จดหมายเหตุงานพระศพ เล่ม ๑

ภาคที่ ๓ พระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ และการบ�ำเพ็ญกุศลถวายพระศพ ธรรมดา การครองชีวติ มกั มอี ปุ สรรคมากมายหลายอยา่ ง แตอ่ ปุ สรรคเหล่านัน้ เปน็ เพียงพายพุ ดั ผันผ่านมาเป็นคร้ังคราว ส่วนอุปสรรคที่ยืนยาวร้ายเหลือเหนืออุปสรรคเหล่านั้นก็คือการตั้งตัวผิด การต้ังตัวผิดตดิ จนวันตาย ถา้ ไมค่ ดิ แกไ้ ขใหด้ จี ะมชี ีวติ ล้มเหลว ตกอบั อาภัพ อนาถา หาความมน่ั คงไมไ่ ด้ เมอ่ื เป็นเชน่ นี้จงึ ควรที่จะตงั้ กายวาจาใจใหช้ อบ ประกอบกายวาจาใจใหด้ ี ให้ถูกตามหลกั คำ� สอนวา่ อตตฺ สมฺมาปณธิ ิ การตั้งตนไว้ชอบประกอบตนไวด้ ีมนี ยั ดังรบั พระราชทานถวายวิสชั นามา ด้วยประการฉะนี้ สมเด็จพระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สริ ิโสภาพณั ณวดี ทรงมีพระจริยาวัตรอันงดงามเพราะได้ทรงปฏิบัติตามพระด�ำรัสท่ีพระราชทานเนื่องในโอกาสฉลองพระชันษา ๕ รอบ เมื่อวันที่ ๒๒พฤศจกิ ายน ๒๕๒๙ ณ วชริ าวธุ วทิ ยาลยั วา่ “ฉนั ขอกลา่ วตอ่ ทา่ นทง้ั ปวงวา่ จะพยายามบ�ำเพญ็ ตนเพอื่ ประโยชน์แก่บ้านเมืองด้วยความจงรกั ภักดตี ่อองค์พระบาทสมเด็จพระเจา้ อยูห่ วั ผูท้ รงเปน็ พระประมขุ ของชาติ ทงั้ จะไดร้ กั ษาเกยี รตศิ กั ดแ์ิ หง่ ความเปน็ ราชนารใี นมหาจกั รบี รมราชวงศไ์ วช้ วั่ ชวี ติ ” พระจรยิ าวตั รในสมเดจ็ เจา้ ฟา้ ฯพระองคน์ นี้ น้ั ยอ่ มเปน็ ทปี่ ระทบั ใจของปวงชนชาวไทยไมเ่ ลอื นลางจางหาย ประชาชนชาวไทยทงั้ หลายทกุ หมู่เหล่าคอยเฝ้าและจดจำ� มริ ู้ลมื วา่ “เป็นสมเดจ็ เจ้าฟา้ ฯ ผอู้ ยใู่ นความทรงจ�ำของประชาชนชาวไทย ทจ่ี ะเทิดทูนไวเ้ หนอื เกลา้ เหนือกระหมอ่ มตลอดกาลยาวนาน” เม่ือพระองค์มาส้ินพระชนม์จากไป ประชาชนชาวไทยก็โศกเศร้าเสียใจอาลัยถึง จึงได้พร้อมใจกันบำ� เพญ็ กศุ ลอทุ ิศถวาย และเดินทางมาสักการะพระศพ ดว้ ยความเคารพเทิดทูนบูชา ทกุ วันเวลามิได้วา่ งเวน้ตลอดจนรบั เปน็ เจา้ ภาพบำ� เพญ็ กศุ ลอทุ ศิ ถวายมไิ ดข้ าดสายตดิ ตอ่ กนั อนั แสดงถงึ ความจงรกั ภกั ดี ความสามคั คีความมีน้ำ� ใจได้ในคำ� วา่ “ยามปว่ ยเย่ียมไข้ ยามจากไป กตัญญู บูชา อาลยั ” ดังน้ี อิมินา กตปุญฺเน ขออ�ำนาจแห่งพระราชกุศลทักษิณานุปทากิจ อันสมเด็จบรมบพิตรพระราชสมภารพระองค์ ผู้ทรงพระคุณอันประเสริฐ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ บ�ำเพ็ญพระราชกุศลปัญญาสมวารครบ ๕๐ วนั พระราชทานพระศพ สมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดี ในวาระนจี้ งส�ำเร็จเป็นวิบากราศีมีผลสมั ฤทธ์ิ ผลิตวิบากสมบัติแด่ สมเด็จพระเจา้ ภคินเี ธอ เจา้ ฟ้าเพชรรัตนราชสดุ าสริ ิโสภาพัณณวดี ในสคุ ติสมั ปรายภพ สมดังพระราชปรารภทกุ ประการ ในอวสานแห่งพระธรรมเทศนาน้ี พระสงฆ์จตุรวรรคจักรับพระราชทานสวดพระธรรมคาถา เพ่ือเพม่ิ พูนพระราชศรทั ธา ปสาทะ อปั ปมาทธรรม สัมมาปฏบิ ตั ิ ในมหาสมาคมนี้สบื ไป เอวํ ก็มีด้วยประการฉะนี้ ขอถวายพระพร 187

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี สมเดจ็ พระนางเจา้ สริ กิ ติ ิ์ พระบรมราชินีนาถ ทรงบำ� เพ็ญพระราชกุศล ในพระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลสตมวารพระราชทานพระศพ พระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลสตมวาร เมอ่ื สมเดจ็ พระเจ้าภคินีเธอ เจา้ ฟ้าเพชรรัตนราชสดุ า สริ ิโสภาพัณณวดี ส้ินพระชนม์ครบ ๑๐๐ วนัพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้ก�ำหนดการพระราชพิธีทรงบำ� เพญ็ พระราชกศุ ลสตมวารพระราชทานพระศพ เมอื่ วนั พฤหสั บดี ที่ ๓ และวันศุกร์ ที่ ๔พฤศจกิ ายน พุทธศกั ราช ๒๕๕๔ ณ พระท่นี ัง่ ดุสติ มหาปราสาท ในพระบรมมหาราชวัง โดยทรงพระกรุณาโปรดเกลา้ โปรดกระหม่อมให้สมเดจ็ พระนางเจา้ สริ ิกติ ิ์ พระบรมราชนิ ีนาถ เสด็จพระราชดำ� เนินแทนพระองค์ในวันพฤหัสบดี ที่ ๓ พฤศจิกายน พุทธศักราช ๒๕๕๔ และทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้พระเจา้ วรวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ โสมสวลี พระวรราชาทนิ ดั ดามาตุ เสดจ็ แทนพระองค์ ในวนั ศกุ ร์ ท่ี ๔ พฤศจกิ ายนพุทธศักราช ๒๕๕๔ ตามหมายกำ� หนดการดังน้ี 188

ภาคท่ี ๓ พระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ และการบ�ำเพ็ญกุศลถวายพระศพ189

จดหมายเหตุงานพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี 190

ภาคท่ี ๓ พระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ และการบ�ำเพ็ญกุศลถวายพระศพ ณ วันพฤหัสบดี ที่ ๓ พฤศจิกายน พุทธศักราช ๒๕๕๔ เจ้าพนักงานเตรียมการตั้งแต่งและตรวจแต่งเคร่ืองประกอบพระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลสตมวารพระราชทานพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ภายในพระท่ีน่ังดุสิตมหาปราสาท และบริเวณพระลานพระที่นั่งดุสิตมหาปราสาทไว้พร้อมเหมือนเช่นพระราชพิธีทรงบ�ำเพญ็ พระราชกุศลสตั ตมวาร วันแรก เว้นแต่การต้ังพระเกา้ อขี้ องพระบรมวงศ์ และพระแท่นทรงกราบเหมือนเชน่ การประดิษฐานพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพ ครัน้ ใกลเ้ วลาเสดจ็ พระราชด�ำเนนิ คณะองคมนตรี คณะรฐั มนตรี ขา้ ราชการชั้นผูใ้ หญ่ ทูตานุทตูและผู้มาเฝ้าทูลละอองธุลีพระบาทรอรับเสด็จบนพระท่ีนั่งดุสิตมหาปราสาท ศาลาทิมคด ปะร�ำที่พระลานพระที่นง่ั ดสุ ิตมหาปราสาทด้านทศิ เหนอื และดา้ นทศิ ตะวนั ออกเฉียงใตต้ ามต�ำแหน่งเฝา้ ฯ เวลา ๑๗ นาฬิกา ๕ นาที เจา้ หนา้ ทกี่ รมการศาสนานมิ นตพ์ ระสงฆ์ ๓๐ รูป ท่ีจะสวดพระพทุ ธมนต์มี สมเด็จพระมหามุนีวงศ์ วัดราชบพิธสถิตมหาสีมาราม สมเด็จพระวันรัต วัดบวรนิเวศวิหาร สมเด็จพระธรี ญาณมนุ ี วัดเทพศิรนิ ทราวาส พระวิสุทธวิ งศาจารย์ วดั ปากน�้ำ พระพรหมจรยิ าจารย์ วัดกะพงั สุรินทร์จงั หวดั ตรงั พระธรรมเสนานวุ ัตร วัดพระศรรี ัตนมหาธาตุ จงั หวดั พษิ ณโุ ลก พระธรรมธัชมุนี วดั ปทุมวนารามพระธรรมคณุ าภรณ์ วดั ปทมุ คงคา พระเทพวราจารย์ วดั ธรรมบชู า จังหวดั สรุ าษฎรธ์ านี พระเทพเมธาภรณ์วดั สนามพราหมณ์ จงั หวดั เพชรบรุ ี พระเทพกวี วดั พระยายงั พระเทพเมธี วดั อรณุ ราชวราราม พระเทพโสภณวัดราชบุรณะ พระเทพญาณมุนี วัดวรนาถบรรพต จังหวัดนครสวรรค์ พระเทพวรคุณ วัดบรมนิวาสพระเทพวราลังการ วัดพระศรีมหาธาตุ พระเทพวิสุทธิเมธี วัดเทพธิดาราม พระเทพคุณาภรณ์ วัดเทวราชกุญชร พระเทพวิสุทธิญาณ วัดอนาลโย จังหวัดพะเยา พระเทพกิตติเวที วัดเบญจมบพิตรดุสิตวนารามพระเทพสิทธิมุนี วัดดุสิดาราม พระเทพสิทธิโสภณ วัดพระธาตุเชิงชุม จังหวัดสกลนคร พระเทพวิสุทธิโมลีวัดพระพิเรนทร์ พระราชปญั ญาภรณ์ วัดนางชี พระราชสุตาลังการ วดั นมิ มานรดี พระราชวรเวที วัดราชคฤห์พระราชสารเวที วดั สัมพนั ธวงศาราม พระราชปญั ญาโสภณ วดั สระเกศ พระราชศิรธิ รรมเมธี วัดคหู าสวรรค์และพระราชวรมนุ ี วดั สงั เวชวศิ ยาราม ขน้ึ นงั่ ยงั อาสนส์ งฆบ์ นพระทนี่ ง่ั ดสุ ติ มหาปราสาท มขุ ดา้ นทศิ ตะวนั ออก๑๒ รปู มขุ ด้านทศิ เหนอื ๑๘ รูป เวลา ๑๗ นาฬกิ า ๒๐ นาที พระบาทสมเดจ็ พระปรมินทรมหาภูมพิ ลอดุลยเดช ทรงพระกรณุ าโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมใหส้ มเด็จพระนางเจ้าสริ ิกติ ์ิ พระบรมราชนิ ีนาถ เสดจ็ พระราชดำ� เนนิ แทนพระองค์ไปในพระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลสตมวารพระราชทานพระศพ วันแรก เสด็จพระราชดำ� เนินโดยรถยนต์พระที่น่ังจากโรงพยาบาลศิริราชถึงพระบรมมหาราชวัง พร้อมด้วยสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาเจา้ ฟา้ มหาจกั รสี ริ นิ ธร สยามบรมราชกมุ ารี และสมเดจ็ พระเจา้ ลกู เธอ เจา้ ฟา้ จฬุ าภรณวลยั ลกั ษณ์ อคั รราชกมุ ารีรถยนต์พระที่นั่งเทียบท่ีหน้าประตูก�ำแพงแก้ว พระท่ีน่ังดุสิตมหาปราสาท ข้างพระท่ีน่ังราชกรัณยสภากองทหารเกียรตยิ ศพระบาทสมเดจ็ พระเจ้าอยหู่ ัวถวายความเคารพ แตรวงบรรเลงเพลงสรรเสรญิ พระบารมีเสด็จขึ้นทางบันไดมุขกระสันพระที่นั่งพิมานรัตยา เสด็จออกพระท่ีนั่งดุสิตมหาปราสาท ไปยังท่ีประดิษฐานพระโกศทองใหญท่ รงพระศพ ผูม้ าเฝ้าทลู ละอองธลุ ีพระบาทยืนถวายความเคารพ 191

จดหมายเหตุงานพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี สมเดจ็ พระนางเจา้ สริ กิ ติ ์ิ พระบรมราชนิ ีนาถ ทรงวางพวงมาลาที่หนา้ พระโกศทองใหญท่ รงพระศพเสด็จพระราชด�ำเนนิ ถงึ พระทนี่ ่งั ดสุ ิตมหาปราสาททรงจุดธูปเทยี นเคร่อื งทองน้อยและเครอ่ื งราชสักการะ ทรงจดุ ธูปเทยี นเคร่อื งทรงธรรม ทหี่ น้าพระโกศทองใหญท่ รงพระศพ เวลา๑๗นาฬกิ า๒๔นาทีสมเดจ็ พระนางเจา้ สริ กิ ติ ิ์พระบรมราชนิ นี าถทรงวางพวงมาลาของพระบาทสมเดจ็ พระเจา้ อยหู่ วั และพวงมาลาสว่ นพระองคท์ หี่ นา้ พระโกศทองใหญท่ รงพระศพ ขณะนนั้ ชาวพนกั งานสงั ข์แตรงอน แตรฝรั่ง ประโคมเพลงส�ำหรับบท วงปี่กลองชนะประโคมเพลงพญาโศกลอยลม แตรวงบรรเลงเพลงมหาชัย ป่ีพาทยพ์ ิธีบรรเลงเพลงมหาชัย (ทางไทย) กองทหารเกียรตยิ ศพระศพสมเด็จพระเจ้าภคนิ เี ธอเจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ถวายความเคารพ เมื่อทรงวางพวงมาลาเสร็จแล้ว ทรงจุดธูปเทียนเคร่ืองทองน้อยและเคร่ืองราชสักการะพระศพที่หนา้ พระโกศทองใหญ่ทรงพระศพ ทรงกราบ ขณะน้ันชาวพนกั งานประโคมสงั ข์ แตรงอน แตรฝรงั่ ทรงจดุ ธปู เทยี นเครอื่ งนมสั การบชู าพระพทุ ธรปู ประจำ� พระชนมวารทหี่ นา้ พระแทน่ ราชบลั ลงั กป์ ระดบั มกุ ภายใตพ้ ระนพปฎลมหาเศวตฉตั ร ทรงกราบทรงรบั การถวายความเคารพของผู้มาเฝ้าทูลละอองธุลีพระบาทแล้วประทับพระราชอาสน์ ชาวพนักงาน วงสังข์แตร และวงปี่กลองชนะหยุดประโคม ผู้มาเฝ้าทูลละอองธุลีพระบาทถวายความเคารพแล้วน่ัง เจา้ หนา้ ทก่ี รมการศาสนาอาราธนาพระปรติ ร พระสงฆ์ ๓๐ รปู สวดพระพทุ ธมนต์ จบแลว้ พระสงฆ์ทงั้ นน้ั ถวายอดเิ รก ถวายพระพรลา แลว้ ลงจากพระทน่ี งั่ ดสุ ติ มหาปราสาททางบนั ไดมขุ ดา้ นทศิ ตะวนั ออกและมุขด้านทิศเหนอื เดินทางกลับ ขณะนั้น ชาวพนกั งานประโคมสงั ข์ แตรงอน แตรฝร่ัง ปพี่ าทย์พิธีบรรเลงเพลงกราวรำ� สองชั้น 192

ภาคที่ ๓ พระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ และการบ�ำเพ็ญกุศลถวายพระศพ ทรงสดบั พระธรรมเทศนา เจ้าหน้าที่กรมการศาสนานิมนต์พระธรรมกิตติวงศ์ (ทองดี สุรเตโช ป.ธ.๙) วัดราชโอรสาราม ท่ีจะถวายพระธรรมเทศนา และพระสงฆ์วัดราชโอรสาราม ๔ รปู ท่ีจะสวดธรรมคาถา ขึน้ นง่ั ยงั อาสน์สงฆบ์ นพระท่ีน่ังดสุ ติ มหาปราสาท มขุ ดา้ นทศิ ตะวนั ออก ปี่พาทย์พิธหี ยุดบรรเลง เวลา ๑๗ นาฬิกา ๕๓ นาที เจ้าหน้าที่กรมการศาสนานิมนต์พระธรรมกิตติวงศ์ข้ึนนั่งบนธรรมาสน์ และนิมนต์พระสงฆ์ ๔ รูปท่ีจะสวดธรรมคาถา ขึ้นน่ังบนพระแท่นราชบรรจถรณ์ สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ ทรงจุดเทียนดูหนังสือเทศน์พระราชทานแก่เจ้าพนักงานเชิญไปปักที่จงกลธรรมาสน์ ขณะนั้นชาวพนักงานประโคมสังข์ แตรงอน แตรฝร่ัง ปี่พาทย์พิธีบรรเลงเพลงสาธุการทรงจดุ ธูปเทยี นเครื่องทรงธรรม สมเดจ็ พระนางเจา้ สริ กิ ติ ์ิ พระบรมราชนิ นี าถ เสดจ็ พระราชด�ำเนนิ ไปทรงจดุ ธปู เทยี นเครอื่ งทองนอ้ ยเครอ่ื งกลางทห่ี นา้ พระโกศทองใหญท่ รงพระศพสำ� หรบั พระศพทรงธรรม แลว้ ประทบั พระราชอาสน์ ปพ่ี าทยพ์ ธิ ีหยุดบรรเลง ผู้เฝ้าทูลละอองธุลีพระบาททั้งนั้นยืนถวายความเคารพและนั่งที่เดิม เจ้าหน้าท่ีกรมการศาสนาอาราธนาศีล พระธรรมกติ ตวิ งศ์ ถวายศลี สมเดจ็ พระนางเจา้ สริ กิ ติ ิ์ พระบรมราชินีนาถ ทรงศีล เจ้าหน้าที่กรมการศาสนาอาราธนาธรรม พระธรรมกติ ตวิ งศ์ (ทองดี สรุ เตโช) ถวายพระธรรมเทศนา อตั ตนาถกถา เรอื่ งการพง่ึ ตน จบแลว้ กลบั ลงมานงั่ ยงั อาสนส์ งฆ์ เจ้าพนกั งานดับเทียนดูหนังสือเทศน์และเทยี นทีเ่ ครอื่ งทรงธรรมทรงจุดธปู เทยี นเคร่อื งนมสั การกระบะมกุ ทรงประเคนจตุปจั จัยไทยธรรมบูชากณั ฑ์เทศน์ ท่ีหน้าพระแทน่ ราชบรรจถรณ์ ถวายพระธรรมกติ ตวิ งศ์ 193

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี เวลา ๑๘ นาฬกิ า ๒๗ นาที สมเด็จพระนางเจ้าสริ กิ ิติ์ พระบรมราชินนี าถ เสด็จพระราชดำ� เนินไปทรงจุดธูปเทียนเครื่องนมัสการกระบะมุกส�ำหรับพระสวดพระธรรมคาถาที่หน้าพระแท่นราชบรรจถรณ์แลว้ ประทบั พระราชอาสน์ ผเู้ ฝา้ ทลู ละอองธลุ พี ระบาทยนื ถวายความเคารพและนงั่ ทเี่ ดมิ พระสงฆ์ ๔ รูป สวดธรรมคาถา จบแล้ว กลบั ลงมานงั่ ยงั อาสนส์ งฆ์ เวลา ๑๘ นาฬิกา ๓๐ นาที สมเดจ็ พระนางเจา้ สริ ิกติ ิ์ พระบรมราชนิ ีนาถ เสด็จพระราชดำ� เนนิไปทรงประเคนจตุปัจจัยไทยธรรมบูชากัณฑ์เทศน์ถวายพระธรรมกิตติวงศ์ ประกอบด้วย ตะลุ่มมุกบรรจุธปู เทยี นพนมแตง่ ดว้ ยดอกไมส้ ด แจกนั มกุ ปกั ดอกไมส้ ด ๑ คู่ กญ๋ี วนบรรจกุ านำ้� ชาพรอ้ มชดุ ถว้ ยชาลายนำ้� ทอง๑ ชุด โคมไฟฟา้ ๑ ชดุ และปากกาเชฟเฟอร์ ๑ คู่ พรอ้ มแท่นหนิ ออ่ น แล้วประทับพระราชอาสน์ ผู้เฝา้ ทูลละอองธุลพี ระบาทยนื ถวายความเคารพและนง่ั ทเี่ ดมิ เจา้ พนกั งานภษู ามาลาเชญิ เสาบวั ๕ เสา ส�ำหรบั รองรบัพระภูษาโยงมาตั้งเป็นระยะจากหน้าพระแท่นที่ประดิษฐานพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพจนถึงธรรมาสน์ท่ีต้นอาสน์สงฆ์ แล้วลาดพระภูษาโยงจากท่ีประดิษฐานพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพ น�ำมาพักไว้ท่ีเสาบัวข้างธรรมาสน์ ลาดพระภูษาโยงอีกสายหนึ่งที่หน้าพระสงฆ์ท้ัง ๕ รูป จากน้ันเชิญปลายพระภูษาโยงท้ังสองสายสอดเช่อื มกนั บนพานพระมหากฐนิ เสร็จแล้วถวายความเคารพทรงทอดผา้ ไตรพรอ้ มใบปวารณาถวายพระสงฆ์ สดับปกรณ์ ทรงหลัง่ ทกั ษโิ ณทก เวลา ๑๘ นาฬกิ า ๓๕ นาที สมเด็จพระนางเจ้าสริ กิ ติ ิ์ พระบรมราชินีนาถ เสด็จพระราชดำ� เนินไปท่หี น้าอาสน์สงฆท์ รงทอดผา้ ไตรพรอ้ มใบปวารณา จ�ำนวน ๕ ส�ำรับ แลว้ ประทบั พระราชอาสน์ พระธรรมกิตติวงศ์และพระสงฆท์ ส่ี วดธรรมคาถาทงั้ ๔ รปู สดบั ปกรณ์ จบแลว้ เจ้าพนักงานภูษามาลาพับพระภูษาโยงทง้ั สองสายเขา้ ทเี่ ดมิ สมเดจ็ พระนางเจา้ สริ กิ ติ ์ิ พระบรมราชนิ นี าถ ทรงหลงั่ ทกั ษโิ ณทก พระสงฆถ์ วายอนโุ มทนาถวายอดิเรก ถวายพระพรลา เจ้าหน้าที่กรมการศาสนานิมนต์พระสงฆ์ลงจากพระที่นั่งดุสิตมหาปราสาททางบนั ไดมขุ ดา้ นทศิ ตะวนั ออก เดนิ ทางกลบั ชาวพนกั งานประโคมสังข์ แตรงอน แตรฝรงั่ ปีพ่ าทย์พธิ บี รรเลงเพลงกราวรำ� ช้นั เดยี ว ขณะน้ัน เจ้าหนา้ ท่กี รมการศาสนานมิ นต์พระพิธธี รรมทจี่ ะสวดพระอภิธรรมในเวลาค่�ำจนถงึ เวลา ๖ นาฬิกา วนั รงุ่ ข้นึ ขึ้นนง่ั บนแทน่ พระพธิ ธี รรมทมี่ ุขดา้ นทศิ เหนอื ฝัง่ ตะวนั ออกและฝั่งตะวนั ตกแทน่ ละ ๔ รปู ปพ่ี าทย์พธิ ียุตกิ ารบรรเลง 194

ภาคที่ ๓ พระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ และการบ�ำเพ็ญกุศลถวายพระศพ เวลา ๑๘ นาฬิกา ๔๔ นาที สมเดจ็ พระนางเจา้ สิริกิติ์ พระบรมราชนิ นี าถ เสดจ็ พระราชดำ� เนินไปทรงกราบพระพุทธรูปประจ�ำพระชนมวารที่หน้าพระแท่นราชบัลลังก์ประดับมุกภายใต้พระนพปฎลมหาเศวตฉัตร ผู้เฝ้าทูลละอองธุลีพระบาทยืนถวายความเคารพ เสด็จพระราชด�ำเนินไปทรงกราบพระศพที่หน้าพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพ ทรงรับการถวายความเคารพของผู้มาเฝ้าทูลละอองธุลีพระบาท เสด็จพระราชด�ำเนินไปยังมุขด้านทิศเหนือ ทรงจุดธูปเทียนเคร่ืองนมัสการกระบะมุกที่หน้าแท่นพระพิธีธรรมด้านตะวันออก และด้านตะวันตก ตามล�ำดับ ทรงคม ผู้มาเฝ้าทูลละอองธุลีพระบาทภายในพระที่นั่งดุสิตมหาปราสาทถวายความเคารพ เวลา ๑๘ นาฬกิ า ๔๖ นาที สมเดจ็ พระนางเจา้ สริ กิ ติ ิ์ พระบรมราชนิ นี าถ สมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ าเจ้าฟ้ามหาจักรีสริ ินธร สยามบรมราชกุมารี และสมเดจ็ พระเจ้าลกู เธอ เจ้าฟา้ จฬุ าภรณวลัยลกั ษณ์ อคั รราชกุมารี เสด็จออกจากพระท่ีน่ังดุสิตมหาปราสาท เสด็จลงทางบันไดมุขกระสันพระที่นั่งพิมานรัตยา เสด็จพระราชดำ� เนนิ ไปประทบั รถยนตพ์ ระทนี่ ง่ั ทปี่ ระตกู ำ� แพงแกว้ กองทหารเกยี รตยิ ศพระบาทสมเดจ็ พระเจา้ อยหู่ วัและกองทหารเกยี รตยิ ศพระศพถวายความเคารพ แตรวงบรรเลงเพลงสรรเสรญิ พระบารมี เสดจ็ พระราชดำ� เนนิกลับ ผู้เฝ้าทูลละอองธุลีพระบาทท้ังน้ันถวายความเคารพ เมื่อสิ้นเสียงเพลงสรรเสริญพระบารมี น่ังที่เดิมพระพธิ ีธรรมเรม่ิ สวดพระอภิธรรมทรงจดุ ธปู เทยี นเครือ่ งนมัสการกระบะมุก ผ้มู ารว่ มพธิ รี บั หนังสือและส่งิ ของอนุสรณ์พระราชทาน ทีห่ นา้ แทน่ พระพธิ ีธรรม 195

จดหมายเหตุงานพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี พระธรรมเทศนา อตั ตนาถกถา เรอ่ื ง การพ่งึ ตน พระธรรมกิตติวงศ์ (ทองดี สรุ เตโช ป.ธ.๙) วดั ราชโอรสาราม เขตจอมทอง กรงุ เทพมหานครในการพระราชพิธที รงบ�ำเพ็ญพระราชกศุ ลสตมวารพระราชทานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคนิ เี ธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสดุ า สริ ิโสภาพัณณวดี ณ พระทน่ี ง่ั ดุสติ มหาปราสาท ในพระบรมมหาราชวงั วันพฤหัสบดี ท่ี ๓ พฤศจิกายน พทุ ธศักราช ๒๕๕๔ เวลา ๑๗.๐๐ น. ------------------------------- นโม ตสสฺ ภควโต อรหโต สมมฺ าสมฺพุทฺธสฺส ฯ อตตฺ า หิ อตตฺ โน นาโถ โก หิ นาโถ ปโร สิยา อตฺตนา หิ สทุ นฺเตน นาถํ ลภติ ทลุ ฺลภนฺติ ฯ บดั น้ี จกั รบั พระราชทานถวายพระธรรมเทศนาในอตั ตนาถกถา ฉลองพระเดชพระคณุ ประดบั พระปญั ญาบารมี อนุรูปแก่พระราชกุศลบุญราศที กั ขิณานุปทานกิจ ทส่ี มเด็จบรมบพิตรพระราชสมภารเจา้ ผทู้ รงพระคุณอันประเสริฐ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินีนาถ เสด็จฯ แทนพระองคท์ รงบ�ำเพญ็ ใหเ้ ปน็ ไปเพอื่ ทรงพระราชอทุ ศิ พระราชทาน สมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดี ในการพระราชพธิ ที รงบำ� เพญ็ พระราชกศุ ลสตมวารในวนั น้ี ดว้ ยทรงมพี ระอนสุ รณถ์ งึ วา่สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอพระองค์นั้น ทรงสถิตอยู่ในฐานะพระกุลเชษฐ์แห่งพระบรมราชวงศ์ พระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหาอานนั ทมหดิ ล รชั กาลที่ ๘ ทรงพระกรณุ าโปรดเกลา้ ฯ ใหอ้ อกคำ� นำ� พระนามวา่ พระขนษิ ฐภคนิ ีซ่ึงหมายถงึ ลกู ผนู้ ้อง แมส้ มเด็จบรมบพติ รรัชกาลปจั จุบนั ก็ทรงพระกรณุ าโปรดเกลา้ ฯ ใหค้ งคำ� นำ� พระนามว่าพระเชษฐภคินี ซง่ึ หมายถงึ ลกู ผู้พ่ี สมเด็จเจ้าฟา้ พระองคน์ ้นั หลังจากเสด็จกลบั จากประทับทป่ี ระเทศองั กฤษมาประทับประจ�ำที่ประเทศไทยเป็นการถาวรแล้ว ได้ทรงพระอุตสาหวิริยะในการปฏิบัติพระกรณียกิจเจริญรอยพระยุคลบาทพระบาทสมเด็จพระมงกฎุ เกล้าเจา้ อยหู่ ัว พระบรมราชชนกอย่างเตม็ พระกำ� ลงั อีกทงั้ ทรงปฏบิ ตั พิ ระกรณยี กจิ แทนพระองคใ์ นพระบาทสมเดจ็ พระเจา้ อยหู่ วั และสมเดจ็ พระนางเจา้ ฯ พระบรมราชนิ นี าถอยูเ่ ปน็ เนอื งนจิ จงึ เมื่อสิน้ พระชนมเ์ มือ่ วนั ที่ ๒๗ กรกฎาคม พุทธศักราช ๒๕๕๔ ด้วยพระชันษา ๘๕ ปี และกาลเวลาไดม้ าบรรจบครบสตมวาร ๑๐๐ วนั ในวันน้นี ้นั ไดท้ รงพระกรณุ าโปรดเกล้าฯ ให้จัดการพระราชพิธีทรงบำ� เพ็ญพระราชกศุ ลอุทิศถวายพระเกียรติยศอยา่ งสูงสดุ ตามราชประเพณที ุกประการ เปน็ ทีร่ กู้ นั ดวี า่ สมเดจ็ พระเจ้าภคินเี ธอ เจ้าฟ้าเพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพัณณวดี นัน้ ทรงเปน็ พระราชธิดาพระองค์เดยี วในพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกลา้ เจ้าอยหู่ วั รัชกาลท่ี ๖ กับพระนางเจา้ สุวัทนา พระวรราชเทวี ประสตู เิ มอ่ื วนั องั คาร ท่ี ๒๔ พฤศจกิ ายน พทุ ธศกั ราช ๒๔๖๘ ณ พระทน่ี งั่ เทพสถานพลิ าส ในพระบรมมหาราชวงั อนั เป็นเวลากอ่ นท่สี มเดจ็ พระบรมราชชนกจะเสดจ็ สวรรคตเพียง ๑ วนั จงึ ทรงอยู่ในฐานะกำ� พร้ามาตัง้ แตย่ งั ทรงพระเยาว์ ถงึ กระนน้ั ก็ทรงได้รับพระอภิบาลเลี้ยงดอู ย่างสมเด็จเจ้าฟ้าทกุ ประการ ภายใตพ้ ระบารมีของพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว กับทั้งสมเด็จพระศรีสวรินทิรา บรมราชเทวี พระพันวัสสา 196

ภาคท่ี ๓ พระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ และการบ�ำเพ็ญกุศลถวายพระศพอยั ยกิ าเจา้ และพระนางเจา้ สวุ ทั นา พระวรราชเทวี พระชนนี จงึ ทรงเพยี บพรอ้ มเสงยี่ มงามดว้ ยพระจรยิ าวตั รทรงบริสทุ ธ์ิผดุ ผอ่ งท้ังพระกาย พระวาจา และพระหฤทยั ทรงรักษาความเปน็ สมเดจ็ เจ้าฟ้าไวไ้ ด้สมบูรณ์ ไม่ประพฤติพระองค์ให้เส่ือมเสียพระเกียรติยศและพระราชวงศ์ ทรงมีพระอัธยาศัยนิยมในความเป็นไทย ทรงภาคภมู พิ ระทัยในความเปน็ ไทยอย่างย่งิ ทรงเปน็ ผู้ตรงตอ่ เวลา ประหยดั อดออม และโปรดความเรียบง่ายซง่ึ ขา้ ราชบรพิ ารรับใชใ้ กลช้ ดิ ย่อมสัมผสั ได้ถึงพระอัธยาศัยตา่ ง ๆ นี้ จึงอาจกลา่ วไดว้ า่ ทรงปฏิบตั ิพระองค์เป็น“เพชรรตั น” คอื ทรงเปน็ เพชรอนั เปน็ ดวงแกว้ ทสี่ ำ� คญั เลศิ คา่ กวา่ รตั นะใด ๆ ในพภิ พ ทส่ี อ่ งสกาวอยใู่ นพระบรมราชวงศ์ ให้พระบรมราชวงศ์สว่างไสวงดงามพระองค์หน่ึงมาหลายทศวรรษ แม้ว่าบัดนี้จะเสด็จสู่สวรรคาลัยแล้ว แตภ่ าพพระอริ ิยาบถและพระจรยิ าวัตรตา่ ง ๆ ทท่ี รงปฏบิ ตั ิทง้ั ในส่วนพระองค์และในสว่ นพระราชภาระที่พระราชทานแบ่งเบาให้ทรงปฏิบัติยังอยู่ในความทรงจำ� ของพระราชวงศ์และพสกนิกรชาวไทยอย่างชัดเจนและจะคงอยูเ่ ช่นน้ไี ปตราบนานเทา่ นาน ล�ำดับต่อจากน้ีไป จักรับพระราชทานถวายวิสัชนาพระพุทธวจนประพันธคาถา ในขุททกนิกายธรรมบท ที่อญั เชญิ มาเป็นนิกเขปบทเทศนา วา่ อตฺตา หิ อตฺตโน นาโถ เป็นอาทิ ซ่งึ แปลความไดว้ ่า “ตนแลเปน็ ทพี่ งึ่ ของตน คนอน่ื ใครเลา่ จะเปน็ ทพ่ี ง่ึ ได้ กบ็ คุ คลผมู้ ตี นฝกึ หดั ดแี ลว้ ยอ่ มไดท้ พ่ี งึ่ ทไี่ ด้โดยยาก” ดังนี้ พระพทุ ธพจนน์ ที้ รงมวี ตั ถปุ ระสงคใ์ หค้ นเราพงึ่ พาตนเอง ชว่ ยเหลอื ตวั เองมากกวา่ รอคอยใหค้ นอนื่ มาช่วยเหลอื ใหย้ ืนอยูบ่ นลำ� แขง้ ของตวั เองใหไ้ ดเ้ พือ่ จะได้เขม้ แข็ง ด้วยการฝกึ ตวั เองใหม้ คี วามพร้อมในหลาย ๆดา้ นไวล้ ว่ งหนา้ เมอ่ื มปี ญั หาอปุ สรรคหรอื สถานการณท์ ค่ี บั ขนั มาถงึ เขา้ กจ็ ะสามารถรบั มอื ไดไ้ มเ่ ดอื ดรอ้ นมากนกัฝึกท�ำอะไรให้เป็นด้วยตัวเอง ฝึกตัวเองให้เข้มแข็งเข้าไว้ก่อน ให้มีความพร้อมอยู่เสมอ และทรงแสดงว่าผู้ท่ีฝึกตัวเองและมคี วามพรอ้ มดีแล้วย่อมจะได้ทีพ่ ่ึงทีไ่ ดโ้ ดยยาก คอื สามารถพึ่งพาตัวเอง ชว่ ยเหลือตัวเองได้ จะมีภมู คิ มุ้ กนั ตัวเองและมภี ูมิต้านทานภยั อันตรายต่าง ๆ ได้เป็นอย่างดี ดว้ ยทรงมีพระพทุ ธประสงค์ดงั นี้ จงึ ได้ตรัสพระพทุ ธวจั นะนี้ไวเ้ พ่อื เตือนสติเตือนใจบคุ คลท่วั ไปมใิ หป้ ระมาทหลงลืม ไมค่ ดิ ท่ีจะฝกึ ตัวเองไวใ้ หต้ ัวเองได้พงึ่ พายามคับขัน หรอื ม่นั ใจอยู่ว่าจะพึง่ พาคนอ่นื ได้ แท้ท่จี ริง คนเราน้นั ใชว่ ่าจะสามารถพึง่ พาตัวเองไดต้ ้งั แต่ต้นกห็ าไม่ เมอ่ื เกดิ มาใหม่ ๆ ก็ตอ้ งพึง่ พาพ่อแมห่ รอื พีเ่ ลย้ี งคอยเลีย้ งดปู อ้ งกันรักษาก่อน เมือ่ เกิดเดอื ดร้อนเจ็บป่วยชว่ ยเหลอื ตัวเองไม่ได้ จ�ำต้องอาศยัหมออาศยั พยาบาลคอยชว่ ยเหลอื เยียวยา เมื่อแกช่ รารว่ งโรยลงไป กจ็ ำ� ตอ้ งอาศยั คนอนื่ มาชว่ ยดแู ลปรนนิบตั ิคราวจำ� เปน็ เชน่ นเ้ี ปน็ ทเี่ ขา้ ใจกนั วา่ จำ� ตอ้ งพง่ึ พาคนอนื่ แตท่ ท่ี า่ นแสดงวา่ คนอน่ื คนไกลใครเลา่ จะเปน็ ทพี่ งึ่ ไดน้ นั้มิใช่หมายความว่าไม่จ�ำเป็นต้องพึ่งพาคนอ่ืนเสียเลย หากแต่หมายถึงว่าเมื่อต้องพึ่งคนอ่ืนในคราวจ�ำเป็นก็พึ่งได้เป็นครั้งคราว เพราะใครเล่าจะให้พ่ึงพาได้ตลอดไป เหมือนการอาศัยจมูกคนอ่ืนหายใจ จะอาศัยได้นานสักเทา่ ใด ท้ายทสี่ ุดก็จ�ำต้องพง่ึ ตวั เอง ต้องอาศยั จมูกตัวหายใจอยู่ดี และคนท่ีสามารถพง่ึ คนอืน่ ไดน้ ัน้ เลา่อนั ดับแรกก็ต้องพ่ึงตัวเองก่อนทั้งสน้ิ เชน่ เดก็ อ่อนเมอ่ื ถูกแมลงกดั ตอ่ ยหรือหิวขึน้ มาย่อมรอ้ งไหข้ น้ึ เพ่อื เรยี กใหค้ นอนื่ ชว่ ย นนั่ แสดงวา่ ไดช้ ว่ ยตวั เองกอ่ นแลว้ คนอน่ื จงึ มาชว่ ย ดงั นน้ั การพงึ่ พาตวั เองไดจ้ งึ เปน็ คณุ อนั สำ� คญัซ่ึงท�ำให้ถึงความเจริญและเป็นเคร่ืองช่วยเหลือแก้ไขความขัดข้องความลำ� บากในการงานทั้งหลายส�ำหรับคนที่ไม่เคยท�ำอะไรหรือท�ำอะไรไม่เป็น เม่ือเผชิญกับสถานการณ์ท้ังที่ไม่ร้ายนักก็จักไม่เห็นทางท่ีจะแก้ไขจะป่วยกลา่ วไปไยถึงสถานการณ์ท่เี ลวร้ายเล่า 197

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ความคดิ พงึ่ พาตวั เองทำ� ใหค้ นเราเตรยี มพรอ้ มและท�ำใหเ้ ขม้ แขง็ เอาตวั รอดไดใ้ นทกุ สถานการณ์ แม้จะเลวรา้ ยอยา่ งไรกส็ ามารถหลดุ พน้ ได้ ดง่ั เชน่ พระมหาชนกโพธสิ ตั วผ์ ยู้ ง่ิ ดว้ ยวริ ยิ บารมเี ดนิ ทางไปคา้ ขายทางทะเลกับพรรคพวก เมือ่ เรือสำ� เภาแตกกลางทะเล กอ่ นทเี่ รอื จะจมก็มไิ ดต้ กใจจนไม่ได้สติ หากแต่ไดเ้ ตรียมตวัโดยใช้ผ้าชุบน�้ำมันแล้วน�ำมาพันร่างกายให้ม่ัน ทิ้งเคร่ืองประดับและสัมภาระท้ังหมดเพื่อมิให้หนัก กระโดดลงทะเลแล้วแหวกว่ายอยู่ท่ามกลางคล่ืน บ�ำเพ็ญวิริยะคือความเพียรอันเป็นปุริสการคือหน้าที่ของบุรุษอย่างเต็มที่เพ่ือมิให้ถูกต�ำหนิได้ว่าเกิดเป็นชายแต่มิได้พากเพียรพยายาม เป็นความคิดพ่ึงพาตัวเองเป็นเบ้ืองต้นจนในที่สุดก็ได้รับความช่วยเหลือจากนางมณีเมขลาเทพธิดาประจ�ำสมุทรอุ้มไปส่งจนถึงถิ่นมนุษย์ แล้วได้รับอัญเชญิ ใหค้ รองปถพีมถิ ิลานครในทส่ี ดุ ข้อนีช้ ้ใี ห้เห็นวา่ การเตรยี มตัวพร้อมนัน้ ทำ� ใหพ้ ึ่งพาตัวเองได้ อนั บคุ คลทจ่ี ะพง่ึ พาตวั เองไดน้ น้ั จำ� ตอ้ งฝกึ หดั จดั การตวั เองใหม้ คี วามพรอ้ มเขา้ ไวแ้ ตเ่ นนิ่ ๆ และการทจ่ี ะใหม้ คี วามพรอ้ มนนั้ จำ� ตอ้ งเตรยี มตวั ลว่ งหนา้ ยง่ิ ฝกึ หดั จดั การลว่ งหนา้ ไดน้ านเทา่ ไรกย็ ง่ิ เปน็ คณุ มากเทา่ นน้ัอนั การเตรียมตวั เพือ่ ใหเ้ กิดความพรอ้ มทีจ่ �ำเปน็ นนั้ อาจแยกไดเ้ ปน็ สองประการคอื เตรียมเพ่ืออยู่ อยา่ งหนึง่กับ เตรยี มเพอื่ ไป อย่างหน่ึง ประการแรก เตรยี มเพอื่ อยู่ นั้น หมายความวา่ เตรยี มตวั ใหพ้ รอ้ มเพ่อื จะดำ� เนินชีวติ อยอู่ ยา่ งราบรื่นปลอดภยั มคี วามสะดวกสบายตามสมควรแกอ่ ตั ภาพ กลา่ วคอื เตรยี มตวั ดว้ ยการปอ้ งกนั ปญั หาอปุ สรรคอนั อาจเกดิ ขน้ึ มาบน่ั ทอนชวี ติ หรอื กจิ การของตน คดิ การณล์ ว่ งหนา้ หาทหี นที ไี ลไ่ วก้ อ่ นทเ่ี หตจุ ะเกดิ เพอื่ จะไดแ้ กไ้ ขทนัเตรียมตัวด้วยการคิดหาวิธีการกำ� จัดปัดเป่าหรือบรรเทาปัญหาอุปสรรคที่เกิดข้ึนแล้วให้หมดส้ินหรือเบาบางลงไป เตรียมตัวด้วยการหาทางเพ่ิมพูนความรู้ ความสามารถ รายได้ และปัจจัยอันจ�ำเป็นต่อการด�ำรงชีวิตและนำ� มาซ่งึ ความเจริญรุ่งเรอื งแก่ตน ไมว่ ่าจะเป็นทรพั ย์สนิ เงินทอง ที่อยอู่ าศยั เคร่อื งอุปโภคบริโภค ตลอดถงึ ตำ� แหนง่ หนา้ ทกี่ ารงาน และสดุ ทา้ ยกเ็ ตรยี มตวั ดว้ ยการรกั ษา บรหิ ารจดั การทรพั ยส์ นิ เปน็ ตน้ เหลา่ นนั้ ไวม้ ใิ ห้สญู เสียแตกหกั เสียหายหรือรอ่ ยหรอเป็นอนั ตรายโดยไม่จำ� เปน็ การเตรียมตวั ไว้ลว่ งหน้าเชน่ น้เี ปน็ การเตรยี มตัวในเรอื่ งใหญ่ ๆ แต่แมใ้ นเรื่องเล็ก ๆ นอ้ ย ๆ กไ็ ม่ควรมองข้ามว่าไมส่ ำ� คัญ ควรเตรียมหามาเกบ็ ส�ำรองไวใ้ นยามคับขันก็ไม่เสียหายนัก ในยามผ้าขาดหรือในยามถูกเส้ียนต�ำเท้า แม้เข็มเล่มเดียวก็มีคุณค่าช่วยเหลือได้หรือในยามเปน็ ไข้ แม้ยาแก้ไขเ้ พยี งเมด็ สองเม็ดก็แก้ไขให้หายเจบ็ ไขไ้ มล่ ุกลามได้ โดยทสี่ ุด แม้การฝึกท�ำอะไรใหเ้ ปน็ และรเู้ รอ่ื งไวบ้ า้ ง โดยเฉพาะเรอ่ื งเกยี่ วกบั วสั ดอุ ปุ กรณท์ ใี่ ชป้ ระจ�ำในบา้ น เชน่ อปุ กรณไ์ ฟฟา้ น�้ำประปาเปน็ ต้น กเ็ ปน็ เรื่องส�ำคัญ ดังน้ันการเตรยี มตัวเพ่ืออย่เู หล่าน้จี งึ จำ� เปน็ ยิง่ นกั บคุ คลผฝู้ กึ หดั จดั ตนดว้ ยการเตรยี มตวั เตรยี มการหาทหี นที ไี ลไ่ วล้ ว่ งหนา้ เชน่ น้ี ชอ่ื วา่ เปน็ ผไู้ มป่ ระมาทย่อมพึ่งตัวเองช่วยเหลือตัวเองได้ เม่ือประสบกับสถานการณ์อันเลวร้ายหรือเมื่อมีภัยอันตรายมาถึงเข้า หากไม่เหลือบ่ากว่าแรงแล้วก็ย่อมจะเอาตัวรอดได้ไม่ยาก แม้จะทุกข์ยากหรือล�ำเค็ญบ้างก็ไม่หนักหนานัก ทั้งไม่ล�ำบากใจเมื่อจำ� ต้องรอคอยความชว่ ยเหลอื จากคนอื่นในกรณีท่เี กนิ กำ� ลังของตน ตรงกนั ขา้ ม ผทู้ มี่ ไิ ดเ้ ตรยี มตวั เตรยี มการไวล้ ว่ งหนา้ คดิ แตง่ า่ ย ๆ วา่ ไมเ่ ปน็ ไร ๆ จงึ ทำ� ใหท้ ำ� อะไรไมเ่ ปน็ไม่เข้มแข็ง และขาดแคลนแม้แต่ส่ิงที่จ�ำเป็น เม่ือมีปัญหาอุปสรรคหรือมีเหตุเภทภัยที่คาดไม่ถึงเกิดขึ้น ก็จะทกุ ขย์ ากขาดแคลนมากกวา่ คนทเี่ ขาเตรยี มพรอ้ มไวล้ ว่ งหนา้ เพราะตวั เองท�ำอะไรไมเ่ ปน็ จบั ตน้ ชนปลายแกไ้ ขไมถ่ กู หาทางชว่ ยเหลอื ตวั เองกไ็ มไ่ ด้ ไดแ้ ตร่ อ้ งขอและรอคอยใหค้ นอนื่ มาชว่ ย ซง่ึ อาจไมไ่ ดต้ ามทตี่ อ้ งการ ขอ้ นี้ยอ่ มเหน็ ไดช้ ดั เมอ่ื เกดิ ภยั พบิ ตั ขิ นึ้ ในทต่ี า่ ง ๆ ทผี่ คู้ นจำ� นวนไมน่ อ้ ยเฝา้ รอคอยความชว่ ยเหลอื จากคนอน่ื ซงึ่ อาจไม่ทวั่ ถงึ หรือเป็นไปอยา่ งลา่ ชา้ หากได้เตรียมตัวไวล้ ว่ งหน้าก็พอจะประทงั ทุกข์เบือ้ งต้นกอ่ นได้ 198

ภาคที่ ๓ พระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ และการบ�ำเพ็ญกุศลถวายพระศพ ส่วนการ เตรยี มเพือ่ ไป นั้นหมายถึงการเตรยี มตวั กอ่ นทจ่ี ะละจากโลกน้ไี ป กล่าวคือเตรียมตัวกอ่ นตายน่ันเอง เพราะย่อมเป็นท่ีรู้และยอมรับกันแล้วว่าเม่ือเกิดมาแล้วก็ต้องละจากโลกนี้ไป ต้องทิ้งทรัพย์สินทุกอย่างและบุคคลอันเป็นที่รักทุกคน แม้แต่ร่างกายของตนไป ไม่อาจนำ� อะไรติดตัวไปได้แม้แต่อย่างเดียวทกุ อยา่ งถกู ทง้ิ ไวเ้ บอ้ื งหลงั ใหเ้ ปน็ สมบตั ขิ องคนอน่ื ตอ่ ไป ดงั นนั้ เมอ่ื จ�ำตอ้ งไปสปู่ รโลก แมจ้ ะไมอ่ ยากไปหรอื จะกลวั อยา่ งไรกจ็ ำ� ตอ้ งไป ไมอ่ าจฝนื หรอื ยอื้ ยดุ ตอ่ รองอยไู่ ดด้ ว้ ยประการทงั้ ปวง ในเรอ่ื งนม้ี ใิ ชอ่ ยทู่ วี่ า่ ทกุ คนตอ้ งไปแต่หากอยู่ท่ีเมื่อไปแล้วจะไปที่ไหน จะมีอะไรติดตามตัวไปได้บ้าง ต่อข้อสงสัยน้ี สมเด็จพระชินสีห์สัมมาสมั พทุ ธเจ้าตรสั เฉลยไวแ้ ลว้ ตามพระบาลใี นธรรมบท ขทุ ทกนิกายวา่ คพภฺ เมเก อปุ ปชฺชนตฺ ิ นิรยํ ปาปกมฺมิโน สคคฺ ํ สุคตโิ น ยนฺต ิ ปรนิ ิพฺพนฺติ อนาสวาฯ ความวา่ “คนพวกหน่ึงยอ่ มเข้าถึงครรภ์ (คือกลบั มาเกดิ อกี ) คนที่ท�ำบาปกรรมไว้ ย่อมเข้าถงึ นรกคนทมี่ คี ตดิ ี (คือผู้ทท่ี �ำดีไว้) ย่อมเขา้ ถึงสวรรค์ ผู้ท่ีปราศจากอาสวกิเลสแล้วย่อมปรินิพพาน” และตามพระบาลีในสังยตุ ตนกิ าย สคาถวรรค วา่ อุโภ ปญุ ฺญฺจ ปาปญจฺ ยํ มจโฺ จ กุรเุ ต อธิ ตํ หิ ตสฺส สกํ โหติ ตญฺจ อาทาย คจฉฺ ติ ตญจฺ สสฺ อนคุ ํ โหติ ฉายาว อนปุ ายนิ ี ฯ ความวา่ “บญุ และบาปสองประการ คนทีเ่ กิดมาทำ� อยา่ งไหนไวใ้ นโลก บุญและบาปนั้นแลยอ่ มเปน็สมบัติของผู้น้ัน จะน�ำพาเขาไป (ยังปรโลก) อนึ่ง บุญและบาปนั้นย่อมเป็นส่ิงติดตามเขาไปเหมือนเงาตดิ ตามตัว ฉะน้ัน” ดังน้ี พระบาลีน้ีบ่งบอกชัดเจนว่าบุคคลผู้เตรียมตัวเพื่อไปนั้นจะต้องเตรียมตัวอย่างไร กล่าวคือ ทรงประทานนยั ไวว้ า่ เมือ่ จ�ำตอ้ งไปสปู่ รโลกกต็ อ้ งเตรียมตวั ใหพ้ รอ้ มเพอ่ื จะไป จะได้ไปดมี ีสขุ ไมต่ ดิ ขดั เดือดรอ้ นเหมือนคนจะเดินทางไกลเตรียมเสบียงและสิ่งจ�ำเป็นเพื่อด�ำรงชีพและอ�ำนวยความสะดวกในการเดินทางไว้พร้อมมูลและมากพอ ย่อมจะเดินทางไปโดยสะดวกและถึงจุดหมายโดยไม่ขาดแคลนฉะนั้น ส่ิงท่ีจะต้องเตรยี มไวก้ อ่ นไปสปู่ รโลกนน้ั ตรสั ไวช้ ดั เจนวา่ คอื บญุ นนั่ เอง และบญุ นน้ั ทรงแสดงวา่ มวี ธิ ที ำ� บำ� เพญ็ หลายประการเชน่ ใหท้ านบา้ ง รกั ษาศลี บา้ ง เจรญิ ภาวนาบา้ ง ดงั ทรี่ กู้ นั อยโู่ ดยทว่ั ไป เมอื่ ไดบ้ �ำเพญ็ บญุ ตา่ ง ๆ เหลา่ นกี้ เ็ ทา่ กบัว่าได้เตรียมตัวเดินทางไกลไว้ล่วงหน้า ยิ่งทำ� ยิ่งส่ังสมไว้ได้มากเท่าไรก็ยิ่งเป็นหลักประกันอนาคตมากเท่าน้ันดังน้ัน การท�ำบุญต่าง ๆ ท่นี ยิ มกนั น้นั จึงเป็นการเตรยี มตัวไปเปน็ จดุ หมายสำ� คัญ บุคคลที่เตรียมตัวพร้อมท้ังเตรียมเพ่ืออยู่และเตรียมเพ่ือไปดังนี้ ช่ือว่าได้ทำ� ส่ิงท่ีจะเป็นท่ีพ่ึงให้แก่ตนไว้พร้อมมูล ย่อมจะสามารถพ่ึงพาตัวเองได้ หากแม้ถึงคราวจำ� เป็นคับขันไม่อาจพึ่งตัวเองได้ตลอดสายกย็ อ่ มจะไดค้ นอน่ื มาเปน็ ทพี่ งึ่ เพราะคนทวั่ ไปยอ่ มยนิ ดชี ว่ ยเหลอื ผทู้ ชี่ ว่ ยตวั เองกอ่ น แตจ่ ะรงั เกยี จคนทไ่ี มย่ อมพงึ่ พาตวั เอง รอแตค่ วามชว่ ยเหลอื จากคนอนื่ รำ�่ ไป คนทพ่ี ง่ึ พาตวั เองไดย้ อ่ มจะไมห่ นกั ใจตวั เองและไมห่ ว่ งกงั วลตัวเองมากนกั มกั ไม่สร้างความหนกั ใจหรือเป็นภาระแก่ผูอ้ ่ืนโดยไมจ่ �ำเป็น ทัง้ จะมอี ัธยาศยั เออ้ื เฟ้ือชว่ ยเหลือเก้อื กูล ไมเ่ อารัดเอาเปรยี บคนอนื่ จึงเป็นบคุ คลทนี่ า่ ยกย่องนับถอื วีรบรุ ษุ วรี สตรีตลอดถงึ บคุ คลสำ� คญั ท่ผี คู้ นให้ความเคารพนับถือล้วนเป็นผู้ที่พ่ึงพาตัวเองก่อนได้ท้ังสิ้น ดังน้ันการพึ่งพาตัวเองได้จึงส�ำคัญและจ�ำเป็นในกาลทกุ เม่อื 199

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี สมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดี ทรงตระหนกั ถงึ พระพทุ ธพจน์นอ้ี ยา่ งลึกซึ้ง จึงทรงฝึกพระองค์ใหพ้ ึง่ พาพระองค์เองได้ ทรงเตรียมพระองคพ์ ร้อมทั้งสองประการ จงึ ทรงทำ�พระองคใ์ หพ้ ง่ึ พาพระองคไ์ ดม้ ากทสี่ ดุ ไมท่ รงรบกวนผอู้ น่ื มากนกั แมจ้ ะทรงมขี า้ ราชบรพิ ารคอยชว่ ยเหลอื กจ็ ดัทำ� เทา่ ทจ่ี ำ� เปน็ ตลอดถงึ การทท่ี รงบำ� เพญ็ บญุ ในพระพทุ ธศาสนาดว้ ยการถวายทานบา้ ง สดบั พระธรรมเทศนาบา้ ง สนทนาธรรมบ้าง ก็ด้วยทรงเห็นว่าเป็นทางบญุ อันจะมผี ลเป็นที่พึง่ พาไดเ้ ม่อื เสด็จส่ปู รโลก ผู้มีปัญญาทราบชัดถึงข้อธรรมและพระปฏิปทาของสมเด็จเจ้าฟ้าฯ พระองค์นั้นดังนี้แล้ว จึงควรพึ่งพาตัวเองใหไ้ ดต้ ลอดสาย ดว้ ยการเตรียมตัวให้พร้อมท้งั เตรยี มเพ่อื อยแู่ ละเตรยี มเพ่ือไป ด้วยการฝึกตัวเองทำ� อะไรใหเ้ ปน็ ใหพ้ รอ้ มเขา้ ไวอ้ ยเู่ สมอ ทงั้ ไมป่ ระมาทพลง้ั เผลอในเรอ่ื งการสง่ั สมความดี อนั เปน็ บญุ เปน็ กศุ ลอนัจกั ตดิ ตวั ตามตนเมอ่ื ละจากโลกนไี้ ป เมอ่ื ทำ� ไดก้ จ็ กั ไดท้ พ่ี งึ่ อนั สำ� คญั คอื สงิ่ ทเ่ี ตรยี มไวน้ น้ั จะสนบั สนนุ สง่ เสรมิ ให้ตนอยดู่ แี ละไปดี หาไม่แลว้ จะอยกู่ ล็ �ำบาก ไปก็ล�ำบาก มแี ตค่ วามทกุ ข์ยากท้ังเวลาอยู่และเวลาไป โดยปฏิบัติตามนัยพระบาลีข้างต้นว่า “ตนแลเป็นที่พ่ึงของตน คนอ่ืนใครเล่าจะเป็นที่พึ่งได้ ก็บุคคลผู้มีตนฝึกหัดดีแล้วยอ่ มไดท้ ี่พึง่ ท่ไี ดโ้ ดยยาก” ดงั รบั พระราชทานพรรณนามาด้วยประการฉะนี้ อมิ นิ า กตปุ เฺ น ดว้ ยอำ� นาจพระราชกศุ ลทกั ขณิ านปุ ทานกจิ ทส่ี มเดจ็ บรมบพติ รพระราชสมภารเจา้ผู้ทรงพระคุณอันประเสริฐ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินีนาถ เสด็จฯแทนพระองค์ ทรงบำ� เพญ็ อทุ ศิ พระราชทาน สมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดีในสตมวารสมัยวันนี้ ขอจงเป็นบุญนิธีสัมฤทธ์ิ เป็นอิฏฐมนุญผลบังเกิดเป็นทิพยสมบัติย่ิงใหญ่ไพศาลในสมั ปรายภพ แดส่ มเดจ็ เจา้ ฟา้ ฯ พระองคน์ น้ั โดยฐานะนยิ มทท่ี รงบ�ำเพญ็ พระราชอทุ ศิ พระราชทานทกุ ประการ ในอวสานแหง่ พระธรรมเทศนานี้ พระสงฆจ์ ตรุ วรรคจกั รบั พระราชทานสวดคาถาธรรมบรรยาย เพอ่ืเพม่ิ พนู พระราชกุศลธมั มสั สวนมัยให้ไพบลู ย์ยิ่งขึน้ สบื ไป รับพระราชทานถวายวิสัชนาพระธรรมเทศนาในอัตตนาถกถา ฉลองพระเดชพระคุณ ประดับพระปัญญาบารมี สมควรแกเ่ วลา เอวํ กม็ ดี ้วยประการฉะน้ี ขอถวายพระพร 200

ภาคท่ี ๓ พระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ และการบ�ำเพ็ญกุศลถวายพระศพ ณ วันศุกร์ ที่ ๔ พฤศจิกายน พุทธศักราช ๒๕๕๔ เจ้าพนักงานเตรียมการต้ังแต่งและตรวจแต่งเคร่ืองประกอบพระราชพิธีภายในพระท่ีนั่งดุสิตมหาปราสาท และบริเวณพระลานพระทนี่ ง่ั ดุสติ มหาปราสาทไว้พรอ้ มเหมือนเช่นพระราชพิธที รงบ�ำเพญ็ พระราชกุศลสตั ตมวาร วนั ทส่ี อง ทปี่ ะรำ� พระสงฆ์ ตงั้ อาสนส์ งฆส์ ำ� หรบั พระสงฆ์ ๘๖ รปู ทจี่ ะสดบั ปกรณเ์ ทา่ พระชนั ษาสมเดจ็ พระเจา้ภคินเี ธอ เจ้าฟ้าเพชรรตั นราชสดุ า สิริโสภาพัณณวดี มี พระธรรมกิตติมนุ ี วดั เฉลมิ พระเกียรติ จังหวัดนนทบุรีพระธรรมปฎิ ก วัดพระพทุ ธบาท จงั หวัดสระบุรี พระธรรมโมลี วัดศาลาลอย จงั หวัดสรุ นิ ทร์ พระธรรมนนั ทโสภณ วัดพระธาตุช้างค้�ำ จังหวัดน่าน พระเทพวิริยาภรณ์ วัดหัวล�ำโพง พระเทพปริยัติเวที วัดสุทัศนเทพวราราม พระเทพรัตนากร วดั พนญั เชิง จังหวดั พระนครศรีอยุธยา พระราชพพิ ัฒนโกศล วัดศรีสุดาราม พระราชธรรมสุนทร วดั พระเชตุพนวมิ ลมงั คลาราม พระราชพิศาลมุนี วัดมกฏุ กษัตรยิ าราม พระราชสทุ ธาจารย์วัดศรธี รรมาราม จังหวดั ยโสธร พระราชธรรมโกศล วัดใตพ้ ระเจา้ ใหญอ่ งคต์ อ้ื จงั หวดั อุบลราชธานี พระราชปริยัติวิมล วัดมิ่งเมือง จังหวัดร้อยเอ็ด พระราชสารโมลี วัดนาควัชรโสภณ จังหวัดกำ� แพงเพชร พระราชเมธากรกวี วัดเสนาสนาราม จงั หวัดพระนครศรีอยธุ ยา พระราชจนั ทโมลี วดั บรู พาพิทยาราม จังหวดั จนั ทบุรีพระราชมนุ ี วัดเทพศิรนิ ทราวาส พระราชนันทมุนี วัดละหาร จงั หวัดนนทบรุ ี พระราชประสทิ ธิคณุ วัดเทพปรู ณาราม จงั หวดั ขอนแกน่ พระราชปรยิ ตั ยาทร วดั มหาชยั จงั หวดั มหาสารคาม พระราชวรคณุ วดั บรุ พารามจงั หวัดสรุ นิ ทร์ พระราชพิศาลสุธี วดั โพธกิ าราม จงั หวัดชุมพร พระราชวิสุทธิเมธี วัดไชยชุมพลชนะสงครามจังหวัดกาญจนบุรี พระราชสิทธิวิมล วัดใหญ่อินทาราม จังหวัดชลบุรี พระราชวิมลโมลี วัดพายัพ จังหวัดนครราชสมี า พระราชสตุ าลงกรณ์ วดั บรู พารามใต้ จงั หวดั ยโสธร พระราชรตั นากร วดั ธาตเุ รณู จงั หวดั นครพนมพระราชธรรมสารสุธี วัดมหาพุทธาราม จังหวัดศรีสะเกษ พระราชเขมากร วัดเจ็ดยอด จังหวัดเชียงใหม่พระราชวชิรเมธี วัดพระบรมธาตุ จังหวัดก�ำแพงเพชร พระราชศาสนโมลี วัดโพธ์ิเงิน จังหวัดสิงห์บุรีพระราชวรคุณ วัดบุรพาราม จังหวัดสุรินทร์ พระราชปริยัติโมลี วัดสุวรรณาราม พระราชปริยัตยาภรณ์วัดอมรครี ี พระอุดรคณารกั ษ์ วดั พระเชตุพนวิมลมงั คลาราม พระศรวี สิ ทุ ธคิ ุณ วดั ศาลาลอย จงั หวดั สรุ นิ ทร์พระรตั นเวที วดั กยุ บรุ ี จงั หวดั ประจวบคีรขี ันธ์ พระสริ ธิ รรมราชมนุ ี วดั มะนาวหวาน จังหวัดนครศรธี รรมราชพระโสภณคณุ าธาร วัดทองดีประชาราม จงั หวดั นราธวิ าส พระปิยทัสสี วัดป่าผาเจรญิ จงั หวัดเลย พระเมธาธรรมรส วัดมชั ฌมิ าวาส จงั หวดั สงขลา พระมงคลวฒั นคุณ วัดป่าสาลวัน จังหวัดนครราชสมี า พระสทุ ธสิ ารโสภณ วดั สทุ ธธิ รรมรังษิยานสุ รณ์ จังหวดั มุกดาหาร พระวุฒิสารโสภณ วดั ประชาบำ� รงุ จงั หวัดมหาสารคามพระวิสุทธิกิตติสาร วัดเจริญจิตร จังหวัดอ�ำนาจเจริญ พระวิมลปัญญาภรณ์ วัดเสาธงทอง จังหวัดลพบุรีพระอทุ ยั ธรรมานวุ ตั ร วดั หนองขนุ ชาติ จงั หวดั อทุ ยั ธานี พระสทุ สั สมี นุ วี งศ์ วดั หวั ดง จงั หวดั พจิ ติ ร พระเพชรบรู ณ์คณาวลัย วัดภูเขาดิน จังหวัดเพชรบูรณ์ พระศรีรัตนมุนี วัดพระศรีรัตนมหาธาตุ จังหวัดพิษณุโลกพระสุขวโรทัย วัดสังฆาราม จังหวดั สโุ ขทยั พระสุธรรมญาณ วดั เจดียค์ ีรวี หิ าร จังหวัดอตุ รดิตถ์ พระโสภณพัฒโนดม วัดโพธาราม จังหวัดพะเยา พระศรีวิสุทธิเมธี วัดสุวรรณภูมิ จังหวัดสุพรรณบุรี พระศรีธีรพงศ์วดั พญาภู จงั หวดั นา่ น พระพทุ ธสารมนุ ี วดั บา้ นเปลอื ยใหญ่ จงั หวดั รอ้ ยเอด็ พระรตั โนภาสวมิ ล วดั ศรบี ญุ เรอื งจงั หวดั มกุ ดาหาร พระศรปี ริยัติธาดา วัดโพธ์ิยอ่ ย จงั หวัดบรุ รี มั ย์ พระวีรชยั สนุ ทร วัดไพรพี ินาศ จงั หวัดชยั ภูมิพระวสิ ทุ ธธิ รรมาจารย์ วดั ใหมก่ รงทอง จงั หวดั ปราจนี บรุ ี พระอดุ มธรรมปรชี า วดั พระโยค จงั หวดั สรุ าษฎรธ์ านีพระศรีรตั นวมิ ล วดั โคกสมานคุณ จงั หวัดสงขลา พระปญั ญาวุฒิวมิ ล วดั ชนาธิปเฉลมิ จงั หวัดสตูล พระวจิ ิตร 201

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีธรรมนเิ ทศ วดั ราชบรุ ณะ จงั หวดั ชมุ พร พระสธุ พี รหมคณุ วดั พราหมณี จงั หวดั นครนายก พระวสิ ทุ ธธิ รรมพลิ าสวัดต้นธงชัย จังหวัดลำ� ปาง พระบวรรังษี วัดระฆังโฆสิตาราม พระปริยัติกิจโกศล วัดป้อมวิเชียรโชติการามจังหวัดสมุทรสาคร พระสุวิมลธรรมาภรณ์ วัดมหาธาตุยุวราชรังสฤษฎิ์ พระพุทธมนต์วราจารย์ วัดสุทัศนเทพวราราม พระวรี ธรรมมนุ ี วดั ไตรมติ รวทิ ยาราม พระปรยิ ตั วิ รากร วดั คฤหบดี พระสเุ มธมนุ ี วดั ปรมยั ยกิ าวาสพระวบิ ลู สลี าภรณ์ วัดนรนาถสนุ ทริการาม พระครูสนุ ทรนิมมานการ วัดหนองกะพ้อ จังหวัดสระแก้ว พระครูวมิ ลกติ ตสิ นุ ทร วดั พระธาตชุ อ่ แฮ จงั หวดั แพร่ พระครพู ทิ กั ษค์ ณานกุ จิ วดั ศรหี มากหญา้ จงั หวดั อดุ รธานี พระครูศรีจรยิ าภรณ์ วดั ราษฎร์บรู ณะ จงั หวดั ปัตตานี พระครพู พิ ัฒนร์ ัตนพงศ์ วัดพระแกว้ จังหวัดเชียงราย พระครูโอภาสบญุ วฒั น์ วดั เขาส�ำเภาทอง จงั หวดั ระยอง พระครปู ญั ญาภรณ์ วดั ประสทิ ธชิ ยั จงั หวดั ตรงั พระครสู นุ ทรวชิรคุณ วัดพลับพลาชยั จังหวัดเพชรบุรี พระครูมงคลธรรมจารี วดั ศรปี ทุมวนาราม จงั หวัดขอนแกน่ พระครูโกวิทสังการ วัดกดุ เรือคำ� จงั หวดั สกลนคร พระครปู ราการลักษณาภิบาล วดั ใหมป่ ่นิ เกลียว จังหวัดนครปฐมและพระครูสิรกิ จิ จาภรณ์ วัดพระแก้วดอนเตา้ สุชาดาราม จงั หวัดลำ� ปางขา้ ราชการเฝ้ารบั เสด็จ ณ ปะร�ำที่พระลาน คณะองคมนตรีและภริยาเฝา้ รับเสดจ็ พระทนี่ ่งั ดุสิตมหาปราสาท บนพระทีน่ ่งั ดุสิตมหาปราสาท ครั้นใกล้เวลาเสด็จ พระราชวงศ์ คณะองคมนตรี คณะรัฐมนตรี ข้าราชการช้ันผู้ใหญ่ ทูตานุทูตและผมู้ าเฝา้ รอรบั เสดจ็ ณ พระทนี่ ง่ั ดสุ ติ มหาปราสาท ปะรำ� ทพ่ี ระลานพระทนี่ งั่ ดสุ ติ มหาปราสาทดา้ นทศิ เหนอืและด้านทศิ ตะวันออกเฉยี งใต้ ตามตำ� แหน่งเฝา้ เวลา ๑๐ นาฬิกา ๔๓ นาที เจ้าหน้าท่ีกรมการศาสนานิมนต์พระสงฆ์ที่สวดพระพุทธมนต์แต่วันก่อน ๓๐ รูป ข้ึนบนพระท่ีน่ังดุสิตมหาปราสาท นั่งยังอาสน์สงฆ์มุขด้านทิศตะวันออก ๑๒ รูป น่ังยังอาสน์สงฆ์มุขด้านทิศเหนือ ๙ รูป และน่ังยังอาสน์สงฆ์ภายในศาลาทิมคดหลังตะวันตก ๙ รูป และนิมนต์พระสงฆ์ ๘๖ รปู ทีจ่ ะสดบั ปกรณ์ ข้ึนบนหอนิเพทพิทยา ช้นั ๒ เพอ่ื รบั พระราชทานฉันเพล เวลา ๑๑ นาฬิกา ๕ นาที พระเจ้าหลานเธอ พระองค์เจ้าพัชรกิติยาภา เสด็จถึงพระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท ประทับข้างพระที่นั่งพิมานรตั ยาเพ่ือรอรับเสด็จ 202

ภาคท่ี ๓ พระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ และการบ�ำเพ็ญกุศลถวายพระศพ พระเจา้ วรวงศ์เธอ พระองคเ์ จา้ โสมสวลี พระวรราชาทินดั ดามาตุ เสดจ็ ถึงพระทน่ี ัง่ ดสุ ิตมหาปราสาท เวลา ๑๑ นาฬิกา ๗ นาที พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าโสมสวลี พระวรราชาทินัดดามาตุ เสด็จแทนพระองคไ์ ปในพระราชพธิ ที รงบำ� เพญ็ พระราชกศุ ลสตมวารพระราชทานพระศพ วนั ทส่ี อง เสดจ็ โดยรถยนตท์ นี่ ง่ัจากวงั เทเวศรม์ าถงึ พระบรมมหาราชวงั รถยนตท์ น่ี งั่ เทยี บทหี่ นา้ ประตกู �ำแพงแกว้ พระทนี่ งั่ ดสุ ติ มหาปราสาทขา้ งพระทนี่ งั่ ราชกรณั ยสภา กองทหารรกั ษาการณพ์ ระทน่ี ง่ั จกั รมี หาปราสาทถวายความเคารพ วงขลยุ่ กลองบรรเลงเพลงมหาชยั เสด็จขึ้นทางบันไดมุขกระสันพระที่นั่งพิมานรัตยา เสด็จออกพระท่ีนั่งดุสิตมหาปราสาทไปยังท่ีประดษิ ฐานพระโกศทองใหญท่ รงพระศพ ขณะน้ันชาวพนักงานประโคมสังข์ แตรงอน แตรฝร่งั ปพ่ี าทยพ์ ิธีบรรเลงเพลงชา้ เรื่องพระรามเดินดง ผูม้ าเฝ้ายนื ถวายความเคารพ เวลา ๑๑ นาฬิกา ๙ นาที พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าโสมสวลี พระวรราชาทินัดดามาตุทรงจดุ ธปู เทยี นเครอื่ งทองนอ้ ยและเครอ่ื งราชสกั การะทห่ี นา้ พระโกศทองใหญท่ รงพระศพ ทรงกราบ จากนน้ั ทรงจุดธูปเทียนเคร่ืองนมัสการบูชาพระพุทธรูปประจ�ำพระชนมวารที่หน้าพระแท่นราชบัลลังก์ประดับมุกภายใต้พระนพปฎลมหาเศวตฉัตร ทรงกราบ ถวายความเคารพพระราชอาสน์ ทรงรับการถวายความเคารพของผมู้ าเฝ้า แล้วประทบั พระเกา้ อี้ ปพ่ี าทยพ์ ธิ หี ยดุ บรรเลง ผมู้ าเฝา้ ถวายความเคารพแลว้ นงั่ ทเี่ ดมิ พระสงฆ์ทสี่ วดพระพุทธมนตแ์ ตว่ ันก่อน ๓๐ รูป สวดถวายพรพระทรงจดุ ธูปเทียนเครื่องทองนอ้ ยและเครอื่ งราชสกั การะพระศพ ทรงจุดธูปเทียนเครอ่ื งนมัสการพระพุทธรูปประจำ� พระชนมวาร ทหี่ น้าพระโกศทองใหญท่ รงพระศพ 203

จดหมายเหตุงานพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี เวลา ๑๑ นาฬิกา ๒๓ นาที พระเจา้ วรวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ โสมสวลี พระวรราชาทินดั ดามาตุ เสดจ็ไปทรงประเคนภตั ตาหารถวายสมเดจ็ พระมหามนุ วี งศ์สมเด็จพระวันรัต และสมเด็จพระธีรญาณมุนี แล้วประทับพระเก้าอ้ี ผู้มาเฝ้ายืนถวายความเคารพแลว้ นง่ั ทเ่ี ดมิ สำ� รบั ภตั ตาหารนอกนน้ั โปรดให้ พลเรอืเอก หมอ่ มเจา้ ปสุ าณ สวสั ดวิ ตั น์ หมอ่ มเจา้ ชาตรเี ฉลมิยุคล พลตรี หม่อมเจ้าจุลเจิม ยุคล หม่อมราชวงศ์จักรรถ จิตรพงศ์ หม่อมราชวงศ์สมลาภ กิติยากรและหมอ่ มหลวงชโยทิต กฤดากร ทรงประเคนและประเคนภตั ตาหารถวายพระสงฆร์ ปู ตอ่ ไปตามลำ� ดบัและปฏิบัติพระสงฆ์อยู่ ณ ท่นี ้นั ทรงประเคนภตั ตาหารถวายสมเดจ็ พระมหามุนีวงศ์ ภตั ตาหารสำ� หรับพระสงฆ์ เคร่ืองคาว มี แกงมัสมนั่ หมู สะเดา น้�ำปลาหวาน กุง้ นาบกระทะ ต้มย�ำไกบ่ า้ น ผดั เนอ้ื พรกิ ไทยด�ำ ปลาทตู ม้ เคม็ พาสตา้ ผดั ซอสแฮม และขา้ วสวย เครอื่ งหวาน มี องนุ่ ไรเ้ มลด็ สบั ปะรดแอปเปิล ขนมหยกมณี ขนมกรวย ขนมชน้ั ใบเตย และไข่หวานมะพรา้ วออ่ น ที่มุขด้านทิศเหนือของพระท่ีน่ังดุสิตมหาปราสาท โปรดให้คณะองคมนตรีประเคนภัตตาหารถวายพระสงฆ์ทัง้ ๙ รูป และปฏบิ ัตพิ ระสงฆ์อยู่ ณ ที่น้ัน ที่ศาลาทิมคดหลงั ตะวนั ตก และหอนิเพทพิทยา ชน้ั ๒ โปรดให้ สมาชิกราชสกลุ ข้าราชบริพาร และขา้ ราชการชัน้ ผู้ใหญ่ทรงประเคนและประเคนภัตตาหารถวายพระสงฆ์ ๙ รปู ทสี่ วดพระพทุ ธมนต์แตว่ นั กอ่ นและพระสงฆ์ ๘๖ รปู ทจี่ ะสดบั ปกรณเ์ ทา่ พระชนั ษาสมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดี และทรงปฏบิ ัตแิ ละปฏบิ ัติพระสงฆอ์ ยู่ ณ ทนี่ นั้ ปพ่ี าทยบ์ รรเลงเพลงฉ่งิ พระฉนั (เพล)พระสงฆ์ ๙ รูป รับพระราชทานฉนั ที่ศาลาทิมคดหลงั ตะวันตก พระสงฆ์ ๘๖ รปู รับพระราชทานฉนั ทห่ี อนิเพทพทิ ยา ชัน้ ๒ เมื่อพระสงฆ์ท้ังน้ันรับพระราชทานฉันเสร็จแล้ว เจ้าพนักงานถอนส�ำรับและภาชนะออก ผู้ปฏิบัติพระสงฆ์กลับไปประทบั เก้าอ้ีและนั่งทเี่ ดมิ ป่ีพาทย์หยดุ บรรเลง 204

ภาคที่ ๓ พระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ และการบ�ำเพ็ญกุศลถวายพระศพ เวลา ๑๒ นาฬกิ า เจา้ หนา้ ที่กรมการศาสนานิมนตพ์ ระสงฆ์ทส่ี วดพระพทุ ธมนตแ์ ตว่ ันกอ่ น จากมุขดา้ นทศิ เหนือของพระทนี่ งั่ ดุสิตมหาปราสาทและในศาลาทิมคดหลังตะวนั ตก รวม ๑๘ รูป ไปน่ังยงั อาสน์สงฆ์ภายในปะร�ำพระสงฆ์ เจ้าพนักงานภูษามาลาลาดพระภูษาโยงจากพานพระมหากฐินไปยังโต๊ะปูผ้ารองโยงหนา้ อาสน์สงฆ์ ที่มุขด้านทิศตะวันออกของพระท่ีน่ังดุสิตมหาปราสาท เจ้าพนักงานภูษามาลาเชิญเสาบัว ๕ เสาสำ� หรบั รองรบั พระภษู าโยงมาตงั้ เปน็ ระยะจากหนา้ พระแทน่ ทปี่ ระดษิ ฐานพระโกศทองใหญท่ รงพระศพจนถงึตน้ อาสนส์ งฆ์ แล้วลาดพระภูษาโยงอีกสายหนงึ่ ทหี่ น้าพระสงฆท์ ัง้ ๑๒ รปู เจา้ พนักงานสอดเชอื่ มพระภูษาโยงทง้ั สองสายที่พานพระมหากฐนิ เสรจ็ แลว้ ถวายความเคารพ พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าโสมสวลี พระวรราชาทินัดดามาตุ เสด็จไปทรงทอดผ้าไตรพร้อมใบปวารณา จ�ำนวน ๑๒ สำ� รบั แล้วประทับพระเก้าอี้ โปรดให้หม่อมเจ้าชาตรเี ฉลมิ ยคุ ล และพลตรี หมอ่ มเจา้จลุ เจมิ ยคุ ลทรงทอดผา้ ไตรพรอ้ มใบปวารณาจำ� นวน๑๘สำ� รบั ทป่ี ะรำ� พระสงฆ์แลว้ ประทบั พระเกา้ อ้ีเจา้ พนกั งานสอดเชอ่ื มสายพระภูษาโยงจากพระทน่ี งั่ ดสุ ิตมหาปราสาทกับปลายพระภษู าโยงบนพานพระมหากฐินทรงทอดผา้ ไตรพรอ้ มใบปวารณา ทรงหล่ังทักษิโณทก พระสงฆ์ทั้งน้ันสดับปกรณ์ จบแล้ว เจ้าพนักงานภูษามาลาพับพระภูษาโยงบนพระที่นั่งดุสิตมหาปราสาทและภายในปะร�ำพระสงฆเ์ ข้าท่ีเดิม พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองคเ์ จ้าโสมสวลี พระวรราชาทินัดดามาตุทรงหล่ังทักษิโณทก พระสงฆ์ทั้งน้ันถวายอนุโมทนา ถวายอดิเรก เจ้าหน้าที่กรมการศาสนานิมนต์พระสงฆ์๓๐ รูป ท่ีสวดพระพุทธมนต์แต่วันก่อนออกจากพระท่ีนั่งดุสิตมหาปราสาท พระสงฆ์เดินทางกลับ ขณะน้ันชาวพนกั งานประโคมสงั ข์ แตรงอน แตรฝรง่ั ปพ่ี าทยพ์ ธิ บี รรเลงเพลงกราวรำ� สองชนั้ เจา้ หนา้ ทก่ี รมการศาสนานมิ นตพ์ ระธรรมรตั นดลิ ก (เชดิ จติ ตฺ คตุ โฺ ต ป.ธ.๙) วดั สทุ ศั นเทพวราราม ทจี่ ะถวายพระธรรมเทศนา และนมิ นต์พระสงฆว์ ัดสทุ ัศนเทพวราราม ๔ รูป ที่จะสวดธรรมคาถา ขน้ึ น่ังยังอาสน์สงฆ์ภายในมุขดา้ นทิศตะวนั ออกของพระทน่ี ั่งดุสิตมหาปราสาท ปพี่ าทยพ์ ิธีหยดุ บรรเลง เวลา ๑๒ นาฬกิ า ๑๒ นาที เจา้ หนา้ ทก่ี รมการศาสนานมิ นตพ์ ระธรรมรตั นดลิ ก ขนึ้ นงั่ บนธรรมาสน์และนิมนตพ์ ระสงฆ์ ๔ รปู ทจ่ี ะสวดพระธรรมคาถา ขน้ึ นง่ั บนพระแทน่ ราชบรรจถรณ์ 205

จดหมายเหตุงานพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีทรงจดุ เทียนดหู นงั สือเทศน์ ทรงจดุ ธูปเทียนเครือ่ งทองน้อยส�ำหรับพระศพทรงธรรม พระเจา้ วรวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ โสมสวลี พระวรราชาทนิ ดั ดามาตุ เสดจ็ ไปทห่ี นา้ พระราชอาสน์ ผเู้ ฝา้ท้ังน้ันยืนถวายความเคารพ ทรงจุดเทียนดูหนังสือเทศน์ประทานแก่เจ้าพนักงานเชิญไปปักที่จงกลธรรมาสน์ชาวพนกั งานประโคมสงั ข์ แตรงอน แตรฝรง่ั ปพ่ี าทยพ์ ธิ บี รรเลงเพลงสาธกุ าร ทรงจดุ ธปู เทยี นเครอื่ งทรงธรรม ทรงสดบั พระธรรมเทศนา เสด็จไปทรงจุดธูปเทียนเคร่ืองทองน้อยส�ำหรับพระศพทรงธรรม แล้วประทับพระเก้าอี้ที่เดิมปพ่ี าทยพ์ ธิ หี ยดุ บรรเลง เจา้ หนา้ ทกี่ รมการศาสนาอาราธนาศลี พระธรรมรตั นดลิ ก ถวายศลี พระเจา้ วรวงศเ์ ธอพระองค์เจ้าโสมสวลี พระวรราชาทินัดดามาตุ ทรงศีล เจ้าหน้าท่ีกรมการศาสนาอาราธนาธรรม พระธรรมรัตนดิลก ถวายพระธรรมเทศนา ไตรสิกขากถา จบแล้ว กลับลงมาน่ังยังอาสน์สงฆ์ เจ้าพนักงานดบั เทียนดหู นังสือเทศน์ และเทียนทเี่ ครอื่ งทรงธรรม 206

ภาคที่ ๓ พระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ และการบ�ำเพ็ญกุศลถวายพระศพ ทรงจุดธปู เทยี นเครื่องนมสั การกระบะมุก ที่หน้าพระแทน่ ราชบรรจถรณ์ เวลา ๑๒ นาฬิกา ๔๖ นาที พระเจ้าวรวงศเ์ ธอ พระองค์เจา้ โสมสวลี พระวรราชาทนิ ดั ดามาตุ เสดจ็ไปทรงจุดธูปเทียนเครื่องนมัสการกระบะมุกส�ำหรับพระสวดธรรมคาถาท่ีหน้าพระแท่นราชบรรจถรณ์ แล้วประทับพระเกา้ อี้ พระสงฆ์ ๔ รปู สวดธรรมคาถา จบแล้ว กลบั ลงมานัง่ ยังอาสนส์ งฆ์ พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าโสมสวลี พระวรราชาทินัดดามาตุ เสด็จไปทรงประเคนจตุปัจจัยไทยธรรมบชู ากณั ฑเ์ ทศน์ถวายพระธรรมรัตนดิลก ประกอบด้วย ตะลุ่มมกุ บรรจธุ ูปเทียนพนมแต่งดว้ ยดอกไม้สด แจกันมกุ ปักดอกไม้สด ๑ คู่ กญี๋ วนบรรจุกานำ�้ ชาพร้อมชดุ ถ้วยชาลายนำ้� ทอง ๑ ชดุ โคมไฟฟา้ ๑ ชดุ และปากกาเชฟเฟอร์ ๑ คู่ พร้อมแท่นหินอ่อน แล้วประทับพระเก้าอี้ เจ้าพนักงานภูษามาลาลาดพระภูษาโยงเชน่ ครั้งก่อน เสร็จแล้วถวายความเคารพ พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าโสมสวลี พระวรราชาทินัดดามาตุ เสด็จไปทรงทอดผ้าไตรพร้อมใบปวารณา จ�ำนวน ๕ ส�ำรบั แล้วประทบั พระเก้าอ้ี พระธรรมรัตนดิลก และพระสงฆท์ ี่สวดธรรมคาถา ๔ รูปสดบั ปกรณ์ จบแลว้ เจา้ พนกั งานภษู ามาลาพบั พระภษู าโยงทง้ั สองสายเขา้ ทเี่ ดมิ พระเจา้ วรวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้โสมสวลี พระวรราชาทินัดดามาตุ ทรงหล่งั ทักษิโณทก พระสงฆท์ ้ังนั้นถวายอนโุ มทนา ถวายอดิเรก เจา้ หน้าท่ีกรมการศาสนานิมนต์พระสงฆ์ลงจากพระท่ีนั่งดุสิตมหาปราสาททางบันไดมุขด้านทิศตะวันออก พระสงฆ์เดนิ ทางกลบั ขณะนนั้ ชาวพนักงานประโคมสังข์ แตรงอน แตรฝรัง่ ป่ีพาทย์พิธีบรรเลงเพลงกราวรำ� สองช้นั เวลา ๑๓ นาฬิกา ๒ นาที เจ้าหนา้ ทกี่ รมการศาสนานมิ นตพ์ ระสงฆ์ ๘๖ รูป ท่จี ะสดบั ปกรณ์เทา่พระชนั ษาสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดี ขนึ้ นงั่ ยงั อาสนส์ งฆบ์ นพระทนี่ ง่ัดุสติ มหาปราสาทมขุ ดา้ นทิศตะวนั ออก ๑๒ รูป และนั่งยงั อาสนส์ งฆภ์ ายในปะร�ำพระสงฆ์ ๗๔ รูป ป่พี าทย์พิธีหยุดบรรเลง พระสงฆ์ท้ังนั้นสวดมาติกา จบแล้ว เจ้าพนักงานภูษามาลาบนพระท่ีนั่งดุสิตมหาปราสาทและภายในปะรำ� พระสงฆ์ลาดพระภษู าโยงเช่นคร้ังก่อน พระเจ้าวรวงศเ์ ธอ พระองค์เจา้ โสมสวลี พระวรราชาทนิ ดั ดามาตุ เสด็จไปทรงทอดผา้ ไตรพร้อมใบปวารณา จำ� นวน ๑๒ สำ� รบั ทีอ่ าสน์สงฆ์ แลว้ ประทับพระเกา้ อ้ี ที่ปะร�ำพระสงฆ์โปรดให้หม่อมเจ้าชาตรีเฉลิม ยุคล และพลตรี หม่อมเจ้าจุลเจิมยุคล ยุคล ทรงทอดผา้ ไตรพรอ้ มใบปวารณา จ�ำนวน ๗๔ สำ� รบั แลว้ ประทบั พระเกา้ อ้ี เจา้ พนกั งานสอดเชอ่ื มสายพระภษู าโยงจากบนพระทน่ี ง่ั ดสุ ติ มหาปราสาทกบั ปลายสายพระภษู าโยงบนพานพระมหากฐนิ 207

จดหมายเหตุงานพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี พระสงฆ์ท้ังน้ันสดับปกรณ์ จบแล้ว เจ้าพนกั งานภษู ามาลาพบั พระภษู าโยงบนพระทนี่ งั่ ดสุ ติมหาปราสาทและภายในปะร�ำพระสงฆ์เข้าที่เดิมพระเจา้ วรวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ โสมสวลี พระวรราชาทนิ ดั ดามาตุ ทรงหลง่ั ทกั ษโิ ณทก พระสงฆท์ ง้ั นน้ั ถวายอนุโมทนา ถวายอดิเรก เจ้าหน้าที่กรมการศาสนานิมนต์พระสงฆ์ ๘๖ รูป ท่ีมาสดับปกรณ์เท่าพระชันษาสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี เดินทางกลับ ขณะนั้น ชาวพนกั งานประโคมสงั ข์ แตรงอน แตรฝร่ัง ป่ีพาทย์พธิ ี พระสงฆส์ ดับปกรณท์ ่ีปะร�ำบรรเลงเพลงกราวรำ� ชนั้ เดียว ณ พระลานพระทน่ี ่งั ดสุ ติ มหาปราสาท เจ้าหน้าทกี่ รมการศาสนานิมนต์พระพิธธี รรมทีจ่ ะสวดพระอภธิ รรมในเวลากลางวนั จนถงึ เวลา ๑๘นาฬกิ า ทงั้ ๘ รปู ขนึ้ นงั่ บนแทน่ พระพธิ ธี รรมทมี่ ขุ ดา้ นทศิ เหนอื ทงั้ ๒ แทน่ พรอ้ มกนั ปพ่ี าทยพ์ ธิ ยี ตุ กิ ารบรรเลง เวลา ๑๓ นาฬิกา ๑๘ นาที พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าโสมสวลี พระวรราชาทินัดดามาตุเสด็จไปทรงกราบพระพุทธรูปประจำ� พระชนมวารที่หน้าพระแท่นราชบัลลังก์ประดับมุกภายใต้พระนพปฎลมหาเศวตฉตั ร ทรงกราบพระศพทหี่ นา้ พระโกศทองใหญท่ รงพระศพ ถวายความเคารพพระราชอาสน์ ทรงรบัการถวายความเคารพของผู้มาเฝ้า แลว้ เสด็จไปยังมุขดา้ นทศิ เหนอื ทรงจุดธูปเทยี นเครื่องนมัสการกระบะมุกที่หนา้ แท่นพระพธิ ธี รรมฝัง่ ตะวันออก และฝงั่ ตะวนั ตก ทรงคม พระพธิ ธี รรมเร่มิ สวดพระอภิธรรม ขณะน้นัผู้มาเฝ้าทีย่ นื ถวายความเคารพอยู่ ณ ทนี่ ั้น ถวายความเคารพ รอจนเสด็จออกจากพระท่ีน่ังดสุ ิตมหาปราสาททรงจดุ ธูปเทียนเครื่องนมสั การกระบะมุก เสดจ็ กลับ ทห่ี น้าแทน่ พระพิธีธรรม พระเจา้ วรวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ โสมสวลี พระวรราชาทนิ ดั ดามาตุ และพระเจา้ หลานเธอ พระองคเ์ จา้พัชรกติ ยิ าภา เสดจ็ ลงจากพระท่นี ัง่ ดุสิตมหาปราสาททางบนั ไดดา้ นตะวันตกของมุขดา้ นทิศเหนอื เสด็จผา่ นแถวผู้มาเฝา้ ที่พระลานพระที่น่งั ดสุ ิตมหาปราสาท หน้าปะร�ำ และศาลาทมิ คด ไปประทับรถยนตท์ ่นี ่งั ทปี่ ระตูก�ำแพงแก้ว กองทหารรักษาการณ์พระที่นั่งจักรีมหาปราสาท ถวายความเคารพ วงขลุ่ยกลองบรรเลงเพลงมหาชัย เสดจ็ กลบั เป็นเสร็จการพระราชพิธที รงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลสตมวาร 208

ภาคที่ ๓ พระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ และการบ�ำเพ็ญกุศลถวายพระศพ พระธรรมเทศนาไตรสกิ ขากถา พระธรรมรตั นดลิ ก (จติ ตฺ คุตฺโต ป.ธ.๙) วัดสุทศั นเทพวราราม กรงุ เทพมหานครในการพระราชพธิ ีทรงบ�ำเพญ็ พระราชกศุ ลสตมวารพระราชทานพระศพ สมเดจ็ พระเจา้ ภคินเี ธอ เจ้าฟา้ เพชรรตั นราชสุดา สริ โิ สภาพัณณวดี ณ พระทีน่ งั่ ดสุ ิตมหาปราสาท ในพระบรมมหาราชวงั วันศุกร์ ที่ ๔ พฤศจกิ ายน พุทธศกั ราช ๒๕๕๔ เวลา ๑๒.๐๐ น. ------------------------------- ขอถวายพระพร เจรญิ พระราชสริ สิ วสั ดพ์ิ พิ ฒั นมงคล พระชนมสขุ ทกุ ประการ จงมแี ดส่ มเดจ็ พระบรมบพิตร พระราชสมภารพระองค์ สมเด็จพระธรรมกิ มหาราชาธิราชเจ้า ผู้ทรงพระคุณอันประเสริฐ บดั นี้ จักรับพระราชทานถวายวิสชั นาพระธรรมเทศนา ในไตรสกิ ขากถา ประดับพระปัญญาบารมี หากรับพระราชทานถวายวิสชั นาไป มไิ ดต้ อ้ งตามโวหารอรรถธบิ าย ในพระธรรมเทศนา ณ บทใดบทหน่ึงกด็ ี ขอเดชะพระเมตตาคุณ พระกรุณาคณุ พระขันตคิ ุณ ทรงพระกรณุ าโปรดพระราชทานอภัยแก่อาตมะผู้มสี ตปิ ัญญาน้อย ขอถวายพระพรนโม ตสสฺ ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสสฺ ฯ ปญฺ วนตฺ ํ ตถาวทึ สเี ลสุ สุสมาหติ ํ เจโตสมถมนุยุตฺตํ ตํ เว วญิ ฺญู ปสํสเรติ ฯ ณ บัดนี้ จกั รบั พระราชทานถวายวิสชั นาพระธรรมเทศนาในไตรสิกขากถา ฉลองพระเดชพระคณุประดับพระปัญญาบารมี เนื่องในการทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ก�ำหนดพระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศล ในวาระครบสตมวารแห่งการส้ินพระชนม์ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ในพระวโรกาสน้ี พอสมควรแก่เวลา พระราชกศุ ลทกั ษณิ านปุ ทานกจิ ทสี่ มเดจ็ พระบรมบพติ ร พระราชสมภารพระองค์ ผทู้ รงพระคณุ อนัประเสรฐิ ทรงบ�ำเพญ็ อทุ ศิ พระราชกศุ ล แดส่ มเด็จพระเจา้ ภคินีเธอ เจา้ ฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สริ ิโสภาพณั ณวดี ด้วยคารวธรรม อปจายนธรรม และกตญั ญูกตเวทติ าธรรม จดั เปน็ พระราชกศุ ลบุญกริ ยิ าสัมมาปฏบิ ตั ิ แก่วยวุฑฒบคุ คล ผทู้ รงเป็นพระบรมญาติ อันสมเดจ็ พระบรมบพติ ร พระราชสมภารพระองค์ ผู้ทรงพระคุณอันประเสรฐิ ไดท้ รงประพฤตเิ ปน็ อาจณิ วตั รเสมอมา ยอ่ มเปน็ การทรงบ�ำเพญ็ อรุ าฬบชู าสมั มาปฏบิ ตั ขิ องพระมหาบรุ ษุ แหง่ แผน่ ดนิ อนั เปน็ เครอ่ื งปรากฏสงา่ งดงามแหง่ ประเทศ เปน็ ทน่ี ยิ มนบั ถอื ของอเนกชนนกิ ร ดงั มพี ระพทุ ธภาษิต วา่ ราชา รฏสสฺ ปญฺนํ ราชา มขุ ํ มนุสฺสานํ แปลความว่า พระราชาเป็นสง่าแหง่ แว่นแคว้น พระราชาทรงเปน็ ประมุข ของประชาชนท้ังหลาย ทรงเปน็ พระมหากษตั ริย์ผู้ทรงธรรม ทรงเป็นท่พี ่งึ แหง่ พระบรมราชชนก พระราชชนนี พระบรมวงศานวุ งศ์ อ�ำมาตย์ราชเสนา ขา้ ราชบริพาร สมณพราหมณาจารย์ และพสกนกิ รทุกหมู่เหลา่ เปรยี บเสมอื นมหาเมฆฝนหลวง ยังข้าวกล้าในนาใหถ้ ึงพรอ้ มงอกงาม เป็นไปเพอ่ื ประโยชน์เกอ้ื กูลแก่คนเป็นอันมาก ฉะนนั้209

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี กแ็ ล สมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดี พระองคน์ นั้ นบั วา่ พระองค์ทรงเปน็ วฑุ ฒบคุ คล คอื บคุ คลทเ่ี จรญิ แลว้ กแ็ ล วฑุ ฒบคุ คลมี ๓ ประเภท คอื ประเภทที่ ๑ ชาตวิ ฑุ ฒะ ผเู้ จรญิแล้วโดยชาติ คอื ทรงเจริญแล้วโดยพระชาติ กลา่ วคอื ทรงประกอบดว้ ยกศุ ลสมภาร บญุ ญาธิการบารมที ที่ รงสงั่ สมไว้ดีในอดตี ชาติ เปน็ เหตุให้ทรงสมบรู ณพ์ ระชาติพระสมบตั ิ ในเบือ้ งต้นทรงประสตู มิ าในขตั ตยิ ตระกูลที่ย่ิงใหญข่ องประเทศ คือ พระบรมราชจกั รวี งศ์ โดยมีพระบาทสมเดจ็ พระมงกุฎเกลา้ เจ้าอย่หู วั พระฉฏั ฐรามาธิบดนิ ทร รัชกาลที่ ๖ เปน็ พระบรมราชชนกและมพี ระนางเจ้าสุวัทนา พระวรราชเทวี เปน็ พระชนนี เปน็ กศุ ลอุภยปักษ์ มมิ ผี ใู้ ดจะกลา่ วตเิ ตยี นโดยพระชาติสมบตั ิได้ ประเภทที่ ๒ วยวฑุ ฒะ ผเู้ จรญิ แล้วโดยวัย คือ ทรงเป็นผูห้ ลกั ผู้ใหญ่โดยพระชนมายกุ าล ทรงเปน็ ขตั ตยิ นารีราช ผทู้ รงรัตตญั ญู ประเภทท่ี ๓ คุณวุฑฒะ ผเู้ จรญิแลว้ โดยคณุ คือ ทรงเจริญด้วยพระคณุ สมบัติ ๒ ประการ คือ ประการที่ ๑ อัตตสมบัติ พระคุณสมบตั ิเฉพาะพระองค์ ประการที่ ๒ ปรหติ สมบัติ พระคณุ สมบตั ทิ เ่ี ปน็ หิตานุหิตประโยชนต์ ่อสังคม บรรดาพระคุณสมบัติ๒ ประการ นัน้ ประการท่ี ๑ อตั ตสมบตั ิ พระคณุ สมบตั เิ ฉพาะพระองค์ จะขอพระบรมราชานญุ าตอญั เชญิ มาแสดงบางสว่ น โดยเฉพาะในดา้ นการศกึ ษา สมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดี ทรงมีความขยนั หมนั่ เพยี รในการทรงพระอกั ษรต้งั แต่ทรงเยาวว์ ยั จากโรงเรียนราชินี โรงเรยี นวฒั นาวทิ ยาลยั ณต�ำหนักรน่ื ฤดี ทรงศึกษาภาษาองั กฤษ ภาษาฝรั่งเศส และเปยี โนกับพระอาจารยช์ าวตา่ งประเทศ จากน้ันยังทรงศกึ ษาในโรงเรียนเซเครดฮาร์ด อนั เปน็ โรงเรยี นประจำ� สตรี ในแควน้ เวลส์ ณ ประเทศอังกฤษ เปน็ เวลา๒๐ ปี ทรงภาคภมู พิ ระทัยในความเปน็ ไทย ทรงโปรดเครอื่ งใช้รวมถึงฉลองพระองคท์ ี่ผลติ ในประเทศไทย ในดา้ นภาษาไทยจะทรงรบั สง่ั ภาษาไทยกบั คนไทยดว้ ยกนั อยา่ งถกู ตอ้ งชดั เจนเสมอ จะทรงมรี บั สงั่ ภาษาองั กฤษหรือภาษาฝรั่งเศสกับชาวต่างประเทศเทา่ นั้น ทรงเคร่งครัด ตรงตอ่ เวลา ทรงปฏิบตั พิ ระกจิ วัตรเปน็ เวลา ทรงประหยัดอดออม และทรงเรยี บงา่ ย คุณาลังการโดยสังเขปน้ี เปน็ สว่ นอตั ตสมบัติ ประการที่ ๒ ปรหิตสมบัติ คือ พระคณุ สมบัติที่ทรงบำ� เพ็ญเป็นประโยชน์เกื้อกลู ตอ่ ผอู้ ื่น เชน่ หลังจากเสด็จนิวัตนาการจากประเทศอังกฤษ สู่ประเทศไทยเป็นการถาวร ในพุทธศักราช ๒๕๐๒ ได้ทรงพระกรณยี กจิ แบง่ เบาพระราชภาระของสมเดจ็ พระบรมบพติ ร พระราชสมภารพระองค์ ผทู้ รงพระคณุ อนั ประเสรฐิโดยเฉพาะในด้านสังคมสงเคราะห์ ได้เสด็จออกเย่ียมราษฎรตามหัวเมืองท้ังใกล้ไกล ทรงพระอนุเคราะห์แก่ผู้ยากไร้อยู่เสมอมา อีกท้ังยังทรงรับสถาบันและองค์กรต่าง ๆ ไว้ในพระอุปถัมภ์เป็นจ�ำนวนกว่า ๓๐ แห่งท้ังในส่วนที่สืบสานมาจากสมเด็จพระมหาธีรราชเจ้า ท้ังในส่วนของสมเด็จพระศรีพัชรินทรา บรมราชินีนาถและในส่วนของพระองค์ รวมทัง้ ทรงพระอนเุ คราะหช์ ว่ ยเหลือดา้ นการศกึ ษา ดา้ นการสาธารณสุข ตลอดถงึการสังคมสงเคราะหอ์ ื่น ๆ เป็นอเนกประการ คุณาลงั การโดยสังเขปน้ี เปน็ สว่ นปรหติ สมบัติ พระคณุ สมบตั ิ ทง้ั ๒ ประการ แหง่ สมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดีทไี่ ดท้ รงบำ� เพ็ญมา ยอ่ มเปน็ ท่ีประจักษ์ว่า สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟา้ เพชรรัตนราชสดุ า สริ ิโสภาพณั ณวดีทรงเป็นผู้บริสุทธิ์ มีความสะอาดทั้งพระวรกาย พระวรวาจา และพระหฤทัย ทรงมีระเบียบพระวรกายพระวรวาจา ทรงมีความขยันหม่ันเพียร อดทน ซื่อสัตย์ กตัญญู ทรงมีพระปรีชารอบคอบ ในการบำ� เพ็ญพระกรณียกิจใหเ้ ป็นไปอย่างมรี ะเบยี บ เขา้ กับหลักการบรหิ าร ๓ อย่าง คอื ครองตน ครองคน และครองงานใหพ้ ระราชกรณียกจิ ที่ทรงรับผดิ ชอบเปน็ ไปอย่างมีประสิทธิภาพ สมดงั นิพนธ์ธรรมภาษิตทีไ่ ด้อญั เชญิ สถติ ไว้เป็นอเุ ทศบท ณ เบอ้ื งต้นว่า 210

ภาคท่ี ๓ พระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ และการบ�ำเพ็ญกุศลถวายพระศพ ปญฺวนฺตํ ตถาวาทึ สีเลสุ สสุ มาหิตํ เจโตสมถมนุยุตฺตํ ตํ เว วญิ ฺญู ปสสํ เร แปลความวา่ วิญญูชนยอ่ มสรรเสริญ คนมีปัญญา พดู จริง ตัง้ มนั่ ดีแลว้ ในศลี ม่งุ ประโยชนธ์ รรมเครื่องสงบใจ นน้ั แลฯ อนั ธรรมดาวา่ มนษุ ยชนโดยทว่ั ไป ถา้ การกระทำ� คำ� ทพ่ี ดู และใจทค่ี ดิ ดำ� เนนิ ไปผดิ ทาง ยอ่ มหมดหวงัทีจ่ ะพบความสะอาด สงบ สว่างได้ สว่ นผ้ทู จี่ ะพบกบั ความสะอาด สงบ สวา่ งไดน้ ้นั จะต้องประพฤตปิ ฏบิ ตั ิตามหลกั ธรรม ๓ ประการ คอื ไตรสกิ ขา อันไดแ้ ก่ ศีล สมาธิ ปญั ญาเท่านั้น ผู้ปฏิบัติธรรม ถา้ ไมร่ กั ษาศลี จะไม่เข้าถึงความสะอาด ถ้าไม่อบรมสมาธิ จะไม่ได้รบั รสแห่งความสงบ ถา้ ไม่อบรมปญั ญา จะไม่รูจ้ กั ความสวา่ งบดั นี้ จะขอรบั พระราชทานถวายวิสัชนาอรรถาธิบายธรรม ๓ ประการ กลา่ วคือ ไตรสกิ ขา ทจ่ี ะน�ำพาใหช้ ีวิตได้พบความสะอาด สงบ และสวา่ ง พอเปน็ นิทศั นนยั เปน็ ลำ� ดับไป ประการท่ี ๑ ชวี ติ จะพบกบั ความสะอาดไดด้ ว้ ยศลี สกิ ขา สงเคราะหเ์ ขา้ ในบาทพระคาถาทตี่ ง้ั วา่ ตถาวาทึ สเี ลสุ สสุ มาหติ ํ ศลี มีความหมายว่า ข้อปฏิบัตสิ ำ� หรับควบคุมกายและวาจาให้ต้ังอยู่ในความดีงาม เปน็เคร่ืองก�ำจัดกเิ ลสอย่างหยาบข้ันกายวาจา เรียกวา่ วีตกิ กมปหาน เพราะละกิเลสอย่างหยาบได้ ผู้มศี ีลเปรยี บประดุจมรี ากแกว้ แห่งคณุ งามความดีทัง้ หลาย ย่อมเปน็ ท่พี งึ่ ของผอู้ ่ืนท่เี ข้ามาพง่ึ พิงอาศยั ได้ เสมือนตน้ ไม้ใหญ่มีรากแก้วท่ีมั่นคง ย่อมให้ประโยชน์แก่ผู้คนท่ีมาพ่ึงพิงอาศัย เป็นท่ีหลบร้อนหลบฝนได้ ฉะน้ัน ศีลเป็นหลักประกนั ความปลอดภยั ในสงั คมใดกต็ าม หากมผี ปู้ ฏบิ ตั ธิ รรม นำ� พากนั รกั ษาศลี เชน่ รกั ษาศลี ๕ เปน็ ตน้ สงั คมนน้ั ยอ่ มมคี วามสขุ มคี วามอบอนุ่ ใจ ไวว้ างใจกนั ไมม่ คี วามมงุ่ รา้ ยเบยี ดเบยี นกนั คอื ไมเ่ บยี ดเบยี นรา่ งกายชวี ติของกนั และกนั ไมเ่ บียดเบยี นทรพั ย์สนิ ของกันและกัน ไมเ่ บยี ดเบียนครอบครัวของกันและกัน ไมเ่ บยี ดเบียนผลประโยชนข์ องกนั และกนั ตลอดจนไมเ่ บยี ดเบียนตนเอง ด้วยการติดสิ่งเสพติดท่ีใหโ้ ทษทกุ ชนิด ความสะอาดทางกาย ย่อมมีได้เพราะเว้นจากกายทุจริต ๓ ประการ คือ เว้นจากการฆ่าสัตว์ ๑เวน้ จากการลักทรพั ย์ ๑ เว้นจากการประพฤติผิดในกาม ๑ ความสะอาดทางวาจา ย่อมมีได้เพราะเว้นจากวจีทุจริต ๔ ประการ คือ เว้นจากการพูดเท็จ ๑เวน้ จากการพดู ค�ำหยาบ ๑ เว้นจากการพดู ส่อเสยี ด ๑ เว้นจากการพดู เพอ้ เจอ้ ๑ คุณาลงั การโดยสงั เขปนี้ คือ ความสะอาดกายและวาจามไี ด้ดว้ ยศีลสกิ ขา ประการที่ ๒ ชีวิตจะพบกับความสงบได้ด้วย จิตตสิกขา สงเคราะห์เข้าในบาทพระคาถาท่ีตั้งว่าเจโตสมถมนุยุตฺตํ จิตตสิกขา หมายถึง การศึกษาในเรื่องสมาธิภาวนา สมาธิ คือ ความต้ังใจมั่น หมายถึงจะท�ำอะไรกต็ ้องตงั้ ใจทำ� จริง ๆ เช่น การเขียนหนังสอื หากมีสตใิ นการเขียน ก็จะเขยี นไดถ้ ูกตอ้ งไม่ตกหล่นจะอา่ นหนงั สอื ก็ตอ้ งมีสมาธิในการอา่ น จงึ จะอ่านเขา้ ใจได้ แตเ่ ป็นสมาธใิ นเบอื้ งตน้ เท่าน้นั สามารถน�ำไปใช้ในกจิ การงานประจำ� วนั ได้ การเจริญสมาธิ เป็นการทำ� จิตให้สงบ ไมใ่ ห้ฟุ้งซ่าน ใหม้ อี ารมณ์มน่ั คง เปน็ วธิ ที ี่หาความสขุ ความสงบได้เป็นอย่างดี แต่ก็มิใช่จะท�ำได้ง่ายนัก เพราะว่าจิตน้ันเป็นธรรมชาติท่ีรักษายาก คือ จะรักษาให้อยู่ในความสงบตลอดกาลไมไ่ ด้ หา้ มยาก ห้ามมิใหค้ ดิ จิตกจ็ ะคดิ สง่ิ ทคี่ วบคมุ บังคบั ได้ยากกค็ อื จติ แต่กไ็ ม่เกินวสิ ยั211

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีทมี่ นุษย์จะควบคมุ บังคบั ให้ดำ� รงอยู่ในทางท่ีดไี ด้ วธิ ีทจ่ี ะท�ำไดก้ ็คือ เป็นพุทธวธิ ีอนั ไดแ้ ก่ กัมมัฏฐาน เท่านนั้เช่น ผู้ใดปฏิบัติธรรม มีความประสงค์ท่ีจะเจริญพุทธานุสสติกัมมัฏฐาน ซึ่งเป็นอารมณ์อย่างหน่ึง ในบรรดาอารมณข์ องสมถกมั มฏั ฐาน ๔๐ อยา่ ง โดยก�ำหนดจติ ไวท้ ลี่ มหายใจเขา้ หายใจออก เมอื่ สดู ลมหายใจเขา้ ก�ำหนดว่า “พทุ ” เมื่อหายใจออกกำ� หนดว่า “โธ” พทุ – โธ ๆ จนกวา่ ลมหายใจจะเบา หวั ใจไม่เต้นแรงไมก่ วดั แกวง่มีสติก�ำหนดรู้เท่าทันเป็นปัจจุบัน เม่ือหม่ันฝึกฝน อบรมอยู่ประจำ� เป็นไปติดต่อ จิตก็จะค่อย ๆ มีความเสพคุ้นเข้ากันกับอารมณ์ของกัมมัฏฐาน ในระยะแรก ๆ ท�ำให้จิตสงบได้ยาก เพราะจิตเคยเป็นอิสระ ไม่เคยได้รับการฝึกฝนมาก่อน เอกจรํ เที่ยวไปดวงเดียว แต่เม่ือถูกบังคับให้อยู่กับอารมณ์กัมมัฏฐานเพียงอย่างเดียวยอ่ มจะดนิ้ รนใฝ่หาอารมณ์ตา่ ง ๆ ที่เคยเสพคุ้น มีอาการเหมือนปลาทีอ่ ยู่ในน�้ำ เม่อื ถกู จบั โยนขึน้ บนบก ก็ยอ่ มจะด้นิ รนหาน้ำ� ท่เี คยอาศยั ฉะน้นั บางขณะจติ คดิ ถงึ รปู เสยี ง กลนิ่ รส สมั ผสั ทพ่ี งึ พอใจ บางขณะคดิ ปองรา้ ยผอู้ น่ื บางขณะเกดิ ซมึ เศรา้หดหู่ ไมเ่ บกิ บาน บางขณะเกิดความร�ำคาญ ฟุ้งซ่าน บางขณะเกดิ ความลงั เลสงสัย อุปสรรคเหลา่ น้ี คอื ที่มาของ “ความขุ่นมวั ” ในจติ ใจ เหลา่ น้เี รียกวา่ “นวิ รณ์” คอื ธรรมท่ีกน้ั ขวางจติ ไมใ่ หบ้ รรลุความดี เมอื่ เผลอสติเมื่อใดนิวรณ์เหล่าน้ี ก็ต้องเข้ามาครอบง�ำจิตเมื่อน้ัน สมาธิ ชื่อว่า ปริยุฏฐานปหาน ละนิวรณ์อันเป็นกิเลสชั้นกลางได้ ผปู้ ฏิบัติ พึงตามดจู ติ ก็คือ ให้ร้เู ท่าทนั วา่ ขณะนน้ั จิตก�ำลงั คดิ อะไร แล้วคอ่ ยใช้สตเิ หนี่ยวรั้งกลับมาสู่อารมณ์ของกัมมัฏฐาน การใช้สติเหนี่ยวร้ังจิตให้มาอยู่กับอารมณ์ของกัมมัฏฐานได้ จึงช่ือว่า ฝึกจิตได้เม่อื ฝึกจิตบอ่ ย ๆ ได้ จนเกดิ ความเสพค้นุ จิตก็จะค่อย ๆ ละพยศ เกดิ ความสงบ ส�ำหรบั การปฏิบัติธรรม เมือ่ตาเหน็ รปู ก็ก�ำหนดวา่ เหน็ หนอ ๆ ให้สักแต่ว่าเหน็ ส่วนหเู ป็นต้น เม่อื ได้ยินเสยี งกก็ ำ� หนดว่า ไดย้ นิ หนอ ๆ ให้สกั แตว่ ่าได้ยินเช่นเดียวกนั ไมใ่ ห้จิตปรุงแต่งวา่ ชอบหรอื ไม่ชอบ เอาสติมากำ� หนดที่ลมหายใจเขา้ หายใจออกจะท�ำให้จติ มีความสุข อันเกดิ จากการปฏบิ ตั ิธรรม คณุ าลงั การโดยสังเขปนี้ คือ ชวี ติ จะสงบไดด้ ว้ ยจติ ตสกิ ขา ประการที่ ๓ ชีวิตจะพบกบั ความสวา่ งได้ดว้ ยปญั ญาสิกขา สงเคราะหเ์ ข้าในบทพระคาถาทีต่ งั้ วา่ปญฺวนตฺ ํ มีอรรถาธบิ ายว่า ปญั ญา แปลวา่ ความรทู้ ั่ว ปญั ญามี ๓ อยา่ ง คอื สุตมยปญั ญา ปญั ญาเกิดจากการฟงั ๑ จนิ ตามยปญั ญา ปญั ญาเกดิ จากการคดิ ๑ ภาวนามยปญั ญา ปญั ญาเกิดจากการภาวนา ๑ บรรดาปัญญาทง้ั ๓ น้นั เฉพาะภาวนามยปญั ญาอย่างเดยี ว ท่ีจะขอพระบรมราชานญุ าตนำ� มาถวายวิสชั นา ณ ทีน่ ี้ภาวนามยปัญญา ก็คือวิปัสสนาปัญญาน่ันเอง แปลว่า ความรู้ชัดหรือรู้แจ้ง ลักษณะของปัญญา คือ รู้แจ้งหน้าทข่ี องปญั ญาคอื กำ� จัดโมหะ เหตใุ ห้เกดิ ปัญญา คอื สมาธิ ความต้งั มน่ั แหง่ จิต ผลของปญั ญาท่ีปรากฏชดัคือความไม่หลง วิปัสสนาปัญญา นั้นจ�ำต้องอาศัยสมาธิเกิดก่อนแล้ว จึงเกิดข้ึนได้ ดังมีพระบาลี ว่า สมาธิภกิ ขฺ เว ภาเวถ สมาหโิ ต ภกิ ขฺ เว ภกิ ขฺ ุ ยถาภตู ํ ปชานาติ แปลวา่ ภกิ ษทุ งั้ หลาย เธอทง้ั หลายจงเจรญิ สมาธเิ ถดิภิกษุมจี ิตตัง้ มนั่ แลว้ ยอ่ มรชู้ ัดตามความเป็นจรงิ วิปสั สนาปัญญา ชื่อว่า อนสุ ยั ปหาน เพราะละอนสุ ยั กิเลสที่นอนเนื่องอยู่ในสันดานได้ ก็แลเม่ือพระโยคาวจรได้เจริญวิปัสสนากัมมัฏฐาน ถึงขั้นบรรลุวิปัสสนาปัญญาย่อมเห็นสภาพตามความเป็นจริงของสังขารร่างกายท่ีเป็นไปตามสภาพพระไตรลักษณ์ คือ อนิจฺจํ เป็นของไมเ่ ทยี่ ง เปลยี่ นแปลงอยตู่ ลอด คนทว่ั ไปมองไมเ่ หน็ เพราะสนั ตติ ความสบื ตอ่ เปน็ ไปอยา่ งตอ่ เนอื่ ง มาปดิ บงั ไว้โดยไมท่ ราบเลยวา่ รา่ งกายสงั ขารคอ่ ย ๆ เปลยี่ นไป ๆ คอื เกดิ ขน้ึ ตง้ั อยู่ ดบั ไป ๆ คอ่ ย ๆ เปลยี่ นไปทลี ะนอ้ ย ๆจากเด็กกลายเป็นหนุม่ เปน็ สาว จากหนุ่มสาวกลายเปน็ คนเฒา่ คนแก่ เปลย่ี นไปทุกลมหายใจเขา้ หายใจออกมใิ ชแ่ ต่ร่างกายเทา่ นน้ั แมแ้ ต่จติ ท่เี ปน็ นามธรรมกเ็ กดิ ขึน้ ต้งั อยู่ ดบั ไป เหมอื นกระแสไฟฟ้าทีว่ ิง่ ไหลผ่านติดตอ่กนั ไป สอ่ งแสงไฟสวา่ งอยู่ ฉะน้ัน 212

ภาคท่ี ๓ พระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ และการบ�ำเพ็ญกุศลถวายพระศพ ทุกฺขํ ทนอยู่ในสภาพอย่างน้ันไม่ได้ ส่วนใหญ่จะสังเกตง่าย แต่เพราะอิริยาบถมาปิดบังไว้ บุคคลทวั่ ไปจงึ มองไมเ่ หน็ ทกุ ข์ เชน่ นง่ั นานเปน็ ทกุ ข์ กเ็ ปลยี่ นเปน็ ยนื บา้ ง เดนิ บา้ ง นอนบา้ ง จะใหอ้ ยปู่ ระจ�ำอริ ยิ าบถอย่างใดอยา่ งหนึง่ ตลอดไปไม่ได้ เปลีย่ นแล้วจึงรู้สึกสบาย มองไมเ่ ห็นทกุ ข์ อนัตตา มใิ ชต่ ัวตน บังคับไมไ่ ด้ ไมอ่ ยใู่ นอาณตั ิของใคร ทบี่ คุ คลทวั่ ไปมองไม่เหน็ เพราะฆนสญั ญาความเขา้ ใจว่า รา่ งกายน้ี เปน็ แท่งทึบ ถาวร มนั่ คง มาปิดบงั ไว้ ทแ่ี ทแ้ ลว้ รา่ งกายนี้ เปน็ ทม่ี าประชมุ แหง่ ธาตุท้งั ๔ คอื ธาตดุ ิน ธาตุน้�ำ ธาตุไฟ และธาตุลม มาประชมุ กันอยา่ งพอดี ฉะนนั้ เมอื่ ผปู้ ฏบิ ตั ไิ ดเ้ จรญิ วปิ สั สนากมั มฏั ฐานถงึ ขนั้ ไดว้ ปิ สั สนาปญั ญา กจ็ ะเขา้ ใจแจม่ แจง้ เกดิ แสงสว่างแห่งปัญญา สามารถท�ำลายอนุสัยกิเลสได้ แม้แต่สังขารท่ีไม่มีใจครอง ก็ตกอยู่ในกฎแห่งไตรลักษณ์เชน่ กัน คุณาลังการโดยสงั เขปนี้ คือ ชีวิตจะพบความสวา่ งได้ ด้วยปัญญาสกิ ขา สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ทรงจัดระเบียบร้อยรัดพระวรกาย พระวรวาจาของพระองคด์ ว้ ยศลี ทรงรอ้ ยรดั พระหฤทัยดว้ ยสมาธิ และทรงรอ้ ยรัดพระทฏิ ฐิด้วยปญั ญา เปน็ ดงั่ พวงมาลาแหง่ พระชนม์ชพี อย่างงดงามบริสทุ ธิ์ ทรงยึดถือพระพทุ ธ พระธรรม พระสงฆ์ เปน็ไตรสรณคมน์ ทรงเคร่งครัดปฏิบตั ติ ามไตรสิกขา ทรงศลี ๕ เป็นนิจศีล ตลอดพระชนมช์ พี ของพระองคท์ ท่ี รงดำ� รงอยู่ จดั วา่ เปน็ สชุ วี ติ เปน็ พระชนมช์ พี ทดี่ งี าม หาทเี่ ปรยี บมไิ ด้ เปน็ อโมฆชวี ติ เปน็ พระชนมช์ พี ทไี่ มว่ า่ งเปลา่จากประโยชน์ เปน็ เสฏฐชีวติ เป็นพระชนม์ชีพท่ปี ระเสรฐิ สมกับทรงเปน็ ปูชารหบคุ คล คือ ทรงเปน็ บคุ คลท่ีควรยกย่อง สรรเสริญ บูชาแห่งนกิ รชนทกุ หมเู่ หลา่ ทรงเปน็ อมตบุคคล แมส้ นิ้ พระชนมแ์ ล้ว ก็เสมอื นยังทรงพระชนม์อยใู่ นดวงกมลแหง่ พสกนิกรชาวไทยตลอดไป ฉะนน้ั ขออ�ำนาจแหง่ กศุ ลทักษิณานปุ ทาน อันสมเดจ็ พระบรมราชบพติ ร พระราชสมภารพระองค์ ผทู้ รงพระคุณอันประเสริฐ ได้ทรงบำ� เพ็ญพระราชทานอุทิศ แด่สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดาสริ โิ สภาพณั ณวดี นบั ต้งั แต่เบื้องต้นมาจนบัดน้ี ขอจงสำ� เรจ็ เป็นบญุ นิธี เพิม่ พระปุญญบารมี อ�ำนวยทพิ ยสุขทิพยสมบตั ิ แด่สมเด็จพระเจ้าภคนิ เี ธอ เจา้ ฟ้าเพชรรตั นราชสดุ า สริ ิโสภาพัณณวดี พระองค์นนั้ ให้ทรงพระเกษมสนั ต์ปีติโสมนสั ตามสมควรแกค่ ตวิ ิสยั สัมปรายภพ สมกับพระราชอทุ ิสนาปรารภทุกประการ รบั พระราชทานถวายวสิ ชั นา พระธรรมเทศนาในไตรสกิ ขากถา ฉลองพระเดชพระคณุ ประดบั พระปัญญาบารมี ดงั โวหารอรรถาธิบายท่ไี ดร้ บั พระราชทานวิสชั นามา พอสมควรแกเ่ วลาดว้ ยประการฉะน้ี ขอถวายพระพร 213

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี การทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพประจ�ำสัปดาห์ การทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสดุ า สริ ิโสภาพัณณวดี ประจำ� สปั ดาห์ คอื ทกุ วันพธุ อันตรงกบั วนั สน้ิ พระชนม์ พระบาทสมเดจ็ พระปรมินทรมหาภมู ิพลอดุลยเดช ทรงพระกรณุ าโปรดเกลา้ โปรดกระหม่อมพระราชทานพระบรมราชานญุ าตใหร้ าชสกลุทุกมหาสาขา หน่วยงาน คณะบุคคล องค์กร สมาคมต่าง ๆ ร่วมโดยเสด็จพระราชกุศลเป็นเจ้าภาพในการทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลเพ่ืออุทิศถวายเป็นพระกุศลแด่สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดาสริ โิ สภาพณั ณวดี เรม่ิ หลังจากวันพระราชพธิ ีทรงบ�ำเพญ็ พระราชกุศลปัณรสมวาร (๑๕ วนั ) ตงั้ แต่วันพธุ ที่๑๗ สิงหาคม ถงึ วันพุธ ท่ี ๒ พฤศจกิ ายน พทุ ธศกั ราช ๒๕๕๔ รวม ๑๑ สัปดาห์ ในการน้ี สำ� นกั พระราชวงั และสำ� นกั ราชเลขาธกิ ารรว่ มกนั รบั ปฏบิ ตั สิ นองพระราชประสงค์ กรมการศาสนานมิ นตพ์ ระราชาคณะและพระสงฆ์ ๑๐ รปู เจรญิ พระพทุ ธมนต์ และพระสงฆแ์ สดงพระธรรมเทศนา สว่ นพระพธิ ธี รรมสวดพระอภธิ รรมในเวลากลางวนั และกลางคนื และการประโคมยำ่� ยามใหเ้ ปน็ ไปตามกำ� หนดการประจำ� วัน เจา้ พนกั งานเตรยี มการตงั้ แตง่ แตกตา่ งจากการทรงบำ� เพญ็ พระราชกศุ ลพระราชทานพระศพประจำ�วัน ดังน้ี บนพระท่ีนั่งดุสิตมหาปราสาท มุขด้านทิศใต้ เบ้อื งซา้ ยพระราชอาสน์สมเดจ็ พระนางเจ้าสริ ิกติ ิ์ พระบรมราชินีนาถ เยือ้ งไปด้านหลัง ต้งั พระเกา้ อ้ีพรอ้ มโตะ๊ สำ� หรบั พระราชวงศผ์ เู้ ปน็ ประธานในพธิ ี และทอดเครอ่ื งทองนอ้ ยส�ำหรบั ฟงั ธรรมและเทยี นดหู นงั สอืเทศน์ไวเ้ บอ้ื งหน้าพระเก้าอ้ี หากประธานในพิธีมิใช่พระราชวงศ์ ต้ังเก้าอี้พร้อมโต๊ะเคียงที่เย้ืองหลังเบ้ืองขวาพระราชอาสน์พระบาทสมเดจ็ พระปรมนิ ทรมหาภมู พิ ลอดลุ ยเดช ทางมขุ ดา้ นทศิ ตะวนั ออก และทอดเครอื่ งทองนอ้ ยสำ� หรบัฟงั ธรรมและเทยี นดหู นงั สือเทศนไ์ ว้เบือ้ งหน้าเกา้ อ้ี มุขด้านทิศตะวันออก บนธรรมาสนท์ ต่ี น้ อาสนส์ งฆ์ ตงั้ ไมโครโฟน โคมไฟสอ่ งสวา่ ง และจดั ดอกไมส้ ดประดบั ธรรมาสนด์ า้ นหนา้ ทง้ั สองข้าง ทีอ่ าสน์สงฆ์ตง้ั กระโถน ขันนำ�้ และฐานตง้ั พัดรอง ปูอาสนะส�ำหรับพระราชาคณะ 214

