จดหมายเหตุงานพระศพ เล่ม ๑

ภาคที่ ๑ พระประวัติและพระกรณียกิจ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ในทางดนตรไี ทย โดยเฉพาะการขบั รอ้ ง สมเดจ็ พระเจ้าภคินีเธอ เจา้ ฟา้ เพชรรัตนราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดี กท็ รงทราบอยา่ งถอ่ งแท้ นกั ดนตรไี ทยของกรมศลิ ปากร และกรมประชาสมั พนั ธ์ ทเี่ คยไดเ้ ฝา้ บรรเลงและขบั รอ้ งถวาย ทราบกนั ดวี า่ หากขบั รอ้ งไมถ่ กู ตอ้ ง กจ็ ะมพี ระวจิ ารณอ์ ยา่ งสภุ าพ แลว้ ทรงสอนแนวทางการขบั รอ้ งและบรรเลง บางครง้ั กท็ รงขบั รอ้ งพระราชทานใหฟ้ งั เปน็ ตวั อยา่ ง ดว้ ยเหตมุ าจากทท่ี รงไดร้ บั การอบรมจากพระนางเจา้ สุวทั นา พระวรราชเทวี พระชนนี ซึ่งทรงเคยรับราชการเปน็ ตน้ เสยี งในกรมมหรสพ ในสมยัรัชกาลท่ี ๖การค�ำนวณ ความทรงจ�ำ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ยังมีพระอัจฉริยภาพอย่างน่าอัศจรรย์ด้านการค�ำนวณปฏิทินร้อยปีได้ในพระทัยอย่างแม่นย�ำ มักมีรับสั่งถามวัน เดือน ปีเกิดของผู้มาเฝ้าว่าเกิด วันที่ เดือน และปีอะไร เม่ือกราบทูลสนองรับส่ังแล้ว จะทรงค�ำนวณในพระทัยได้ทันทีว่าบุคคลนั้นเกิดตรงกับวันอะไร อีกทั้งทรงมีความจ�ำแม่นย�ำย่ิง ทรงจ�ำวันเกิดและวันท่ีมาเฝ้าของบุคคลต่าง ๆได้เป็นจ�ำนวนมาก เป็นเหตุให้ผู้มาเฝ้าต่างซาบซึ้งในพระอัธยาศัยอันงดงามว่าทรงไม่เคยลืม ทรงจดจำ� ได้แม้กระทั่งสิ่งของท่ีบุคคลนั้นเคยน�ำมาถวาย และมักมีรับส่ังขอบใจ หรือรับสั่งย้อนระลึกถึงส่ิงของนั้น ๆ ด้วยความชื่นชม ท�ำให้ผู้มาเฝ้ารู้สึกปีติยินดีภูมิศาสตร์ ทรงพระปรีชาสามารถในด้านภูมิศาสตร์ ทรงสามารถสังเกตความเปล่ียนแปลงของแสงเงากระแสลม ทิศทาง และสภาพแวดล้อมรอบพระองค์ได้อย่างรวดเร็ว ทรงสามารถค�ำนวณเวลาน้�ำข้ึนน้�ำลงและเวลาดวงจันทร์ข้ึนและลงได้อย่างช�ำนาญจากการศึกษาค้นคว้าด้วยพระองค์เอง ทรงบำ� เพ็ญพระกรณยี กิจ ณ พระราชวังสนามจนั ทร์ จงั หวัดนครปฐม 37

จดหมายเหตุงานพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีพระมหากรุณา สมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ ีเธอ เจา้ ฟา้ เพชรรัตนราชสดุ า สิรโิ สภาพณั ณวดี พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช ทรงเครื่องแบบนายทหาร กรมทหารราบที่ ๑๑และสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิต์ิ พระบรมราชินีนาถ ทรงเอา รักษาพระองคฯ์ ขณะทรงด�ำรงพระยศที่พระราชหฤทัยใส่ในสรรพกิจอันเก่ียวเน่ืองกับสมเด็จพระเจ้า พันเอกหญิง นาวาเอกหญิง นาวาอากาศเอกหญิงภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี อย่างสม่�ำเสมอ โดยเฉพาะการอภิบาลพระอนามัยภายหลังจากพระนางเจ้าสุวัทนา พระวรราชเทวี ในรัชกาลที่ ๖ พระชนนีสิ้นพระชนม์แล้ว โปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้มีแพทย์และพยาบาลเฝ้าดูแลถวายอย่างใกล้ชิด มีองคมนตรีผลัดเปล่ียนกันเชิญของพระราชทานมาถวายทุก ๒ สัปดาห์ อย่างไรก็ตามเม่ือพระชันษา ๘๐ ปี พระอนามัยก็เริ่มอ่อนแอลงด้วยพระโรคหลอดเลือดสมอง ท�ำให้เสด็จออกทรงปฏิบัติพระกรณียกิจนอกสถานที่น้อยลง แต่ยังทรงพระกรุณาโปรดใหผ้ ู้แทนองคก์ รในพระอุปถัมภ์และท่ีทรงอุปการะเฝ้ากราบทูลรายงานความก้าวหน้า พร้อมรับพระราชทานทุนทรัพย์บ�ำรุงช่วยเหลืออยู่เสมอ อน่ึง พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดชมีพระบรมราชโองการโปรดเกล้าโปรดกระหม่อม พระราชทานพระยศทหารแก่สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ท่ี พลเอกหญิง พลเรือเอกหญิง และพลอากาศเอกหญิง และพระราชทานเคร่ืองราชอิสริยาภรณ์ช้ันสูงสุดแทบทุกตระกูลสิ้นพระชนม์ ในบ้ันปลายพระชนม์ชีพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอเจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ประชวรด้วยพระโรคหลอดเลือดสมองและทรงพระชรา ครั้นวันพุธ ที่๑๓ กรกฎาคม พุทธศักราช ๒๕๕๔ ได้เสด็จไปประทับรักษาพระอาการติดเช้ือในกระแสพระโลหิต ณ ตึก ๘๔ ปี ชั้น ๕โรงพยาบาลศิริราช พระอาการประชวรได้ทรดุ ลงตามลำ� ดบั และสิ้นพระชนมเ์ มอ่ื เวลา ๑๖ นาฬิกา ๓๗ นาทีของวนั พุธ ที่ ๒๗ กรกฎาคม พุทธศกั ราช ๒๕๕๔ สิรพิ ระชันษา ๘๖ ปี พระบาทสมเดจ็ พระปรมนิ ทรมหาภมู พิ ลอดลุ ยเดช มพี ระบรมราชโองการโปรดเกลา้ โปรดกระหมอ่ มให้ส�ำนักพระราชวังจัดการพระศพถวายพระเกียรติยศสูงสุดตามโบราณราชประเพณี ประดิษฐานพระศพณ พระทน่ี งั่ ดสุ ติ มหาปราสาท ในพระบรมมหาราชวงั และดว้ ยทรงเศรา้ สลดพระราชหฤทยั เปน็ อยา่ งยง่ิ ทรงพระอนสุ รณค์ ำ� นงึ ถงึ สมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สิริโสภาพัณณวดี พระราชธิดาในพระบาทสมเดจ็ พระมงกุฎเกล้าเจา้ อยหู่ ัว ผู้ทรงเปน็ สมเดจ็ พระบรมวงศ์ผู้ใหญแ่ ห่งพระบรมราชจกั รีวงศ์ และทรงเปน็ 38

ภาคที่ ๑ พระประวัติและพระกรณียกิจ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีที่เคารพเทิดทูนของพระบรมวงศานุวงศ์ ตลอดจนปวงชนชาวไทยทุกหมู่เหล่า ทรงเป็นแบบอย่างของขัตติยนารีผู้มีพระจริยวัตรอันงดงามทรงเปี่ยมด้วยพระเมตตากรุณาและด�ำรงม่ันในสุจริตธรรมตามหลักค�ำสอนแห่งพระบวรพุทธศาสนา ทรงนยิ มความเปน็ ไทย ความมธั ยสั ถ์ความเรยี บงา่ ย ทรงพระวริ ยิ อตุ สาหะปฏบิ ตั พิ ระกรณยี กจิ ผอ่ นพระราชภาระของพระบาทสมเดจ็พระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช เพื่อสนองพระมหากรณุ าธคิ ณุ ดว้ ยความจงรกั ภกั ดตี ลอดมาอกี ทง้ั ยังทรงเปยี่ มด้วยกตัญญูกตเวทิตาธรรม ทรงเป็นก�ำลังส�ำคัญในการเผยแพร่พระเกียรติคุณของพระบาทสมเดจ็ พระมงกฎุ เกลา้ เจา้ อยหู่ วั สมเดจ็ พระบรมชนกนาถ และสมเดจ็ พระศรพี ชั รนิ ทรา บรมราชนิ นี าถ สมเดจ็พระบรมอัยยกิ า พระกรณียกิจและพระกุศลกิจนานัปการที่สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดาสิริโสภาพัณณวดี ทรงปฏิบัติมาตลอดพระชนม์ชีพ อันเป็นคุณูปการย่ิงใหญ่และเป็นประโยชน์เกื้อกูลแก่ประเทศและประชาชนชาวไทย ควรได้รับพระเกียรติยศย่ิงใหญ่โดยอนุโลมตามโบราณราชประเพณีจึงมีพระบรมราชโองการโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้เจ้าพนักงานจัดเศวตฉัตรจากเบญจปฎลเศวตฉัตรตามพระอสิ รยิ ยศสมเดจ็ เจา้ ฟา้ เปน็ สปั ตปฎลเศวตฉตั ร ถวายกางกน้ั พระโกศทองใหญท่ รงพระศพ พระราชทานเปน็ เครอื่ งเฉลมิ พระเกียรติยศ และเมื่อการจดั สร้างพระเมรแุ ละอาคารในปริมณฑลสำ� หรบั ประกอบพระราชพิธีพระราชทานเพลงิ พระศพสมเด็จพระเจ้าภคินเี ธอ เจา้ ฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิรโิ สภาพณั ณวดี เสร็จพรอ้ มแลว้ ทรงพระกรณุ าโปรดเกลา้ โปรดกระหมอ่ มใหจ้ ดั การพระราชพธิ พี ระราชทานเพลงิ พระศพ ระหวา่ งวนั จนั ทร์ท่ี ๙ ถึง วนั พฤหสั บดี ที่ ๑๒ เมษายน พทุ ธศกั ราช ๒๕๕๕ โดยวันจันทร์ ที่ ๙ เมษายน พทุ ธศักราช ๒๕๕๕เป็นวันพระราชทานเพลิง จากน้ัน ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้เชิญพระอัฐิข้ึนประดิษฐานบนพระวิมานพระที่นั่งจักรีมหาปราสาทร่วมกับพระบรมราชบุพการีในมหาจักรีบรมราชวงศ์ และเชิญพระสรรี างคารไปบรรจไุ ว้ ณ เสาวภาประดษิ ฐาน สสุ านหลวงวดั ราชบพธิ สถติ มหาสมี าราม สมพระเกยี รตยิ ศสงู สดุตามท่ีทรงดำ� รงพระองคท์ ุกประการ ดังพระด�ำรสั ความตอนหนึง่ วา่ “ฉนั ขอกลา่ วตอ่ ทา่ นทงั้ ปวงวา่ จะพยายามบ�ำเพญ็ ตนเพอ่ื ประโยชนแ์ กบ่ า้ นเมอื งด้วยความจงรักภกั ดตี อ่ บา้ นเกดิ และตอ่ องคพ์ ระบาทสมเดจ็ พระเจา้ อยหู่ วั ผู้ทรงเป็นพระประมุขของชาติ ท้ังจะได้รักษาเกียรติศักด์ิแห่งความเป็นราชนารีในมหาจักรีบรมราชวงศไ์ วด้ ว้ ยดี ชว่ั ชวี ติ ” พระดำ� รัสของสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดี พระราชทานในงานฉลองพระชนั ษา ๖๑ ปี ณ วชิราวธุ วิทยาลยั พฤศจิกายน พุทธศักราช ๒๕๒๙ 39



ภาคท่ี ๒การสิ้นพระชนม์และการประดิษฐานพระศพ

จดหมายเหตุงานพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี 42

ภาคที่ ๒ การสิ้นพระชนม์และการประดิษฐานพระศพภาคที่ ๒การส้นิ พระชนมแ์ ละการประดษิ ฐานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี เร่ิมประชวรด้วยพระอาการหลอดพระโลหติ อดุ ตนั ในพระสมอง เมอ่ื พทุ ธศกั ราช ๒๕๔๓ ทรงทราบพระองคด์ ี แตท่ รงปฏบิ ตั พิ ระกจิ จานกุ จิไดช้ ้าลงตามลักษณะแห่งพระโรค มรี ับสงั่ น้อยในระยะแรก จนถงึ ราวปลายพุทธศักราช ๒๕๔๕ วงจรพระโรคดำ� เนนิ ไปถงึ ระยะทไ่ี มร่ บั สงั่ แตก่ ย็ งั ทรงแสดงพระประสงคแ์ ละทรงตอบรบั หรอื ปฏเิ สธไดจ้ ากพระกริ ยิ าทค่ี ณะพยาบาลและขา้ ราชบรพิ ารผใู้ กลช้ ดิ พระยคุ ลบาททราบและสามารถสนองพระประสงคไ์ ด้ ทงั้ น้ี ขณะประทบั อยู่วงั รน่ื ฤดี พระบาทสมเดจ็ พระปรมนิ ทรมหาภมู พิ ลอดลุ ยเดช และสมเดจ็ พระนางเจา้ สริ กิ ติ ิ์ พระบรมราชนิ นี าถทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้คณะแพทย์และพยาบาลจากโรงพยาบาลศิริราชได้มาเฝ้าถวายการรกั ษา จดั พยาบาลถวายการดแู ลตลอดเวลา และพระราชทานพระบรมราชานญุ าตใหน้ ักกายภาพบ�ำบัดจากมลู นธิ ดิ ลุ ยภาพบ�ำบดั เพอ่ื อายแุ ละสขุ ภาพ ในพระอปุ ถมั ภส์ มเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ าสริ โิ สภาพณั ณวดี มาถวายการออกกำ� ลงั พระวรกายลกั ษณะดลุ ยภาพบำ� บดั ทำ� ใหม้ พี ระอนามยั ดพี อสมควรในการเสด็จออกทรงปฏิบัติพระกรณียกิจได้ตามวาระโอกาส จากพระอาการดังกล่าวจึงทรงผ่อนการเสด็จออกปฏิบตั พิ ระกรณยี กจิ นอกวงั รนื่ ฤดลี งมาเปน็ เวลากว่า ๑๐ ปี แตย่ งั พระราชทานพระวโรกาสใหผ้ ้แู ทนองค์กรในพระอุปถมั ภ์ และทีท่ รงเคยอปุ การะ เฝ้ารับพระราชทานพระกรณุ าโดยประการต่าง ๆ ณ วังร่ืนฤดี สุขุมวิท๓๘ และตำ� หนกั พชั ราลัย อ�ำเภอหัวหิน จังหวดั ประจวบคีรีขนั ธ์ อันเปน็ ทป่ี ระทับ เปน็ ประจ�ำ ทง้ั ยงั เสด็จออกทรงบ�ำเพญ็ พระกุศลในโอกาสส�ำคญั เกี่ยวเน่ืองกบั พระบรมราชบุพการี และสว่ นพระองคอ์ ยเู่ สมอ บางวาระคณะขา้ ราชบริพารได้นำ� เสดจ็ ไปทอดพระเนตรสถานท่ีต่าง ๆ อันเปน็ รมณียสถาน เพอ่ื ฟ้ืนฟูพระพลานามัยการสิ้นพระชนม์ สมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดี เสดจ็ เขา้ รบั การตรวจพระวรกายประทบั ณ ตกึ ๘๔ ปี ชนั้ ๕ โรงพยาบาลศิรริ าช เป็นประจำ� ตามทีค่ ณะแพทยก์ ราบทลู เชิญ และตามที่คณะพยาบาลซึ่งถวายงานอภิบาลประจ�ำได้สังเกตพระอาการตลอดเวลา อย่างไรก็ตาม พระอาการทรงและทรุดตามวงจรพระโรคโดยลำ� ดับ ครนั้ วันพุธ ที่ ๑๓ กรกฎาคม พุทธศกั ราช ๒๕๕๔ ไดเ้ สด็จจากวังร่นื ฤดี สุขมุ วิท๓๘ เข้าประทับ ณ ตกึ ๘๔ ปี ชนั้ ๕ โรงพยาบาลศิริราช แม้คณะแพทยไ์ ดถ้ วายการรักษาจนสดุ ความสามารถพระอาการประชวรกย็ งั คงทรดุ ลงตามลำ� ดบั ในทสี่ ดุ สมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดี ส้ินพระชนมด์ ้วยพระอาการติดเชอื้ ในกระแสพระโลหิต เมือ่ เวลา ๑๖ นาฬกิ า ๓๗ นาที วันพธุ ท่ี๒๗ กรกฎาคม พุทธศักราช ๒๕๕๔ พระบาทสมเดจ็ พระปรมินทรมหาภูมพิ ลอดุลยเดช ทราบฝ่าละอองธลุ พี ระบาทดว้ ยความเศรา้ สลดพระราชหฤทยั ยง่ิ จงึ มพี ระบรมราชโองการโปรดเกลา้ โปรดกระหมอ่ มใหส้ �ำนกั พระราชวงั จดั การพระศพถวายพระเกยี รตยิ ศสงู สดุ ตามราชประเพณี และทรงรบั ไวใ้ นพระราชกรณยี กจิ บำ� เพญ็ พระราชกศุ ลพระราชทาน โดยให้ประดิษฐานพระศพ ณ พระท่ีนงั่ ดสุ ติ มหาปราสาท ในพระบรมมหาราชวงั และทรงพระกรณุ าโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้พระบรมวงศานุวงศ์และข้าทูลละอองธุลีพระบาทในราชส�ำนักไว้ทุกข์ถวาย มีก�ำหนด 43

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี๑๐๐ วนั ตง้ั แตว่ นั สนิ้ พระชนมเ์ ปน็ ตน้ ไป และทรงพระกรณุ าโปรดเกลา้ โปรดกระหมอ่ มพระราชทานพระบรมราชานุญาตใหป้ ระชาชนเข้าถวายนำ�้ สรงพระศพหนา้ พระฉายาลกั ษณ์ ซ่งึ ประดษิ ฐาน ณ ศาลาสหทัยสมาคมในพระบรมมหาราชวัง ในวันพฤหัสบดี ท่ี ๒๘ กรกฎาคม ๒๕๕๔ ด้วย สำ� นกั พระราชวงั ไดป้ ระกาศเรอื่ ง สมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดีสิ้นพระชนม์ ลงวันพุธ ท่ี ๒๗ กรกฎาคม พุทธศกั ราช ๒๕๕๔ มคี วามวา่ 44

