คู่มือปฏิบัติสมถวิปัสสนากัมมัฏฐาน_๕_สาย

4 - 39 ธรรมปฏิบัติ ๕ สาย : รูปนาม๘. นิพพทิ าญาณ คอื ปญ ญารสู กึ เบอื่ หนา ยนามรปู๙. มญุ จติ กุ มั ยตาญาณ คอื ปญ ญารสู กึ อยากพน จากนามรปู๑๐. ปฏสิ งั ขาญาณ คอื ปญ ญารธู รรมอนั เปน เครอื่ งทำใหพ น จากนามรปู๑๑.สงั ขารเุ บกขาญาณ คอื ปญ ญารกู ารทำลายความยนิ ดยี นิ รา ยในนามรปู แลว วางเฉย๑๒.อนุโลมญาณ คอื ปญ ญารธู รรมทจี่ ะอนโุ ลมใหเ หน็ อรยิ สจั จธรรมทงั้ ๔๑๓.โคตรภูญาณ คอื ปญ ญารนู พิ พานเปน อารมณ๑๔. มัคคญาณ คอื ปญ ญารนู พิ พานเปน อารมณ๑๕. ผลญาณ คอื ปญ ญารนู พิ พานเปน อารมณ๑๖. ปจจเวกขณญาณ คอื ปญ ญารมู รรค ผล นพิ พาน กเิ ลสทล่ี ะแลว และกเิ ลสทเี่ หลอื วปิ ส สนาญาณ ๙๑๔ วปิ ส สนาญาณ ๙ นน้ั ทา นสงเคราะหน บั ตง้ั แตอ ทุ ยพั พยญาณเปน ตน ไป จนถงึ อนโุ ลมญาณคอื เปน ปญ ญาตอนทเ่ี หน็ นามรปู เปน ไตรลกั ษณแ ลว ตลอดขนึ้ ไปจนถงึ อนโุ ลมญาณ ซง่ึ เปนญาณหรอื ปญ ญาทอ่ี นโุ ลมจะใหเ หน็ อรยิ สจั จธรรมทงั้ ๔ ได วสิ ทุ ธิ ๗๑๕ วสิ ทุ ธิ หมายถงึ ความบรสิ ทุ ธ์ิ หรอื ความสะอาดหมดจด จากกเิ ลสทเ่ี ปน ไปทางกายทางจติ และทางปญ ญา มี ๗ วสิ ทุ ธิ คอื ๑. สลี วสิ ทุ ธิ ๒. จติ ตวสิ ทุ ธิ ๓. ทฏิ ฐวิ สิ ทุ ธิ๑๔ พระไตรปฎ กฉบบั สยามรฐั เลม ท่ี ๓๑ ขทุ ทกนกิ าย ปฏสิ มั ภทิ ามรรค ขอ ๑ หนา ๑.๑๕ พระไตรปฎ กฉบบั สยามรฐั เลม ท่ี ๑๒ มชั ฌมิ นกิ าย มลู ปณ ณาสก ขอ ๒๙๒-๓๐๐ หนา ๒๘๗-๒๙๗.

4 - 40ธรรมปฏิบัติ ๕ สาย : รูปนาม๔. กงั ขาวติ รณวสิ ทุ ธิ๕. มคั คามคั คญาณทสั สนวสิ ทุ ธิ๖. ปฏปิ ทาญาณทสั สนวสิ ทุ ธิ๗. ญาณทสั สนวสิ ทุ ธิทา นสงเคราะหญ าณ ๑๖ เขา ในวสิ ทุ ธิ ๗ ทเ่ี ปน ปญ ญา มี ๕ วสิ ทุ ธิ คอืญาณท่ี ๑ เปน ปญ ญาทสี่ งเคราะหล งใน ทฏิ ฐวิ สิ ทุ ธิญาณท่ี ๒ เปน ปญ ญาทสี่ งเคราะหล งใน กงั ขาวติ รณวสิ ทุ ธิญาณท่ี ๓-๔ เปน ปญ ญาทส่ี งเคราะหล งใน มคั คามคั คญาณทสั สนวสิ ทุ ธิญาณท่ี ๕-๑๓ เปน ปญ ญาทสี่ งเคราะหล งใน ปฏปิ ทาญาณทสั สนวสิ ทุ ธิญาณท่ี ๑๔-๑๖ เปน ปญ ญาทส่ี งเคราะหล งใน ญาณทสั สนวสิ ทุ ธิธรรมท่ปี ดบังไตรลักษณ๑๖ การทเ่ี ราไมเ หน็ นามรปู อนั เปน สภาวธรรมตามความเปน จรงิ คอื ไตรลกั ษณไ ดโ ดยงา ยนน้ั เพราะมธี รรมทเี่ ปน เครอ่ื งกน้ั ปด บงั ไว ธรรมทปี่ ด บงั ไมใ หเ หน็ ความจรงิ ของไตรลกั