ภาคที่ ๓ พระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ และการบ�ำเพ็ญกุศลถวายพระศพ ก�ำหนดการพิธี การทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพประจ�ำสัปดาห์โดยมีเจ้าภาพร่วม ก�ำหนดการมดี งั น้ี เวลา ๑๐ นาฬิกา - ผเู้ ปน็ ประธานเจา้ ภาพรว่ มจดุ ธูปเทยี นถวายสักการะพระศพ และจดุ ธปู เทยี นสักการะพระพทุ ธรูปประจำ� พระชนมวาร - เจ้าหนา้ ที่กรมการศาสนาอาราธนาพระปริตร - พระสงฆ์ ๑๐ รปู สวดพระพทุ ธมนต์ จบแลว้ พระราชาคณะขน้ึ นง่ั ยงั ธรรมาสน์ - ผเู้ ป็นประธานเจา้ ภาพร่วมจดุ เทยี นดูหนังสือเทศน์ เจ้าพนกั งาน เชิญไปตงั้ บนธรรมาสน์ - ผูเ้ ปน็ ประธานเจา้ ภาพรว่ มจดุ ธปู เทียนเครอ่ื งทองน้อยสำ� หรบั ฟงั ธรรม แลว้ ไปทมี่ ณฑลพระโกศทองใหญท่ รงพระศพ จดุ ธปู เทยี นเครอื่ งทองนอ้ ย ส�ำหรับพระศพทรงธรรม กลับมานง่ั ทีเ่ ดิม - พระราชาคณะผเู้ ปน็ ประธานสงฆใ์ ห้ศีลและแสดงพระธรรมเทศนา จบแล้ว ลงจากธรรมาสน์มานงั่ ยงั อาสน์สงฆ์ พระสงฆท์ ัง้ นัน้ ถวายพรพระ - ผเู้ ปน็ ประธานเจ้าภาพร่วมเดินไปประเคนสำ� รับภัตตาหารแดพ่ ระราชาคณะ ผู้เปน็ ประธานสงฆ์ นอกนน้ั สมาชกิ หรอื ผบู้ รหิ าร ผแู้ ทนองคก์ ร ประเคนจนครบ และน่งั ปฏบิ ัติพระสงฆ์ ณ ท่นี ้นั - เมอ่ื พระสงฆฉ์ ันภตั ตาหารเสร็จ เจ้าพนักงานถอนส�ำรบั ผู้เปน็ ประธาน เจา้ ภาพร่วมประเคนเครอ่ื งจตปุ จั จัยไทยธรรมบชู ากัณฑ์เทศน์ กลบั ไปน่งั ยงั เก้าอ้เี ดมิ เจ้าพนกั งานลาดพระภษู าโยง - ผู้เป็นประธานเจา้ ภาพรว่ ม ทอดผ้าไตร ๑๐ สำ� รบั พระสงฆส์ ดบั ปกรณ์ และอนุโมทนา - ผูเ้ ปน็ ประธานเจ้าภาพร่วมกรวดนำ้� ถวายพระกศุ ล จบแล้ว ไปกราบ พระพุทธรปู ที่หน้าเครอ่ื งนมัสการ และกราบพระศพที่หนา้ พระโกศ ทองใหญท่ รงพระศพ แล้วเดนิ ทางกลบั เวลา ๑๙ นาฬกิ า - ผูเ้ ปน็ ประธานเจ้าภาพร่วม จดุ ธปู เทยี นถวายสักการะพระศพ และ จุดธปู เทียนนมัสการพระพทุ ธรปู ประจ�ำพระชนมวาร - จุดธปู เทียนเคร่ืองบูชาพระอภิธรรมท่ีแท่นพระพธิ ีธรรมทีม่ ขุ ดา้ นทิศเหนอื ทง้ั ๒ แท่นแล้วกลับไปนง่ั ยังเก้าอี้ประธาน - พระพิธีธรรมสวดพระอภิธรรม ๔ จบ ลงจากแท่นพระพธิ ีธรรมไปยัง อาสนส์ งฆ์มุขด้านทิศตะวนั ออก เจ้าพนักงานลาดพระภูษาโยง - ผเู้ ป็นประธานเจา้ ภาพร่วมทอดผ้าไตร ๔ สำ� รับ พระพธิ ธี รรมสดับปกรณ์ อนุโมทนา ผู้เป็นประธานเจา้ ภาพรว่ มกรวดนำ�้ อุทศิ ถวายพระกศุ ล - ผเู้ ป็นประธานเจ้าภาพรว่ มกราบพระพทุ ธรูปท่ีหนา้ เคร่ืองนมสั การ และกราบพระศพท่หี น้าพระโกศทองใหญท่ รงพระศพ แลว้ เดนิ ทางกลับ 215

จดหมายเหตุงานพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี รายนามกลมุ่ องคก์ รที่ร่วมเปน็ เจา้ ภาพในการทรงบำ� เพญ็ พระราชกศุ ลพระราชทานพระศพประจ�ำสปั ดาห์ และสวดพระอภธิ รรมในเวลาค่�ำวนั เดือน ปี เวลา รายนามองค์กร พระนาม - รายนามประธานวนั พธุ ท่ี ๑๗ สงิ หาคม ๑๐ นาฬิกา ๑. สมาชกิ ราชสกุลทุกมหาสาขา ๑. พลเรอื เอก หม่อมเจ้าปุสาณ สวัสดวิ ัตน์พุทธศักราช ๒๕๕๔ ๑๙ นาฬิกา ๒. สมาชกิ ราชนิ ิกุล ๒. จุดธปู เทยี น นายเจยี ด สจุ รติ กุลวันพธุ ท่ี ๒๔ สงิ หาคม ๑๐ นาฬกิ า ๑. คณะองคมนตรี ทอดผา้ พลเอก อัมพร พวงสงวนพงศ์พุทธศักราช ๒๕๕๔ ๑๙ นาฬิกา ๒. ผู้ท่เี กี่ยวเนอ่ื งกับพระนางเจ้าสวุ ทั นา ๑. พลเอก เปรม ตณิ สูลานนท์ ๒. จดุ ธูปเทยี น นายคทา อภยั วงศ์วนั พุธ ที่ ๓๑ สงิ หาคม ๑๐ นาฬิกา พระวรราชเทวใี นรชั กาลท่ี ๖พุทธศักราช ๒๕๕๔ ๑๙ นาฬิกา (อภยั วงศ์ จารดุ ุล กุวานนท์) ทอดผา้ นายโกวทิ กุวานนท์วันพธุ ที่ ๗ กนั ยายน ๑๐ นาฬิกา ๑. คณะรัฐมนตรีพทุ ธศักราช ๒๕๕๔ ๑๙ นาฬิกา ๒. ข้าราชการทหาร – ตำ� รวจ (๔ เหล่า) ๑. นางสาวยง่ิ ลกั ษณ์ ชินวตั รวนั พธุ ที่ ๒๑ กนั ยายน ๑๐ นาฬิกา ๓. สมาคมแมบ่ า้ น (๔ เหลา่ ) ๒. จุดธูปเทียน พลเอก ยทุ ธศกั ด์ิ ศศิประภาพุทธศักราช ๒๕๕๔ ๑๙ นาฬิกา ๑. สมาชกิ รฐั สภาวันพุธ ที่ ๒๘ กนั ยายน ๑๐ นาฬิกา ๒. ทายาทข้าทลู ละอองธุลพี ระบาท ทอดผ้า ท่านผ้หู ญงิ บุตรี วีระไวทยะพทุ ธศกั ราช ๒๕๕๔ ในพระบาทสมเดจ็ พระมงกฎุ เกลา้ เจา้ อยหู่ วั ๑. นายสมศกั ด์ิ เกียรติสุรนนท์ ๑. หนว่ ยงานตุลาการ ๒. จดุ ธปู เทียน นายพารณ อศิ รเสนา ณ อยธุ ยา ๑๙ นาฬิกา ๒. หนว่ ยงานองคก์ รอิสระ ทอดผ้า ท่านผหู้ ญงิ บุตรี วรี ะไวทยะวนั พุธ ท่ี ๕ ตลุ าคม ๑๐ นาฬกิ า ๑. ส�ำนักงานทรพั ยส์ ินสว่ นพระมหากษตั รยิ ์ ๑. นายสบโชค สขุ ารมณ์พุทธศกั ราช ๒๕๕๔ ๑๙ นาฬกิ า และบรษิ ทั ในเครอื ๖ ราย ๒. จดุ ธูปเทยี น นายอภิชาต สุขคั คานนท์วนั พธุ ที่ ๑๒ ตลุ าคม ๑๐ นาฬกิ า ๒. ส�ำนกั งานจดั การทรัพย์สินสว่ นพระองค์ ทอดผ้า นายระพินทร์ จารดุ ลุพทุ ธศักราช ๒๕๕๔ ๑๙ นาฬิกา ๓. สถาบนั วิจัยจุฬาภรณ์ ๑. หมอ่ มหลวงอศั นี ปราโมชวันพธุ ท่ี ๑๙ ตลุ าคม ๑๐ นาฬกิ า ๔. บรษิ ทั ดุสติ ธานี จำ� กดั (มหาชน) ๒. จดุ ธปู เทยี น นายแผน วรรณเมธีพุทธศกั ราช ๒๕๕๔ ๑๙ นาฬกิ า ๕. องคก์ รในพระบรมราชปู ถมั ภ์ และองคก์ ร ทอดผา้ นายระพนิ ทร์ จารดุ ลุวันพุธ ท่ี ๒๖ ตุลาคม ๑๐ นาฬกิ า ทเี่ กยี่ วเนอื่ งกบั พระมหากษตั รยิ ์พทุ ธศักราช ๒๕๕๔ ๑๙ นาฬกิ า ๑. กระทรวง กรม และกองต่าง ๆ ๑. พลตำ� รวจเอก ประชา พรหมนอก ๒. องคก์ รศาสนา ๒. จดุ ธปู เทยี น พระราชครวู ามเทพมนุ ีวนั พุธ ท่ี ๒ พฤศจิกายน ๑๐ นาฬกิ าพุทธศกั ราช ๒๕๕๔ ๑๙ นาฬกิ า ๑. สถาบันการศกึ ษาภาครฐั – เอกชน สมเดจ็ พระมหามนุ วี งศ์ ๒. สถาบันการเงนิ ทอดผา้ นายเชอื้ พร รงั ควร ๑. องค์กร – บรษิ ัท เอกชน องคก์ ารมหาชน ๑. ศาสตราจารยน์ ายแพทยป์ ยิ ะสกล สกลสตั ยาทร ๒. องค์กรสาธารณกุศล ๒. จดุ ธปู เทยี น และทอดผา้ นายประสาร ไตรรตั นว์ รกลุ ๑. นายปยิ สวัสด์ิ อมั ระนนั ทน์ ๑. สื่อสารมวลชนทุกแขนง ๒. จุดธปู เทยี น พระเจา้ วรวงศเ์ ธอ ๒. คณะลูกเสอื เนตรนารี ยวุ กาชาด พระองคเ์ จ้าโสมสวลี พระวรราชาทนิ ดั ดามาดุ ทอดผ้า ทา่ นผหู้ ญิงบุตรี วรี ะไวทยะ และอาสาสมัครรักษาดินแดน ๑. พลโท ฉตั รชัย สารกิ ลั ยะ ๒. บ�ำเพญ็ กศุ ลพิธีกงเต๊ก พระเจา้ วรวงศ์เธอ ๑. ขา้ ราชบริพารในสมเด็จพระเจา้ ภคนิ ีเธอ พระองคเ์ จ้าโสมสวลี พระวรราชาทินัดดามาตุ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพัณณวดี จดุ ธูปเทียน นายนิวตั ร นาคะเวช ๑. หมอ่ มเจ้าศรสี ว่างวงศ์ บุญจติ ราดุลย์ (ยคุ ล) ๒. องค์กรในพระอุปถัมภ์ และองค์กร ๒. จุดธูปเทียน และทอดผ้า ท่เี ก่ยี วเน่อื งกับสมเดจ็ พระเจ้าภคนิ ีเธอ ศาสตราจารยเ์ ติมศักด์ิ กฤษณามระ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดี เนอ่ื งจากการทรงบำ� เพญ็ พระราชกศุ ลพระราชทานพระศพประจำ� สปั ดาหข์ องเจา้ ภาพรว่ มแตล่ ะคณะมีความแตกต่างกันเพยี งเล็กน้อย ในการเรยี บเรียงเหตกุ ารณไ์ วใ้ นจดหมายเหตุนี้ จงึ แสดงไว้เป็นตวั อย่าง ดงั น้ี 216

ภาคที่ ๓ พระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ และการบ�ำเพ็ญกุศลถวายพระศพ สมาชิกราชสกุลทุกมหาสาขาบ�ำเพ็ญพระกุศลถวายพระศพ สมาชกิ ราชสกลุ ทกุ มหาสาขาบำ� เพญ็ พระกศุ ลถวายพระศพตามกำ� หนดการ ดงั น้ี 217

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ณ วันพธุ ท่ี ๑๗ สิงหาคม พทุ ธศกั ราช ๒๕๕๔ เจ้าพนักงานเตรียมการตั้งแต่งและตรวจแต่งเคร่ืองประกอบพิธีภายในพระที่นั่งดุสิตมหาปราสาทและบริเวณพระลานพระท่นี ง่ั ดสุ ติ มหาปราสาทไว้พรอ้ ม ครั้นใกล้เวลาเสด็จ พระราชวงศ์และสมาชิกราชสกุล ขึ้นบนพระท่ีนั่งดุสิตมหาปราสาทวางพวงมาลาถวายพระศพ ถวายสกั การะพระศพ แลว้ ประทบั พระเกา้ อแ้ี ละน่งั ยงั เกา้ อ้ีทจ่ี ัดเตรยี มไวท้ างมุขด้านทศิ ตะวนั ออกและมุขด้านทศิ เหนอื และภายในปะร�ำทพ่ี ระลานพระที่นง่ั ดุสิตมหาปราสาท เวลา ๑๐ นาฬกิ า ๕ นาที เจ้าหนา้ ท่ีกรมการศาสนานิมนตพ์ ระสงฆ์ ๑๐ รปู ทจี่ ะสวดพระพทุ ธมนต์มี พระเทพกิตตโิ มลี วดั เบญจมบพติ รดุสติ วนาราม พระพทุ ธมนตว์ ราจารย์ วัดสทุ ัศนเทพวราราม พระพิพฒั นกจิ วธิ าน วดั วชริ ธรรมสาธติ พระครสู ทุ ธปิ ญั ญาโสภณ วดั ทา่ การอ้ ง จงั หวดั พระนครศรอี ยธุ ยา พระครอู ดุ มนครกจิวัดบางระก�ำ จังหวัดพระนครศรีอยุธยา พระครูสีลวัฒนคุณ วัดเรือแข่ง จังหวัดพระนครศรีอยุธยา พระครูนนทวีรวัฒน์ วัดโคนอนมหาสวัสดิ์ จังหวัดนนทบุรี พระครูมงคลวิลาส วัดสุคันธาราม พระปลัดพิศาลธมมฺ ธโร วดั หนองวา่ นเหลอื ง จงั หวดั ฉะเชงิ เทรา และพระปลดั ครรชติ สนตฺ กาโย วดั วงั นำ�้ ขาว จงั หวดั นครปฐมขนึ้ นงั่ ยังอาสนส์ งฆ์ทมี่ ขุ ดา้ นทิศตะวันออก บนพระที่นง่ั ดสุ ิตมหาปราสาท เวลา ๑๐ นาฬิกา ๘ นาที พลเรือเอก หมอ่ มเจา้ ปสุ าณ สวสั ดวิ ตั น์ ประธานสมาชิกราชสกลุ ทกุมหาสาขา ผทู้ ีท่ รงพระกรุณาโปรดเกลา้ โปรดกระหม่อมพระราชทานพระบรมราชานญุ าตใหร้ ว่ มเป็นเจ้าภาพในการทรงบำ� เพญ็ พระราชกศุ ลพระราชทานพระศพประจ�ำสปั ดาห์ เสดจ็ ขนึ้ สพู่ ระทน่ี ง่ั ดสุ ติ มหาปราสาทไปยงัหนา้ พระโกศทองใหญท่ รงพระศพ ผรู้ ว่ มงานยนื ถวายความเคารพ พลเรอื เอก หมอ่ มเจา้ ปสุ าณ สวสั ดวิ ตั น์ ทรงวางพวงมาลาของราชสกุลทุกมหาสาขาท่ีหน้าพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพ ทรงจุดธูปเทียนเคร่ืองทองน้อยท่ีหน้าพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพ ทรงกราบ ทรงจุดธูปเทียนเครื่องนมัสการบูชาพระพุทธรูปประจ�ำพระชนมวารท่ีหน้าพระแท่นราชบัลลังก์ประดับมุกภายใต้พระนพปฎลมหาเศวตฉัตร ทรงกราบ และถวายความเคารพพระราชอาสน์ แลว้ ประทับพระเก้าอขี้ า้ งพระราชอาสน์ ผู้มารว่ มงานน่งั ทีเ่ ดมิสมาชกิ ราชสกลุ ท่เี ขา้ รว่ มงานบนพระทน่ี ่งั ดุสติ มหาปราสาท พลเรอื เอก หมอ่ มเจ้าปุสาณ สวสั ดวิ ตั น์ ทรงวางพวงมาลาทีห่ นา้ พระโกศทองใหญ่ทรงพระศพ 218

ภาคที่ ๓ พระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ และการบ�ำเพ็ญกุศลถวายพระศพ เวลา ๑๐ นาฬิกา ๑๒ นาที เจา้ หนา้ ทก่ี รมการศาสนาอาราธนาพระปรติ ร พระสงฆ์ ๑๐ รปู สวดพระพุทธมนต์ จบแล้ว เจ้าหน้าท่ีกรมการศาสนานิมนต์พระเทพกิตติโมลี (ทองสูรย์ สุริยโชโต) วัดเบญจมบพิตรดุสิตวนารามที่จะถวายพระธรรมเทศนาข้ึนน่ังบนธรรมาสน์ พลเรือเอก หม่อมเจ้าปุสาณ สวัสดิวัตน์ทรงจุดเทียนดูหนังสือเทศน์ให้เจ้าพนักงานเชิญไปปักท่ีจงกลธรรมาสน์ ทรงจุดธูปเทียนเคร่ืองทองน้อยส�ำหรบั ฟังธรรม แล้วเสด็จไปทรงจุดธปู เทยี นเครอ่ื งทองน้อยสำ� หรับพระศพทรงธรรม ทรงกราบ แลว้ ประทบัพระเกา้ อท้ี เ่ี ดมิ ผรู้ ว่ มงานยนื ถวายความเคารพแลว้ นง่ั เจา้ หนา้ ทกี่ รมการศาสนาอาราธนาศลี พระเทพกติ ตโิ มลีถวายศีล พลเรือเอก หม่อมเจ้าปุสาณ สวัสดิวัตน์ และผู้ร่วมงานรับศีล เจ้าหน้าที่กรมการศาสนาอาราธนาธรรม พระเทพกิตติโมลี ถวายพระธรรมเทศนา ธรรมนิยามตากถา จบแล้ว กลับลงมาน่ังยังอาสน์สงฆ์พระสงฆท์ งั้ ๑๐ รปู สวดถวายพรพระทรงจุดธูปเทยี นเครือ่ งทองนอ้ ยส�ำหรับฟงั ธรรม ทรงประเคนภัตตาหารและทรงปฏิบัติพระสงฆ์ เวลา ๑๑ นาฬกิ า ๒ นาที พลเรือเอก หม่อมเจา้ ปุสาณ สวัสดิวัตน์ ทรงประเคนภตั ตาหารถวายพระเทพกติ ตโิ มลี ผเู้ ปน็ ประธานสงฆ์ แลว้ ประทบั พระเกา้ อ้ี ณ ทน่ี น้ั เพอื่ ทรงปฏบิ ตั พิ ระสงฆข์ ณะฉนั ภตั ตาหารสำ� รับภตั ตาหารนอกน้นั ให้ เรอื อากาศโท หมอ่ มเจา้ ภรู ิพนั ธ์ุ ยคุ ล หม่อมเจา้ มงคลเฉลิม ยุคล หม่อมเจา้ ชาตรีเฉลิม ยุคล หม่อมเจ้าฑฆิ มั พร ยคุ ล และร้อยโท หมอ่ มเจา้ นวพรรษ์ ยุคล ทรงประเคนแล้วประทบั พระเก้าอ้ีทรงปฏบิ ัติพระสงฆ์ ณ ท่นี นั้ ขณะนน้ั ป่พี าทยบ์ รรเลงเพลงฉิง่ พระฉนั เพล ในระหว่างทรงประเคนภัตตาหารผูร้ ่วมงานยนื ถวายความเคารพ เม่ือพระสงฆ์ฉันภัตตาหารเสร็จแล้ว ผู้ปฏิบัติพระสงฆ์เสด็จไปประทับพระเก้าอ้ีท่ีเดิม เจ้าพนักงานถอนส�ำรับและภาชนะออก ป่ีพาทยห์ ยุดบรรเลง เวลา ๑๑ นาฬิกา ๓๖ นาที พลเรือเอก หม่อมเจ้าปุสาณ สวัสดิวัตน์ ทรงประเคนจตุปัจจัยไทยธรรมบชู ากณั ฑเ์ ทศนถ์ วายพระเทพกติ ตโิ มลี ประกอบดว้ ย ตะลมุ่ มกุ บรรจธุ ปู เทยี นพนมแตง่ ดว้ ยดอกไมส้ ดแจกนั ปกั ดอกไมส้ ด ๑ คู่ โคมไฟฟา้ ๑ ชดุ นาฬกิ าตงั้ โต๊ะ ๑ เรือน ผา้ แพรเพลาะ ๑ ผนื และพรมสันถัต ๑ ผืนแล้วประทบั พระเก้าอ้ีทเี่ ดมิ 219

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ทรงทอดผา้ ไตรพร้อมใบปวารณา เจ้าพนักงานภูษามาลาเชิญเสาบัว ๕ เสา ส�ำหรับรองรับพระภูษาโยงมาต้ังเป็นระยะจากหน้าพระแทน่ ทป่ี ระดษิ ฐานพระโกศทองใหญท่ รงพระศพจนถงึ ตน้ อาสนส์ งฆ์ แลว้ ลาดพระภษู าโยงจากทป่ี ระดษิ ฐานพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพน�ำมาพักไว้ที่เสาบัวข้างธรรมาสน์ จากนั้นลาดพระภูษาโยงอีกสายหนึ่งที่หน้าพระสงฆท์ งั้ ๑๐ รปู แล้วถวายความเคารพ พลเรือเอก หม่อมเจ้าปุสาณ สวัสดวิ ัตน์ ทรงทอดผ้าไตรพร้อมใบปวารณา จำ� นวน ๑๐ สำ� รบั ทรงกราบพระสงฆ์ ถวายความเคารพพระราชอาสน์ แลว้ ประทบั พระเกา้ อที้ เ่ี ดมิในระหว่างประธานทรงทอดผ้าไตรผู้มาร่วมงานยืนถวายความเคารพ เจ้าพนักงานภูษามาลาเชิญปลายพระภูษาโยงทั้งสองสายสอดเช่ือมกันบนพานพระมหากฐินที่ต้นอาสน์สงฆ์ พระสงฆ์ท้ัง ๑๐ รูปสดับปกรณ์จบแล้ว เจ้าพนกั งานภูษามาลาพบั พระภูษาโยงทงั้ สองสายเขา้ ที่เดิม พลเรอื เอก หม่อมเจา้ ปุสาณ สวัสดิวตั น์ทรงกรวดน้�ำถวายพระกศุ ล พระสงฆ์ถวายอนโุ มทนา จบแล้ว เจ้าหน้าทก่ี รมการศาสนานิมนตพ์ ระสงฆ์ลงจากพระทีน่ ัง่ ดุสติ มหาปราสาททางบนั ไดมุขด้านทศิ ตะวนั ออก เดินทางกลบั เวลา ๑๑ นาฬกิ า ๔๘ นาที พลเรอื เอก หมอ่ มเจ้าปุสาณ สวสั ดิวตั น์ ทรงกราบพระพุทธรูปประจำ�พระชนมวารที่หน้าพระแท่นราชบัลลังก์ประดับมุกภายใต้พระนพปฎลมหาเศวตฉัตร ทรงกราบพระศพท่ีหน้าพระแท่นประดิษฐานพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพ ถวายความเคารพพระราชอาสน์ ขณะนั้นผู้มาร่วมงานยืนถวายความเคารพจนประธานเสด็จออกจากพระท่ีน่ังดุสิตมหาปราสาททางบันไดมุขด้านทิศใต้เป็นอนั เสรจ็ พิธี 220