ภาคที่ ๒ การส้ินพระชนม์และการประดิษฐานพระศพ พร้อมกันน้ี ส�ำนักนายกรัฐมนตรีได้ออกประกาศเร่ือง สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสดุ า สริ โิ สภาพัณณวดี สน้ิ พระชนม์ ลงวันพฤหัสบดี ท่ี ๒๘ กรกฎาคม พทุ ธศักราช ๒๕๕๔ มคี วามว่า นอกจากน้ี สว่ นราชการทเี่ กย่ี วขอ้ งไดข้ อความรว่ มมอื จากสถานวี ทิ ยแุ ละโทรทศั นใ์ หป้ ระกาศเผยแพร่ก�ำหนดการพระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ เชิญชวนประชาชนไปถวายสักการะพระศพ และควบคุมดแู ลรายการทีอ่ อกอากาศในชว่ งเวลา ๑๕ วนั ให้เหมาะสม หน่วยงานต่าง ๆ ในจังหวัดท่ัวทุกภูมิภาคท้ังภาครัฐและภาคเอกชนสนับสนุนประกาศของรัฐ ได้แต่งกายชดุ ด�ำ และยืนสงบนงิ่ ในช่วงเวลาเคารพธงชาติ พร้อมกบั ลดธงชาติคร่ึงเสาตามก�ำหนด ประดิษฐานพระฉายาลกั ษณส์ มเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดี เพอื่ ถวายสกั การะร�ำลกึ ในพระกรณุ าธคิ ณุ ลงนามแสดงความอาลยั และถวายน้�ำสรงพระศพ มกี ารประดษิ ฐานพระฉายาลกั ษณต์ อ่ เนอ่ื งจนถงึ การบำ� เพญ็ พระราชกุศลพระราชทานพระศพครบ ๑๐๐ วนั และจดั กจิ กรรมต่าง ๆ เพอ่ื ถวายพระกุศล องคก์ รในรัชกาลท่ี ๖ เชน่ จฬุ าลงกรณ์มหาวิทยาลัย วชิราวธุ วิทยาลัย ธนาคารออมสิน ตลอดจนสถาบนั การศกึ ษาและองคก์ รในพระอปุ ถมั ภ์ สมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดีทกุ แห่ง ประกาศให้คณะผบู้ ริหาร ขา้ ราชการ คณาจารย์ บคุ ลากร พนักงาน นิสิต นักศึกษา นกั เรยี น และ 45

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีสมาชิกไวท้ กุ ข์ถวายตามก�ำหนดไว้ทกุ ขใ์ นพระราชส�ำนกั คือ ๑๐๐ วนั นบั แต่วนั ส้นิ พระชนม์ และประกอบกศุ ลกจิ อทุ ศิ ถวายตามวาระแหง่ การพระราชกศุ ล ๗ วนั ๕๐ วนั และ ๑๐๐ วนั พรอ้ มทงั้ ผลดั เวรกนั มาเฝา้ ถวายสกั การะพระศพ และสดบั พระพธิ ธี รรมสวดพระอภิธรรมเป็นประจำ� ตลอด ๑๐๐ วนัการเชิญพระศพไปยังพระบรมมหาราชวัง พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้ส�ำนกั พระราชวังจัดขบวนรถเชญิ พระศพสมเด็จพระเจ้าภคนิ เี ธอ เจ้าฟา้ เพชรรตั นราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีจากโรงพยาบาลศิรริ าชมายังพระทน่ี ่งั พมิ านรตั ยา ในพระบรมมหาราชวงั เพอ่ื พระราชทานน้�ำสรงพระศพ ณ วนั พฤหสั บดี ท่ี ๒๘ กรกฎาคม พุทธศกั ราช ๒๕๕๔ เวลา ๑๑ นาฬิกา คณะแพทย์ พยาบาล นักเรียน นักศึกษา และประชาชน เฝ้ารอส่งพระศพณ โรงพยาบาลศริ ริ าช และมที หารบก ทหารเรอื ทหารอากาศ ตำ� รวจ นกั ศกึ ษาวชิ าการทหาร ลกู เสอื เนตรนารีนักเรียนจากโรงเรียนในพระอุปถัมภ์ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีเช่น วชิราวุธวิทยาลัย โรงเรียนราชินี โรงเรียนวัดราชบพิธ สถาบันสันติราษฎร์บริหารธุรกิจ ฯลฯตลอดจนประชาชนเป็นจ�ำนวนมากเฝ้าถวายสักการะพระศพ ตลอดสองข้างทางท่ีขบวนเชิญพระศพผ่านจากโรงพยาบาลศิริราชถึงพระบรมมหาราชวัง มีข้าราชการทหาร พลเรือน ตลอดทั้งครูและนักเรียนในหน่วยงานและสถาบันที่ต้ังอยู่รายทางเชิญพระศพตั้งแถวถวายความเคารพอย่างเนืองแน่นตลอดเส้นทางเมื่อใกล้พระบรมมหาราชวังมีแถวนักศึกษาวิชาทหาร และนักเรียนจากโรงเรียนในพระอุปถัมภ์รอถวายความเคารพ ตลอดสองข้างทางท่ีขบวนเชิญพระศพผ่านมีข้าราชการ นักเรียน นักศึกษา และประชาชนทกุ หมู่เหลา่ เฝ้ารอถวายความเคารพอยา่ งเนอื งแนน่ ขณะนนั้ ไดเ้ กิดปรากฏการณท์ างธรรมชาติ ดวงอาทิตย์ทรงกลดขนาดใหญ่บรเิ วณท้องฟ้าเหนือโรงพยาบาลศิรริ าชเป็นเวลานาน เวลา ๑๓ นาฬกิ า ๕๐ นาที คณะแพทยแ์ ละพยาบาลประจำ� พระองค์เชญิ พระศพสมเดจ็ พระเจา้ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดี จากตกึ ๘๔ ปี ชนั้ ๕ โดยลฟิ ตล์ งสชู่ น้ั ลา่ ง มสี มเดจ็ พระวนั รตั(จนุ ท์ พฺรหฺมคุตโฺ ต ป.ธ.๙) วดั บวรนเิ วศวหิ าร เดินน�ำพระศพ พระศพบรรทมบนพระแทน่ เตยี งพยาบาล ฉลองพระองค์สีชมพูตามวนั ประสูติ ถวายคลุมพระบรรทมไหมสีส้มออ่ นตงั้ แต่พระศอจรดปลายพระบาท เมื่อเชญิพระศพถึงชั้นล่างของตึก ๘๔ ปีแล้ว เชิญพระแท่นเตียงพยาบาลเคล่ือนเข้าสู่รถยนต์เชิญพระศพ ทะเบียน๑ ด ๑๑๗๒ ท่ีเทยี บรออยหู่ น้าตกึ จากนนั้ ขบวนเชญิ พระศพสมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั น ราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดี เคลอ่ื นออกจากโรงพยาบาลศริ ริ าช มรี ถยนตข์ องสมเดจ็ พระวนั รตั (จนุ ท์ พรฺ หมฺ คตุ โฺ ต ป.ธ.๙) นำ� ตามดว้ ยรถยนตเ์ ชญิพระศพรถยนตท์ า่ นผหู้ ญงิ บตุ รี วรี ะไวทยะ รองราชเลขาธกิ าร สำ� นกั ราชเลขาธกิ าร ทา่ นผหู้ ญงิ นราวดี ชยั เฉนยี นนางสนองพระโอษฐ์ในสมเด็จพระนางเจ้าสิรกิ ิต์ิ พระบรมราชนิ ีนาถ ศาสตราจารย์คลนิ กิ นายแพทยธ์ ีรวฒั น์กุลทนันทน์ คณบดีคณะแพทยศาสตร์ศิริราชพยาบาล คณะแพทย์ผู้ถวายการรักษา และคณะพยาบาลตามล�ำดับ ขบวนรถยนตเ์ ชิญพระศพออกจากประตโู รงพยาบาลศิรริ าชดา้ นถนนพรานนก เลย้ี วขวาไปยังแยกอรณุ อมั รนิ ทร์ เลยี้ วขวาขา้ มสะพานสมเดจ็ พระปน่ิ เกลา้ สถู่ นนราชด�ำเนนิ ใน ผา่ นศาลหลกั เมอื ง เลยี้ วขวาสถู่ นนหนา้ พระลาน แล้วเล้ียวซา้ ยเขา้ ถนนมหาราช เข้าสู่พระบรมมหาราชวงั ทางประตูเทวาภริ มย์ 46

ภาคท่ี ๒ การส้ินพระชนม์และการประดิษฐานพระศพ เวลา ๑๔ นาฬกิ า ๑๑ นาที รถยนต์เชญิ พระศพเทียบดา้ นในประตูพรหมโสภาตรงกับอัฒจนั ทร์พระที่น่ังพิมานรตั ยา ขา้ ในพระองค์ ๖ คน เปน็ ผยู้ กเชิญพระแท่น คูห่ นา้ ไดแ้ ก่ พลเอก อัมพร พวงสงวนวงศ์ราชองครักษ์ และนายเชอื้ พร รงั ควร ผชู้ ่วยผู้บรหิ ารงานในพระองค์ คู่กลาง ไดแ้ ก่ นายพิพัฒพงศ์ อศิ รเสนาณ อยธุ ยา และนายชชั พล ไชยพร ขา้ ราชบรพิ าร คหู่ ลงั ไดแ้ ก่ นายบญั ชา ทว้ มทอง และนายบญุ สง่ แสงประเสรฐิกรมวังประจำ� พระองค์ โดยมเี จา้ พนักงานภษู ามาลา ๖ นาย เปน็ คูเ่ คยี ง และอกี ๑ นาย ถวายอย่งู านพระกลดตลอดเสน้ ทางในพระราชฐานชนั้ ใน มพี นกั งานฝา่ ยในหมอบเฝา้ ถวายสกั การะพระศพจนถงึ อฒั จนั ทร์ พระทนี่ งั่พมิ านรตั ยา เมอ่ื เชญิ พระศพขนึ้ สพู่ ระทน่ี ง่ั พมิ านรตั ยา ถงึ ทพี่ ระแทน่ สรงพระศพ คณะพยาบาลประจ�ำพระองค์เชญิ พระศพขน้ึ บรรทมทพี่ ระแทน่ แลว้ เจา้ พนกั งานภษู ามาลามอบสายสญิ จนค์ ลอ้ งพระบาทใหพ้ ยาบาลประจ�ำพระองค์ถวายพันที่พระอังคุฐพระบาท (น้ิวหัวแม่เท้า) ทั้งสององค์สำ� หรับทอดมายังพานท่ีรับนำ้� สรงพระศพต้ังบนม้าทองสลักลายอยู่เบ้ืองปลายพระแท่น จากน้ันถวายคลุมพระบรรทมตาดสีชมพูขลิบทองตามโบราณราชประเพณีผู้เฝา้ รับเสดจ็ บริเวณหนา้ ประตูพรหมโสภารถยนต์เชญิ พระศพถงึ หน้าประตูพรหมโสภา เชิญพระศพขึ้นสูพ่ ระท่นี ัง่ พมิ านรัตยา 47

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีการพระราชทานน้�ำสรงพระศพ ส�ำนักพระราชวัง ได้ออกหมายรับสั่งในการพระราชทานน้�ำสรงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอเจ้าฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ ิโสภาพณั ณวดี ณ พระที่น่ังพมิ านรตั ยา และประดิษฐานพระศพ ณ พระทน่ี ่ังดุสติมหาปราสาท มคี วามดงั น้ี หมายรับสง่ั ทตี่ น้ หมาย ส�ำนักพระราชวัง ๘ สิงหาคม ๒๕๕๔ สมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดี สน้ิ พระชนม์ เมอื่ วนั พธุ ที่ ๒๗ กรกฎาคม ๒๕๕๔ เวลา ๑๖ นาฬกิ า ๓๗ นาที ณ โรงพยาบาลศิริราช กรงุ เทพมหานคร วันพฤหัสบดี ท่ี ๒๘ กรกฎาคม ๒๕๕๔ เวลา ๑๗ นาฬกิ า พระบาทสมเด็จพระเจา้ อย่หู ัว และสมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินีนาถ เสด็จพระราชด�ำเนินพร้อมด้วยสมเด็จพระเทพรัตน ราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี ไปยังพระท่ีน่ังพิมานรัตยา ในพระบรมมหาราชวัง พระราชทาน น้�ำสรงพระศพ เสร็จแล้วเจ้าพนักงานเชิญพระศพลงพระลอง ต�ำรวจหลวงเชิญไปประดิษฐานบน พระแท่นแว่นฟ้าทอง ประกอบพระโกศทองใหญ่ ภายใต้เศวตฉัตร ๕ ช้ัน แวดล้อมด้วยเคร่ืองสูง ทองแผล่ วด บังแทรก ชุมสาย ตน้ ไม้ทองเงิน ณ มขุ ตะวนั ตก พระที่น่งั ดุสติ มหาปราสาท เสร็จแลว้ พระบาทสมเด็จพระเจา้ อยูห่ วั และสมเด็จพระนางเจา้ ฯ พระบรมราชนิ นี าถ ทรงวางพวงมาลา ทรง จดุ ธปู เทยี นเครอื่ งราชสกั การะพระศพ พระบาทสมเดจ็ พระเจา้ อยหู่ วั ทรงจดุ ธปู เทยี นเครอื่ งนมสั การ พระพุทธรปู และทรงทอดผ้าไตร พระสงฆ์ ๑๒ รูปใน ๘๖ รปู สดับปกรณ์ ถวายอนโุ มทนา ถวาย อดเิ รก ถวายพระพรลา พระบาทสมเด็จพระเจ้าอย่หู วั ทรงจดุ ธูปเทยี นทแ่ี ท่นพระสวดพระอภธิ รรม พระบาทสมเดจ็ พระเจา้ อยหู่ วั และสมเดจ็ พระนางเจา้ ฯ พระบรมราชนิ นี าถ เสดจ็ พระราชดำ� เนนิ กลบั การแตง่ กาย แต่งเคร่ืองแบบเตม็ ยศ ไว้ทกุ ข์ สายสะพายมหาจกั รี ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อม ให้มีพระพิธีธรรมสวดพระอภิธรรม ประจ�ำ ทัง้ กลางวัน กลางคนื รบั พระราชทานฉันเช้า ๘ รปู เพล ๘ รูป กำ� หนด ๑๐๐ วัน 48

ภาคท่ี ๒ การส้ินพระชนม์และการประดิษฐานพระศพ ณ วันพฤหัสบดี ท่ี ๒๘ กรกฎาคม พุทธศักราช ๒๕๕๔ เจ้าพนักงานเตรียมการตั้งแต่งภายในพระที่นั่งพิมานรัตยาไว้พร้อม และซักซ้อมล�ำดับพิธีการให้เรียบร้อย พระที่นั่งพิมานรัตยา ทรงพระกรณุ าโปรดเกลา้ โปรดกระหมอ่ มใหจ้ ดั พระทน่ี งั่ พมิ านรตั ยาเปน็ ทพี่ ระราชทานนำ�้ สรงพระศพสมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดี พระทน่ี ง่ั องคน์ สี้ รา้ งขนึ้ ในรชั สมยั พระบาทสมเดจ็ พระพทุ ธยอดฟา้ จฬุ าโลกมหาราช เปน็ พระมหามณเฑยี ร ลกั ษณะเปน็ อาคารสถาปตั ยกรรมไทยโบราณกอ่ อฐิ ถอื ปนู ยกพน้ื สงู สรา้ งตอ่ กบั มขุ กระสนั พระทนี่ งั่ ดสุ ติ มหาปราสาท ทอดยาวไปทางทศิ ใต้ รอบระเบยี งเปน็เสาราย หลงั คาชน้ั ลด ๓ ชน้ั มงุ กระเบอ้ื งเคลอื บสี มชี อ่ ฟา้ ใบระกา หางหงส์ พระทน่ี ง่ั องคน์ เี้ คยจดั เปน็ พระราชมณเฑยี รทบี่ รรทมของสมเดจ็ พระมหากษตั รยิ าธริ าชในโอกาสทเ่ี สดจ็ มาประทบั ณ หมพู่ ระมหาปราสาทนี้ และในรชั กาลปจั จบุ นั เคยจดั เปน็ ทถ่ี วายน้�ำสรงพระบรมศพและพระศพ พระบาทสมเดจ็ พระปรเมนทรมหาอานนั ทมหดิ ล พระอฐั มรามาธบิ ดนิ ทร สมเดจ็ พระศรสี วรนิ ทริ า บรมราชเทวี พระพนั วสั สาอยั ยกิ าเจา้ สมเดจ็ พระนางเจา้ร�ำไพพรรณี พระบรมราชินี ในรชั กาลที่ ๗ สมเด็จพระศรนี ครินทราบรมราชชนนี และสมเด็จพระเจา้ พนี่ างเธอ เจา้ ฟ้ากัลยาณิวัฒนา กรมหลวงนราธวิ าสราชนครินทร์ ณ ท้องพระโรงพระที่นั่งพิมานรัตยา ต้ังพระฉากตราแผ่นดินรัชกาลท่ี ๕ แบ่งเป็นส่วนด้านเหนือตอนหน้าพระท่ีนั่งใกล้พระทวารทางเข้าสู่พระที่น่ัง ทอดพระราชอาสนส์ ำ� หรบั พระบาทสมเดจ็ พระปรมนิ ทรมหาภมู พิ ลอดลุ ยเดช สมเดจ็ พระนางเจา้ สิริกติ ิ์ พระบรมราชนิ ีนาถ สมเดจ็ พระเทพรัตนราชสุดา เจา้ ฟา้ มหาจกั รสี ริ นิ ธร สยามบรมราชกมุ ารี พรอ้ มทงั้ ทป่ี ระทบั ส�ำหรบั พระเจา้ วรวงศเ์ ธอ พระองคเ์ จา้ ศรรี ศั มิ์ พระวรชายาในสมเด็จพระบรมโอรสาธริ าช เจา้ ฟ้ามหาวชริ าลงกรณ สยามมกุฎราชกุมาร พระเจ้าหลานเธอ พระองค์เจา้พชั รกติ ยิ าภา พระเจา้ หลานเธอ พระองคเ์ จา้ สริ วิ ณั ณวรนี ารรี ตั น์ พระเจา้ หลานเธอ พระองคเ์ จา้ สริ ภิ าจฑุ าภรณ์และพระเจ้าหลานเธอ พระองค์เจา้ อทติ ยาทรกติ คิ ุณ แล้วกั้นพระฉาก ส่วนด้านใต้ ต้ังพระแท่นประดิษฐานพระศพ เป็นแท่นเท้าสิงห์สลักลายปิดทอง ปูพรมทอดพระยภี่ ู่ พระเขนยหมุ้ ผา้ ขาว สำ� หรบั พระศพบรรทมพระเศยี รไปทางทศิ ตะวนั ออก ทด่ี า้ นเหนอื พระเศยี รต้ังม้าหมู่ประดิษฐานพระปางไสยาสน์ พระพุทธรูปประจ�ำพระชนมวารสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดี พรอ้ มดว้ ยเครอื่ งทองนอ้ ยสำ� หรบั พระศพบชู าพระพทุ ธรปู ตงั้ โตะ๊ ลายทองเลก็ วางพานรองรบั แผน่ ทองค�ำดนุ มพี ระกรรณสำ� หรบั ถวายปดิ พระพกั ตรพ์ ระศพ พระสาง (หวที �ำดว้ ยไมจ้ นั ทนห์ อม)ซองพลทู องคำ� ลงยาใสด่ อกบวั ธปู ไมร้ ะกำ� และเทยี น สำ� หรบั ถวายพระศพทรงพนม และพานรองรบั พระชฎาทองคำ� ลงยาสำ� หรบั ถวายสวมพระเศยี รพระศพ ที่หน้าพระแท่นพระศพลาดพระสุจหนี่ส�ำหรับพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดชและสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิต์ิ พระบรมราชินีนาถ ประทับ ทอดเครื่องทองน้อยส�ำหรับทรงสักการะพระศพและตัง้ โต๊ะลายทองเล็กวางขนั ถม พานสายสญิ จนท์ ี่คล้องจากพระบาทพระศพเพอื่ พระบรมวงศานุวงศ์ และผ้แู ทนคณะองคมนตรี รัฐบาล รัฐสภา และศาลฎีกา ถวายนำ้� สรงพระศพ เจา้ พนกั งานจดั เตรยี มเครอ่ื งประกอบพระราชพธิ พี ระราชทานนำ�้ สรงพระศพ ประกอบดว้ ยหมอ้ นำ�้ทองค�ำบรรจุน�้ำสรง ผอบทองค�ำลงยาบรรจนุ ้�ำขมิ้น ผอบทองคำ� ลงยาบรรจนุ ้ำ� พระสุคนธ์ 49