ษณน ี้มี ๓ ประการ คอื ๑. สนั ตตปิ ด บงั อนจิ จงั สนั ตติ หมายถงึ การเกดิ ขน้ึ ตดิ ตอ สบื เนอื่ งกนั อยา งรวดเรว็ของนามและรปู ธรรมดานามและรปู นน้ั มคี วามเกดิ และดบั ตดิ ตอ สบื เนอ่ื งกนั อยตู ลอดเวลาโดยไมม หี ยดุ หยอ นและเปน การเกดิ ดบั ตดิ ตอ กนั รวดเรว็ มาก จนเราไมส ามารถทจ่ี ะเหน็ ความดับได เพราะนามใหมรูปใหมท่ีเกิดข้ึนมาทดแทนอยูเรื่อยๆ น้ัน ทำใหเราเห็นเหมือนกับวานามนนั้ รปู นนั้ ทเี่ กดิ ขนึ้ มายงั มอี ยเู รอ่ื ย จงึ เปน เครอื่ งปด บงั ทำใหไ มเ หน็ อนจิ จงั คอื ความไมเ ทยี่ งของนามและรปู ได อปุ มาเหมอื นเวลาดภู าพยนตร การเหน็ ภาพทป่ี รากฏบนจอเพยี ง ๑หรอื ๒ นาทกี ต็ าม รปู ทฉ่ี ายผา นกลอ งออกไปใหเ หน็ ทจี่ อนนั้ ไมใ ชร ปู เดยี ว อาจมตี งั้ หลายสบิ หลายรอ ยรปู แตอ าศยั ความเรว็ ของรปู หนง่ึ ๆ ทเี่ ลอ่ื นไปตดิ ตอ กบั รปู ทหี่ มดไป และรปู ที่๑๖ คมั ภรี ว สิ ทุ ธมิ รรค ภาค ๓ หนา ๒๗๕.

4 - 41 ธรรมปฏิบัติ ๕ สาย : รูปนามเกิดใหมนั่นเอง จึงทำใหเห็นไปวาเปนรูปเดียวกัน การท่ีไมสามารถเห็นเปนหลายรูปไดฉนั ใด นามและรปู กเ็ ปน ไปฉนั นน้ั อันที่จริงแลว นามและรูปยังเกิดดับรวดเร็วย่ิงกวาภาพยนตรเสียอีก และเฉพาะนามธรรมอนั มจี ติ เปน ตน ดว ยแลว ยง่ิ เกดิ ดบั รวดเรว็ มากนกั ๑๗ สว นรปู ธรรมเกดิ ดบั ไมเ รว็เหมอื นนามธรรม ฉะน้ัน การท่ีจะเห็นรูปนามไมเที่ยงจึงเปนของยาก เม่ือเห็นความจริงไมไดเชนนี้วปิ ล ลาสคอื สำคญั ผดิ วา เทย่ี ง กต็ อ งเกดิ ขนึ้ ปด บงั อนจิ จงั จนกวา จะเขา ถงึ วปิ ส สนาอนั แทจ รงิแลว จงึ จะเหน็ ความไมเ ทยี่ งดงั กลา วได ๒. อริ ยิ าบถปด บงั ทกุ ข เพราะการทไ่ี มไ ดพ จิ ารณาอริ ยิ าบถ จงึ ไมเ หน็ วา นามรปู นม้ี ีทกุ ขเ บยี ดเบยี นบบี คน้ั อยตู ลอดเวลา เมอื่ เปลย่ี นอริ ยิ าบถใหมก ร็ สู กึ วา สบายทกุ ที การเหน็อิริยาบถใหมเปนทุกขน้ันจึงเปนของยากย่ิง เมื่อเห็นความจริงของอิริยาบถใหมไมไดเชนนี้วิปลาสคอื ความสำคญั ผิดวา สขุ เรยี กวา สขุ วปิ ลาส สำคัญวานามรปู เปนสุข หรอื เปนของดี ดว ยอำนาจของทฏิ ฐิ กเ็ กดิ ขน้ึ และเปน ปจ จยั แกต ณั หา ทำใหอ ยากได ยนิ ดพี อใจในนามรปู นนั้ และทำใหม คี วามตอ งการ ปรารถนา ดนิ้ รนตา งๆ ทง้ั น้ี ลว นเปน ไปดว ยอำนาจของตณั หาทอี่ าศยั นามรปู เกดิ ขน้ึ เพราะเหตทุ ไี่ มไ ดพ จิ ารณาอริ ยิ าบถ จงึ ทำใหไ มเ หน็ ทกุ ขและทำใหส ุขวปิ ลาสเกดิ ขน้ึ ๓. ฆนสญั ญาปด บงั อนตั ตา เพราะฆนสญั ญา คอื การทเี่ ขา ไปรวบรวมกนั ของขนั ธ ๕หรอื รปู นาม อยเู ปน กลมุ เปน กอ น จงึ ทำใหเ ราเขา ใจวา เปน กอ น เปน แทง และสำคญั วามสี าระแกน สารในขนั ธท งั้ ๕ หรอื รปู นาม ทร่ี วมอยดู ว ยกนั ขณะทเี่ หน็ ครง้ั หนงึ่ ไดย นิ ครง้ัหนง่ึ เพยี งขณะจติ เดยี ว ขนั ธ ๕ หรอื รปู นามกเ็ กดิ รว มกนั ทกุ ขณะอยา งรวดเรว็ และดบั อยา งรวดเรว็ ดว ย จงึ ทำใหเ ราไมส ามารถจะเหน็ ความแยกกนั ของรปู แตล ะรปู นามแตล ะนาม และไมส ามารถทจี่ ะใหร ปู นามกระจายออกไปเปน สดั เปน สว น หรอื ไมส ามารถจะเหน็ รปู นามนน้ัเปน คนละอยา งได๑๗ ตามนยั ในพระไตรปฎ กฉบบั สยามรฐั เลม ที่ ๒๐ องั คตุ ตรนกิ าย เอกนบิ าต ขอ ๔๘ หนา ๑๑.

4 - 42 ธรรมปฏิบัติ ๕ สาย : รูปนาม เมอื่ เราไมส ามารถจะกระจายความเปน กลมุ เปน กอ นคอื ฆนสญั ญา ใหแ ยกออกจากกนัได เรากไ็ มม โี อกาสทจี่ ะเหน็ อนตั ตา เมอ่ื ไมเ หน็ อนตั ตา วปิ ลาสทเ่ี รยี กวา อตั ตวปิ ลาส คอืความสำคญั วา เปน ตวั เปน ตน หรอื เปน เรา กจ็ ะตอ งเกดิ ขน้ึ เมอื่ เปนเชน น้ี กจ็ ะเปน ปจ จยั แกตณั หา ทำใหม คี วามปรารถนา เหน็ วา เปน ของดี เหน็ วา มตี วั ตน ฉะนนั้ จงึ จำเปน ตอ งทำลายสงิ่ ทป่ี ด บงั ไตรลกั ษณท งั้ ๓ นี้ ใหห มดไป เมอื่ สง่ิ ทปี่ ด บงัถกู ทำลายแลว วปิ ลาสซง่ึ เปนผลกต็ อ งถกู ทำลายไปดว ย เพราะธรรมทงั้ หลาย ยอ มเปนเหตเุ ปน ปจ จยั ซง่ึ กนั และกนั เมอื่ เหตหุ มดไป วปิ ลาสซง่ึ เปน ผลกห็ มดไปเอง อนตั ตลกั ษณะ คอื อนตั ตาน้ี เปน ความสำคญั ในพระพทุ ธศาสนา ทแี่ ตกตา งจากศาสนาหรอื ลทั ธอิ นื่ ๆ ทง้ั สนิ้ ซง่ึ ในศาสนาหรอื ลทั ธอิ นื่ ๆ นน้ั ลว นตอ งมสี งิ่ ใดสง่ิ หนง่ึ เปน ประธาน หรอืมขี องทเ่ี ทยี่ งแท หรอื มสี งิ่ ศกั ดส์ิ ทิ ธเิ์ ปน เครอื่ งยดึ ถอื อยา งนอ ยกส็ ง่ิ หนง่ึ มฉิ ะนน้ั กจ็ ะไมม ีอะไรเปน ใหญเ ปน ประธานหรอื มอี ำนาจ แตในทางพระพุทธศาสนาสอนใหรูวา “ส่ิงท้ังหลายลวนเปนอนัตตา ไมใชตัวตนไมม ใี ครมอี ำนาจ ไมไ ดอ ยใู นอำนาจของใคร และไมม ใี ครสามารถจะบงั คบั บญั ชาใหเ ปน ไปตามใจได” นเ่ี ปน ลกั ษณะของอนตั ตา ขอ ปฏบิ ตั ทิ จี่ ะใหเ กดิ วปิ ส สนา หรอื เหน็ ไตรลกั