ภาคท่ี ๓ พระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ และการบ�ำเพ็ญกุศลถวายพระศพ พระธรรมเทศนา ธรรมนิยามตากถา พระเทพกติ ตโิ มลี (ทองสรู ย์ สุริยโชโต) วดั เบญจมบพิตรดุสติ วนาราม กรงุ เทพมหานคร ในพิธบี ำ� เพญ็ กศุ ลถวายพระศพ สมเด็จพระเจา้ ภคินีเธอ เจา้ ฟ้าเพชรรัตนราชสดุ า สริ ิโสภาพัณณวดี ณ พระท่ีนงั่ ดุสิตมหาปราสาท ในพระบรมมหาราชวงั วนั พธุ ที่ ๑๗ สงิ หาคม พุทธศักราช ๒๕๕๔ ขอถวายพระพร เจริญพระราชสิริสวัสด์ิพิพัฒนมงคล พระชนมสุขทุกประการ จงมีแด่สมเด็จบรมบพิตร พระราชสมภารพระองค์ ผ้ทู รงพระคณุ อนั ประเสรฐิ บัดน้ี จักรบั พระราชทานถวายวสิ ัชนาพระธรรมเทศนา ในธรรมนยิ ามตากถา ฉลองพระเดชพระคณุ ประดบั พระปญั ญาบารมี ถา้ รบั พระราชทานถวายวสิ ชั นาไปมไิ ดต้ อ้ งตามโวหารอรรถาธบิ ายในพระธรรมเทศนา ณ บทใดบทหนงึ่ กด็ ี ขอเดชะ พระเมตตาคณุ พระกรณุ าคณุพระขนั ติคณุ ทรงพระกรณุ าโปรดพระราชทานอภัยแด่อาตมะ ผมู้ ีสตปิ ัญญานอ้ ย ขอถวายพระพร นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมมฺ าสมพฺ ทุ ธฺ สฺสฯ อปุ ฺปาทา วา ภิกขฺ เว ตถาคตานํ อนปุ ฺปาทา วา ตถาคตานํ ติ าว สา ธาตุ ธมฺมฏฺ ติ ตา ธมมฺ นิยามตา สพเฺ พ สงฺขารา อนจิ ฺจาติ. บดั น้ี จกั รบั พระราชทานถวายพระธรรมเทศนาในธรรมนยิ ามตากถา ฉลองพระเดชพระคณุ ประดบัพระปญั ญาบารมี โดยอนุรปู แดพ่ ระราชกุศลบุญราศที ักษิณานปุ ทานกจิ ซึ่งสมเดจ็ บรมบพิตร พระราชสมภารพระองค์ ผู้ทรงพระคุณอันประเสริฐ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สมาชิกราชสกุลทุกมหาสาขา บ�ำเพ็ญพระราชกุศลทักษิณานุปทานกิจให้เป็นไป เพื่อพระราชอุทิศกัลปนาผล ถวายแด่ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอเจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสุดา สริ ิโสภาพณั ณวดี ผู้ทรงพระคณุ อนั ประเสริฐ ในอภิรกั ขติ สมัยปฐมวุธวารคอื วนั พุธแรกนบั ตัง้ แต่วนั สิ้นพระชนม์มา พระราชกุศลทักษณิ านปุ ทานกิจน้ี อาจจำ� แนกกล่าวเป็น ๓ ประการ หรือ ๓ฐานะคือ ประการทหี่ นึง่ เมอื่ กล่าวในฐานะเป็นพลี ก็เรยี กว่า เป็น ปพุ พเปตพลี คอื การบ�ำเพ็ญกุศลหรอื พลีเพอ่ื ชน ผ้ลู ะโลกน้ีแล้วไปสู่ปรโลกหรอื โลกอน่ื ประการท่ีสอง เมอื่ กลา่ วในฐานะเปน็ ญาติธรรม ก็เรยี กว่าเป็น ญาตสิ ังคหะ ไดแ้ ก่ การบำ� เพ็ญกศุ ลเพอื่ สงเคราะหแ์ ก่ญาติซง่ึ ญาตสิ นิทมิตรสหายท้ังหลาย ผู้อยเู่ บอ้ื งหลัง จะพงึ กระท�ำแกผ่ ลู้ ว่ งลับไป ประการท่ีสาม เมื่อกล่าวในฐานะผู้ล่วงลับไปเป็นญาติผู้ใหญ่ เป็นวัยวุฒิบุคคล ก็เรียกว่าเป็นอปจายนมัย คือ การบ�ำเพ็ญกุศลสำ� เร็จดว้ ยการอ่อนน้อมถอ่ มตนเคารพนบั ถอื บูชาพระคณุ แก่ท่านผู้เจรญิ วยัในสกลุ หรอื เป็นการแสดงกตญั ญูรูอ้ ปุ การคณุ ทที่ ่านผูเ้ ป็นบุพการไี ด้กระท�ำไวแ้ ลว้ กระท�ำตอบแทน ฐานะเหลา่ น้ี ลว้ นเปน็ อรยิ ประเพณที ว่ี ญิ ญชู นทง้ั หลายไดก้ ระท�ำแลว้ และเปน็ เหตใุ หไ้ ดร้ บั การยกยอ่ งสรรเสรญิ แก่ผปู้ ฏบิ ัติบำ� เพญ็ ให้เปน็ ไป สมเดจ็ พระเจา้ ภคินเี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพณั ณวดี เปน็ พระราชธดิ าพระองคเ์ ดยี วในพระบาทสมเดจ็ พระปรเมนทรมหาวชริ าวธุ ฯ พระมงกุฎเกลา้ เจา้ อยหู่ ัว รชั กาลที่ ๖ กบั พระนางเจ้าสวุ ทั นา 221

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีพระวรราชเทวี (พระนามเดิมคอื เครือแก้ว อภัยวงศ์ พระธดิ าพระยาอภยั ภเู บศร) ประสูติเมือ่ วนั องั คาร ที่ ๒๔พฤศจิกายน พทุ ธศักราช ๒๔๖๘ ณ พระที่นั่งเทพสถานพลิ าส ในหมู่พระมหามณเทยี ร พระบรมมหาราชวงัเม่อื ทรงเจรญิ วัย ได้เสดจ็ ไปทรงพระอกั ษร ณ โรงเรียนราชนิ ี จนจบชนั้ ประถมปที ่ี ๔ เน่ืองจากพระพลานามัยไม่สมบูรณ์ พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๗ จึงมีพระราชด�ำริให้สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอเจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดี เสดจ็ ไปประทบั พกั ผอ่ นพระอริ ยิ าบถและรกั ษาพระองค์ ณ ประเทศอังกฤษ เมื่อพระพลานามัยดีขึ้น ได้ทรงพระอักษรด้านไวยากรณ์ วรรณคดีอังกฤษ และทรงเรียนเปียโนด้วยพระองค์เอง ทรงพระปรีชาสามารถในการทรงเปียโนเป็นอย่างยิ่ง โปรดการลีลาศ ขับร้องเพลงไทยและเพลงสากล ส�ำหรับการทรงงานอดิเรก พระองค์โปรดการถักนิตติ้งและโครเชต์ และโปรดการปลูกไมด้ อกไมป้ ระดบั ดว้ ย สมเดจ็ พระเจ้าภคินเี ธอ เจ้าฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพัณณวดี ทรงมีพระคณุ สมบตั ิเปน็ อเนกประการ นอกจากพระปรีชาสามารถดงั กลา่ วมาแล้วนนั้ พระองค์ยังทรงมพี ระอัธยาศัยไมตรีโอบอ้อมอารี มีพระกิริยาละมุนละม่อม มีพระวาจาสุภาพอ่อนโยน ทรงมีพระขันติธรรมเป็นเลิศ ทรงมีพระวิริยอุตสาหะเขม้ แขง็ อดทนเปน็ เยย่ี ม และทรงมพี ระเมตตากรณุ าตอ่ บคุ คลผเู้ ปน็ บรวิ ารเปน็ ยอด อาจโนม้ นา้ วจติ ใจของบคุ คลให้นิยมชื่นชมยินดี จึงเป็นที่ทรงเคารพนับถือแห่งสมเด็จบรมบพิตร พระราชสมภารพระองค์ ผู้ทรงพระคุณอันประเสริฐ และพระบรมวงศานุวงศ์ รวมท้ังบุคคลผู้อยู่ใต้พระบารมีธรรมในพระองค์ท่าน ตลอดถึงวิสสาสิกชนผู้คุ้นเคยใกล้ชิดต่างก็ถวายความจงรักภักดี เคารพบูชาในพระองค์ท่านอย่างสุดซึ้ง เมื่อพระองค์ผทู้ รงพระคณุ สมบตั เิ ชน่ นสี้ น้ิ พระชนมไ์ ป สมเดจ็ บรมบพติ ร พระราชสมภารพระองค์ ผทู้ รงพระคณุ อนั ประเสรฐิย่อมจักทรงวา้ เหวพ่ ระราชหฤทัย แมพ้ ระบรมวงศานวุ งศ์ก็ทรงโศกสลด และชาวประชาท่ัวไปตา่ งกเ็ ศรา้ โศกเสียใจโหยหาอาลัยมิใชน่ ้อย อยา่ งไรก็ดี หากพจิ ารณาตามความเปน็ จริงของโลกแล้ว ทกุ ส่ิงทกุ อยา่ งในโลกนี้เรียกวา่ สงั ขาร คอืสภาวะท่ีปัจจัยท้ังหลายปรุงแต่งข้ึน จะเป็นอุปาทินนกสังขารหรืออนุปาทินนกสังขาร ก็ย่อมจะหนีความจริงของโลกไปไม่พ้น ค�ำว่า อุปาทินนกสังขาร ได้แก่ สังขารที่มีใจครองหรือมีชีวิตินทรีย์ หมายถึง สิ่งมีชีวิตมวี ญิ ญาณครองอยู่ สามารถเคลอื่ นไหวไปมา รบั รู้ จดจำ� รสู้ กึ นกึ คดิ และรอู้ ารมณไ์ ด้ เชน่ มนษุ ย์ สตั วเ์ ดรจั ฉานหรือ อมนุษย์ เป็นต้น ส่วนคำ� ว่า อนุปาทินนกสังขาร คือ สังขารที่ไม่มีใจครองหรือไม่มีชีวิตินทรีย์ ได้แก่สิ่งท่ีไม่มีชีวิต ไม่มีจิตใจหรือวิญญาณครอง ไม่อาจรับรู้ คิด จดจ�ำ และรู้อารมณ์ต่าง ๆ ได้ เช่น อาคารบ้านเรือน รถ เรือ หรือสิ่งท่ีมนุษย์สร้างขึ้นเป็นต้น สังขารทั้งสองน้ี ตกอยู่ในสภาวะท่ีเป็นจริงของโลก คือเกิดข้ึนหรือปรากฏข้ึน ต้ังอยู่พร้อมกับมีความเปลี่ยนแปลงแปรผันและแล้วก็ดับสลายไปในที่สุด จึงเรียกกันโดยท่วั ไปวา่ เป็นธรรมดาของสงั ขารทงั้ หลาย สมเดจ็ พระจอมไตรโลกนาถ จึงตรัสไว้ในธรรมนิยามสตู ร ดังทไ่ี ดอ้ ญั เชญิ มาเป็นนิกเขปบทเบ้อื งต้นแห่งพระธรรมเทศนานว้ี า่ อปุ ปฺ าทา วา ภิกขฺ เว ตถาคตานํ อนุปปฺ าทา วา ตถาคตานํ ฐิตาว สา ธาตุ เป็นต้นแปลความวา่ ดูก่อนภิกษุท้ังหลาย ถงึ พระตถาคตจะอบุ ัติขึ้นหรือไมอ่ บุ ตั ิข้ึนก็ตาม สภาวะคอื ธาตอุ ันนั้น กต็ ง้ัอยู่ตามธรรมดาเชน่ น้นั มคี วามเปน็ ไปที่แน่นอนโดยธรรมดาซึง่ ด�ำรงอย่เู ชน่ นนั้ เอง หรือเปน็ กฎธรรมชาตเิ ช่นน้ัน กล่าวคือ สงั ขารทัง้ หลายไม่เท่ียงเป็นทุกขค์ อื คงอยู่ในสภาพเดิมไมไ่ ด้ สภาวธรรมทงั้ หลายเป็นอนตั ตา คอืไมต่ กอยใู่ นอ�ำนาจของตน แตพ่ ระตถาคตยอ่ มรแู้ จง้ สภาวะคอื ธาตนุ นั้ อยา่ งถกู ตอ้ ง ครนั้ รแู้ ลว้ จงึ ชแ้ี จงแสดงให้เห็นชัดบญั ญตั วิ างเปน็ แบบไว้ เปิดเผยจ�ำแนกแจกแจงใหเ้ ขา้ ใจงา่ ยขน้ึ ดังนี้ 222

ภาคท่ี ๓ พระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ และการบ�ำเพ็ญกุศลถวายพระศพ ขอขยายความให้เป็นที่เข้าใจโดยย่อดังน้ี สังขารทั้ง ๒ ประการดังกล่าวตกอยู่ในสภาวะที่เป็นจริงหรอื มลี กั ษณะประจำ� ตวั อยู่ ๓ ประการ คอื ๑) อนจิ จัง หรือ อนิจจลักษณะ คอื ความไม่เทย่ี งแทแ้ นน่ อนเปลี่ยนแปลงแปรผันไปในทุกขณะเมอ่ื เกดิ ขนึ้ หรอื ปรากฏขน้ึ แลว้ กเ็ จรญิ เตบิ โตขน้ึ หรอื เปลยี่ นแปรไปเปน็ ของเกา่ หรอื เศรา้ หมองลง และเมอื่ เจรญิเตบิ โตเต็มที่แล้วก็ค่อย ๆ แกล่ งเร่ือย ๆ แลว้ คร่ำ� ครา่ ชราภาพไป ในทสี่ ดุ กด็ บั สลายไป ๒) ทุกขัง หรอื ทุกขลกั ษณะ คอื สภาวะทค่ี งทนอยู่ในสภาพเดมิ ไมไ่ ด้ ไม่ว่าส่ิงมชี ีวติ หรือสิ่งทไี่ ม่มีชีวติ ก็ตกอยู่ในสภาวะเช่นนี้ เมือ่ คงอยูใ่ นสภาพเดิมไม่ได้ เขาก็มคี วามทุกข์อยู่ในตัวของเขา เม่ือบุคคลไปยึดม่ันถือม่ันกับสิ่งที่เป็นทุกข์อยู่ในตัวอยู่แล้ว เขาผู้นั้นก็จะมีความทุกข์เอง เมื่อเขายอมรับความจริงของสังขารทง้ั หลายทเ่ี ปน็ เช่นนัน้ ก็สามารถปลอ่ ยปละละวางได้ เขากจ็ ะมีความสุข ๓) อนัตตา หรอื อนตั ตลักษณะ คือ ความเปน็ สภาวะทไี่ ม่ใช่ตวั ตนเพราะไมอ่ ยู่ในอ�ำนาจการบังคบับญั ชาของใคร หรือไม่เปน็ ไปตามความมุ่งหวังตั้งใจของใคร ยกตัวอยา่ ง ใคร ๆ ไมอ่ าจบงั คบั ร่างกายของตนมใิ ห้เจ็บป่วย ชราภาพ มอิ าจบังคบั ฟนั มใิ หห้ ัก ตามิให้ฝ้าฟาง เนอ้ื หนงั มังสามใิ ห้เหย่ี วย่น หูมิให้ตึงหรือหนวกเปน็ ตน้ ลกั ษณะ ๓ ประการนี้ เรยี กวา่ สามญั ลกั ษณะ คอื สภาวะหรอื ลกั ษณะทมี่ เี สมอเหมอื นกนั โดยทว่ั ไปทง้ั สง่ิ ทมี่ ชี วี ติ หรอื สงั ขารทมี่ ใี จครอง และสง่ิ ทไี่ มม่ ชี วี ติ หรอื สงั ขารทไี่ มม่ ใี จครอง กต็ อ้ งตกอยใู่ นสภาวะทเ่ี ปน็ จรงิหรอื สจั ธรรมนที้ ้ังส้นิ กล่าวคอื มกี ารเกิดขึ้นเปน็ เบ้อื งต้น มีการตง้ั อยพู่ ร้อมกบั แปรปรวนไปในระหว่าง และมีการแตกสลายหรือดับสูญไปในที่สุด เม่ือผู้มีปัญญาได้ศึกษาและประพฤติปฏิบัติตามหลักค�ำสอนทางพระพุทธศาสนา ได้ตระหนักมั่นในสัจธรรมเก่ียวกับสังขารที่ตกอยู่ในอ�ำนาจของไตรลักษณ์น้ีแล้ว ก็สามารถท�ำลายอวิชชา คือ ความเขลา เข้าใจสภาวะท่เี ปน็ จรงิ ไม่ยึดมั่นถอื มน่ั อยู่ในตวั ตนบคุ คลเราเขา เหน็ เป็นเพียงสภาวธรรมซ่ึงก�ำหนดเปน็ เพียง ธาตุ ๔ ขนั ธ์ ๕ หรือเม่อื ว่าโดยย่อ กเ็ ปน็ เพียงนาม คอื จติ และเจตสิก และเป็นรูป คือ ร่างกาย ซึ่งสภาวธรรมนี้ต่างอาศัยกันและกันด�ำเนินไปและก็จะมีการแตกสลายไปในที่สุดส่วนการแตกสลายน้ันจะเป็นท่ีไหนเม่ือไรและอย่างไรนั้นไม่อาจจะรู้ได้ สมดังที่พระทศพลสัมมาสัมพุทธเจ้าได้ตรัสไวใ้ น ขุททกนกิ าย สตุ ตนิบาต ว่า อนมิ ิตตมนญฺ าตํ มจฺจานํ อธิ ชีวตํ แปลความว่า ความตายไมม่ เี ครื่องหมายบอกให้รลู้ ว่ งหนา้ แต่ทกุ ชวี ติ ในโลกนจี้ ะตอ้ งตาย และพระพทุ ธองคต์ รสั ไวใ้ น ขทุ ทกนกิ ายธรรมบท ตอนหนงึ่ วา่ อชเฺ ชว กจิ จฺ มาตปปฺ ํโกชญฺา มรณํ สุเว แปลความว่า ควรรีบเร่งท�ำกจิ ทคี่ วรทำ� เสียต้ังแตว่ ันน้ี ไม่มใี ครจะรู้หรอกวา่ ตัวเองจะตายในวนั พรงุ่ นี้ ขอ้ นแี้ สดงใหเ้ หน็ วา่ พระพทุ ธองคท์ รงเตอื นใหพ้ วกเราไดส้ �ำเนยี กอยเู่ สมอเกย่ี วกบั ชวี ติ ทมี่ าพรอ้ มกันกบั ความตาย ซ่ึงเป็นเสมือนเพ่อื นสนทิ แต่ไม่อาจไวใ้ จได้ จึงควรมสี ตไิ ม่ประมาทระมัดระวงั ตัวอยู่เสมอ รีบเรง่ ทำ� กิจที่ควรท�ำ กลา่ วคอื ส่งิ ใดท่ที �ำแลว้ เป็นประโยชนแ์ กต่ นเอง ครอบครวั และสงั คมที่ตนอยอู่ าศยั หรอื แก่โลกนัน่ คอื กิจท่คี วรทำ� จงึ ไม่ควรเพิกเฉย เพราะเกิดมาในโลก โลกไดใ้ ห้ทุกสิง่ ทกุ อย่างแก่เรา กอ่ นจะลาโลกไปก็ควรกระท�ำบางสิ่งบางอยา่ งให้เปน็ ประโยชน์แกโ่ ลก เพ่ือที่จะเปน็ ตราประทับไวใ้ นโลกบา้ ง สมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดี ทรงตระหนกั มน่ั ในสภาวธรรมท่ีเป็นจรงิ ของสังขาร ซง่ึ ตกอยใู่ นอ�ำนาจของไตรลักษณ์หรือสามัญลกั ษณะ ดังทบี่ รรยายมาแลว้ นั้น พระองคจ์ ึงทรงเรง่ ขวนขวายบำ� เพญ็ พระกรณยี กจิ นอ้ ยใหญต่ ามฐานานรุ ปู ทงั้ ในสว่ นพระองค์ และทเ่ี ปน็ พระราชกรณยี กจิซง่ึ สมเดจ็ บรมบพิตร พระราชสมภารพระองค์ผ้ทู รงพระคุณอันประเสริฐ ทรงพระกรณุ าโปรดเกล้าฯ ให้ทรง 223

จดหมายเหตุงานพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีปฏิบัติแทนพระองค์ ด้วยพระวิริยอุตสาหะอย่างย่ิง ด้วยนำ้� พระหฤทัยท่ีเด็ดเด่ียวและแข็งแกร่งดุจดังเพชรทั้งน้ี เพื่อทรงบ�ำเพ็ญพระบารมีธรรมท่ีเป็นส่วนพระองค์ และทรงสร้างส่ิงท่ีเป็นประโยชน์ให้แก่ประเทศชาติและพระศาสนารวมถงึ ประชาชนชาวไทยโดยส่วนรวม แม้พระพลานามยั ทางด้านพระวรกายจะไม่ส้ดู ีนกั แต่นำ้� พระหฤทยั ในพระองคท์ า่ นนนั้ เปย่ี มลน้ ไปดว้ ยพระเมตตากรณุ า ทรงเออ้ื อาทรปวงประชาและประเทศชาติอย่างเสิศล้น ทรงสนพระทัยและโปรดธรรมชาติเป็นที่สุด และทรงเอ้ืออาทรช่วยเก้ือหนุนต่อบริวารชนผู้อยู่ใกล้ชดิ เปน็ อย่างยงิ่ จงึ เปน็ เหตใุ หพ้ ระองค์ทา่ นทรงเอาชนะขนั ธมาร ทรงมพี ระชันษายิ่งยนื นานผ่านมาจนถึง๘๕ พระชนั ษา ชอ่ื วา่ พระองคเ์ สดจ็ มาดแี ลว้ และด�ำรงพระชนมช์ พี อยอู่ ยา่ งพระเกษมส�ำราญ และเสดจ็ ไปดแี ลว้สมดังพระพทุ ธภาษติ ทีต่ รสั ไว้ใน ขุททกนิกายธรรมบทวา่ อธิ นนทฺ ติ เปจจฺ นนทฺ ติ กตปญุ ฺโ อุภยตถฺ นนฺทติ ปุญฺ ํ เม กตนตฺ ิ นนทฺ ติ ภิยโฺ ย นนฺทติ สุคตึ คโต แปลความวา่ ผมู้ บี ุญทส่ี ั่งสมไวแ้ ลว้ ย่อมบนั เทงิ ใจในโลกนี้ และรืน่ เริงใจในโลกหน้า นับว่าไดร้ ่นื เริงบนั เทงิ ใจในโลกทงั้ สอง ย่อมช่ืนชมในโลกนี้วา่ ตนได้ทำ� ความดไี ว้แลว้ ครัน้ ละโลกน้ไี ปแล้ว ยอ่ มชนื่ ชมโสมนสัย่งิ ๆ ขน้ึ ไป พระปฏิปทาจริยาวัตรอันงดงามและบริสุทธ์ิผุดผ่องและทรงด�ำรงม่ันอยู่ในธรรมสัมมาปฏิบัติของสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ควรค่าแก่การศึกษาและควรเจริญรอยตามเบือ้ งพระยุคลบาทในพระองคท์ า่ นมใิ ชน่ ้อย อมิ นิ า กตทกขฺ ณิ านปุ ทานกจิ จฺ วเสน ดว้ ยอ�ำนาจพระราชกศุ ลทกั ษณิ านปุ ทานกจิ ทสี่ มเดจ็ บรมบพติ รพระราชสมภารพระองค์ ผู้ทรงพระคุณอันประเสริฐ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สมาชิกราชสกุลทุกมหาสาขา ร่วมกันบ�ำเพ็ญให้เป็นไป ในอภิรักขิตสมัยปฐมวุธวารคือวันพุธแรก นับต้ังแต่วันสิ้นพระชนม์แห่งสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ในคร้ังน้ี นับเป็นพระราชกุศลยัญพิธีอันประเสริฐด�ำรงอยู่ดีแล้วในพระสงฆ์ ย่อมจักเป็นมหาผลานิสงส์อาจอำ� นวยเป็นวิบากสุขสมบัติ ส่งเสริมเตมิ ตอ่ บารมธี รรม แดส่ มเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดี ใหม้ ภี ยิ โยภาพสมบรู ณ์ยง่ิ ขน้ึ โดยควรแกค่ ตวิ สิ ัยในสมั ปรายภพนน้ั ๆ สมดงั พระราชปณิธานปรารภทุกประการ สทิ ฺธมตฺถุ สิทฺธมตฺถุ สิทฺธมตถฺ ุ อทิ ํ ผลํ เอตสสฺ มึ รตนตฺยสฺสมึ สมปฺ สาทนเจตโส ดว้ ยอำ� นาจคณุ พระศรรี ตั นตรยั ขอผลานสิ งสอ์ นั ยงิ่ ใหญแ่ หง่ ทกั ษณิ านปุ ทานกจิ ทสี่ มเดจ็ บรมบพติ รพระราชสมภารพระองค์ ผู้ทรงพระคุณอันประเสริฐ ได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้บำ� เพ็ญแล้วนี้ จงเป็นผลส�ำเรจ็ จงเป็นผลสำ� เรจ็ และจงเปน็ ผลสำ� เร็จ แดส่ มเดจ็ บรมบพิตร พระราชสมภารพระองค์ผู้ทรงพระคุณอันประเสริฐ ผู้ทรงมีพระราชหฤทัยเล่ือมใสในพระรัตนตรัย และแด่ท่านสมาชิกราชสกุลทุกมหาสาขา ผูเ้ ลอื่ มใสในพระรตั นตรัย เปน็ สรณะ ท่พี ึ่งท่ีระลึกจริงแท้ สมดงั พระราชมโนปณิธานทกุ ประการ รบั พระราชทานถวายวิสชั นาพระธรรมเทศนาในธรรมนยิ ามตากถา ฉลองพระเดชพระคุณประดับพระปัญญาบารมี ขอยตุ ิลงแตเ่ พียงเท่าน้ี เอวํ กม็ ีดว้ ยประการฉะน้ี ขอถวายพระพร 224