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ถัดออกไป ก้ันพระฉากอีกตอนหน่ึง ต้ังพระลองใน ตอนหลังสุดเป็นที่พักเจ้าพนักงานภูษามาลาต�ำรวจหลวง นายทหารมหาดเล็กรักษาพระองค์ฯ พร้อมด้วยเจ้าหน้าที่และพนักงานฝ่ายในผู้มีหน้าท่ีปฏิบัติเก่ยี วกบั การถวายนำ้� สรงพระศพ และการเชญิ พระศพ แผนผังการถวายนำ้� สรงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินเี ธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสดุ า สิริโสภาพัณณวดี ณ พระที่น่งั พิมานรัตยา๑. พระฉาก ๕. พระพทุ ธรปู ประจำ� พระชนมวาร เครือ่ งทองนอ้ ย๒. พระราชอาสน์ พานแผ่นทองคำ� ดนุ ส�ำหรับถวายปิดพระพักตพ์ ระศพ พระสาง๓. พระเก้าอีพ้ ระบรมวงศ์ ซองพลู และพานพระชฎา๔. พระแทน่ ประดิษฐานพระศพ ๖. เคร่อื งทองนอ้ ย โตะ๊ ลายทองเลก็ วางขนั ถม และพาน สายสญิ จน์ ๗. ชาวพนักงานประโคม 50

ภาคที่ ๒ การส้ินพระชนม์และการประดิษฐานพระศพ ครน้ั ใกลเ้ วลาพระราชพธิ ี พระบรมวงศานวุ งศแ์ ละขา้ ราชบรพิ าร องคมนตรี นายกรฐั มนตรี อดตี นายกรัฐมนตรี ประธานรัฐสภา ประธานศาลฎีกา ผู้บัญชาการทหารสูงสุด รอเฝ้าทูลละอองธุลีพระบาทรับเสด็จณ บริเวณทอ้ งพระโรงหนา้ พระทน่ี ัง่ พมิ านรัตยา และทอ้ งพระโรงหลงั พระท่นี งั่ ดสุ ติ มหาปราสาท พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองคเ์ จ้าศรีรัศมิ์ พระวรชายาในสมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช เจ้าฟ้ามหาวชริ าลงกรณสยามมกฎุ ราชกมุ าร พระเจ้าหลานเธอ พระองคเ์ จ้าพชั รกติ ยิ าภา พระเจา้ หลานเธอ พระองค์เจ้าสิรวิ ัณณวรีนารรี ตั น์ และพระเจ้าหลานเธอ พระองค์เจ้าอทิตยาทรกติ คิ ุณ ถวายนำ้� สรงพระศพที่สายสิญจน์ซึ่งคล้องจากพระบาท มีพานทองรองรับนำ้� สรงพระศพ เวลา ๑๖ นาฬกิ า ๕๕ นาที พระบาทสมเดจ็ พระปรมินทรมหาภมู พิ ลอดลุ ยเดช สมเด็จพระนางเจา้สริ กิ ิติ์ พระบรมราชนิ นี าถ และสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา เจา้ ฟา้ มหาจักรสี ริ นิ ธร สยามบรมราชกุมารี เสดจ็ลงจากทป่ี ระทบั อาคารเฉลมิ พระเกยี รติ ชนั้ ๑๖ โรงพยาบาลศริ ริ าช พรอ้ มดว้ ยพระเจา้ หลานเธอ พระองคเ์ จา้สิริภาจุฑาภรณ์ และคณะแพทย์พยาบาลโรงพยาบาลศิริราช ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อม ให้ศาสตราจารย์คลินิก นายแพทย์ธีรวัฒน์ กุลทนันทน์ และรองศาสตราจารย์ นายแพทย์ประดิษฐ์ ปัญจวีนินเป็นผูถ้ วายงานเข็นพระเกา้ อ้ี เขน็ ไปประทบั รถยนตพ์ ระทน่ี ั่ง เสด็จพระราชด�ำเนนิ ไปยงั พระท่ีนัง่ พมิ านรัตยาในพระบรมมหาราชวงั เวลา ๑๗ นาฬกิ า ๙ นาที เสด็จพระราชด�ำเนนิ ถงึ พระบรมมหาราชวงั กองทหารเกยี รติยศสำ� หรับพระบาทสมเดจ็ พระเจา้ อยหู่ วั ถวายความเคารพ แตรวงบรรเลงเพลงสรรเสรญิ พระบารมี รถยนตพ์ ระทนี่ งั่ เทยี บทป่ี ระตกู �ำแพงแก้วข้างพระท่นี ั่งราชกรัณยสภา พระเจา้ วรวงศ์เธอ พระองคเ์ จา้ ศรรี ัศม์ิ พระวรชายาในสมเด็จพระบรมโอรสาธริ าช เจา้ ฟา้ มหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกมุ าร พระเจา้ หลานเธอ พระองคเ์ จา้ พชั รกติ ยิ าภาพระเจ้าหลานเธอ พระองค์เจ้าสิริวัณณวรีนารีรัตน์ และพระเจ้าหลานเธอ พระองค์เจ้าอทิตยาทรกิติคุณเฝ้าทูลละอองธุลีพระบาทรับเสด็จ เสด็จข้ึนพระท่ีนั่งพิมานรัตยาโดยลิฟต์ แล้วเสด็จพระราชดำ� เนินไปยังหลังพระฉากท่ีพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี บรรทมอยู่บนพระแทน่ พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช ทรงจุดธูปเทยี นเคร่อื งทองน้อยส�ำหรับพระศพบชู าพระพทุ ธรปู ประจ�ำพระชนมวาร จากนน้ั พระบาทสมเดจ็ พระปรมินทรมหาภูมิพลอดลุ ยเดช และสมเดจ็พระนางเจ้าสิริกิต์ิ พระบรมราชินีนาถ ทรงจุดธูปเทียนเคร่ืองทองน้อยถวายราชสักการะพระศพ สมเด็จพระนางเจ้าสริ กิ ติ ิ์ พระบรมราชนิ ีนาถ ทรงรับขวดนำ้� พระสคุ นธข์ องส่วนพระองค์จากคณุ เพ็ญศรี เขียวมีส่วนผเู้ ชย่ี วชาญเฉพาะดา้ นวเิ คราะหน์ โยบายและแผนทรงคณุ วฒุ ิ พระราชทานสรงทพี่ ระบาทพระศพ แลว้ ทรงคมพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมพิ ลอดุลยเดช ทรงรบั หมอ้ นำ้� พระสคุ นธแ์ ละโถนำ้� ขม้ินจากเจ้าพนักงานสนมพลเรือน พระราชทานสรงทพี่ ระอรุ ะพระศพ แล้วทรงคม ขณะนน้ั ชาวพนกั งานประโคมสงั ข์ แตรงอน แตรฝรง่ั ป่ี กลองชนะ กองทหารเกยี รตยิ ศสำ� หรบั พระศพถวายความเคารพ แตรวงบรรเลงเพลงมหาชยั 51

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี พระบาทสมเดจ็ พระปรมนิ ทรมหาภมู พิ ลอดลุ ยเดชทรงสางพระเกศาพระศพขนึ้ หนงึ่ ครงั้ แลว้ ทรงสางลงอกี หนง่ึ ครง้ั แลว้ ทรงหกั พระสางนน้ั วางไวใ้ นพานซงึ่ เจา้ พนกั งานเชญิ อยู่ เสรจ็ แลว้ เสดจ็ พระราชด�ำเนนิ พรอ้ มดว้ ยสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ ไปประทับพระราชอาสน์ที่นอกพระฉาก จากนั้นเจ้าพนักงานเชิญผา้ ไตร ๘๖ ไตรถวาย ทรงอธษิ ฐานทอดผ้าสดับปกรณ์พระศพพระบาทสมเด็จพระปรมนิ ทรมหาภูมพิ ลอดุลยเดช และสมเด็จพระนางเจา้ สริ ิกติ ์ิ พระบรมราชินีนาถ เสด็จพระราชด�ำเนนิ พรอ้ มดว้ ย พระบรมวงศานุวงศ์ ไปในการพระราชทานน�้ำสรงพระศพสมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ ีเธอ เจ้าฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ ิโสภาพัณณวดี ณ พระที่นงั่ พิมานรัตยา ในพระบรมมหาราชวงั ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้เจ้าพนักงานภูษามาลาถวายเครื่องพระสุก�ำพระศพโดยให้ทรงอยู่ในลักษณะประทับน่ังคุกพระชานุทั้งสองยกข้ึนแนบเสมอพระองค์ประนมพระหัตถ์ เสร็จแล้วเสด็จพระราชด�ำเนนิ ไปพระราชทานซองพระศรีทองคำ� ลงยาบรรจุดอกบวั ตมู ๑ ธปู ไมร้ ะกำ� ๑ เทยี นเล็ก ๑เป็นเคร่ืองทรงสักการะพระจุฬามณี โดยทรงวางไว้ท่ีข้างพระกรพระศพ ทรงรับแผ่นทองค�ำจ�ำหลักลายดุนมีพระกรรณ ทรงปดิ ทพ่ี ระพกั ตรพ์ ระศพ แลว้ เสดจ็ พระราชด�ำเนนิ ไปประทบั พระราชอาสนน์ อกพระฉาก จากนน้ัเจ้าพนกั งานปผู า้ ขาว ๓ ผนื ปซู ้อนเปน็ รปู หกแฉกเชิญพระศพประทับบนผา้ ขาว แล้วรวบชายประชุมไวเ้ หนือพระเศียร ถวายสุก�ำด้วยด้ายดิบปล่อยชายไว้ส�ำหรับสอดออกไปต่อกับพระภูษาโยง เจ้าพนักงานอัญเชิญพระศพลงสพู่ ระโกศลองในโลหะเหลก็ หลอ่ ปดิ ทอง วางพระเขนยจบี หนนุ รอบพระองคก์ นั เอยี ง เสรจ็ แลว้ พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช เสด็จพระราชด�ำเนินไปท่ีพระลองทรงพระศพ ทรงรับพระชฎาทองค�ำจากเจ้าพนักงาน ถวายพระชฎาสวมท่ีพระเศียรพระศพ ทรงคม แล้วเสด็จพระราชดำ� เนินไปประทับพระราชอาสน์นอกพระฉาก เจ้าพนักงานปิดฝาพระโกศลองในแล้วถวายคลุมตาดทอง พร้อมท่ีจะเชิญไปยังพระที่น่ังดุสิตมหาปราสาท แล้วทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้ต�ำรวจหลวงเข้าถวายบังคมยกเชิญลงจากพระแท่นบรรทมลงมาตั้งท่ีพระสุจหน่ีเยียรบับ นายทหารมหาดเล็กรักษาพระองค์ในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเข้าถวายบังคมยกเชิญพระโกศทรงพระศพออกจากพระที่นั่งพิมานรัตยาไปยงั พระทนี่ ั่งดสุ ติ มหาปราสาท มีต�ำรวจหลวง ๒ นาย เดนิ นำ� ผา่ นทางมขุ กระสนั ซึ่งเชือ่ มระหวา่ งพระทน่ี ัง่ทง้ั สององค์ พระบาทสมเดจ็ พระปรมนิ ทรมหาภมู พิ ลอดลุ ยเดช และสมเดจ็ พระนางเจา้ สริ กิ ติ ิ์ พระบรมราชนิ นี าถทรงยืนที่หน้าพระราชอาสน์ ขณะท่ีเชิญพระลองทรงพระศพผ่านที่ประทับ ผู้มาเฝ้าทูลละอองธุลีพระบาทท้ังน้ันยืนถวายความเคารพ 52

ภาคที่ ๒ การส้ินพระชนม์และการประดิษฐานพระศพ เม่ือเชิญพระลองทรงพระศพออกจากพระที่นั่งพิมานรัตยาแล้ว พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมพิ ลอดลุ ยเดช และสมเด็จพระนางเจา้ สริ กิ ติ ์ิ พระบรมราชินนี าถ เสดจ็ ออกพร้อมด้วยสมเดจ็ พระเทพรตั นราชสดุ า เจา้ ฟา้ มหาจกั รสี ริ นิ ธร สยามบรมราชกุมารี พระเจา้ วรวงศ์เธอ พระองคเ์ จ้าศรีรัศมิ์ พระวรชายาในสมเดจ็ พระบรมโอรสาธิราช เจา้ ฟา้ มหาวชิราลงกรณ สยามมกุฎราชกมุ าร พระเจา้ หลานเธอ พระองค์เจา้พชั รกติ ยิ าภา พระเจา้ หลานเธอ พระองคเ์ จา้ สริ วิ ณั ณวรนี ารรี ตั น์ พระเจา้ หลานเธอ พระองคเ์ จา้ สริ ภิ าจฑุ าภรณ์และพระเจ้าหลานเธอ พระองค์เจ้าอทิตยาทรกิติคุณ ไปประทับพระราชอาสน์และพระเก้าอี้ท่ีพระที่น่ังดุสิตมหาปราสาท ผู้มาเฝ้าทูลละอองธุลีพระบาทตามเสด็จ และขึ้นนั่งยังพระที่นั่งดุสิตมหาปราสาทตามตำ� แหนง่ เฝา้ ฯ นายทหารมหาดเล็กรักษาพระองค์ฯ เชิญพระลองทรงพระศพไปยังหลังพระแท่นแว่นฟ้าทองแล้วประดิษฐานพักไว้ ยุติการประโคม ส่วนบนพระแท่นแว่นฟ้าทองประดิษฐานพระโกศทองใหญ่ ภายใต้เศวตฉัตร ๕ ชนั้ แวดล้อมด้วยเครือ่ งสูงทองแผล่ วด บังแทรก ชุมสาย พุ่มทองเงนิ ไวอ้ ยแู่ ล้ว เจา้ พนกั งานพระราชพธิ เี ชญิ พวงมาลามายงั ทป่ี ระทบั พระบาทสมเดจ็ พระปรมนิ ทรมหาภมู พิ ลอดลุ ยเดชและสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิต์ิ พระบรมราชินีนาถ ทรงอธิษฐานถวายสักการะพระศพแล้วพระราชทานแก่เจา้ พนกั งานพระราชพิธีเชิญไปวางที่หนา้ พระโกศ พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภมู ิพลอดลุ ยเดช และสมเด็จพระนางเจ้าสิรกิ ติ ์ิ พระบรมราชินีนาถ ประทบั พระราชอาสน์ ณ พระที่น่งั ดสุ ติ มหาปราสาท ในพระบรมมหาราชวงั 53

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี พระราชทานพวงมาลาใหเ้ จ้าพนักงาน พระราชพิธีเชญิ ไปวางท่หี น้าพระโกศ ทองใหญท่ รงพระศพการทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ เจา้ หน้าที่กรมการศาสนานิมนตพ์ ระสงฆ์ ๑๒ รปู ใน ๘­ ๖ รูป เทา่ พระชนั ษาสมเดจ็ พระเจ้าภคินเี ธอเจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดี มี สมเดจ็ พระมหารชั มงั คลาจารย์ วดั ปากนำ้� สมเดจ็ พระมหามนุ วี งศ์วดั ราชบพธิ สถติ มหาสมี าราม สมเดจ็ พระวนั รตั วดั บวรนเิ วศวหิ าร สมเดจ็ พระธรี ญาณมนุ ี วดั เทพศริ นิ ทราวาสพระพรหมวชิรญาณ วัดยานนาวา พระพรหมเมธาจารย์ วัดบุรณศิริมาตยาราม พระวิสุทธิวงศาจารย์วดั ปากน�ำ้ พระพุทธวรญาณ วัดเบญจมบพิตรดสุ ติ วนาราม พระธรรมวโรดม วัดทนิ กรนมิ ิต จังหวัดนนทบรุ ีพระสาสนโสภณ วัดโสมนัสวิหาร พระพรหมเมธี วัดสัมพันธวงศาราม และพระพรหมมุนี วัดราชบพิธสถิตมหาสีมาราม ขึน้ บนพระท่นี ่ังดสุ ิตมหาปราสาททางบันไดมุขด้านทศิ ตะวนั ออก น่งั ยังอาสน์สงฆ์ พระสงฆอ์ กี๗๔ รูป มี พระพรหมดิลก วดั สามพระยา พระธรรมเจดีย์ วัดกลั ยาณมติ ร พระธรรมวราภรณ์ วัดเครือวลั ย์พระธรรมปรยิ ัติเวที วดั พระปฐมเจดีย์ จงั หวัดนครปฐม พระธรรมสุธี วดั มหาธาตุยุวราชรงั สฤษฎ์ิ พระธรรมธัชมุนี วัดปทุมวนาราม พระธรรมคุณาภรณ์ วัดปทุมคงคา พระธรรมธีรราชมหามุนี วัดระฆังโฆสิตารามพระเทพภาวนาวกิ รม วดั ไตรมติ รวทิ ยาราม พระเทพปรยิ ตั มิ นุ ี วดั ทองนพคณุ พระเทพกติ ตโิ มลี วดั เบญจมบพติ รดุสิตวนาราม พระเทพเมธี วัดอรุณราชวราราม พระเทพวราลังการ วดั พระศรมี หาธาตุ พระเทพคณุ าภรณ์วัดเทวราชกุญชร พระเทพญาณวิศิษฎ์ วัดปทุมวนาราม พระเทพกิตติเวที วัดเบญจมบพิตรดุสิตวนารามพระเทพรัตนากร วดั พนญั เชิง จังหวดั พระนครศรอี ยุธยา พระราชธรรมสุนทร วัดพระเชตุพนวมิ ลมังคลารามพระราชธรรมวาที วดั ประยรุ วงศาวาส พระราชวสิ ทุ ธโิ กศล วดั พชิ ยญาตกิ าราม พระราชญาณวสิ ฐิ วดั หลวงพอ่ สดธรรมกายาราม จังหวัดราชบุรี พระราชเวที วดั พระเชตพุ นวมิ ลมังคลาราม พระราชสุมนต์มุนี วดั บวรนิเวศวหิ าร พระราชมุนี วดั เทพศิรินทราวาส พระราชจรยิ าภรณ์ วดั พระเชตพุ นวิมลมังคลาราม พระราชวรญาณวดั บปุ ผาราม พระราชสารเวที วดั สมั พนั ธวงศาราม พระราชปรยิ ตั เิ วที วดั ดาวดงึ ษาราม พระราชปรยิ ตั ยาภรณ์วดั อมรครี ี พระอดุ รคณารกั ษ์ วดั พระเชตพุ นวมิ ลมงั คลาราม พระศรรี ตั นโมลี วดั ราชสทิ ธาราม พระเมธวี รญาณวัดมหาธาตุยุวราชรังสฤษฎิ์ พระเมธีวราภรณ์ วัดโมลีโลกยาราม พระวิเชียรโมลี วัดหนัง พระวีรธรรมมุนีวดั ไตรมิตรวทิ ยาราม พระโสภณคณาภรณ์ วดั บวรนิเวศวิหาร พระวิสทุ ธพิ งษเ์ มธี วดั เศวตฉตั ร พระประสิทธิสตุ คณุ วดั สทุ ศั นเทพวราราม พระบวรรงั ษี วดั ระฆงั โฆสติ าราม พระชนิ วงศเวที วดั ตรที ศเทพ พระปรยิ ตั กิ จิ วธิ าน 54