ษณไ ดน น้ั กค็ อื จะตอ งทำลายเครอ่ื งปด บงั ไตรลกั ษณน เี้ สยี กอ น ถา ไมส ามารถทำลายเครอ่ื งปด บงั ใหห มดไป กไ็ มม โี อกาสทจี่ ะเหน็ไตรลกั ษณไ ด วธิ ที ำลายเครอ่ื งปด บงั ไตรลกั ษณ มอี ยทู างเดยี ว คอื ปฏบิ ตั ติ ามหลกั และวธิ กี ารของสตปิ ฏ ฐาน ๔ นอกจากนไ้ี มม ที างอนื่ ใดอกี เลย สตปิ ฏ ฐาน ๔ เทา นนั้ ทสี่ ามารถทำลายวปิ ลาส และทำใหเ กดิ วปิ ส สนาปญ ญา เหน็ ความจรงิ ของรปู นามทเี่ ปน ไตรลกั ษณค อื อนจิ จงัทกุ ขงั อนตั ตา ได พระพทุ ธองคท รงรบั รองไวโ ดยแนน อนชดั แจง วา หนทางทจี่ ะถงึ ความพน ทกุ ข หรอื ถงึ พระนพิ พานได มที างเดยี ว คอื สตปิ ฏ ฐานเทา นน้ั

4 - 43 ธรรมปฏิบัติ ๕ สาย : รูปนาม ขอ ปฏบิ ตั ทิ ค่ี วรทำความเขา ใจในการเจรญิ วปิ ส สนา ความสำคญั เบอ้ื งตน ทผี่ เู จรญิ วปิ ส สนาควรทำความเขา ใจ ๖ ประการ คอื ๑. เรอ่ื ง อารมณ อารมณข องวปิ ส สนา ไดแ ก วปิ ส สนาภมู ิ ๖๑๘ คอื ขนั ธ ๕ อายตนะ ๑๒ธาตุ ๑๘ อรยิ สจั ๔ และปฏจิ จสมปุ บาท ๑๒ ซง่ึ เมอื่ ยอ วปิ ส สนาภมู ิ ๖ ลงแลว กไ็ ดแ กรปู และนาม รปู กบั นามเปน ตวั กรรมฐานทจ่ี ะนำไปใชใ นการปฏบิ ตั เิ พอื่ ใหเ กดิ ปญ ญา ผปู ฏบิ ตั จิ ะตอ งศกึ ษานามรปู ใหเ ขา ใจ และจำไดจ นขนึ้ ใจเสยี กอ น แลว จงึ ลงมอื ปฏบิ ตั ิ เพราะถา จำไมไ ด เมอ่ื รปู อะไรหรอื นามอะไรปรากฏ ผปู ฏบิ ตั กิ จ็ ะกำหนดไมถ กู ๒. เรอ่ื ง ปจ จบุ นั ๑๙ คำวา ปจ จบุ นั มี ๒ อยา ง คอื ปจ จบุ นั ธรรม กบั ปจ จบุ นั อารมณปจ จบุ นั ธรรม คอื รปู ธรรมและนามธรรมทก่ี ำลงั ปรากฏ ธรรมดารปู นามยอ มมกี ารเกดิ ขนึ้ต้ังอยู และดับไป ติดตอสืบเนื่องกันอยางรวดเร็ว เปนปจจุบันธรรมของเขาอยูเร่ือยไปไมข าดสาย ผใู ดจะเหน็ ความจรงิ ของธรรมชาตอิ ยา งนห้ี รอื ไมก ต็ าม รปู นามนน้ั กเ็ ปน ไปเชน นี้ ตามเหตปุ จ จยั ปรงุ แตง อยเู สมอ ปจ จบุ นั อารมณ คอื รปู นามทก่ี ำลงั ปรากฏเปน ปจ จบุ นั ธรรมอยเู ฉพาะหนา และผปู ฏบิ ตั ิจบั เอามาเปน อารมณไ ด อารมณน น้ั ชอ่ื วา ปจ จบุ นั อารมณ ผปู ฏบิ ตั จิ ะตอ งพยายามใหไ ดป จ จบุ นั อารมณน เี้ สมอ เชน เวลานง่ั อยู ทา ทางของรปู นงั่ เปน ปจ จบุ นั ธรรม และผปู ฏบิ ตั กิ ก็ ำหนดรรู ปู นง่ั ทก่ี ำลงั ปรากฏอยเู ฉพาะหนา นนั้ รปู นงั่นน้ั กช็ อ่ื วา เปน ปจ จบุ นั อารมณเ ปน ตน ประโยชนข องปจ จบุ นั อารมณ คอื ทำลายอภชิ ฌา (ความยนิ ด)ี และโทมนสั (ความยนิ รา ย) การเจรญิ สตปิ ฏ ฐานนนั้ จดุ ประสงคก เ็ พอ่ื ทำลายอภชิ ฌาและโทมนสั เพยี งแตความเพยี รอยา งเดยี ว หรอื สตอิ ยา งเดยี ว หรอื ปญ ญาอยา งเดยี ว กไ็ มส ามารถทำลายอภชิ ฌาและโทมนสั หรอื ใหว ปิ ส สนาเกดิ ได เพราะเหตวุ า ไมม ปี จ จบุ นั อารมณ ผปู ฏบิ ตั จิ ะตอ งอาศยั อารมณปจ จบุ นั เปน ปจ จยั แกก ารทำลายอภชิ ฌาและโทมนสั และเปน ปจ จยั ใหเ กดิ วปิ ส สนาปญ ญาดว ย๑๘ คมั ภรี ว สิ ทุ ธมิ รรค ภาค ๓ หนา ๑๐๖.๑๙ ตามนยั ในพระไตรปฎ กฉบบั สยามรฐั เลม ท่ี ๑๒ มชั ฌมิ นกิ าย อปุ รปิ ณ ณาสก ขอ ๕๒๕-๕๓๔ หนา ๓๔๘-๓๕๑.

4 - 44 ธรรมปฏิบัติ ๕ สาย : รูปนาม อารมณป จ จบุ นั จะไดม าอยา งไร ? อารมณป จ จบุ นั นนั้ จะไดม าจากอนิ ทรยี ส งั วร เชน สำรวม หรอื สงั วร ในเวลาเหน็ กส็ กัแตว า เหน็ เมอื่ เวลาไดย นิ กส็ กั แตว า ไดย นิ เปน ตน ถา มปี จ จบุ นั อารมณแ ลว อภชิ ฌาและโทมนสั กเ็ กดิ ขน้ึ ไมไ ดใ นขณะนนั้ อนง่ึ ผทู มี่ คี วามเขา ใจในอารมณป จ จบุ นั และเคยถงึ อารมณป จ จบุ นั แลว จงึ จะรวู ากาลใด สถานทใ่ี ด ควรแกก ารเจรญิ วปิ ส สนา เพราะปจ จบุ นั ธรรมนน้ั มกี นั อยแู ลว ทกุ คน และมอี ยตู ลอดเวลา ทกุ เมอ่ื แตก าละและเทศะ ทค่ี วรแกก ารถอื เอาปจ จบุ นั ธรรมมาเปน อารมณปจ จบุ นั ไดน นั้ ผไู มเ ขา ใจกอ็ าจคดิ วา เปน เรอื่ งทท่ี ำกนั ไดง า ยๆ ธรรมปฏิบัติท่ีพระพุทธองคทรงส่ังสอนไวแลวน้ัน หากไมพิจารณากันโดยรอบคอบถถ่ี ว นแลว กย็ ากทจี่ ะเขา ใจธรรมะนน้ั ๆ ไดโ ดยถกู ตอ ง เชน เวลาทฟี่ ง พระเทศน ไมใ ชก าลที่ควรเจรญิ วปิ ส สนา เพราะถา กำหนดไดย นิ วา เปน นามแลว กจ็ ะไมร เู รอ่ื งทเี่ ทศน และสถานท่ีในการเจริญวิปสสนา ก็ควรพิจารณาวา ตองเปนสถานที่ท่ีไมเปนปจจัยแกกิเลส เชน ท่ีพระพุทธองคทรงสรรเสริญท่ีปา โคนไม เรือนรางวางเปลา เปนตน วาเปนสถานที่อันสงัดและเงยี บสงบ เหมาะแกก ารทำความเพยี ร ทเี่ กอ้ื กลู ผปู ฏบิ ตั ใิ หเ กดิ วปิ ส สนาปญ ญาไดส ะดวก๒๐ ๓. เรอ่ื ง สตสิ มั ปชญั ญะ สตสิ มั ปชญั ญะ คอื ความรสู กึ ตวั ของผปู ฏบิ ตั ใิ นขณะที่กำหนดรูปหรือนามอยูน้ัน เรื่องความรูสึกตัวน้ีมีหลักอยูวา ในขณะนั้นผูปฏิบัติกำลังทำอะไรอยู คอื มตี วั กรรมฐานกบั ตวั