�ำ้ ไป นำ� ใหถ้ งึ จุดหมายโดยสะดวกไม่ติดขัดฉะน้ัน การตง้ั ตนไวช้ อบ ประกอบตนไวด้ ี ในทนี่ ี้ หาไดห้ มายถงึ การตง้ั หลกั ปกั ฐานภายนอก เชน่ การกอ่ รา่ งสรา้ งตนใหเ้ ปน็ หลักแหลง่ มั่นคง มคี รอบครวั เปน็ เน้ือเปน็ ตวั เป็นลำ�่ เป็นสนั มบี า้ นเรือนเรือกสวนไร่นาเปน็ ของ 185

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีตนเปน็ ต้นเทา่ นัน้ ก็หาไม่ หากแตห่ มายถึงการสร้างตวั ภายใน คอื สร้างในตัวของเราเอง เม่ือสรา้ งตวั ไดก้ ็เสรมิตวั ได้ กลา่ วคือเสรมิ ฐานให้กวา้ ง เสรมิ ยอดใหส้ ูง เพราะเมอื่ ตัง้ ตวั ภายในได้แลว้ การตั้งตวั ภายนอกก็จะพลอยมีตามมาดว้ ย กายกับจิตรวมกนั เป็นตัวตน บุคคลจงึ มีการแยกตวั ตนออกเปน็ ๓ ส่วน คือ ส่วนกาย ส่วนวาจาและสว่ นใจ การตงั้ ตนไวช้ อบกค็ อื การต้ังกายชอบ ต้งั วาจาชอบ ต้งั ใจชอบ การตงั้ กายชอบ คอื การประกอบกริ ยิ าไวใ้ นระเบยี บของกาย คอื กายสจุ รติ มจี ติ ประกอบดว้ ยเมตตากรณุ า ไมฆ่ า่ ไมล่ กั ไมป่ ระพฤตลิ ว่ งเชอื้ สายประเวณี มเี มตตากายกรรมทงั้ ตอ่ หนา้ และลบั หลงั เปน็ กริ ยิ าดี กริ ยิ างาม และกริ ยิ าออ่ นโยน จดั วา่ เปน็ มงคลคอื เหตแุ หง่ ความเจรญิ อยา่ งสงู เปน็ เหตชุ กั จงู ใหบ้ คุ คลวางตนเหมาะสมกลา่ วคือ วางตนใหส้ มควรแกก่ าลเทศะ เพศ วยั ฐานะ บุคคล และสังคม เป็นต้น การตง้ั วาจาชอบ คอื การประกอบวาจาใหอ้ ยใู่ นระเบยี บของวาจา คอื วจสี จุ รติ ไดแ้ กเ่ มตตาวจกี รรมคือ พดู ค�ำจริง พูดคำ� ไพเราะ พดู ค�ำสมัครสมานสามัคคี และพูดคำ� มปี ระโยชน์ เพราะวาจาเป็นส�ำคัญในการสอื่ สารการสังคม และเปน็ ของมคี า่ สงู เป็นเครือ่ งวดั ภมู ิของผพู้ ดู ในตวั ของบคุ คล อวัยวะคือปากสำ� คัญ ดังที่กลา่ วกนั วา่ “ปากเป็นเอก เลขเป็นโท หนงั สอื เป็นตรี ชั่วดเี ปน็ ตรา” ผพู้ ูดจงึ เป็นผู้เป่า ผู้ฟงั จงึ เปน็ ผ้เู ผา หรือความคดิ เปน็ ผเู้ ปา่ คำ� พดู เปน็ ผเู้ ผา คนเขยี นเปน็ ผหู้ วา่ น คนอา่ นคนฟงั เปน็ ผเู้ กบ็ กลา่ วคอื คอยเฝา้ เพง่ เลง็ จดจำ�ค�ำพูดทั้งในแง่ดีและแง่ร้าย ขยายความตีแผ่ให้กว้างไกล ในท�ำนองเหมือนตัวช้างทั้งตัวไม่มีอะไรจะส�ำคัญไปกวา่ งา ดังค�ำวา่ “ฆา่ ช้างเอางา เจรจาเอาถอ้ ยคำ� ” ดงั นั้น คำ� พูดที่เปลง่ ออกจากปากจะมากหรอื น้อย สามารถท�ำให้ผู้พูดต้องโศกเศร้าหรือผ่องแผว้ ได้ การตัง้ ใจชอบ คือการประกอบใจใหอ้ ยูใ่ นระเบียบของใจ คือมโนสุจรติ เป็นเมตตามโนกรรม ตามธรรมดา ใจมีลักษณะดนิ้ รน ซุกซน กวดั แกวง่ ห้ามไดย้ าก รักษาไดย้ าก และมักตกไปในอารมณ์ฝา่ ยตำ�่ เสมอ ใจยอ่ มเปน็ ใหญเ่ ป็นประธานของสงั ขารรา่ งกาย ใจเป็นนายกายเปน็ บา่ ว การสวดมนต์เป็นยาทาการภาวนาเปน็ ยาใจ ใจรา้ ยเปน็ ผี ใจดเี ปน็ คน ใจวกวนเปน็ บา้ ใจกลา้ เปน็ นกั รบ ใจสงบเปน็ สมณะ ใจเลกิ ลดละเป็นพระอรหันต์ เรอ่ื งของใจจึงมคี วามส�ำคญั ทำ� หน้าท่คี ดิ เชน่ คดิ โลภอยากไดข้ องคนอ่นื คดิ พยาบาทอาฆาตจองเวร เหน็ ผิดเปน็ ชอบ เห็นชอบเปน็ ผดิ ชนิดเห็นกงจักรเปน็ ดอกบวั เหน็ ความช่วั เป็นความดี เห็นสิ่งทีม่ ีราคีวา่ เป็นสง่ิ ท่ีมีราคา บุคคลจึงควรตั้งใจไว้ชอบประกอบใจไว้ดี โดยมีสติเป็นพ่ีเลี้ยงคอยก�ำกับครองใจ ควบคุมให้สงบหนกั แนน่ มน่ั คง ดว้ ยการภาวนาอบรมใหม้ เี มตตาตอ่ มนุษย์และสตั ว์ ฝกึ หัดใหค้ วรแก่การงาน อาจหาญร่าเรงิใหเ้ ยน็ เปน็ นำ้� คอื เปน็ นำ้� ใจ ดว้ ยวธิ ฝี กึ ฝนอบรมใหก้ า้ วไปสคู่ วามเปน็ ผมู้ ใี จดคี อื มใี จสนั โดษ ยนิ ดตี ามทไี่ ด้ พอใจตามทม่ี ไี มโ่ ลภโมหโ์ ทสนั ใจทไ่ี มค่ ดิ ทำ� รา้ ยทำ� ลายกนั ดว้ ยความเหยี้ มโหด มคี วามเมตตาหวงั ความสงบสขุ แกก่ นั และกนั และเหน็ ชอบตามทำ� นองคลองธรรม นำ� ตนใหค้ ดิ ชอบ ทำ� ชอบ พดู ชอบ มงุ่ ดมี งุ่ เจรญิ ตอ่ กนั และกนั กลา่ วสนั้กค็ อื ควบคมุ กาย วาจา และใจใหเ้ วน้ ชว่ั ประพฤตชิ อบ ประกอบตนไวด้ ี โดยวธิ ปี รบั บาปออกจากตวั ปรบั ความช่ัวออกจากใจ จะได้ช่ือว่ามีทุนน�ำหนุนให้เจริญก้าวหน้า น�ำพาให้ประสบความเป็นอยู่ดี คืออยู่เย็นนอนสุขพ้นจากความอยู่ร้อนนอนทุกข์ในชีวิตประจ�ำวัน และจะเป็นทุนหนุนส่งให้ไปอุบัติในคติท่ีดีมีสุคติเป็นต้นมนุษย์ทุกคนทอ่ี บุ ัติมามีความต้องการความดีใสต่ วั ไม่ต้องการความชั่วใส่ใจ จึงควรตง้ั กายวาจาใจให้ถูกต้องให้ถกู จุด ถกู ทาง ถกู วิธี และถูกศูนย์ ถ้าไม่ถูกศูนยก์ ็จะเอยี ง เอยี งมากเกินไปกจ็ ะเสียการทรงตวั เม่ือเสียการทรงตัวก็จะตั้งตัวไม่ตรง ต้องหกลม้ หรอื ลม้ ลกุ คลุกคลาน ดังทีเ่ รียกขานวา่ “ชีวิตลม้ เหลว” 186