ภาคที่ ๒ การสิ้นพระชนม์และการประดิษฐานพระศพวัดโสธรวราราม จังหวัดฉะเชิงเทรา พระปัญญารัตนาภรณ์ วัดศรีเอ่ียม พระพิพัฒน์วิริยาภรณ์ วัดไร่ขิงจังหวัดนครปฐม พระชลญาณมุนี วัดอุทกเขปสีมาราม จังหวัดชลบุรี พระพุทธมนต์วราจารย์ วัดสุทัศนเทพวราราม พระโสภณนนทสาร วัดบางไผ่ จังหวัดนนทบุรี พระพิฒนศาสนกิจวิธาน วัดเสมียนนารีพระพศิ ษิ ฏพ์ ฒั นพธิ าน วดั หนองหอย จงั หวดั ราชบรุ ี พระวนิ ยั เวที วดั เสนาสนาราม จงั หวดั พระนครศรอี ยธุ ยาพระโสภติ วริ ยิ าลงั การ วดั สงั เวชวศิ ยาราม พระสทิ ธพิ ฒั นาภรณ์ วดั ไชโย จงั หวดั อา่ งทอง พระวนิ ยั สธุ ี วดั ธาตทุ องพระอาทรปรยิ ัติกจิ วดั เทพลลี า พระครูปลัดสัมพิพฒั นญาณวราจารย์ วัดเทพศริ ินทราวาส พระมหากวพิ ัฒน์วัดไตรมติ รวทิ ยาราม พระมหาปกรณ์ วัดชนะสงคราม พระครวู ิสทุ ธจิ รยิ าภวิ ัฒน์ วดั ปราสาท จงั หวัดนนทบรุ ีพระครปู รยิ ตั ยาธาน วดั ฉตั รแกว้ จงกลณี พระครไู พศาลพพิ ฒั นาภรณ์ วดั เสนาสนาราม จงั หวดั พระนครศรอี ยธุ ยาพระครศู รีสิทธิการ วดั แคนอก พระครูวสิ ทุ ธิกิตตคิ ณุ วัดอมั พวุ ราราม จังหวดั ปทมุ ธานี พระครโู กมุทสิทธกิ ารวดั โกมุทพทุ ธรังสี พระครูนนทโสภณ วดั บางไกรใน จงั หวดั นนทบุรี พระครพู ศิ ิษฎจ์ รยิ านยุ ุต วัดเทพธดิ ารามพระครูวิสุทธิสีลวัฒน์ วัดโสมนัสวิหาร พระครูสารจินดาภรณ์ วัดโคกจินดาราม จังหวัดพระนครศรีอยุธยาพระครูวิสุทธิกวีวัฒน์ วัดบุปผาราม พระครูไพศาลสิริวัฒน์ วัดป้อมใหญ่ จังหวัดพระนครศรีอยุธยาพระครูสุทธิปัญญาโสภณ วัดท่าการ้อง จังหวัดพระนครศรีอยุธยา พระครูปลัดสิทธิวัฒน์ วัดกระจังพระครูปลัดอนุชิต วัดบางกระเจ้ากลาง จังหวัดสมุทรปราการ พระครูปลัดพีรศักด์ิ วัดอรุณราชวรารามพระปลัดพิศาล ธมฺมธโร วัดหนองว่านเหลือง จังหวัดฉะเชิงเทรา และพระปลัดวัชร วัดระฆังโฆสิตารามเข้าน่งั ยังปะร�ำพระสงฆท์ ีพ่ ระลานพระทนี่ ่ังดุสิตมหาปราสาท ด้านทิศตะวันตกพรอ้ มแลว้ พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภมู ิพล อดุลยเดช และสมเด็จพระนางเจ้าสริ กิ ติ ิ์ พระบรมราชินนี าถ ทรงจุดธปู เทียน เคร่ืองทองนอ้ ยและเครอ่ื งราชสกั การะ พระศพ เวลา ๑๗ นาฬิกา ๔๗ นาที เจ้าพนกั งานพระราชพิธเี ชญิ เครื่องทองนอ้ ยและเครื่องราชสักการะพระศพอนั ไดแ้ ก่ เครอ่ื งนมสั การทองคำ� ลงยาราชาวดี และเครอื่ งนมสั การทองคำ� ลงยารองไปทหี่ นา้ พระราชอาสน์พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดลุ ยเดช และสมเด็จพระนางเจา้ สิรกิ ิติ์ พระบรมราชินีนาถ ทรงจดุธปู เทยี นเครื่องทองน้อยและเครอ่ื งราชสักการะพระศพ ทรงคม เจ้าพนักงานพระราชพิธเี ชิญเคร่ืองทองนอ้ ยและเคร่อื งราชสกั การะพระศพทีท่ รงจดุ ไปตง้ั หนา้ พระโกศทองใหญ่ทรงพระศพ 55

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี เจ้าพนักงานพระราชพิธีเชิญเครื่องนมัสการพานทองสองชั้นบูชาพระพุทธรูปประจ�ำพระชนมวารสมเดจ็ พระเจ้าภคนิ ีเธอ เจา้ ฟ้าเพชรรัตนราชสดุ า สิรโิ สภาพัณณวดี ไปที่หน้าพระราชอาสน์ พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช ทรงจุดธูปเทียนเครื่องนมัสการบูชาพระพุทธรูปประจ�ำพระชนมวารทรงคม เจ้าพนักงานพระราชพิธีเชิญเคร่ืองนมัสการบูชาพระพุทธรูปประจำ� พระชนมวารท่ีทรงจุดไปต้ังหน้าพระแท่นราชบลั ลงั ก์ประดับมุกภายใตพ้ ระนพปฎลมหาเศวตฉัตร พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภมู พิ ล อดุลยเดช และสมเดจ็ พระนางเจ้าสิริกติ ิ์ พระบรมราชนิ ีนาถ ทรงจุดธปู เทียน เคร่ืองนมัสการบูชาพระพทุ ธรูปประจ�ำ พระชนมวารสมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสุดา สิรโิ สภาพัณณวดี เจา้ พนกั งานภษู ามาลาเชญิ เสาบวั ๕ เสา สำ� หรบั รองรบั พระภษู าโยงมาตง้ั เปน็ ระยะจากหนา้ พระแทน่ที่ประดิษฐานพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพมายังหน้าพระราชอาสน์และท่ีต้นอาสน์สงฆ์ ลาดพระภูษาโยงจากท่ีประดิษฐานพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพมายังโต๊ะหน้าพระราชอาสน์ แล้วน�ำปลายพระภูษาโยงพักไว้ที่เสาบัวข้างธรรมาสน์ แล้วลาดพระภูษาโยงอีกสายหน่ึงไปบนผ้ารองพระภูษาโยงท่ีลาดไปตามความยาวของอาสน์สงฆ์ท่ีหน้าพระสงฆ์ทั้ง ๑๒ รูป จากนั้นเชิญปลายพระภูษาโยงท้ังสองสายสอดเชื่อมกันบนพานพระมหากฐิน แล้วถวายความเคารพ พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช ทรงทอดผ้าไตร ๑ ส�ำรับ บนโต๊ะที่ลาดพระภูษาโยง พระสงฆ์ทั้งน้ันสดับปกรณ์ จบแล้ว เจ้าพนักงานภูษามาลาพับพระภูษาโยงทั้งสองสายเข้าที่เดิมเจ้าพนกั งานเชิญพระเต้าทกั ษโิ ณทก หมอบเฝ้าทูลละอองธลุ ีพระบาททหี่ น้าพระราชอาสน์ พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมพิ ล อดุลยเดช ทรงทอดผา้ ไตร บนโตะ๊ ทล่ี าดพระภูษาโยง 56

ภาคท่ี ๒ การส้ินพระชนม์และการประดิษฐานพระศพ อน่ึง ทปี่ ะรำ� พระสงฆ์ ณ พระลานพระที่นัง่ ดสุ ติ มหาปราสาท ดา้ นทศิ ตะวนั ตก เจา้ พนกั งานลาดพระภษู าโยงบนโตะ๊ ทปี่ ผู า้ รองโยงไวพ้ รอ้ มแลว้ ค�ำนบั พระราชวงศ์ผ้ทู ีท่ รงพระกรณุ าโปรดเกลา้ โปรดกระหม่อมให้ปฏิบตั แิ ทนพระองค์ในการทอดผา้ ไตร เมื่อทอดผ้าไตรครบแลว้ เจ้าพนกั งานสอดปลายพระภษู าโยงทโ่ี ยงจากพานพระมหากฐินหน้าพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพ เชื่อมต่อกับปลายพระภูษาโยงท่ีปะร�ำพระสงฆ์บนพานพระมหากฐิน พระสงฆส์ ดบั ปกรณ์ จนครบท้ัง ๗๔ รปู แลว้ นง่ั ยังอาสน์สงฆใ์ นปะร�ำท่เี ดิม เวลา ๑๗ นาฬิกา ๕๕ นาที พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช และสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ ทรงหล่ังทักษิโณทก พระสงฆ์ทั้งน้ันถวายอนุโมทนา ถวายอดิเรกถวายพระพรลา เจา้ หน้าที่กรมการศาสนานิมนต์พระสงฆ์ ๑๒ รปู ลงจากอาสน์สงฆ์ แล้วลงจากพระท่นี ่งั ดุสติมหาปราสาททางบันไดมขุ ด้านทศิ ตะวนั ออก และนิมนต์พระสงฆ์ ๗๔ รปู ท่ีปะรำ� ออกจากพระลานพระทีน่ ง่ัดุสติ มหาปราสาท เดินทางกลบั จากนั้น เจ้าหน้าท่ีกรมการศาสนานิมนต์พระพิธีธรรม ๘ รูป จากวัดบวรนิเวศวิหาร มี พระมหาหมอ่ มราชวงศน์ ันทวฒั น์ ชยวฑฺฒโน พระมหาพสิ ิฐพงศ์ ปวสิ ฏิ โฺ  พระมหาฉัตรชัย สุฉตฺตชโย และพระเจรญิสุภวุฑฒฺ โิ ก และวัดราชสิทธาราม มี พระมหาอภิวัฒน์ อภวิ ฒฑฺ โณ พระมหามอง อนิ ทฺ ปญโฺ  พระมหาหล่อานุตตฺ โร และพระครใู บฎีกา จกั รกฤษณ์ จกฺกวโร ขึ้นน่งั ยงั แทน่ พระพิธีธรรมที่มุขดา้ นทศิ เหนือทง้ั ๒ แทน่แทน่ ละ ๔ รูป พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช ทรงคมพระพุทธรูปประจ�ำพระชนมวาร และพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพ ตามล�ำดับ ทรงรับการถวายความเคารพจากผู้มาเฝ้าทูลละอองธุลีพระบาทเจา้ พนกั งานพระราชพธิ เี ชญิ เครอ่ื งนมสั การกระบะมกุ บชู าพระอภธิ รรม๒สำ� รบั ไปทหี่ นา้ พระราชอาสน์พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมพิ ลอดุลยเดช ทรงจดุ ธปู เทียนเครื่องนมสั การกระบะมุก ๒ สำ� รับ ทรงพระกรณุ าโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้เจ้าพนักงานพระราชพิธีเชิญไปตั้งท่ีหน้าหีบพระธรรมที่แท่นพระพิธีธรรมท่มี ุขดา้ นทิศเหนือ ดา้ นตะวันออกและดา้ นตะวนั ตก ตามล�ำดับ พระพิธธี รรมเร่ิมสวดพระอภธิ รรม พระบาทสมเดจ็ พระปรมินทรมหาภมู พิ ล อดุลยเดช ทรงจุดธปู เทียนเคร่อื งนมสั การ กระบะมกุ บูชาพระอภิธรรม ส�ำหรับพระพิธีธรรมสวดพระอภิธรรม 57

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี พระบาทสมเด็จพระปรมนิ ทรมหาภมู พิ ลอดุลยเดช และสมเดจ็ พระนางเจ้าสิริกติ ์ิ พระบรมราชินนี าถ เสดจ็ พระราชดำ� เนินกลับพรอ้ มด้วยพระบรมวงศานุวงศ์ เวลา ๑๘ นาฬกิ า ๑๒ นาที พระบาทสมเดจ็ พระปรมนิ ทรมหาภมู พิ ลอดลุ ยเดช ทรงสดบั พระพธิ ธี รรมสวดพระอภธิ รรม จบแลว้ เสดจ็ พระราชด�ำเนินพรอ้ มด้วยสมเดจ็ พระนางเจา้ สิรกิ ติ ิ์ พระบรมราชินนี าถ สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา เจ้าฟ้ามหาจักรีสิรินธร สยามบรมราชกุมารี พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าศรีรัศม์ิพระวรชายาในสมเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าช เจา้ ฟา้ มหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกมุ าร พระเจ้าหลานเธอพระองคเ์ จ้าพชั รกิตยิ าภา พระเจา้ หลานเธอ พระองคเ์ จา้ สิริวัณณวรีนารีรัตน์ พระเจ้าหลานเธอ พระองค์เจา้สิริภาจุฑาภรณ์ และพระเจ้าหลานเธอ พระองค์เจ้าอทิตยาทรกิติคุณ ออกจากพระท่ีน่ังดุสิตมหาปราสาทผู้มาเฝ้าทูลละอองธุลีพระบาทและกองทหารเกียรติยศพระศพถวายความเคารพ เสด็จลงทางมุขกระสันพระที่นั่งพิมานรัตยาโดยลิฟต์ ต�ำรวจหลวงน�ำเสด็จพระราชด�ำเนินไปประทับรถยนต์พระที่น่ังที่ประตูกำ� แพงแกว้ กองทหารเกยี รตยิ ศพระบาทสมเดจ็ พระเจา้ อยหู่ วั ถวายความเคารพ แตรวงบรรเลงเพลงสรรเสรญิพระบารมี เสด็จพระราชดำ� เนนิ กลับ พระเจ้าหลานเธอ พระองค์เจ้าสิริภาจุฑาภรณ์ เสด็จเข้ามาประทับ ทรงสดับพระพิธีธรรมสวดพระอภิธรรมพระศพตอ่ ไปจนเวลากลางคนื เมื่อสมควรแก่เวลาจงึ เสด็จกลับ เจา้ พนักงานสนมพลเรือนตอ่ รา้ นม้าโดยรอบพระแท่นแวน่ ฟ้าทองในระหวา่ งนนั้ 58

ภาคที่ ๒ การส้ินพระชนม์และการประดิษฐานพระศพ เวลา ๒๒ นาฬิกา เจ้าพนักงานภูษามาลาเปลื้องพระโกศทองใหญ่บนพระแท่นแว่นฟ้าทองลงพักไว้ เมื่อการพร้อมสรรพ ต�ำรวจหลวง ๔ นาย เข้าถวายบังคมพระลองทรงพระศพ ซึ่งประดิษฐานอยู่เบอ้ื งหลังพระแท่นแว่นฟ้าทอง แลว้ ยกเชิญขึ้นประดษิ ฐานบนพระแทน่ แวน่ ฟ้าทอง ขณะน้ันพระประยรู ญาติและข้าราชบรพิ ารมาหมอบชมุ นมุ กันที่หน้าพระแท่นแวน่ ฟ้าทองจนกว่าการประดิษฐานพระศพจะแลว้ เสร็จ เมื่อต�ำรวจหลวงเชิญพระลองทรงพระศพขึ้นประดิษฐานแล้ว เจ้าพนักงานภูษามาลาเปลื้องตาดคลุมพระลองออก น�ำปลายสายสิญจน์ที่ต่อเน่ืองมาจากขมวดเศวตพัสตร์สุกำ� พระศพเบื้องพระเศียรซึ่งเป็นเคร่ืองหมายด้านเบื้องพระพักตร์พระศพ ผูกเชื่อมกับพระภูษาโยงซึ่งติดไว้บนบัวกลุ่มเหนือพระแท่นแว่นฟ้าทอง จากนนั้ เจา้ พนกั งานสนมพลเรอื นยาขผี้ ง้ึ รอบฝาพระลอง และใตฐ้ านพระลอง ซง่ึ เบอ้ื งลา่ งมใี บบวั ดบี กุ ปดิเปน็ ฐานพระลอง มรี ตู รงกลางสวมตอ่ ทอ่ พระบพุ โพหยงั่ ลงในฐานของพระแทน่ แวน่ ฟา้ ทอง อนั มถี ำ้� พระบพุ โพ(ตุ่มดินเผาขนาดย่อม) รองอยู่ภายในแล้วตามโบราณวิธี แล้วประกอบพระโกศทองใหญ่เป็นเสร็จการพระประยูรญาติ ข้าราชบริพาร และเจ้าพนักงานกราบถวายบังคมพระศพเสร็จแล้ว พระพิธีธรรมสวดพระอภธิ รรมเร่ือยไปจนถงึ เวลา ๒๔ นาฬิกายาขี้ผ้ึงรอบฝาพระลอง พระลองทรงพระศพและใตฐ้ านพระลอง พระลองประดิษฐานบนฐานมใี บบวั ดีบกุ ปดิ เจาะรตู รงกลาง มีกา้ นทอ่ ท่อพระบพุ โพ ถ�ำ้ พระบุพโพ (ตุ่มดินเผา) ยาข้ผี ึ้งปากต่มุผงั แสดงการประดิษฐานพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพบนพระแทน่ แว่นฟา้ ทอง 59

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี อนง่ึ เมอื่ เวลา๑๓นาฬกิ าจนถงึ เวลา๑๖นาฬกิ าของวนั พฤหสั บดีที่๒๘กรกฎาคมพทุ ธศกั ราช๒๕๕๔พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมพระราชทานพระบรมราชานุญาตให้ประชาชนเข้าถวายน้�ำสรงพระศพ ที่หน้าพระฉายาลักษณ์สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอเจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดี ณ ศาลาสหทัยสมาคม พระบรมมหาราชวัง ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้เร่ิมประโคมย่�ำยามโดยวงสังข์แตร วงปี่กลองชนะของสำ� นกั พระราชวัง และวงป่พี าทยน์ างหงสเ์ ครือ่ งคู่ของกรมศิลปากร ในเวลา ๒๑ นาฬกิ า ของวนั พฤหสั บดีที่ ๒๘ กรกฎาคม พทุ ธศกั ราช ๒๕๕๔การเข้าถวายสักการะพระศพ เม่ือประชาชนชาวไทยได้ทราบข่าวการส้ินพระชนม์ของสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสดุ า สิริโสภาพัณณวดี ตา่ งมีความเศรา้ โศก อาลยั และสำ� นกึ ในพระกรุณาธิคุณ ได้พรอ้ มใจกันเดนิ ทางมาถวายสกั การะพระศพ อย่างตอ่ เนือ่ งเป็นประจ�ำทกุ วนั นบั แต่วนั แรกทป่ี ระดษิ ฐานพระศพ ณ พระทนี่ ั่งดสุ ติมหาปราสาทการประดษิ ฐานพระฉายาลักษณภ์ ายในศาลาสหทยั สมาคม ประชาชนเข้าถวายน�ำ้ สรงพระศพหน้าพระฉายาลักษณ์ ณ ศาลาสหทัยสมาคมนักเรียนวชริ าวุธวทิ ยาลยั เข้าถวายนำ�้ สรงพระศพ ประชาชนเดินทางมาถวายน้�ำสรงพระศพ หน้าพระฉายาลักษณ์ ณ ศาลาสหทยั สมาคม หน้าพระฉายาลกั ษณ์ ณ ศาลาสหทัยสมาคม 60