ภาคที่ ๓ พระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ และการบ�ำเพ็ญกุศลถวายพระศพ สมาชิกราชินิกุลบ�ำเพ็ญพระกุศลถวายพระศพ สมาชกิ ราชนิ กิ ลุ บำ� เพญ็ พระกศุ ลถวายพระศพตามกำ� หนดการ ดงั นี้ 225

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ครั้นใกล้เวลาบ�ำเพ็ญพระกุศลถวายพระศพ สมาชิกราชินิกุล และผู้มาร่วมการบ�ำเพ็ญพระราชกศุ ลพระราชทานพระศพ ขน้ึ บนพระทน่ี ง่ั ดสุ ติ มหาปราสาท วางพวงมาลาทหี่ นา้ พระโกศทองใหญท่ รงพระศพถวายสักการะพระศพ แล้วน่ังยังเก้าอ้ีท่ีจัดเตรียมไว้บนพระท่ีนั่งดุสิตมหาปราสาททางมุขด้านทิศตะวันออกและมขุ ดา้ นทศิ เหนอื และภายในปะร�ำทพี่ ระลานพระทีน่ ่ังดุสติ มหาปราสาท ขณะน้นั มีการประโคมย�ำ่ ยาม ป่พี าทย์ไม้นวมของกรมศิลปากรบรรเลงและขับรอ้ ง จบแลว้ เวลา๑๘นาฬกิ า๕๐นาทีเจา้ หนา้ ทก่ี รมการศาสนานมิ นตพ์ ระพธิ ธี รรม๘รปู ทจ่ี ะสวดพระอภธิ รรมในเวลาคำ�่ จนถงึ เวลา ๖ นาฬกิ า ของวนั รงุ่ ขน้ึ มี พระมหามอง อนิ ทฺ ปญโฺ  พระมหาอภวิ ฒั น์ อภวิ ฒฑฺ โณ พระครใู บฎกี าจกั รกฤษณ์จกกฺ โรและพระมหาหลอ่ านตุ ตฺ โรวดั ราชสทิ ธาราม พระครธู รรมธร บญุ ชู สทิ ธฺ ปิ ญโฺ  พระมหากจิ การโชตปิ ญฺโ พระมหาเชาวลติ ชุติปญฺโ และพระมหาพชั ดา ปญฺ าวโร วดั สระเกศ ข้ึนน่งั ยังแทน่ พระพธิ ธี รรมมุขดา้ นทิศเหนอื ของพระที่นงั่ ดุสติ มหาปราสาท ดา้ นตะวนั ออกและด้านตะวนั ตก แทน่ ละ ๔ รูป นายเจียด สจุ ริตกลุ จดุ ธูปเทียนเครอื่ งทองน้อย ถวายสักการะพระศพทีห่ น้าพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพจุดธปู เทยี นเครื่องบชู าพระอภิธรรมที่หน้าแทน่ พระพิธีธรรม กรวดน้�ำถวายพระกุศล เวลา ๑๘ นาฬกิ า ๕๕ นาที นายเจียด สจุ ริตกุล ประธานสมาชกิ ราชนิ กิ ุล ผทู้ ี่ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้ร่วมเป็นเจ้าภาพในการทรงบำ� เพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพประจำ� สัปดาห์จดุ ธปู เทยี นเครอ่ื งทองนอ้ ยทหี่ นา้ พระโกศทองใหญท่ รงพระศพ กราบ จดุ ธปู เทยี นเครอ่ื งนมสั การพระพทุ ธรปูประจำ� พระชนมวารทห่ี นา้ พระแทน่ พระนพปฎลมหาเศวตฉตั ร กราบ ถวายความเคารพพระราชอาสน์ แลว้ ไปจุดธูปเทียนเครื่องนมัสการกระบะมุกที่หน้าเตียงพระพิธีธรรม มุขด้านทิศเหนือ ด้านตะวันออกและด้านตะวันตก ท้ัง ๒ แท่น ตามล�ำดับ ขณะนั้น ผู้ร่วมงานยืนแสดงความเคารพ พระพิธีธรรมสวดพระอภิธรรมนายเจียด สุจรติ กุล เดนิ ไปยงั มุขดา้ นทิศตะวนั ออก น่ังยงั เก้าอี้ ผู้รว่ มงานนงั่ และฟงั พระอภธิ รรม 226

ภาคท่ี ๓ พระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ และการบ�ำเพ็ญกุศลถวายพระศพ เวลา ๑๙ นาฬิกา ๓๐ นาที พระพธิ ธี รรมสวดพระอภิธรรมครบ ๔ จบ เจ้าหนา้ ท่ีกรมการศาสนานิมนต์พระพิธีธรรมลงจากพระที่น่ังทางบันไดมุขด้านทิศเหนือไปขึ้นบนพระที่นั่งทางบันไดมุขด้านทศิ ตะวันออก ขึ้นนัง่ ยงั อาสน์สงฆ์ เจา้ พนกั งานภษู ามาลาเชญิ เสาบวั ๕ เสา สำ� หรบั รองรบั พระภษู าโยงมาตงั้ เปน็ ระยะจากหนา้ พระแทน่ท่ีประดิษฐานพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพจนถึงต้นอาสน์สงฆ์ แล้วลาดพระภูษาโยงจากท่ีประดิษฐานพระโกศทองใหญท่ รงพระศพนำ� มาพกั ไวท้ เี่ สาบวั ขา้ งธรรมาสน์ จากนนั้ ลาดพระภษู าโยงอกี สายหนงึ่ ทหี่ นา้ พระพิธีธรรมทง้ั ๘ รูป แลว้ ทำ� ความเคารพ นายเจียด สจุ รติ กลุ ทอดผา้ ไตร ๘ สำ� รบั บนพระภษู าโยง แลว้ นัง่ เก้าอี้ที่เดมิ ผมู้ ารว่ มงานยนื แสดงความเคารพ เจ้าพนกั งานภษู ามาลาเชิญปลายพระภษู าโยงท้ังสองสายสอดเช่อื มกนั บนพานพระมหากฐนิ ทตี่ น้ อาสนส์ งฆ์ พระพธิ ธี รรมทง้ั ๘ รปู สดบั ปกรณ์ จบแลว้ เจา้ พนกั งานภษู ามาลาพบัพระภษู าโยงทงั้ สองสายเข้าทเี่ ดิม นายเจียด สจุ ริตกลุ กรวดน�้ำถวายพระกุศล พระพิธีธรรมอนโุ มทนา จบแลว้เจา้ หนา้ ทกี่ รมการศาสนานมิ นตพ์ ระพธิ ธี รรมลงจากพระทนี่ ง่ั ดสุ ติ มหาปราสาททางบนั ไดมขุ ดา้ นทศิ ตะวนั ออกข้นึ นง่ั ยงั แทน่ พระพิธีธรรมมุขดา้ นทิศเหนอื ทเ่ี ดมิ เวลา ๑๙ นาฬกิ า ๔๕ นาที นายเจยี ด สจุ รติ กลุ กราบพระพทุ ธรปู ประจำ� พระชนมวารทห่ี นา้ พระแทน่ราชบลั ลงั กป์ ระดบั มกุ ภายใตพ้ ระนพปฎลมหาเศวตฉตั ร กราบพระศพทห่ี นา้ เครอื่ งทองนอ้ ยหนา้ พระโกศทองใหญ่ทรงพระศพ ถวายความเคารพพระราชอาสน์ ขณะน้นั ผมู้ ารว่ มงานยืนแสดงความเคารพจนประธานออกจากพระทีน่ ่ังดุสติ มหาปราสาททางบนั ไดมุขดา้ นทศิ เหนือ เปน็ อนั เสรจ็ การ การบ�ำเพ็ญกุศล (กงเต๊ก) ถวายพระศพ ตามคติพระพุทธศาสนานิกายมหายาน การบ�ำเพ็ญกุศล (กงเต๊ก) เป็นการอุทิศบุญกุศลแด่ดวงวญิ ญาณผู้ท่ีล่วงลบั ไปแล้ว กงเตก๊ ประกอบด้วยคำ� สองคำ� คือ คำ� ว่า กง กบั คำ� ว่า เต๊ก กง คอื การกระท�ำเต๊ก คือ บญุ รวมแลว้ กงเตก๊ จงึ หมายถึง การกระท�ำท่ีกอ่ ให้เกิดบญุ กุศลอุทศิ แด่ผลู้ ว่ งลับ เป็นการแสดงความกตญั ญูกตเวทีตอบแทนผู้มพี ระคุณ การบ�ำเพ็ญกุศล (กงเต๊ก) ถวายพระบรมศพและพระศพ หรือพิธีกงเต๊กหลวง มีขึ้นในคราวแรกในสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลท่ี ๔ ในงานพระศพสมเด็จพระเทพศิรินทราบรมราชินีในรัชกาลท่ี ๔ นับแต่นั้นมาในงานพระบรมศพ พระศพ ของพระมหากษัตริย์ และพระบรมวงศานุวงศ์ จึงจัดการบ�ำเพ็ญกุศล (กงเต๊ก) ถวายสืบมา การบ�ำเพ็ญกุศล (กงเต๊ก) หลวง บรรพชิต ๒กลุ่ม คือคณะบรรพชิตจีนนิกาย และคณะบรรพชิตอนัมนิกาย ประกอบพิธีตามหลักความเช่ือของนิกายนั้น ดว้ ยท่มี าของประเพณแี ละวฒั นธรรมที่คลา้ ยคลึงกนั จึงทำ� ใหก้ ารประกอบพิธีไม่แตกต่างกนั มากนกัผิดแผกกันในส่วนการเรียกช่ือหรือค�ำศัพท์ท่ีใช้ในการประกอบพิธี และบทสวดท่ีต่างใช้ภาษาท่ีไม่เหมือนกันเช่น พิธีทงิ้ กระจาด คณะบรรพชิตจนี นกิ าย เรยี ก พิธโี ยคะตันตระ คณะบรรพชติ อนมั นิกาย เรยี ก บริจาคทาน พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช พระราชทานพระบรมราชานุญาตให้คณะบรรพชิตจนี นกิ าย คณะบรรพชิตอนัมนกิ าย วชริ าวธุ วิทยาลยั มลู นธิ ิปอ่ เต็กตึ้ง และนายเจริญ และคณุ หญงิวรรณา สริ วิ ฒั นภกั ดี ทตี่ า่ งสำ� นกึ ในพระกรณุ าธคิ ณุ สมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดี ประกอบการบ�ำเพญ็ กุศล (กงเต๊ก) ถวายพระศพสมเด็จพระเจา้ ภคินีเธอ เจา้ ฟ้าเพชรรตั นราชสุดาสิริโสภาพัณณวดี ณ พระที่น่ังดุสิตมหาปราสาท บริเวณพระลานพระท่ีน่ังดุสิตมหาปราสาท และบริเวณท่าราชวรดฐิ ดงั น้ี 227

จดหมายเหตุงานพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีบรรพชิตอนมั นิกายบำ� เพ็ญกุศล (กงเตก๊ ) บรรพชิตจนี นกิ ายบ�ำเพ็ญกศุ ล (กงเต๊ก) พิธีบรจิ าคทาน (ทิง้ กระจาด) พิธโี ยคะตนั ตระ (ทง้ิ กระจาด) วนั ศกุ ร์ ที่ ๑๖ กนั ยายน พุทธศักราช ๒๕๕๔ คณะบรรพชติ จีนนิกาย วนั ศุกร์ ที่ ๓๐ กันยายน พทุ ธศกั ราช ๒๕๕๔ นายเจรญิ และคณุ หญงิ วรรณา สริ ิวัฒนภกั ดี วันพฤหัสบดี ที่ ๖ ตลุ าคม พทุ ธศกั ราช ๒๕๕๔ มลู นิธปิ อ่ เตก็ ตึง้ วันศกุ ร์ ท่ี ๑๔ ตุลาคม พุทธศกั ราช ๒๕๕๔ คณะบรรพชติ อนมั นิกาย วันพธุ ที่ ๒๖ ตุลาคม พทุ ธศักราช ๒๕๕๔ วชริ าวธุ วิทยาลัย ในการบำ� เพ็ญกุศล (กงเต๊ก) มีพิธีหลักประกอบด้วย พิธีเปิดมณฑลพิธี พิธีข้ามสะพานโอฆสงสารพิธีลอยกระทงและปล่อยปลา พิธีโยคะตันตระ/บริจาคทาน (ท้ิงกระจาด) และพิธีเผาเคร่ืองกระดาษเปน็ ตน้ ส่วนพิธอี น่ื นอกจากน้ี เชน่ การถวายภตั ตาหาร การสวดพระพุทธมนต์ พธิ สี รงน�้ำดวงพระวิญญาณพิธสี ดบั ปกรณ์ ตา่ งมีจดุ เน้นหรือใหค้ วามสำ� คญั แตกต่างกันออกไป คณะบรรพชิตจีนนิกายบ�ำเพ็ญกุศล (กงเต๊ก) ถวายพระศพ คณะบรรพชิตจีนนิกาย วัดในสังกัดคณะบรรพชิตจีนนิกายท่ัวประเทศ และพุทธบริษัทชาวไทยเชอ้ื สายจนี ไดร้ บั พระราชทานพระบรมราชานญุ าตใหบ้ ำ� เพญ็ กศุ ล (กงเตก๊ ) ถวายพระศพสมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอเจา้ ฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สริ โิ สภาพณั ณวดี ณ บริเวณพระทนี่ ั่งดสุ ติ มหาปราสาท ในพระบรมมหาราชวัง และทา่ ราชวรดฐิ ในวนั ศกุ ร์ ที่ ๑๖ กนั ยายน พทุ ธศกั ราช ๒๕๕๔เวลา ๑๓ นาฬกิ า ๓๐ นาที ถงึ เวลา ๒๐ นาฬกิ า ๓๐ นาที พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพล ภาพพระบฏพระสมั มาสมั พทุ ธเจา้ ๓ พระองค์อดุลยเดช ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อม ในมณฑลพธิ บี ชู าพระรตั นตรยัให้พลโท หม่อมเจ้าเฉลิมศึก ยุคล เสด็จแทนพระองค์ไปในการบ�ำเพ็ญกุศล (กงเต๊ก) ของคณะบรรพชิตจีนนิกาย ผู้ร่วมพิธีแต่งกายเคร่ืองแบบปรกติขาว ไว้ทุกข์มีกำ� หนดการ ดงั นี้ 228

ภาคท่ี ๓ พระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ และการบ�ำเพ็ญกุศลถวายพระศพ229

จดหมายเหตุงานพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี 230

ภาคท่ี ๓ พระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ และการบ�ำเพ็ญกุศลถวายพระศพ231

จดหมายเหตุงานพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี 232

ภาคท่ี ๓ พระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ และการบ�ำเพ็ญกุศลถวายพระศพ ณ วันศุกร์ ท่ี ๑๖ กันยายน พุทธศักราช ๒๕๕๔ คณะผู้จัดการบ�ำเพ็ญกุศล (กงเตก๊ ) ของคณะบรรพชิตจีนนิกาย และเจา้ พนักงานเตรยี มการต้ังแตง่ท่ีพระลานหน้าพระทน่ี ่งั ดุสิตมหาปราสาท ในพระบรมมหาราชวงั และท่าราชวรดิฐ ตั้งปะร�ำมณฑลพิธี และปะรำ� สำ� หรบั ผรู้ ่วมพธิ ี ดงั น้ี แผนผงั การบำ� เพญ็ กศุ ล (กงเตก๊ ) คณะบรรพชติ จนี นิกาย ภายในพระทน่ี ง่ั ดุสิตมหาปราสาท N ๑. พระโกศทองใหญท่ รงพระศพ ๑ ๒. มณฑลพิธบี ชู าพระรตั นตรัย ๓ ๓. มณฑลพิธบี ูชาพระมหาโพธิสัตว์ ๔. ศาลาทมิ คดหลังตะวนั ออก๖๔ ๒ ๕ ๗ ๕. ศาลาทิมคดหลงั ตะวันตก ๖. ปะร�ำผู้มารว่ มในพธิ ี ๗. ปะรำ� บรรพชิตจนี นกิ าย ณ พระลานพระท่นี ง่ั ดุสิตมหาปราสาท ด้านทิศเหนือ ระหว่างศาลาทิมคดหลังตะวันออกและหลังตะวันตก ตั้งปะรำ� จัดเป็นมณฑลพิธีบูชาพระรัตนตรัย หันหน้าไปทางพระที่น่ังดุสิตมหาปราสาท และตั้งแต่งเพ่ิมเติมเป็นมณฑลพิธีข้ามสะพานโอฆสงสาร และมณฑลพิธีโยคะตนั ตระ (ทิ้งกระจาด) ตามล�ำดบั ระหว่างย่อมุมด้านทิศตะวันตกเฉียงเหนือ ต้ังปะร�ำจัดเป็นมณฑลพิธีบูชาพระมหาโพธิสัตว์หนั หน้าไปทางทศิ เหนือ ศาลาทิมคดหลังตะวันออก ตั้งพระเก้าอี้ส�ำหรับประธานในพิธี เก้าอ้ีส�ำหรับราชสกุล และข้าราชบริพารในสมเดจ็ พระเจ้าภคินีเธอ เจา้ ฟา้ เพชรรัตนราชสดุ า สิริโสภาพณั ณวดี ถดั จากศาลาทมิ คดดา้ นตะวนั ออก ตงั้ ปะรำ� สำ� หรบั ขา้ ราชการผใู้ หญ่ สมาคมตา่ ง ๆ ของชาวจนี และผู้ร่วมพธิ ี ศาลาทมิ คดหลงั ตะวันตก เปน็ ท่ีนงั่ สำ� หรับบรรพชิตจีนนกิ าย ถัดจากศาลาทิมคดหลังตะวันตก ตั้งปะร�ำวางเก้าอี้ส�ำหรับบรรพชิตจีนนิกาย พุทธบริษัทชาวไทยเชอื้ สายจีน และผรู้ ว่ มพธิ ี 233

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ณ ทา่ ราชวรดิฐ จดั เปน็ มณฑลพิธีลอยกระทงและปลอ่ ยปลา การตั้งแตง่ ภายในมณฑลพิธี มรี ายละเอียดดังน้ี พระที่นั่งดสุ ิตมหาปราสาท เวลาเช้า บนพระที่น่ังดุสิตมหาปราสาทมีการตั้งแต่งเพ่ิมเติมส�ำหรับพิธีอัญเชิญดวงพระวิญญาณดังนี้ หน้าพระแท่นประดิษฐานพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพ เรียงล�ำดับจากซ้ายไปขวา ตั้งม้าสูงสลักลายปิดทองทอดเครื่องทองน้อยส�ำหรับจุดเม่ือถวายพระกระยาหารสังเวยพระศพ ต้ังโต๊ะเตี้ยสลักลายปิดทองทอดเครอ่ื งพระกระยาหารสังเวยพระศพ ประกอบด้วย พระกระยาหารเจ ๕ สง่ิ ผลไม้ ๕ สงิ่ และนำ�้ อดั ลม๒ แกว้ ธงพมุ่ ประดษิ ฐานบนแทน่ และเทวทตู ทรงนก รมิ สดุ ตงั้ หอสรงภายในบรรจเุ ครอ่ื งใชส้ ว่ นพระองคจ์ ำ� ลองดว้ ยกระดาษ มี ผา้ ขนหนสู ขี าว ขนั เงินบรรจุนำ้� และกระดาษเงนิ กระดาษทอง เวลาบ่าย หลังจากเสร็จพิธีอัญเชิญดวงพระวิญญาณเสด็จสู่มณฑลพิธีแล้ว เจ้าพนักงานตั้งแต่งภายในพระทน่ี งั่ ดสุ ติ มหาปราสาทเพม่ิ เตมิ ส�ำหรบั พธิ สี รงนำ้� ดวงพระวญิ ญาณ ดงั นี้ มขุ ดา้ นทศิ ตะวนั ออกตง้ั โตะ๊ปูผ้าขาวพร้อมเก้าอี้ ๒๑ ท่ี ส�ำหรับบรรพชิตจีนนิกายสวดพระพุทธมนต์ ตั้งม้าสูงสลักลายปิดทองทอดเครอื่ งทองนอ้ ยประจ�ำดวงพระวญิ ญาณ การตงั้ แตง่ เครอื่ งประกอบพธิ อี ญั เชญิ ดวงพระวญิ ญาณและพธิ สี รงนำ�้ ดวงพระวญิ ญาณบนพระทน่ี ง่ั ดสุ ติ มหาปราสาท 234

ภาคที่ ๓ พระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ และการบ�ำเพ็ญกุศลถวายพระศพ แผนผังมณฑลพธิ ีอญั เชิญดวงพระวญิ ญาณและพธิ สี รงน้ำ� ดวงพระวิญญาณ ภายในพระทน่ี งั่ ดสุ ิตมหาปราสาท๗ ๖๕๕ N๘ ๑๘ ๔๓ ๒๐ ๑๓ ๒ ๑ ๙ ๑๐ ๑๔ ๑๕ ๑๑ ๑๙ ๑๖ ๑๗ ๑๒ ๑๑ ๑๑ ๑๒๑. พระโกศทองใหญท่ รงพระศพ ๑๑. ทนี่ ง่ั ส�ำหรบั ผ้รู ่วมพธิ ี ๒. เครอื่ งทองนอ้ ยและเคร่อื งราชสักการะพระศพ ๑๒. แท่นพระพิธีธรรม๓. พระฉายาลกั ษณ์ ๑๓. เคร่อื งทองน้อยและเคร่ืองสกั การะพระศพส�ำหรบั ประธานในพธิ ี๔. พระแทน่ ราชบลั ลงั กภ์ ายใตพ้ ระนพปฎล ๑๔. เคร่อื งทองน้อยสำ� หรับจุดเมอ่ื ถวายพระกระยาหารสงั เวยพระศพ มหาเศวตฉตั ร ๑๕. เครอื่ งพระกระยาหารสังเวยพระศพ๕. พระราชอาสน ์ ๑๖. ธงพุ่มดวงพระวญิ ญาณ๖. เกา้ อส้ี ำ� หรบั ประธานในพธิ ี ๑๗. หอสรง๗. ทนี่ ่ังส�ำหรับผรู้ ่วมพิธ ี ๑๘. เก้าอสี้ �ำหรบั บรรพชติ จีนน่ังสวดในพิธสี รงน้ำ� ดวงพระวิญญาณ๘. พระแท่นราชบรรจถรณ ์ ๑๙. เทวทูตทรงนก๙. อาสน์สงฆ ์ ๒๐. เคร่อื งทองนอ้ ยส�ำหรับใช้ในพิธีสรงน�้ำดวงพระวญิ ญาณ๑๐. ธรรมาสน ์ และพิธขี ้ามสะพานโอฆสงสาร 235

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี มณฑลพธิ บี ชู าพระรตั นตรยั ภายในมณฑลพธิ ดี ้านทศิ เหนือประดษิ ฐานภาพพระบฏพระสมั มาสมั พุทธเจา้ ๓ พระองค์ อยูก่ ลางขนาบข้างดว้ ยพระมหาโพธสิ ตั ว์ ๔ พระองค์ และพระโพธสิ ัตว์ธรรมบาล ๒ พระองค์ เรยี งลำ� ดับจากซา้ ยไปขวา ดังน้ี สังฆารามปาลโพธิสัตว์ พระกษิติครรภ์โพธิสัตว์ พระสมันตภัทรโพธิสัตว์ พระอมิตาภะพุทธเจ้าพระศากยมนุ พี ทุ ธเจา้ พระไภษชั ยครุ พุ ทุ ธเจา้ พระมญั ชศุ รโี พธสิ ตั ว์ พระอวโลกเิ ตศวรโพธสิ ตั วแ์ ละพระสกนั ทะเทวโพธิสตั ว์ หน้าภาพพระบฏตัง้ โต๊ะบชู า ๗ โตะ๊ สำ� หรบั บูชาพระสมั มาสัมพุทธเจา้ ๓ พระองค์ ๑ โต๊ะ บูชาพระมหาโพธสิ ัตว์ ๔ พระองค์ และพระโพธิสตั วธ์ รรมบาล ๒ พระองค์ การตง้ั แตง่ ภายในมณฑลพธิ บี ชู าพระรตั นตรยั หน้าโต๊ะบูชาพระสัมมาสัมพุทธเจ้าและพระโพธิสัตว์ ลาดพรมสีแดงรองรับพระสุจหนี่ ต้ังม้าสูงสลกั ลายปดิ ทองทอดเครอ่ื งทองนอ้ ย พรอ้ มแทน่ กราบ ตง้ั ธงพมุ่ ประดษิ ฐานฉลองพระองคส์ มเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอเจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดี สชี มพู ซง่ึ ขา้ ราชบรพิ ารไดเ้ ชญิ ใชป้ ระกอบการบำ� เพญ็ กศุ ล (กงเตก๊ )ของคณะบรรพชิตจีนนิกาย พร้อมอัญเชิญพระนาม และดวงพระชะตาจารึกด้วยอักษรจีนแขวนที่ธงพุ่มมณฑลพิธีด้านทิศตะวันตก ต้ังโต๊ะวงดนตรีจีน ประกอบด้วยปี่จีน ๑ เลา ขิมจีน ๑ ตัว ขลุ่ยจีน ๑ เลาซอหนำ�่ ฮู้ ๒ คัน เชลโล่ ๑ ตัว กลอง ๑ ใบ และฉาบ ๑ คู่ 236