ผทู ำกรรมฐาน หรอื ผเู จรญิ วปิ ส สนา ตวั กรรมฐาน ไดแ ก สตปิ ฏ ฐาน ๔ คอื กาย เวทนา จติ ธรรม คอื รปู นามทเี่ ปนตวั ถกู เพง สว นผเู จรญิ วปิ ส สนา หรอื โยคาวจร ไดแ ก อาตาป สมั ปชาโน สตมิ า เปน ตวั เพงหมายความวา มตี วั ทถี่ กู เพง กบั ตวั เพง ๒ อยา งเทา นน้ั ความรสู กึ ตวั ในการกำหนดรปู นามนี้ มคี วามสำคญั ยงิ่ ในการเจรญิ วปิ ส สนา โดยมากผปู ฏบิ ตั ิ ไปนกึ เอา แลว กเ็ ขา ใจวา ทค่ี ดิ เอานกึ เอานน้ั เปน ตวั ความรสู กึ ตวั เรอ่ื งนอี้ ธบิ ายใหเขา ใจไดย าก จะตอ งอาศยั การชแ้ี จงและซกั ถามของครอู าจารยผ สู อน ทจี่ ะทำใหผ ปู ฏบิ ตั มิ ีความเขา ใจวา คดิ นกึ กบั ความรสู กึ ตวั นน้ั มลี กั ษณะตา งกนั อยา งไร๒๐ ตามนยั ในพระไตรปฎ กฉบบั สยามรฐั เลม ท่ี ๑๘ สงั ยตุ ตนกิ าย สฬายตนวรรค ขอ ๑๔๘ หนา ๑๐๐.

4 - 45 ธรรมปฏิบัติ ๕ สาย : รูปนาม ถา ความรสู กึ ตวั มมี ากเทา ไร กไ็ ดอ ารมณป จ จบุ นั มากเทา นนั้ เรอ่ื งนเี้ ปน ความสำคญัของวปิ ส สนา เวลากำหนดหรอื เวลาดรู ปู นามนน้ั จะทงิ้ ไมไ ดเ ลยวา ดรู ปู อะไร ดนู ามอะไรถาดูรูปเฉยๆ ก็ไมเปนการถูกตอง เชน ดูรูปนั่ง ตองใหไดความรูสึกตัวดวยวา รูรูปน่ังบางทดี รู ปู นง่ั อยู แตส กั ครเู ดยี ว สมาธกิ เ็ ขา พอสมาธเิ ขา แลว ความรสู กึ ตวั กห็ มดไป ดงั น้ีเปน ตน ตอ งกลบั มาทำความรสู กึ ตวั ใหม ตอ งมคี วามเพยี รพยายามยกจติ ใหข น้ึ สทู างของวปิ ส สนาเชน นเี้ สมอ สำหรบั ผทู ำสมาธนิ น้ั ไมใ ชว า เขาจะไมม อี ารมณป จ จบุ นั อารมณป จ จบุ นั ของเขากม็ ีแตว า เขาไมม นี ามไมม รี ปู ซงึ่ เปน อารมณข องปญ ญาเทา นน้ั เชน ผทู เี่ พง กสณิ เจรญิ สมถกรรมฐานเขากเ็ พง อยกู บั ปจ จบุ นั สว นอารมณเ ทา นนั้ ทเ่ี ปน บญั ญตั ิ ไมใ ชป รมตั ถ ผปู ฏบิ ตั วิ ปิ ส สนากร็ ูอยวู า นง่ั แตว า ทงิ้ รปู ไป เมอ่ื ทง้ิ รปู นงั่ แลว กจ็ ะขจดั วา ‘เรานง่ั ’ ออกไมไ ด คอื ขจดั กเิ ลสความเขา ใจผดิ วา ‘เรานง่ั ’ ออกไมไ ด ๔. การกำหนดอารมณ ตามหลกั ปฏบิ ตั ใิ นสตปิ ฏ ฐานนนั้ ใหก ำหนดทอี่ ารมณป จ จบุ นัเชน เวลาจกั ขวุ ญิ ญาณเกดิ ขนึ้ หรอื โสตวญิ ญาณเกดิ ขน้ึ คอื เหน็ หรอื ไดย นิ ไดฟ ง ซงึ่ เปนนามเกดิ ขนึ้ จะตอ งกำหนดอะไร กำหนดจกั ขวุ ญิ ญาณ หรอื โสตวญิ ญาณ คอื เหน็ หรอื ไดย นิซง่ึ เปน ตวั นามธรรมทเ่ี