ภาคที่ ๒ การสิ้นพระชนม์และการประดิษฐานพระศพ พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมพระราชทานพระบรมราชานุญาตให้ประชาชนเข้าถวายสักการะพระศพ บนพระท่ีน่ังดุสิตมหาปราสาทในเวลา ๑๒ นาฬิกา ถงึ ๑๖ นาฬกิ า และรว่ มฟังสวดพระอภิธรรม ระหวา่ งเวลา ๑๘ นาฬิกา ถึง ๒๔ นาฬิกาทุกวัน งดในวันท่ีมีพระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ และวันท่ีมิได้มีการสวดพระอภธิ รรม ตอ่ มา สำ� นกั พระราชวงั ไดป้ ระกาศเมอ่ื วนั องั คาร ที่ ๒ สงิ หาคม พทุ ธศกั ราช ๒๕๕๔ เรอ่ื งการเขา้ ถวายสกั การะพระศพ โดยขอความรว่ มมอื ในการแต่งกาย ให้ประชาชนแต่งกายสุภาพไว้ทุกข์ (สีดำ� หรือสีดำ� -ขาว)ชุดประจ�ำเผ่าชาวเขาสำ� หรบั ชาวเขา ชุดลกู เสือสำ� หรบั ลกู เสือ สุภาพสตรีสวมกระโปรงยาวหรือผา้ ถุง งดสวมใส่กางเกงสัน้ และกางเกงยีนส์ ในการนี้ ส�ำนักพระราชวังได้รับพระบรมราชานุญาตให้เตรียมการเกี่ยวกับการเข้าถวายสักการะพระศพ ดังน้ี ณ พระลานพระทน่ี งั่ ดสุ ติ มหาปราสาท ทป่ี ระตกู ำ� แพงแกว้ ดา้ นตะวนั ออก ตง้ั โตะ๊ ลงทะเบยี นถวายพวงมาลาสกั การะพระศพ ทย่ี อ่ มมุ พระทนี่ งั่ ดสุ ติ มหาปราสาทดา้ นทศิ ตะวนั ออก ตง้ั พานเงนิ บนโตะ๊ ไมจ้ �ำหลกั ลายส�ำหรับรองรับมาลัยดอกไม้ และส่ิงของท่ีประชาชนและองค์กรต่าง ๆ นำ� มาถวายพระศพ หน้ามุขด้านทิศเหนือระหว่างบันไดท้ังสองข้าง ต้ังแท่นสี่เหล่ียมขนาดประมาณ ๒ ตารางเมตรซ้อนสองช้ันลดหล่ันกันปูด้วยผ้าสักหลาดแดง ประดิษฐานพระฉายาลักษณ์สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดาสริ โิ สภาพณั ณวดี จดั เปน็ ทถี่ วายพวงมาลาสกั การะพระศพ ถดั ไปทางทศิ ตะวนั ตกทเ่ี ชงิ บนั ไดตง้ั ตรู้ บั เงนิ ทลู เกลา้ทลู กระหม่อมถวายโดยเสด็จพระราชกุศลในการพระศพ เตรยี มขาหยงั่ พวงมาลาไวพ้ รอ้ ม ทแ่ี นวกำ� แพงแก้วด้านในทศิ ตะวันออก ทิศเหนือ และทิศตะวนั ตก จดั เปน็ ทีป่ ระดับพวงมาลาถวายพระศพ ประชาชนทุกหมู่เหล่าในเครื่องแต่งกายไว้ทุกข์สีดำ� สีด�ำ-ขาว ชุดเครื่องแบบนักเรียน นักศึกษานกั ศกึ ษาวชิ าทหาร ต�ำรวจ ขา้ ราชการพลเรอื น ทหาร ตำ� รวจในเครื่องแบบปรกติขาว ตลอดจนพนกั งานในเครอ่ื งแบบประจำ� องคก์ ร มลู นธิ ิ สถาบนั ชาวเขาเผา่ ตา่ ง ๆ ลกู เสอื และลกู เสอื ชาวบา้ น ไดเ้ ดนิ ทางมายงั บรเิ วณพระลานพระท่ีน่ังดุสิตมหาปราสาท เพื่อร่วมฟังพระอภิธรรมอย่างต่อเนื่องเป็นประจ�ำทุกวันตั้งแต่เวลา ๖นาฬกิ า เจา้ พนกั งานเชญิ นงั่ ภายในปะร�ำทจี่ ดั เตรยี มไว้ สว่ นการถวายพวงมาลาสกั การะพระศพสมเดจ็ พระเจา้ภคินีเธอ เจ้าฟา้ เพชรรัตนราชสุดา สริ โิ สภาพณั ณวดี กำ� หนดลำ� ดับขน้ั ตอนดงั น้ี เจ้าหน้าท่ีของหน่วยงานภาครัฐ ภาคเอกชน องค์กร หรือบุคคลท่ีจะถวายพวงมาลา เม่ือมาถึงพระทน่ี ง่ั ดสุ ติ มหาปราสาทเขา้ พบเจา้ พนกั งานสำ� นกั พระราชวงั ทโ่ี ตะ๊ ลงทะเบยี นถวายพวงมาลาเพอื่ ลงบนั ทกึประจ�ำวัน และบนั ทกึ ภาพพวงมาลาไว้ในทะเบียนบนั ทึกประจ�ำวนั จากนน้ั เจ้าพนกั งานอ�ำนวยความสะดวกในการถวายพวงมาลาโดยเชญิ เจา้ หนา้ ทผี่ เู้ ชญิ พวงมาลาไปยนื รอทขี่ า้ งแทน่ วางพวงมาลาซง่ึ จดั เตรยี มไวท้ หี่ นา้พระฉายาลักษณ์สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี หน้ามุขด้านทิศเหนือผแู้ ทนขององคก์ รหรอื คณะบคุ คลทัง้ หมดยืนแถวตามลำ� ดับอาวโุ ส จ�ำนวนแถวขน้ึ อยูก่ ับจำ� นวนผมู้ าร่วมถวายพวงมาลา ท้งั นหี้ ัวหน้าคณะยืนล�ำ้ ออกมาด้านหน้า เมื่อพร้อมแลว้ ทุกคนถวายความเคารพพร้อมกนั หวั หนา้คณะเดนิ ไปรบั พวงมาลาจากเจา้ หนา้ ทแ่ี ลว้ วางพวงมาลาถวายทขี่ าหยงั่ ถอยออกมาถวายความเคารพพรอ้ มกนัอีกครั้ง จากนั้นบันทึกภาพหมู่โดยยืนขนาบข้างพวงมาลาท้ังสองข้างจัดให้พอดีสวยงาม หันหน้าไปทางทศิ เหนอื เม่ือบันทกึ ภาพเสรจ็ แลว้ เขา้ นง่ั ยังปะร�ำ หรอื ขน้ึ สูพ่ ระท่นี ัง่ ขึน้ อยูก่ บั เวลาตามกำ� หนดการประจ�ำวัน 61

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีและจำ� นวนผู้มารว่ มพิธีในแตล่ ะวนั เจา้ หนา้ ทเ่ี ชญิ พวงมาลาไปแขวนประดบั ภายในแนวก�ำแพงแกว้ พระที่นงั่ดุสติ มหาปราสาท ครนั้ ได้เวลา ๑๒ นาฬกิ า หรอื เมอื่ เสร็จสนิ้ การถวายภตั ตาหารเพลแดพ่ ระพิธธี รรมหรอื พระราชพิธีหรอื การทรงบำ� เพญ็ พระราชกศุ ลพระราชทานพระศพ เจา้ พนกั งานสำ� นกั พระราชวังจะเชิญประชาชน ผูแ้ ทนมูลนิธิ ชมรม สมาคม องคก์ รเอกชน หนว่ ยงานราชการ ทหาร ตำ� รวจ และรฐั วสิ าหกิจ กลุม่ ละประมาณ ๑๐ถึง ๓๐ คน หรือเป็นกลุ่มตามองค์กร ขึ้นสู่พระท่ีนั่งทางอัฒจันทร์ด้านทิศตะวันออก โดยขอให้เดินเป็นแถวเพื่อความเป็นระเบียบและรวดเร็วในการถวายสักการะพระศพ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้ส�ำนกั พระราชวงั จัดเจ้าพนักงานคอยอ�ำนวยความสะดวกแกป่ ระชาชนท่ีพิการ เด็ก คนชราในการขึ้น ลง และถวายสกั การะพระศพ นอกจากนน้ั ยงั จดั คณะแพทยแ์ ละพยาบาลเพอ่ื ปฐมพยาบาลผเู้ จบ็ ปว่ ย จดั การจราจร และทจ่ี อดรถดว้ ย เมื่อประชาชนและเจ้าหน้าท่ีองค์กรดังกล่าวข้างต้นขึ้นสู่พระที่น่ังดุสิตมหาปราสาทแล้ว ทุกคนจะอยู่ในอาการสงบ เจ้าพนักงานบนพระที่นั่งดุสติ มหาปราสาทจะเชิญยืนเป็นแถวตอนตามความเหมาะสมของจ�ำนวนในกลุ่ม หันหน้าไปทางทิศใต้ท่ีประดิษฐานพระพุทธรูปประจ�ำพระชนมวารบนพระแท่นราชบัลลังก์ภายใตพ้ ระนพปฎลมหาเศวตฉตั ร เจา้ พนกั งานเชญิ นง่ั พบั เพยี บ กราบนมสั การพระพทุ ธรปู ๓ ครง้ั พรอ้ มกนั แลว้ผนิ หนา้ ไปทางทป่ี ระดษิ ฐานพระโกศทองใหญท่ รงพระศพ ถวายบงั คมหรอื กราบราบพรอ้ มกนั จากนน้ั ผนิ หนา้ไปทางพระราชอาสนพ์ ระบาทสมเดจ็ พระปรมนิ ทรมหาภมู พิ ลอดลุ ยเดช และสมเดจ็ พระนางเจา้ สริ กิ ติ ิ์ พระบรมราชนิ นี าถ ถวายความเคารพ แล้วนั่งยังเกา้ อที้ างมขุ ดา้ นทิศเหนือ หรอื ลงจากพระทน่ี ั่งทางพระทวารมขุ ด้านทิศเหนือ เพ่ือไปนั่งยังปะร�ำท่ีเดิมเพื่อฟังพระพิธีธรรมสวดพระอภิธรรมต่อไป เจ้าพนักงานเชิญผู้มาถวายสักการะพระศพและร่วมฟังพระพิธีธรรมสวดพระอภิธรรมเข้าน่ังตามล�ำดับกลุ่มและต�ำแหน่งเฝ้า หรือผู้เข้าถวายสักการะพระศพบางกลุ่มอาจเดินทางกลับตามแต่จะประสงค์ เนื่องจากเวลาในการเดินทางมาถึงของแต่ละกลุ่มตา่ งกันประชาชนขึน้ ถวายสกั การะพระศพ เจา้ พนกั งานส�ำนักพระราชวงั มอบภาพพระราชทาน ท่ีใกล้พระทวารมุขด้านเหนือ เจ้าพนักงานส�ำนักพระราชวังยืนถือพานเชิญภาพพระราชทานมอบแกผ่ มู้ าถวายสกั การะพระศพ และรว่ มในการทรงบำ� เพญ็ พระราชกศุ ลพระราชทานพระศพ คนละ ๑ ภาพภาพพระราชทานเป็นภาพการประดิษฐานพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้า 62

ภาคที่ ๒ การส้ินพระชนม์และการประดิษฐานพระศพเพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดี และแผน่ พบั พระประวตั สิ มเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ าสริ โิ สภาพณั ณวดี ซงึ่ พระเจา้ หลานเธอ พระองคเ์ จา้ สริ ภิ าจฑุ าภรณ์ ทรงไดร้ บั พระราชทานพระบรมราชานญุ าตให้จัดท�ำทูลเกล้าทูลกระหม่อมถวาย คร้ันกลุ่มแรกเข้าถวายสักการะเสร็จเรียบร้อยแล้ว เจ้าพนักงานจะเชญิ กลุ่มต่อไปเข้าถวายสกั การะพระศพโดยปฏบิ ัติเช่นเดยี วกนั ทุกกล่มุ จนถึงเวลา ๑๖ นาฬิกา อนง่ึ หากยงั ไมใ่ กลเ้ วลาพระราชพธิ ี หรอื การทรงบำ� เพญ็ พระราชกศุ ลพระราชทานพระศพประจำ� วนัเจา้ พนักงานจะเชิญราชสกุล ราชินกิ ลู พระญาติ ข้าราชการ ทหาร ตำ� รวจ เจ้าหน้าท่ีองค์กร มูลนิธิ สมาคมชมรมและประชาชน น่งั ยงั ปะร�ำท่ีเตรียมไว้ที่พระลานพระทน่ี ่ังดสุ ติ มหาปราสาทภายในกำ� แพงแก้ว เมื่อใกล้เวลาตามก�ำหนดการประจ�ำวันในแต่ละพระราชพิธีหรือพิธี เจ้าพนักงานจึงจะเชิญขึ้นนั่งยังเก้าอี้ที่จัดเตรียมไวต้ ามตำ� แหนง่ เฝ้าทลู ละอองธุลีพระบาท หรือตามความเหมาะสม หากมพี ระสงฆเ์ ขา้ เยยี่ มพระศพและรว่ มฟงั พระพธิ ธี รรมสวดพระอภธิ รรมในเวลากลางวนั เจา้ พนกั งานนมิ นตพ์ ระสงฆข์ นึ้ พจิ ารณาพระศพทห่ี นา้ มณฑลประดษิ ฐานพระโกศทองใหญท่ รงพระศพบนพระทนี่ ง่ั ดสุ ติ มหาปราสาท แลว้ นมิ นตน์ ง่ั ทเ่ี กา้ อใ้ี นทมิ คดดา้ นทศิ เหนอื หากพระสงฆม์ ารว่ มฟงั พระพธิ ธี รรมสวดพระอภธิ รรมในเวลากลางคืน หลังเวลาพระพิธีธรรมสดับปกรณ์แล้ว เจ้าพนักงานนิมนต์พระสงฆ์ขึ้นพิจารณาพระศพท่ีหน้ามณฑลประดษิ ฐานพระโกศทองใหญท่ รงพระศพกอ่ น แลว้ นมิ นตน์ งั่ ยงั อาสนส์ งฆบ์ นพระทน่ี งั่ ดสุ ติ มหาปราสาททมี่ ุขด้านทศิ ตะวนั ออกพระสงฆ์ที่มาร่วมฟังพระอภิธรรม เจ้าพนักงานประเคนนำ้� ชาถวายพระสงฆท์ มี่ ารว่ มฟังพระพิธธี รรมสวดพระอภิธรรม พิจารณาพระศพ การเข้าถวายสักการะพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีณ พระท่ีน่ังดุสิตมหาปราสาท มีผู้ทูลเกล้าทูลกระหม่อมถวายเงินโดยเสด็จพระราชกุศลในการพระศพเปน็ รายย่อยทีต่ ้รู บั เงนิ จากวันอังคาร ที่ ๒ สงิ หาคม ถึง วนั ศกุ ร์ ท่ี ๔ พฤศจกิ ายน พุทธศักราช ๒๕๕๔ จำ� นวนท้ังส้ิน ๓๓,๒๐๖,๖๗๒.๒๕ บาท (สามสิบสามล้านสองแสนหกพันหกร้อยเจ็ดสิบสองบาทยี่สิบห้าสตางค์)และมีพวงมาลาทีค่ ณะบคุ คล และบุคคลตา่ ง ๆ นำ� มาถวายสักการะพระศพ ท้งั ส้นิ ๑,๒๗๘ พวง 63

จดหมายเหตุงานพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี พวงมาลารมิ ก�ำแพงแก้วด้านทศิ ตะวันออก ทศิ เหนอื และทศิ ตะวนั ตก 64

ภาคที่ ๒ การส้ินพระชนม์และการประดิษฐานพระศพ พระที่น่ังดุสิตมหาปราสาท ในพระบรมมหาราชวงั ท่ปี ระดิษฐานพระศพการประดิษฐานพระศพ พระบาทสมเดจ็ พระปรมนิ ทรมหาภมู พิ ลอดลุ ยเดช ทรงเศรา้ สลดพระราชหฤทัยย่ิง ทรงพระอนุสรณ์คำ� นึงถงึ สมเด็จพระเจา้ ภคินีเธอ เจ้าฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ ิโสภาพณั ณวดี วา่ เป็นสมเด็จพระบรมวงศ์ผ้ใู หญ่แห่งพระบรมราชวงศ์จักรี เป็นท่ีทรงเคารพนับถือในหมู่พระบรมวงศานุวงศ์ และทรงบำ� เพ็ญพระคุณูปการไว้แก่บ้านเมืองเป็นอเนกปริยาย จึงมีพระบรมราชโองการโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้ส�ำนักพระราชวังจดั การพระศพพระราชทานพระเกยี รตยิ ศสงู สดุ ตามโบราณราชประเพณี ประดษิ ฐานพระศพ ณ พระทน่ี ง่ั ดสุ ติมหาปราสาท ในพระบรมมหาราชวัง พระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท ทรงพระกรณุ าโปรดเกลา้ โปรดกระหมอ่ มใหจ้ ดั พระทนี่ ง่ั ดสุ ติ มหาปราสาทเปน็ ทปี่ ระดษิ ฐานพระศพสมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดี และทรงบำ� เพญ็ พระราชกศุ ลพระราชทานพระศพจนกวา่ จะถึงวันพระราชทานเพลงิ พระศพ 65

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี เมอ่ื พระบาทสมเดจ็ พระพทุ ธยอดฟา้ จฬุ าโลกมหาราช ทรงสถาปนากรงุ เทพมหานครขนึ้ เปน็ ราชธานีแลว้ ไดท้ รงพระกรณุ าโปรดเกลา้ โปรดกระหมอ่ มใหส้ รา้ งพระมหาปราสาทขน้ึ องคห์ นง่ึ ในพระบรมมหาราชวงัโดยจำ� ลองขนาดมาจากพระทน่ี งั่ สรรเพชญปราสาทเมอ่ื ครง้ั กรงุ ศรอี ยธุ ยา พระมหาปราสาทองคน์ น้ั สรา้ งดว้ ยเครื่องไม้ มีพระปรัศว์ซ้ายขวาและเรือนจันทร์เป็นบริวาร การก่อสร้างพระมหาปราสาทส�ำเร็จบริบูรณ์เม่ือพทุ ธศักราช ๒๓๒๗ พระราชทานนามวา่ พระท่ีนั่งอมรินทราภิเษกมหาปราสาท ตอ่ มาในพุทธศกั ราช ๒๓๓๒เกิดอสุนีบาตตกต้องยอดพระมหาปราสาท เพลิงลุกลามไหม้พระท่ีน่ังหมดท้ังองค์ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช จึงโปรดให้สร้างพระมหาปราสาทก่ออิฐถือปูน เคร่ืองยอดทำ� ด้วยไม้ เป็นองค์ใหม่ข้ึนทดแทน พระราชทานนามว่า พระท่ีนั่งดุสิตมหาปราสาท เป็นปราสาทจัตุรมุข มีหลังคาชั้นลด ๔ ช้ันช่อฟ้า ใบระกา และหางหงส์ ปดิ ทองประดับกระจก มุขทัง้ สมี่ ีความกว้างและยาวเสมอกนั มุมยอดปราสาทย่อไม้สิบสอง จ�ำหลักรูปครุฑยุดนาครับไขราแทนทวย หน้าบันทั้งส่ีมุขจ�ำหลักเป็นรูปนารายณ์ทรงสุบรรณที่มุขดา้ นหนา้ ทิศเหนอื ก่อเปน็ มขุ เด็จ หลงั คามีช่อฟา้ ใบระกา หางหงส์ เสาติดสาหร่ายรวงผง้ึ ทิง้ ชายเปน็ รูปเทพนมลงรักปิดทอง ในมุขเด็จตั้งบุษบกสำ� หรับประทับเวลาเสด็จออกให้เฝ้าทูลละอองธุลีพระบาท ในงานพระราชพธิ ี ภายในองคพ์ ระมหาปราสาท เพดานพนื้ แดง ประดบั ดาวฉลไุ มป้ ดิ ทอง ผนงั ภายในทว่ั ไปถอื ปนู ลงพน้ืขาวเขยี นลายกา้ นแยง่ ดอกไมเ้ ทพนม พระทวารและพระบญั ชรภายนอกเขยี นลายรดนำ�้ เปน็ ลายกา้ นแยง่ ใบเทศดอกในพมุ่ ขา้ วบณิ ฑห์ นา้ สงิ ห์ พระทวารและพระบญั ชรภายในเขยี นสเี ปน็ รปู เทวดาถอื พระขรรคย์ นื แทน่ และเทวดาถือคนั ศรยนื แท่น พระท่ีน่ังดุสิตมหาปราสาทใช้เป็นสถานที่ประกอบพระราชพิธีส�ำคัญตลอดมา โดยเฉพาะอย่างยิ่งมขุ ดา้ นทศิ ตะวนั ตก เปน็ ทป่ี ระดษิ ฐานพระบรมศพพระมหากษตั รยิ แ์ ละสมเดจ็ พระอคั รมเหสี เพอ่ื ทรงบ�ำเพญ็พระราชกศุ ลทรงพระราชอทุ ศิ ถวายกอ่ นถวายพระเพลงิ พระทน่ี ง่ั องคน์ เ้ี ปน็ ทปี่ ระดษิ ฐานพระบรมศพพระบาทสมเดจ็ พระพทุ ธยอดฟา้ จฬุ าโลกมหาราช เมอื่ พทุ ธศกั ราช ๒๓๕๓ เปน็ ครงั้ แรกสำ� หรบั การพระบรมศพ นอกจากน้ีในบางโอกาส ยงั ทรงพระกรณุ าโปรดเกลา้ โปรดกระหม่อมให้ประดิษฐานพระศพพระบรมวงศผ์ ใู้ หญใ่ นลำ� ดับพระอิสรยิ ยศสมเดจ็ เจา้ ฟา้ หรอื เทยี บเทา่ เป็นกรณพี เิ ศษ พระท่ีนั่งองค์นี้เคยเป็นที่ประดิษฐานพระบรมศพพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ซ่ึงเสด็จสวรรคตเม่ือพุทธศักราช ๒๔๖๘ ผู้ทรงเป็นสมเด็จพระบรมชนกนาถในสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดี ในรัชกาลปัจจุบัน ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมใหใ้ ชพ้ ระทน่ี ง่ั ดสุ ติ มหาปราสาทเปน็ ที่ประดษิ ฐานพระบรมศพและพระศพ พระบาทสมเดจ็ พระปรเมนทรมหาอานันทมหดิ ล พระอฐั มรามาธบิ ดินทรซึ่งเสด็จสวรรคตเม่ือพุทธศักราช ๒๔๘๙ สมเด็จพระศรีสวรินทิรา บรมราชเทวี พระพันวัสสาอัยยิกาเจ้าซ่ึงเสด็จสวรรคตเมื่อพุทธศักราช ๒๔๙๘ สมเด็จพระนางเจ้าร�ำไพพรรณี พระบรมราชินี ในรัชกาลที่ ๗ ซ่ึงเสดจ็ สวรรคตเม่ือพทุ ธศักราช ๒๕๒๗ สมเดจ็ พระศรีนครินทราบรมราชชนนี ซ่งึ เสดจ็ สวรรคตเมอ่ื พทุ ธศักราช๒๕๓๘ สมเด็จพระเจ้าพ่นี างเธอ เจ้าฟ้ากลั ยาณวิ ฒั นา กรมหลวงนราธวิ าสราชนครินทร์ ซึง่ สิน้ พระชนมเ์ มือ่พุทธศักราช ๒๕๕๑ และสมเด็จพระเจา้ ภคินเี ธอ เจา้ ฟ้าเพชรรตั นราชสุดา สิรโิ สภาพณั ณวดี ซึง่ สิน้ พระชนม์ในคราวนีด้ ้วย 66

ภาคท่ี ๒ การสิ้นพระชนม์และการประดิษฐานพระศพ แผนผังภายในพระท่ีนง่ั ดุสติ มหาปราสาท ช ฉ จ N คขง ก ฎ ๖๖ ๕ ๔ ๓ ๗ ๒ ๑ ๘๙ ซ ฌญ ๑๐ ๑๐๑. พระโกศ ก. พระเกา้ อส้ี มเดจ็ พระบรมโอรสาธริ าชฯ๒. เครอ่ื งราชอสิ รยิ าภรณ์ สยามมกฎุ ราชกุมาร และพระวรชายาฯ๓. เครอ่ื งอิสริยยศราชปู โภค ข. พระเก้าอ้สี มเดจ็ พระเทพรัตนราชสดุ าฯ๔. พระฉายาลักษณ ์ สยามบรมราชกมุ ารี๕. พระแทน่ ราชบลั ลงั กภ์ ายใต้พระนพปฎล ค. พระเกา้ อี้สมเดจ็ พระเจา้ ลกู เธอ มหาเศวตฉตั ร เจ้าฟ้าจุฬาภรณวลัยลกั ษณ์ อคั รราชกมุ ารี๖. พระราชอาสน์พระบาทสมเด็จพระเจา้ อยหู่ วั ง. พระเก้าอ้ีพระราชวงศฝ์ า่ ยใน และสมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชนิ ีนาถ จ. พระเกา้ อ้ีพระบรมวงศานวุ งศ์ฝา่ ยหนา้ และฝ่ายใน๗. พระแท่นราชบรรจถรณ์ ฉ เกา้ อพี้ ระราชนดั ดา๘. อาสน์สงฆ ์ ช. ทน่ี ง่ั สมาชกิ ราชสกลุ ราชินกิ ลุ๙. ธรรมาสน ์ ซ. ที่นัง่ เฝ้าฯ คณะองคมนตรี๑๐. แทน่ พระพิธธี รรม ฌ. ที่นง่ั เฝ้าฯ นายกรัฐมนตรี ประธานรฐั สภา ประธานศาลฎกี า คณะรฐั มนตรี ญ. ท่ีนงั่ เฝ้าฯ คณะทตู านทุ ตู ผแู้ ทนฝ่ายกงสุล และ ขา้ ราชการชน้ั ผูใ้ หญ่ ฎ. ทน่ี งั่ เฝ้าฯ ผู้ตามเสดจ็ 67

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี พระโกศทองใหญ่ทรงพระศพสมเดจ็ พระเจ้าภคนิ ีเธอ เจ้าฟา้ เพชรรตั นราชสุดา สิรโิ สภาพณั ณวดี ประดษิ ฐานเหนอื พระแทน่ แว่นฟ้าทอง ภายใต้เบญจปฎลเศวตฉตั ร ณ พระท่นี ัง่ ดุสติ มหาปราสาท มุขด้านทิศตะวันตก ภายในพระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท มุขด้านทิศตะวันตก เป็นท่ีประดิษฐานพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ภายใต้เบญจปฎลเศวตฉัตร(ฉตั รขาว ๕ ชั้น) ตามพระอสิ รยิ ยศสมเดจ็ เจ้าฟา้ พระโกศทองใหญ่ทรงพระศพ พระโกศท่ีทรงพระศพน้ันคือ พระโกศทองใหญ่องค์ท่ีสร้างข้ึนในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจลุ จอมเกลา้ เจา้ อยหู่ วั ประดบั พมุ่ เฟอ่ื ง ดอกไมไ้ หว และดอกไมเ้ อว เตม็ ตามพระอสิ รยิ ยศ ทงั้ นี้ ธรรมเนยี มการประดับตกแต่งพระโกศ โดยปรกติมีลดหลั่นกันเป็นหลายช้ันตามพระเกียรติยศพระบรมศพหรือพระศพคราวนี้พระราชทานเครื่องประดับพระโกศครบทุกอย่าง ท่ียอดพระโกศประดับพุ่มดอกไม้เพชร ถัดลงมาที่ชน้ั กระจงั ฝาพระโกศประดบั ดอกไมเ้ พชร เรยี กวา่ ดอกไมไ้ หว (ใบปรอื ) ทป่ี ากพระโกศโดยรอบหอ้ ยเฟอ่ื งเพชรมีพู่เงินหอ้ ยเปน็ ระยะทุกมุมท้ัง ๘ มมุ ที่เอวพระโกศประดับดอกไมเ้ พชรเรยี กว่า ดอกไมเ้ อว โดยรอบ ที่เอวพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพด้านหน้าติดพระภูษาโยงทอดลงมายังพานพระมหากฐินบนเสาบัวกลุ่มซึ่งต้ังอยู่เบ้ืองหน้า พระภูษาโยงบนพานพระมหากฐินนั้นพับทบกันไว้ เม่ือมีการสดับปกรณ์พระศพเจา้ พนักงานจะไดค้ ล่ีพระภูษาโยงออกไปจนถงึ อาสนส์ งฆ์ โดยใชเ้ สาบัวรองรบั เป็นระยะ ๆ เพอ่ื สอดเช่อื มกับพระภูษาโยงอีกส�ำรับหนึ่งซ่ึงทอดไว้บนพานพระมหากฐินที่ต้นอาสน์สงฆ์ แล้วลาดไปตามความยาวของอาสนส์ งฆโ์ ดยมีผา้ รองพระภูษาโยงอย่ชู ั้นหนงึ่ 68

ภาคที่ ๒ การสิ้นพระชนม์และการประดิษฐานพระศพ พระโกศทองใหญ่ทรงพระศพประดษิ ฐานเหนอื พระแท่นแว่นฟา้ ทอง สลกั ลายดนุ ประดบั รัตนชาติสีขาว ชั้นพระแท่นตกแต่งด้วยพุ่มแก้ว พุ่มตาดทอง เทียนไฟฟ้า และแจกันปักดอกไม้โลหะสีทอง ท่ีมุมพระแทน่ แวน่ ฟา้ ทองทกุ ชน้ั ปกั สวุ รรณฉตั รและสวุ รรณฉตั รคนั ดาล (คนั ฉตั รทมี่ รี ปู เปน็ มมุ ฉาก ๒ ทบ) พระแทน่แวน่ ฟา้ ทองที่ประดษิ ฐานพระโกศทองใหญท่ รงพระศพนนั้ ตงั้ อยบู่ นพระแทน่ ปิดทองทราย ประดับดอกไมส้ ดในคหู าโดยรอบพระแทน่ ทองทราย รอบพระแท่นทองทรายนั้นแวดล้อมด้วยเครื่องสูงทองแผ่ลวด (ตรึงแผ่นทองฉลุลายผนึกลงไปบนผืนผ้า) ประกอบดว้ ย ฉัตรชมุ สาย ๓ ชนั้ ฉตั ร ๕ ชน้ั ฉตั ร ๗ ชั้น บังแทรก และบงั สรู ย์ตามพระอิสรยิ ยศสมเด็จเจ้าฟา้ ข้างพระแท่นทองทรายต้ังมณฑปเพลงิ เปน็ บุษบกบรรจเุ ทยี นไฟฟ้าทงั้ ซ้ายและขวา เบื้องหลังพระแท่นทองทราย ต้ังโต๊ะเล็กจ�ำหลักลายปิดทอง ทอดเครื่องเสวยจัดถวายในเคร่ืองพระสพุ รรณภาชน์ ทหารยืนยามถวายพระศพ สี่มุมท่ีประดิษฐานพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพตลอด๑๐๐ วัน แห่งการไว้ทุกข์ในพระราชส�ำนกั จัดทหารมหาดเลก็ รกั ษาพระองค์ จากกรมทหารราบที่ ๑ มหาดเล็กรักษาพระองค์ฯ งานพระบรมศพตามราชประเพณีที่มีมาแต่คร้ังพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ยืนยามถวายพระศพมุมละหนึ่งนาย ทหารทั้งสีน่ ายยืนยามในท่าโรยปนื คือปากลำ� กลอ้ งปนื ชลี้ งพ้นื มือท้ังสองวางบนยางรองพานทา้ ยปนื ในลกั ษณะคว่�ำมอื ขวาทบั มอื ซา้ ย กม้ หนา้เลก็ นอ้ ยในอาการสำ� รวม อนงึ่ มกี ารจดั ทหารจากหนว่ ยพเิ ศษ ในระยะ๗ วนั แรก ได้แก่ ทหารมหาดเล็กรกั ษาพระองค์ฯ จากกรมทหารมา้ท่ี ๑ รักษาพระองค์ ในพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวปฏบิ ตั ิหนา้ ที่ยนื ยามถวายพระศพ การประดิษฐานพระโกศทองใหญท่ รงพระศพ ณ พระท่นี ั่ง ทหารมหาดเล็กรักษาพระองค์ดุสิตมหาปราสาท ตามแบบอย่างธรรมเนียมปฏิบัติ เริ่มจากการ ยืนยามถวายพระศพวัดระยะทิ้งสายดิ่งลงมาจากเพดานตรงกลางหมู่ดาวเพดานสลักลายกลีบบัวหมู่กลางห้องท่ีสองของมุขตะวนั ตกลงมาถงึ พน้ื แลว้ จงึ ลาดพรมแดงเตม็ พน้ื ทม่ี ขุ ตะวนั ตกทง้ั หมด จากนน้ั เชญิ พระแทน่ ทองทรายชน้ั แรกทอดเหนอื พน้ื โดยใหจ้ ดุ ศนู ยก์ ลางของพระแทน่ ตรงกบั สายดงิ่ แลว้ เชญิ พระแทน่ ทองทรายชน้ั ที่ ๒ ทอดเหนอืชั้นแรก โดยปฏิบัติเช่นเดียวกับช้ันแรก ล�ำดับต่อไปจึงเชิญพระแท่นแว่นฟ้าทองทอดเหนือพระแท่นทองทรายอกี ๓ ช้ัน โดยให้จุดศูนยก์ ลางของพระแทน่ แว่นฟา้ ทองตรงกบั สายดง่ิ เช่นกัน แล้วจงึ เชิญฐานบวั รองรับพระโกศทองใหญท่ รงพระศพทอดเหนือพระแทน่ แวน่ ฟา้ ทองอกี ชัน้ หน่ึง จากน้นั จึงเชญิ เบญจปฎลเศวตฉัตรขึ้นแขวนเหนือพระแท่นทั้งปวงโดยใช้ลวดร้อยลงมาจากเพดานตรงจุดทิ้งสายดิ่ง ผูกกับยอดเศวตฉัตรแล้วเชิญข้นึ ล�ำดบั สุดทา้ ยจงึ เชิญพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพข้นึ ประดษิ ฐานเหนือฐานบวั เป็นอันเสรจ็ การ 69

จดหมายเหตุงานพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี เครอื่ งอิสริยยศราชปู โภคหน้าพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรตั นราชสุดา สริ โิ สภาพัณณวดี 70

ภาคท่ี ๒ การสิ้นพระชนม์และการประดิษฐานพระศพ เครื่องอิสริยยศราชูปโภคและเครื่องราชอิสริยาภรณ์ ที่หน้าพระแท่นทองทราย ต้ังม้าหมู่ปิดทอง ๒ หมู่ หมู่ข้างซ้ายทอดเคร่ืองประกอบพระอิสริยยศสำ� หรบั สมเดจ็ เจ้าฟา้ และเคร่อื งราชูปโภค หม่ขู า้ งขวาทอดเครอ่ื งราชอิสรยิ าภรณ์ พร้อมทั้งฉลองพระองค์ หม่ซู ้าย เคร่อื งอิสรยิ ยศราชปู โภคท่ีทอดถวาย ได้แก่ ๑. พานพระศรี (พานหมาก) ทองคำ� ลงยา เคร่อื งพร้อม ๒. พระสพุ รรณศรี (กระโถนเลก็ ) ทองคำ� ลงยา ๓. หบี พระศรี (หีบหมาก) ทองคำ� ลงยา พร้อมพานรอง ๔. พระคนโททองค�ำลงยา พร้อมพานรอง ๕. พานเคร่ืองพระส�ำอาง พร้อมพระสางวงเดือนกับพระสางเสนียดสอดในซองเยียรบับ และพระกรณั ฑท์ องคำ� ลงยาสำ� หรับบรรจุเคร่อื งพระส�ำอาง ๖. ราวพระภูษาซับพระพักตร์ทองค�ำลงยา รูปพญานาค ๒ ตน ขนดหางพันเกลียวเป็นเสาราวผินเศียรไปทางซา้ ยและขวาเปน็ ราวพาด ๒ ก่งิ พรอ้ มพระภษู าซบั พระพักตรจ์ บี ริว้ พาดบนราว ๒ ผนื ๗. พระฉายกรอบทองค�ำลงยาท�ำเป็นรูปพญานาคขนดพันกันโดยรอบ บานพระฉายด้านบนเปน็ รูปพระมหามงกุฎเปล่งรศั มี เคร่อื งอิสรยิ ยศราชูปโภคเหล่านี้สรา้ งขึ้นในรัชสมยั พระบาทสมเดจ็ พระจลุ จอมเกลา้ เจา้ อย่หู วั อนง่ึ เมอ่ื ถงึ การพระราชกศุ ลออกพระเมรุ ภายหลงั จากพระบาทสมเดจ็ พระปรมนิ ทรมหาภมู พิ ลอดลุ ยเดชมีพระบรมราชโองการโปรดเกล้าฯ พระราชทานสัปตปฎลเศวตฉัตรเป็นเคร่ืองเพ่ิมเติมพระเกียรติยศแล้วเจ้าพนักงานได้จัดพานพระศรีสำ� รับเจ้าฟ้าฝ่ายหน้า มีเคร่ืองในอันได้แก่ จอก มังสี และพระกรัณฑ์ (ตลับ)เป็นทรงย่อมุม เพ่ิมเติมพระเกียรติยศเป็นอย่างเจ้าฟ้าฝ่ายหน้า มาทอดถวายแทนส�ำรับเดิมซ่ึงมีเคร่ืองในเปน็ ทรงกลมตามอยา่ งเจ้าฟา้ ฝ่ายใน 71

จดหมายเหตุงานพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี เคร่อื งราชอิสริยาภรณห์ นา้ พระโกศทองใหญ่ทรงพระศพ สมเดจ็ พระเจ้าภคนิ ีเธอ เจา้ ฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สริ โิ สภาพัณณวดี 72

ภาคที่ ๒ การสิ้นพระชนม์และการประดิษฐานพระศพ หมู่ขวา เครอื่ งราชอสิ ริยาภรณท์ ท่ี อดถวาย ไดแ้ ก่ ๑. เคร่ืองขัตติยราชอิสรยิ าภรณ์อันมีเกยี รติคณุ รุ่งเรืองยง่ิ มหาจกั รบี รมราชวงศ์ (ฝ่ายใน) ๒. เครอ่ื งราชอิสรยิ าภรณร์ ัตนวราภรณ์ (ฝา่ ยใน) ๓. เคร่ืองราชอิสริยาภรณ์ปฐมจุลจอมเกล้า (ฝ่ายใน) ๔. เครอ่ื งราชอสิ ริยาภรณอ์ ันเป็นที่เชดิ ชูยิ่งช้างเผอื ก ช้ันสงู สุด มหาปรมาภรณช์ า้ งเผอื ก ๕. เครอื่ งราชอิสริยาภรณอ์ ันมเี กยี รติยศย่ิงมงกฎุ ไทย ชน้ั สงู สดุ มหาวชริ มงกฎุ ๖. เครอ่ื งราชอสิ รยิ าภรณ์อันเปน็ ท่ีสรรเสรญิ ย่งิ ดเิ รกคุณาภรณ์ ชั้นท่ี ๑ ปฐมดเิ รกคณุ าภรณ์ ๗. เครอ่ื งราชอิสริยาภรณ์อันเปน็ สิรยิ ิง่ รามกีรติ ลูกเสอื สดดุ ีชนั้ พิเศษ ๘. เหรียญรตั นาภรณร์ ัชกาลท่ี ๖ ชัน้ ที่ ๑ ๙. เหรียญรตั นาภรณร์ ัชกาลที่ ๗ ชั้นท่ี ๑ ๑๐. เหรียญรัตนาภรณ์รัชกาลท่ี ๙ ชน้ั ที่ ๑ พร้อมทั้งทอดฉลองพระองค์เคร่ืองแบบนายทหารกรมทหารราบที่ ๑๑ รักษาพระองค์ฯ พระยศพลเอก และฉลองพระองคห์ อ่ ผา้ เยยี รบบั (ฉลองพระองค์ไหมมัดหมีส่ นี �้ำเงนิ แกมแดงและพระภูษาไหมสแี ดงทเ่ี คยทรงในการปฏบิ ัตพิ ระกรณยี กิจ) อนึ่ง ด้วยเหตุท่ีสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ทรงเป็นนายทหารพิเศษประจ�ำกองพันทหารราบที่ ๓ กรมทหารราบท่ี ๑ มหาดเล็กรกั ษาพระองคใ์ นพระบาทสมเดจ็พระมงกุฎเกลา้ เจา้ อยู่หวั พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภมู พิ ลอดุลยเดช ทรงพระกรณุ าโปรดเกลา้ โปรดกระหม่อมพระราชทานเข็มราชวัลลภทองคำ� ลงยา ผู้บังคับการกรมทหารราบที่ ๑ มหาดเล็กรักษาพระองค์ในพระบาทสมเดจ็ พระจุลจอมเกลา้ เจ้าอยู่หวั ได้เชิญมาถวายท่ีหนา้ พระโกศทองใหญ่ทรงพระศพ เมื่อวนั พุธท่ี ๒๘ มนี าคม พทุ ธศกั ราช ๒๕๕๕ และไดเ้ ชญิ ขน้ึ กลดั บนฉลองพระองคท์ หารในการพระราชกศุ ลออกพระเมรุ นอกจากนี้ ในการพระราชกุศลออกพระเมรุ ได้เชิญฉลองพระองค์เคร่ืองแบบลูกเสือมาทอดถวายเป็นส่วนเพิ่มเตมิ ในพระฐานะองคอ์ ปุ ถมั ภกิ าคณะลูกเสอื แหง่ ชาติ 73

จดหมายเหตุงานพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี พระฉายาลกั ษณ์ สมเดจ็ พระเจ้าภคินเี ธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสดุ า สริ โิ สภาพัณณวดี ณ พระที่นัง่ ดสุ ิตมหาปราสาท 74

ภาคท่ี ๒ การสิ้นพระชนม์และการประดิษฐานพระศพ พระฉายาลักษณ์ ด้านใต้ ประดิษฐานพระฉายาลักษณ์ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ฉายเมอื่ พทุ ธศักราช ๒๕๔๘ ทรงฉลองพระองคล์ ูกไมแ้ ละผ้าคลุมพระองั สาสีน�้ำเงินเขม้ ซ่ึงเปน็ สีท่ีพระบาทสมเดจ็ พระมงกฎุ เกลา้ เจา้ อยหู่ วั โปรดใหใ้ ชเ้ ปน็ สปี ระจำ� พระองค์ ประดบั เครอ่ื งขตั ตยิ ราชอสิ รยิ าภรณ์อันมีเกียรติคุณรุ่งเรืองย่ิง มหาจักรีบรมราชวงศ์ (ฝ่ายใน) ซ่ึงประกอบด้วย สายสะพายสีเหลืองคล้องตราจุลจักรีท่ีทรงสวมจากพระอังสาซ้ายเฉวียงลงทางขวา สายสร้อยจักรีคล้องตรามหาจักรีสวมพระศอ ประดับดาราจักรบี นพระอรุ ะเบอ้ื งซา้ ย ทพี่ ระอังสาซา้ ยประดับเหรียญรตั นาภรณ์รัชกาลที่ ๙ ชนั้ ท่ี ๑ ประดบั เพชรลว้ น ทีข่ อ้ พระกรขวาทรงพระวลยั เพชร พระราชมรดกจากสมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชนิ ีนาถ พระบรมราชชนนพี ันปหี ลวง ผูเ้ ป็นสมเดจ็ พระบรมอยั ยิกาในพระองค์ เหนือกรอบพระฉายาลักษณ์ มีอักษรพระนาม พ.ร. (อักษร พ สีแดง อักษร ร สีขาว ซ่ึงเป็นสีสัญลกั ษณอ์ ุปมาถงึ ความมีท้ังพระเดชและพระคุณ) ภายใต้พระชฎามหากฐินรัชกาลที่ ๖ และอณุ าโลมเลียนลกั ษณะเลข ๖ กรอบพระฉายาลักษณ์ประดบั ด้วยร้อยกรองดอกรัก และดอกไมส้ ด เครื่องราชสักการะ เบ้ืองหน้าที่ประดิษฐานพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพ ก้ันราชวัติทางมุมข้างเหนือและข้างใต้ถัดเข้ามาวางเสาบัวกลุ่ม ปิดทองประดับกระจก ส�ำหรับต้ังพุ่มตาดทองทางเบื้องซ้าย และพุ่มตาดเงินทางเบื้องขวา ตรงกลางระหว่างราชวัติ ทอดเครื่องราชสักการะทองคำ� ลงยา พร้อมพระแท่นทรงกราบส�ำหรับพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช ที่หน่ึง และเครื่องราชสักการะทองคำ� ลงยารอง พร้อมพระแท่นทรงกราบส�ำหรับสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินนี าถ อกี ท่ีหนง่ึ พรอ้ มดว้ ยเครื่องทองนอ้ ยตรงกลางระหว่างเครอื่ งราชสกั การะทง้ั สองท่ี ต้งั ม้าทองทอดเครอ่ื งทองนอ้ ยสำ� หรับพระศพทรงธรรม ถัดมามเี คร่อื งทองน้อยพร้อมพระแท่นทรงกราบ สำ� หรับพระบรมวงศานวุ งศ์ทรงจุดถวายสกั การะพระศพ พวงมาลา ที่เบื้องหน้า ตลอดจนริมผนังด้านซ้ายและด้านขวาของพระแท่นประดิษฐานพระโกศทองใหญ่ทรงพระศพ ต้ังขาหย่ังวางพวงมาลา เบ้ืองหน้าด้านขวา พวงมาลาของพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช ดา้ นซา้ ย พวงมาลาของสมเดจ็ พระนางเจ้าสริ ิกิติ์ พระบรมราชินีนาถ นอกจากน้ี ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้เชิญพวงมาลาของสมเด็จพระราชาธิบดีและสมเด็จพระราชินีต่างประเทศ พร้อมทั้งพระราชวงศ์กับประมุขต่างประเทศ แขวนบนผนังในพระที่น่ังดุสติ มหาปราสาท ส่วนพวงมาลาของกระทรวง ทบวง กรม องคก์ รภาครฐั และภาคเอกชน สถาบนั การศกึ ษาโรงเรียน และคณะบคุ คลตา่ ง ๆ เมอ่ื วางถวายบนพระที่นง่ั ดสุ ิตมหาปราสาทแลว้ เจา้ พนกั งานเชิญไปประดบัในเขตก�ำแพงแก้ว 75

จดหมายเหตุงานพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีพระแทน่ ราชบลั ลังก์ประดับมกุ ภายใตพ้ ระนพปฎลมหาเศวตฉัตร ประดิษฐานพระพุทธรปู ประจำ�พระชนมวาร สมเด็จพระเจ้าภคินเี ธอ เจ้าฟา้ เพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพณั ณวดี ณ พระท่ีนั่งดสุ ติ มหาปราสาทพระราชอาสนพ์ ระบาทสมเดจ็ พระปรมินทรมหาภูมพิ ลอดุลยเดช ธรรมาสน์เทศน์ ณ พระทน่ี ่งั ดสุ ติ มหาปราสาท และสมเด็จพระนางเจา้ สิรกิ ิติ์ พระบรมราชนิ ีนาถ ณ พระทีน่ งั่ ดุสิตมหาปราสาท มุขด้านทิศใต้ บนพระแท่นราชบัลลังก์ประดับมุกภายใต้พระนพปฎลมหาเศวตฉัตร ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้เชิญพระพุทธรูปประจ�ำพระชนมวารสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดาสิรโิ สภาพัณณวดี ขึ้นประดษิ ฐาน พระพุทธรูปประจ�ำพระชนมวารองค์นี้ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพณั ณวดี ทรงหลอ่ ขน้ึ เนอ่ื งในโอกาสฉลองพระชนั ษา ๘๐ ปี ณ มณฑลพธิ ี วงั รน่ื ฤดี สขุ มุ วทิ ๓๘ เมอ่ื พทุ ธศกั ราช๒๕๔๘ เปน็ พระพุทธรูปเงนิ ปางไสยาสน์ (ปางประจ�ำวันองั คารซง่ึ เปน็ วันประสูติ) สี่มุมพระแท่นราชบัลลังก์ตั้งต้นไม้ทอง ต้นไม้เงิน เบื้องหน้าทอดเคร่ืองนมัสการพานทองสองชั้นสำ� หรบั พระบาทสมเดจ็ พระปรมนิ ทรมหาภมู พิ ลอดลุ ยเดช ทรงจดุ บชู าพระรตั นตรยั พรอ้ มพระแทน่ ทรงกราบ 76

ภาคท่ี ๒ การส้ินพระชนม์และการประดิษฐานพระศพ มุขด้านทิศตะวันออก มุขด้านทิศตะวันออกของพระมหาปราสาท ท่ีมุมเสาด้านใต้ ลาดพระสุจหน่ีทอดพระราชอาสน์ส�ำหรับพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมพิ ลอดุลยเดช และสมเดจ็ พระนางเจ้าสริ ิกิต์ิ พระบรมราชนิ ีนาถพรอ้ มด้วยเครือ่ งราชปู โภค แนวผนังด้านเหนือ ตั้งอาสน์สงฆ์หน้าทอง ลาดผ้าขาวตลอด ส�ำหรับพระสงฆ์สวดมนต์ในการทรงบ�ำเพญ็ พระราชกุศล และสดบั ปกรณ์ ทตี่ ้นอาสน์สงฆ์ตั้งธรรมาสนแ์ บบสัปคับลงรักปดิ ทองประดบั กระจก(เคร่ืองสังเค็ดในงานถวายพระเพลิงพระบรมศพ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว) ส�ำหรับพระราชาคณะข้ึนนงั่ ถวายพระธรรมเทศนา สองข้างธรรมาสนต์ ้งั มา้ สลักลายปิดทองสำ� หรบั วางเชงิ เทียนปกั เทยี นดูหนงั สอื เทศน์ท้ังซ้ายและขวา ปลายสดุ มขุ ดา้ นทศิ ตะวนั ออก ตงั้ พระแทน่ ราชบรรจถรณป์ ระดบั มกุ มเี บญจาผา้ ขาวระบายสามชน้ัขลิบทองแผ่ลวด ภายในลาดผ้าขาว มหี มอนองิ ส�ำหรบั พระเปรียญ ๔ รปู ข้ึนน่ังสวดธรรมคาถาเมอ่ื พระราชาคณะถวายเทศน์จบ หนา้ พระแทน่ ราชบรรจถรณ์ ตงั้ มา้ สลกั ลายปิดทองรองรบั เคร่อื งบูชากระบะมกุ ส�ำหรบัพระบาทสมเดจ็ พระปรมินทรมหาภมู พิ ลอดลุ ยเดชทรงจดุ พระแท่นราชบรรจถรณป์ ระดับมุก ณ มุขด้านทศิ ตะวันออก พระทน่ี งั่ ดสุ ิตมหาปราสาท พระแทน่ ราชบรรจถรณน์ ้ี เปน็ พระแทน่ บรรทมทสี่ รา้ งขน้ึ ในรชั สมยั พระบาทสมเดจ็ พระพทุ ธยอดฟา้จฬุ าโลกมหาราช เจา้ พระยามหาเสนา (บนุ นาค) เปน็ ผสู้ รา้ ง สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระยานรศิ รานวุ ดั ตวิ งศ์ ทรงสนั นษิ ฐานวา่ เปน็ ฝมี อื ชา่ งครเู ดยี วกนั กบั พระแทน่ ราชบลั ลงั กป์ ระดบั มกุ ทป่ี รากฏความตามพระราชพงศาวดารว่า โปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้ยกหนีไฟออกมาเม่ือคราวเกิดเพลิงไหม้พระท่ีน่ังอมรนิ ทราภิเษกมหาปราสาท 77

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ระเบียงมุขด้านทิศตะวันออก ชิดราวระเบียงด้านเหนือตั้งโต๊ะส�ำหรับวางเคร่ืองจตุปัจจัยไทยธรรมชดุ ผา้ ไตรพรอ้ มใบปวารณา พดั รองทร่ี ะลกึ ฯ ผา้ กราบ และยา่ ม ชดิ ผนงั ระหวา่ งพระทวารทง้ั สองตง้ั โตะ๊ ส�ำหรบัวางเคร่อื งนมสั การ เครอ่ื งถวายสกั การะพระศพ และเครือ่ งประกอบพิธี ท่กี ลางระเบียงจนถึงราวระเบียงดา้ นใต้ตัง้ เกา้ อ้ีส�ำหรับพระสงฆพ์ ักรอก่อนเขา้ สพู่ ระท่นี งั่ ดสุ ติ มหาปราสาท แท่นพระพิธธี รรมสวดพระอภธิ รรม ณ มขุ ดา้ นทิศเหนือ พระที่น่ังดสุ ิตมหาปราสาท มุขด้านทิศเหนือ มุขด้านทิศเหนือของพระมหาปราสาท ใกล้พระทวารทางเข้าออกพระมหาปราสาทซ้ายขวาต้ังแท่นพระพธิ ธี รรมสวดพระอภิธรรม ๒ แท่น มีลักษณะเปน็ แท่นสลกั ลายปิดทองประดบั กระจก มเี บญจาผ้าขาวระบายสามชั้นขลิบทองแผ่ลวด เพดานห้อยพวงกลาง แต่งด้วยพู่กลิ่นท้ังส่ีมุม ผูกม่านสองไขท่ีเสาท้ังสี่ ตัวแท่นมีราวพนักกนั้ ๓ ดา้ น เว้นด้านหน้าไว้ข้นึ ลง พืน้ แท่นลาดผา้ ขาว พิงหมอนองิ ๔ ใบท่พี นัก และตง้ัหีบพระธรรมปักพัดแฉกริมพระแท่นด้านหน้า หน้าแท่นต้ังเคร่ืองบูชากระบะมุกส�ำหรับทรงจุดบูชาพระอภิธรรม พระพิธีธรรมท่ีจะมาน่ังประจ�ำแท่นมาจากวัด ๑๐ วัด คือ วัดพระเชตุพนวิมลมังคลารามวดั สระเกศราชวรมหาวหิ าร วดั มหาธาตยุ วุ ราชรงั สฤษฎิ์ วดั สทุ ศั นเทพวราราม วดั จกั รวรรดริ าชาวาส วดั ระฆงัโฆสิตาราม วดั ประยุรวงศาวาส วดั อนงคาราม วดั ราชสทิ ธาราม และวดั บวรนเิ วศวิหาร พระพธิ ธี รรมจะสวดพระอภธิ รรมท้ังกลางวนั กลางคืน มกี ำ� หนด ๑๐๐ วัน 78

ภาคท่ี ๒ การส้ินพระชนม์และการประดิษฐานพระศพ ต�ำแหน่งเฝ้าทูลละอองธุลีพระบาท มุขด้านทิศใต้ หลังพระแท่นราชบัลลังก์ภายใต้พระนพปฎลมหาเศวตฉัตร ด้านตะวันตกต้ังพระเก้าอ้ีบนพระสุจหนี่สำ� หรับสมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิราลงกรณ สยามมกุฎราชกุมารและพระวรชายาในสมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจา้ ฟ้ามหาวชริ าลงกรณ สยามมกฎุ ราชกุมาร พร้อมทง้ั พระเกา้ อสี้ �ำหรบั พระบรมวงศานวุ งศฝ์ า่ ยหนา้ และฝา่ ยใน ดา้ นตะวนั ออกตง้ั พระเกา้ อบ้ี นพระสจุ หนส่ี �ำหรบั สมเดจ็พระเทพรตั นราชสุดา เจ้าฟ้ามหาจักรีสิรนิ ธร สยามบรมราชกมุ ารี พร้อมทั้งพระเกา้ อีส้ ำ� หรับสมเด็จพระเจ้าลกู เธอ เจ้าฟ้าจฬุ าภรณวลัยลักษณ์ อคั รราชกุมารี พระเก้าอ้สี ำ� หรบั พระบรมวงศานวุ งศฝ์ า่ ยใน อน่ึง ในวันพระราชทานน้�ำสรงพระศพ เว้นว่างด้านตะวันตกไว้เป็นทางเชิญพระลองทรงพระศพจากพระท่ีนั่งพิมานรัตยาไปประดิษฐานที่พระแท่นแว่นฟ้าทอง ในวันต่อมาจึงต้ังพระเก้าอ้ีส�ำหรับพระบรมวงศานุวงศฝ์ า่ ยหนา้ ฝา่ ยในเฝา้ ทลู ละอองธลุ พี ระบาท มุขด้านทิศตะวันออก ด้านใต้ชิดผนัง ต้ังเก้าอ้ีส�ำหรับสมุหราชองครักษ์ เลขาธิการพระราชวังราชเลขาธกิ าร ข้าราชการในพระราชสำ� นักชั้นผใู้ หญ่ นางสนองพระโอษฐ์ และนางพระกำ� นัล มุขด้านทิศเหนือ ต้ังเก้าอ้ีแบ่งเป็นสามตอน ตอนกลางแถวหน้าเป็นเก้าอี้ส�ำหรับนายกรัฐมนตรีประธานรฐั สภา ประธานสภาผแู้ ทนราษฎร ประธานศาลฎีกา และประธานองค์กรอสิ ระ ถัดตอ่ ไปเบือ้ งหลังเป็นเก้าอี้ส�ำหรับรัฐมนตรี สมาชิกสภาผู้แทนราษฎร และสมาชิกวุฒิสภา ตอนริมชิดผนังด้านตะวันออกจดั เกา้ อสี้ ำ� หรบั องคมนตรแี ละขา้ ราชการชนั้ ผใู้ หญ่ ตอนรมิ ชดิ ผนงั ดา้ นตะวนั ตก จดั เกา้ อสี้ �ำหรบั คณะทตู านทุ ตูผู้แทนฝา่ ยกงสุล ณ ศาลาราย พระที่น่ังราชกรัณยสภา พระท่ีน่ังพิมานรัตยาตั้งเก้าอ้ีส�ำหรับพระประยูรญาติพระราชวงศ์ และข้าราชบริพาร เฝ้าทูลละอองธุลีพระบาท ท่ีพระลานพระท่ีนั่งดุสิตมหาปราสาทมุขด้านทศิ ใตฝ้ งั่ ตะวันออกตัง้ รม่ ใหญ่ ข้าราชการทั่วไปเฝ้าทูลละอองธุลีพระบาทในปะร�ำระหว่างศาลาทิมคด และที่ปะร�ำท้ังสองข้างศาลาทิมคด พระลานพระที่น่ังดุสิตมหาปราสาท ในวนั ทมี่ พี ระราชพธิ ที รงบำ� เพญ็ พระราชกศุ ล ตงั้ กองทหารเกยี รตยิ ศสำ� หรบั พระศพทหี่ นา้ ศาลาทมิ คดพร้อมแตรวงประจ�ำกอง วงประโคมสังข์แตร และวงปี่กลองชนะท่ีพระลานด้านทิศตะวันตกชิดก�ำแพงแก้วส�ำหรับประโคมย่�ำยามถวายพระเกียรติยศพระศพ มีวงปี่พาทย์นางหงส์และวงปี่พาทย์พิธีของกรมศิลปากรตัง้ ในศาลาทมิ คดบรรเลงหลังการประโคมยำ่� ยาม และบรรเลงในพระราชพธิ ี สว่ นกองทหารเกยี รติยศสำ� หรบัพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยหู่ ัว พร้อมแตรวง ธงประจำ� กอง ต้งั ทหี่ นา้ ตึกส�ำนักราชเลขาธกิ าร ตรงกับพระท่นี ง่ัจักรีมหาปราสาท ศาลาทิมคด จัดเก้าอี้พร้อมโต๊ะปูผ้าขาวส�ำหรับเป็นท่ีพักพระสงฆ์ทรงสมณศักดิ์พักรอก่อนเวลาพระราชพธิ ี พระลานพระทนี่ ง่ั ดสุ ติ มหาปราสาทมขุ ดา้ นทศิ ใตฝ้ ง่ั ตะวนั ตก ตง้ั ปะร�ำ จดั เกา้ อพี้ บั สำ� หรบั กองทหารเกยี รติยศพระศพ และกองทหารมหาดเลก็ รกั ษาพระองค์ฯ ยนื ยามถวายพระศพ พกั ระหว่างรอผลัดเวร 79



ภาคที่ ๓พระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ และการบ�ำเพ็ญกุศลถวายพระศพ

จดหมายเหตุงานพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี 82

ภาคที่ ๓ พระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ และการบ�ำเพ็ญกุศลถวายพระศพภาคที่ ๓พระราชพิธีทรงบ�ำเพญ็ พระราชกุศลพระราชทานพระศพและการบ�ำเพ็ญกุศลถวายพระศพ นบั แตส่ มเดจ็ พระเจ้าภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรัตนราชสุดา สิรโิ สภาพณั ณวดี สนิ้ พระชนม์ เมื่อวันพุธที่ ๒๗ กรกฎาคม พุทธศักราช ๒๕๕๔ พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช ทรงพระกรุณาโปรดเกลา้ โปรดกระหมอ่ มใหก้ ำ� หนดการพระราชพธิ ที รงบำ� เพญ็ พระราชกศุ ลพระราชทานพระศพตามโบราณราชประเพณี ประกอบดว้ ย การพระราชทานนำ�้ สรงพระศพ พระราชพธิ ที รงบำ� เพญ็ พระราชกศุ ลพระราชทานพระศพ และการสวดพระอภธิ รรมประจำ� วนั โดยทรงพระกรณุ าโปรดเกลา้ โปรดกระหมอ่ มให้ พระบรมวงศานวุ งศ์และพระประยูรญาติของสมเดจ็ พระเจา้ ภคินีเธอ เจา้ ฟ้าเพชรรตั นราชสดุ า สิรโิ สภาพัณณวดี ทรงปฏิบตั ิและปฏบิ ตั แิ ทนพระองค์ จนครบ ๑๐๐ วนั แลว้ ยงั ทรงพระกรณุ าโปรดเกลา้ โปรดกระหมอ่ มพระราชทานพระบรมราชานญุ าตให้ พระบรมวงศานุวงศ์ ราชสกุลทกุ มหาสาขา ข้าราชบรพิ าร หนว่ ยงานภาครฐั ภาคเอกชน ร่วมเป็นเจ้าภาพในการทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพประจ�ำสัปดาห์ ตลอดก�ำหนดการไว้ทุกข์๑๐๐ วนั ท้ังยังพระราชทานพระบรมราชานุญาต ให้บรรพชิตจนี นกิ าย อนัมนิกาย และคณะบุคคลบำ� เพญ็กุศลกงเต๊กถวายพระศพ ตลอดจนพระราชทานพระบรมราชานุญาตให้ประชาชนเข้าถวายสักการะพระศพและรว่ มโดยเสด็จพระราชกศุ ลในการทรงฟงั พระพธิ ธี รรมสวดพระอภธิ รรม ณ พระทน่ี ่งั ดุสติ มหาปราสาท ได้จนตลอด ๑๐๐ วนั อกี ดว้ ย 83

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี การทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลในการพระราชทานน�้ำสรงพระศพ พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมใหก้ �ำหนดการพระราชทานนำ้� สรงพระศพสมเดจ็ พระเจ้าภคนิ ีเธอ เจา้ ฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีในวันพฤหัสบดี ท่ี ๒๘ กรกฎาคม พุทธศักราช ๒๕๕๕ เวลา ๑๗ นาฬิกา ในการนี้ เสด็จพระราชด�ำเนินไปพระราชทานน้�ำสรงพระศพ ณ พระท่ีน่ังพิมานรัตยา และมีพระพิธีธรรมสวดพระอภิธรรมพระศพณ พระที่น่งั ดสุ ิตมหาปราสาท ในวนั ดงั กล่าวเป็นวนั แรก การทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ ระหว่างวันพฤหสั บดี ท่ี ๒๘ กรกฎาคม ถึง วันพฤหสั บดี ท่ี ๔ พฤศจกิ ายน พุทธศักราช ๒๕๕๔ เปน็ก�ำหนด ๑๐๐ วัน ในงานพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้ก�ำหนดการบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ ประกอบด้วย การสวดพระอภิธรรม พระราชทานภัตตาหารเช้าและภัตตาหารเพลแด่พระพิธีธรรม ประโคมย�่ำยามของวงสังข์แตร วงปี่กลองชนะ และวงปี่พาทย์นางหงส์เวน้ วันศกุ ร์ ที่ ๑๒ สงิ หาคม พทุ ธศักราช ๒๕๕๔ ซึง่ เปน็ วันเฉลิมพระชนมพรรษา สมเด็จพระนางเจ้าสริ ิกิติ์พระบรมราชนิ นี าถ แต่ไมไ่ ด้งดการประโคมย�่ำยาม ในการน้ีได้พระราชทานพระบรมราชานุญาตให้ประชาชนเข้าถวายสักการะพระศพและฟังพระพิธีธรรมสวดพระอภิธรรมได้ทุกวันด้วย เม่ือการทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพครบ๑๐๐ วัน แล้ว สำ� นักพระราชวังจึงปดิ การเขา้ ถวายสักการะพระศพ พระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ การพระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรตั นราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี กำ� หนดกระทำ� ทุก ๗ วนั ๑๕ วัน ๕๐ วัน และ ๑๐๐ วัน วาระละ ๒ วันวนั แรกในเวลาเยน็ พระสงฆ์ ๓๐ รูปสวดพระพทุ ธมนต์ มีพระธรรมเทศนากณั ฑ์ ๑ สวดพระธรรมคาถาและสดบั ปกรณ์ ในวนั รงุ่ ขน้ึ (เวลาเชา้ ) พระสงฆท์ สี่ วดพระพทุ ธมนตแ์ ตว่ นั กอ่ นสวดถวายพรพระและรบั พระราชทานฉันเพล มพี ระธรรมเทศนากัณฑ์ ๑ สวดพระธรรมคาถา และสดับปกรณ์ จากนน้ั พระสงฆ์ ๘๖ รปู เทา่ พระชันษาสดับปกรณ์เปน็ เชน่ น้ี ในการสิน้ พระชนม์บรรจบครบ ๗ วัน ๕๐ วัน และ ๑๐๐ วนั สว่ นการสนิ้ พระชนม์บรรจบ ๑๕ วนั มีพระธรรมเทศนาเฉพาะวนั ต้นเทา่ น้ัน สว่ นการทรงบ�ำเพญ็ พระราชกศุ ลถวายภตั ตาหารเชา้และการสวดพระอภิธรรมตลอดทั้งวันยังคงมีตามปรกติ ท้ังนี้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้พระบรมวงศานุวงศ์ เสด็จพระราชด�ำเนินไปทรงปฏิบัติแทนพระองค์ในการทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลถวายภัตตาหารเช้าแด่พระพิธีธรรม และการทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระพิธีธรรมสวดพระอภิธรรมในเวลา๑๙ นาฬกิ า ของวันพระราชพธิ ที ้งั ๔ วาระดังกลา่ ว เหมือนเชน่ ทกุ วนั ตามกำ� หนดการประจ�ำวัน ๑๐๐ วนั การทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลสัตตมวาร เมื่อสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดาสริ โิ สภาพณั ณวดี สนิ้ พระชนมบ์ รรจบครบ ๗ วนั ซง่ึ ตรงกบั วนั องั คาร ท่ี ๒ และวนั พธุ ที่ ๓ สงิ หาคม พทุ ธศกั ราช๒๕๕๔ ค�ำวา่ สตั ตม มาจากคำ� วา่ สตฺตม มีความหมายวา่ ครบ ๗ เมื่อเติมค�ำว่า วาร (วา-ระ) จงึ มคี วามหมายวา่ ครบ ๗ วัน 84

ภาคที่ ๓ พระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ และการบ�ำเพ็ญกุศลถวายพระศพ การทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลปัณรสมวาร เมื่อสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดาสริ โิ สภาพณั ณวดี ส้ินพระชนมบ์ รรจบครบ ๑๕ วนั ซ่งึ ตรงกบั วันพธุ ท่ี ๑๐ และวันพฤหสั บดี ที่ ๑๑ สิงหาคมพทุ ธศกั ราช ๒๕๕๔ ค�ำวา่ ปณั รสม มาจากค�ำวา่ ปณฺณรสม มคี วามหมายว่า ครบ ๑๕ วัน การทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลปัญญาสมวาร เมื่อสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดาสิริโสภาพัณณวดี สนิ้ พระชนม์บรรจบครบ ๕๐ วนั ซง่ึ ตรงกบั วันพธุ ที่ ๑๔ และวนั พฤหัสบดี ท่ี ๑๕ กันยายนพทุ ธศกั ราช ๒๕๕๔ คำ� วา่ ปญฺ าสม มคี วามหมายเดยี วกนั กบั ปณณฺ าสม คือ ครบ ๕๐ วนั การทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลสตมวาร เมื่อสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดาสิริโสภาพัณณวดี ส้ินพระชนม์บรรจบครบ ๑๐๐ วัน ซ่ึงตรงกับวันพฤหัสบดี ที่ ๓ และวันศุกร์ ที่ ๔พฤศจกิ ายน พทุ ธศกั ราช ๒๕๕๔ ค�ำวา่ สตม (สะ-ตะ-มะ) มคี วามหมายเดียวกับ สตมาห (สะ-ตะ-มา-หะ) คือครบ ๑๐๐ วนั การทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพประจ�ำสัปดาห์ ตามโบราณราชประเพณี กำ� หนดใหว้ นั ทต่ี รงกบั วนั สน้ิ พระชนมเ์ ปน็ วนั ทรงบำ� เพญ็ พระราชกศุ ลพระราชทานพระศพประจำ� ทกุ สปั ดาห์ หรอื ทกุ สตั ตมวาร ในการนสี้ มเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพัณณวดี ส้นิ พระชนมใ์ นเยน็ วนั พุธ ท่ี ๒๗ กรกฎาคม พทุ ธศกั ราช ๒๕๕๔ จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหมอ่ มใหก้ ำ� หนดการทรงบำ� เพญ็ พระราชกศุ ลพระราชทานพระศพทุกวนั พุธ จนครบ ๑๐๐ วัน ในการนี้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมพระราชทานพระบรมราชานุญาตให้พระบรมวงศานุวงศ์ ราชสกุลทุกมหาสาขา ตลอดจนหน่วยงานภาครัฐภาคเอกชน องค์กรและคณะบุคคล ร่วมเป็นเจ้าภาพโดยเสด็จพระราชกุศลได้ทุกวันพุธ เริ่มแต่วันพุธ ที่ ๑๗ สิงหาคม ถึงวันพุธ ท่ี ๒ พฤศจิกายน พุทธศักราช ๒๕๕๔มีก�ำหนดการดังน้ี ในเวลาเพล มีการบ�ำเพ็ญพระกุศลและกุศลถวายพระศพโดยเจ้าภาพร่วม การสวดพระพุทธมนต์โดยพระสงฆ์ ๑๐ รูป มีพระธรรมเทศนากัณฑ์ ๑ พระสงฆ์ท้ังนั้นถวายพรพระรับพระราชทานฉันภัตตาหารเพล สดับปกรณ์ และถวายอนุโมทนา ในเวลาค�่ำ มีการบ�ำเพ็ญพระกุศลโดยเสดจ็ พระราชกศุ ลและกศุ ลสวดพระอภธิ รรมถวายพระศพโดยเจา้ ภาพรว่ ม พระพธิ ธี รรมสวดพระอภธิ รรมสดับปกรณ์ และถวายอนโุ มทนา อนง่ึ นอกเหนอื จากเวลาดังกลา่ ว ทรงพระกรณุ าโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมใหพ้ ระบรมวงศานวุ งศ์ทรงปฏิบัติและปฏิบัติแทนพระองค์ ในการทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพประจ�ำวันท่พี ระพธิ ีธรรมสวดพระอภิธรรมวันละ ๗ รอบ และพระพิธธี รรมรบั พระราชทานฉนั เป็นปรกติ พิธีบ�ำเพ็ญกุศลกงเต๊กถวายพระศพ พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมพระราชทานพระบรมราชานุญาตให้คณะบรรพชิตจีนนิกาย อนัมนิกาย องค์กร ได้แก่ มูลนิธิป่อเต็กต๊ึงและวชริ าวธุ วทิ ยาลยั และคณะบคุ คล ไดแ้ ก่ นายเจรญิ และคณุ หญงิ วรรณา สริ วิ ฒั นภกั ดี เปน็ เจา้ ภาพบ�ำเพญ็ กศุ ลกงเต๊กถวายพระศพ หลังจากพระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลปญั ญาสมวารแลว้ เพอ่ื ถวายเปน็ พระกศุ ลแดส่ มเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สริ โิ สภาพณั ณวดี และเปน็ การสบื ทอดราชประเพณที เ่ี รมิ่มาแตค่ รงั้ พระบาทสมเดจ็ พระจอมเกลา้ เจา้ อย่หู ัว 85

จดหมายเหตุงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี การบ�ำเพ็ญกุศลถวายพระศพหลังการส้ินพระชนม์ครบ ๑๐๐ วัน เม่ือการบำ� เพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพสมเด็จพระเจ้าภคนิ ีเธอ เจา้ ฟา้ เพชรรัตนราชสุดาสิริโสภาพัณณวดี บรรจบครบ ๑๐๐ วัน แล้ว ส�ำนักพระราชวังได้ปิดการเข้าถวายสักการะพระศพ ทั้งน้ีพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมพระราชทานพระบรมราชานญุ าตใหพ้ ระประยรู ญาติ และขา้ ราชบรพิ ารในสมเดจ็ พระเจา้ ภคนิ เี ธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ าสริ โิ สภาพัณณวดี บำ� เพ็ญกุศลถวายในวันพธุ สดุ ท้ายของเดอื นมกราคม ถึงเดือนมีนาคม พทุ ธศกั ราช ๒๕๕๕รวม ๓ ครง้ั คอื วันพธุ ที่ ๒๕ มกราคม วันพธุ ที่ ๒๙ กุมภาพนั ธ์ และวนั พธุ ท่ี ๒๘ มีนาคม พทุ ธศกั ราช ๒๕๕๕พระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพ พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้ก�ำหนดการทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดาสิริโสภาพัณณวดี ประจ�ำวัน ประจ�ำสัปดาห์ และพระราชพิธีทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลสัตตมวาร (๗ วัน)พระราชพธิ ีทรงบ�ำเพญ็ พระราชกุศลปณั รสมวาร (๑๕ วนั ) พระราชพธิ ที รงบำ� เพญ็ พระราชกุศลปัญญาสมวาร(๕๐ วนั ) และพระราชพิธีทรงบำ� เพ็ญพระราชกศุ ลสตมวาร (๑๐๐ วัน) และบำ� เพ็ญกุศลกงเตก๊ มีรายละเอียดดังนี้ การทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพประจ�ำวัน นับแต่วนั พฤหัสบดี ที่ ๒๘ กรกฎาคม พุทธศกั ราช ๒๕๕๔ พระบาทสมเดจ็ พระปรมนิ ทรมหาภมู ิพลอดุลยเดช ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้ก�ำหนดการทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระราชทานพระศพสมเดจ็ พระเจา้ ภคินีเธอ เจา้ ฟา้ เพชรรตั นราชสดุ า สิรโิ สภาพัณณวดี ประจำ� ทุกวนั จนครบ ๑๐๐ วนัในวันพฤหัสบดี ท่ี ๔ พฤศจิกายน พุทธศักราช ๒๕๕๔ โดยทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้พระบรมวงศ์และพระอนุวงศ์เสด็จพระราชด�ำเนินและเสด็จไปทรงปฏิบัติแทนพระองค์ในการทรงบ�ำเพ็ญพระราชกุศล สดับพระธรรมเทศนา พระราชทานฉันแด่พระพิธีธรรม สดับพระพิธีธรรมสวดพระอภิธรรมและทอดผ้าสดบั ปกรณ์ ตลอดจนการประโคมย�ำ่ ยาม ดงั นี้ เวลา ๐๖.๐๐ นาฬิกา ประโคมย่�ำยาม และพระพิธีธรรมสวดพระอภิธรรม เวลา ๐๗.๐๐ นาฬกิ า พระพธิ ีธรรมรับพระราชทานฉันเชา้ เวลา ๐๙.๐๐ นาฬิกา พระพิธธี รรมสวดพระอภิธรรม เวลา ๑๑.๐๐ นาฬกิ า พระพิธีธรรมรับพระราชทานฉันเพล เวลา ๑๒.๐๐ นาฬกิ า ประโคมย�ำ่ ยาม และพระพิธธี รรมสวดพระอภธิ รรม เวลา ๑๕.๐๐ นาฬิกา พระพธิ ีธรรมสวดพระอภิธรรม เวลา ๑๘.๐๐ นาฬิกา ประโคมยำ�่ ยาม และวงปพ่ี าทยไ์ มน้ วมของกรมศลิ ปากรบรรเลงและขบั รอ้ ง เวลา ๑๙.๐๐ นาฬิกา พระพิธีธรรมสวดพระอภธิ รรม เวลา ๒๑.๐๐ นาฬิกา ประโคมยำ่� ยาม และพระพิธีธรรมสวดพระอภิธรรม เวลา ๒๔.๐๐ นาฬกิ า ประโคมยำ่� ยาม และพระพิธธี รรมสวดพระอภิธรรม 86