กดิ ขนึ้ กต็ อ งกำหนดทนี่ ามเหน็ หรอื ทนี่ ามไดย นิ นนั้ ๆ หรอื เวลานงั่เวลานอนเปนตน ซึ่งเปนรูปธรรม ก็กำหนดท่ีรูปน่ัง หรือรูปนอนน้ันๆ หมายความวาขณะกำหนดนั้นจะตองมีนามอะไร หรือรูปอะไร รวมไปในอารมณปจจุบันน้ันดวยเสมอน่ีเปนหลักสำคัญ ที่จะตองมีนามอะไร รูปอะไร ในการกำหนดน้ันดวย โดยมากเวลาสอนวปิ ส สนาภมู กิ ส็ อนจรงิ แตเ วลาปฏบิ ตั ไิ มไ ดน ำเอารปู อะไร นามอะไร ทจ่ี ะตอ งกำหนดในเวลานนั้ ไปใชเ ลย และบางทา นกไ็ มร ดู ว ยวา จะตอ งใชท ตี่ รงไหน และเวลาไหน ? สว นมากไมค อ ยจะทราบวา การกำหนดรปู อะไร นามอะไรนนั้ เปน ความสำคญั เพราะนามรปู นนั้ จะตอ งตดิ ตามไปจนถงึ อนโุ ลมญาณ รปู นามตดิ ตามเรอื่ ยไปทกุ ๆ ญาณ เชน เหน็รปู นามไมเ ทย่ี ง เหน็ รปู นามเปน ภยั รปู นามเปน โทษ เบอ่ื หนา ยในรปู นาม อยากพน ไปจากรปู นาม เหลา นี้ ตอ งมรี ปู นามตดิ ตามตลอดไป ไมใ ชว า พอถงึ นามรปู ปรจิ เฉทญาณแลว กไ็ มตอ งมรี ปู นามอกี ไมใ ชเ ชน นนั้ ยง่ิ กำหนดรปู นามมากเขา หรอื ดรู ปู นามมากเขา กย็ งิ่ เหน็

4 - 46 ธรรมปฏิบัติ ๕ สาย : รูปนามโทษเหน็ ภยั ของรปู นามนน้ั เอง ไมใ ชจ ะไปเหน็ โทษเหน็ ภยั หรอื เบอ่ื หนา ยอะไร ฉะนน้ั จงึ จำเปน ตอ งมรี ปู นามตดิ ตามเรอ่ื ยไป เวลาทกี่ ำหนดอะไร กำหนดอยา งไรในเวลานน้ั เมอ่ื เวลาปฏบิ ตั กิ ต็ อ งนำเอาปรยิ ตั ทิ เ่ี รยี นมาแลว ไปใชใ หถ กู ในขณะทกี่ ำหนด ๕. เหตผุ ลในการปฏบิ ตั ิ การเจรญิ วปิ ส สนานนั้ ผปู ฏบิ ตั คิ วรจะไดเ หตผุ ลวา เพราะอะไร จงึ ตอ งปฏบิ ตั เิ ชน นนั้ การปฏบิ ตั เิ ชน นน้ั เพอ่ื ประโยชนอ ะไร เชน ขณะกำหนดอริ ยิ าบถเมอ่ื ฟงุ เกดิ ขนึ้ กไ็ มส ามารถกำหนดอริ ยิ าบถได ทำใหก ลมุ ทำใหเ บอ่ื หนา ยตอ การปฏบิ ตั ิ หรอืวา กำหนดอริ ยิ าบถแลว แตก ำหนดไมอ ยู เมอื่ กำหนดไมไ ด กไ็ ปกำหนดฟงุ ตามทอี่ าจารยบ อกการทด่ี นู ามฟงุ นน้ั เพอื่ ประโยชนอ ะไร มเี หตผุ ลอยา งไร ความสำคญั อยทู ต่ี รงเหตผุ ลอยทู ่ีตรงเขา ใจ ไมใ ชอ ยทู ตี่ รงกำหนด เหตผุ ลนนั้ สำคญั มากทจ่ี ะตดั สนิ ไดว า การปฏบิ ตั นิ น้ั ผดิหรอื ถกู ไมใ ชด นู ามฟงุ เพราะอาจารยส ง่ั กท็ ำไป หรอื กำหนดเพอ่ื ใหฟ งุ หาย แลว จงึ จะกำหนดอยา งอน่ื ได เชน นเ้ี ปน ความเขา ใจทไ่ี มถ กู ๖. ความสงั เกต ความสงั เกตเปน ความสำคัญในการเจรญิ วปิ ส สนา เมอ่ื สงั เกตรวู าการกำหนดนนั้ ตกไปจากอารมณร ปู นามแลว กจ็ ะกลบั มาตงั้ อยทู อ่ี ารมณร ปู นามปจ จบุ นั ไดอ กี ถา ไมร ู คอื ไมม คี วามสงั เกตแลว เมอื่ จติ ตกไปจากอารมณ รปู นามกต็ กไปเลย ทำใหเสียปจจุบันไป เชนในการดูรูปน่ัง ผูปฏิบัติก็กำหนดรูปน่ังนั่นเอง แตจิตตกไปทางสมาธิเรอื่ งนผ้ี ปู ฏบิ ตั เิ ปน กนั มาก จงึ ควรรวู า ในระหวา งทก่ี ำหนดรปู นง่ั อยใู นขณะนน้ั อนิ ทรยี  ๕ยงั ไมเ สมอกนั บางอนิ ทรยี ก เ็ กนิ บางอนิ ทรยี อ อ น เชน เมอ่ื สมาธนิ ทรยี เ กนิ แลว อารมณของวปิ ส สนากเ็ กดิ ไมไ ด เพราะถา สมาธมิ ากเกนิ ไป ความรสู กึ ตวั กไ็ มอ ยทู ป่ี จ จบุ นั ธรรม คอืจติ ใจเฉยไปทจ่ี ะรสู กึ ตวั วา ขณะนก้ี ำหนดดรู ปู นามอะไร หรอื ดรู ปู นามอะไรกไ็ มร ู สมาธนิ นั้ทำใหเ ฉยเสยี แตผ ปู ฏบิ ตั เิ ขา ใจวา ยงั ดรู ปู นงั่ อยู เรอื่ งนผ้ี ปู ฏบิ ตั จิ ะตอ งมคี วามสงั เกตในเวลานน้ั วา ทำถกู หรอื ไมถ กู เมอื่ รวู า ไมถ กู กจ็ ะไดก ลบั มาทำความรสู กึ ตวั ใหถ กู ในอารมณปจจุบันไดใหม เรอื่ ง ความสงั เกตในการเจรญิ สตปิ ฏ ฐานหรอื เจรญิ วปิ ส สนานน้ั ในสงั ยตุ ตนกิ าย๒๑อปุ มาเหมอื นพอ ครวั ผปู รงุ อาหารถวายพระราชา พอ ครวั ตอ งคอยสงั เกตในการปรงุ อาหาร๒๑ พระไตรปฎ กฉบบั สยามรฐั เลม ที่ ๑๙ สงั ยตุ ตนกิ าย มหาวารวรรค ขอ ๗๐๔-๗๐๗ หนา ๒๐๐-๒๐๒.

4 - 47 ธรรมปฏิบัติ ๕ สาย : รูปนามถวายพระราชานนั้ วา อาหารอยา งนน้ั รสอยา งนน้ั เปน ทโี่ ปรดของพระราชา พอ ครวั จงึ ไดรบั บำเหนจ็ รางวลั อปุ มาฉนั ใด อปุ ไมยการเจรญิ วปิ ส สนากฉ็ นั นน้ั ผปู ฏบิ ตั จิ ะตอ งมคี วามสงั เกตวา ตนทำถกู หรอื ไมถ กู ถา ทำถกู กย็ อ มไดร บั ผล คอื วปิ ส สนาปญ ญานน่ั เอง อนง่ึ เรอ่ื งการกำหนดอริ ยิ าบถนนั้ ผปู ฏบิ ตั บิ างทา นอาจเขา ใจวา รปู นงั่ รปู นอนรปู ยนื รปู เดนิ ในอริ ยิ าบถบรรพนนั้ ไมใ ชร ปู ในจำนวนของรปู ปรมตั ถ ๒๘ ความจริงแลว รูปนั่ง รูปนอน รูปนอน รูปยืน รูปเดิน ก็เปนรูปธรรมในจำนวนรปู ปรมตั ถ ๒๘ นน่ั เอง คอื เปน วกิ ารรปู ในทนี่ ห้ี มายถงึ เปน อาการเปลยี่ นแปลงของรปูปรมัตถท่ีเกิดจากจิตเปนสมุฏฐานนั่นเอง เพราะในรูปอิริยาบถท้ัง ๔ ยอมเกิดจากจิตเปนสมฏุ ฐานทงั้ สนิ้ และจติ ทเี่ ปน สมฏุ ฐานใหร ปู อริ ยิ าบถเกดิ ขน้ึ ไดน น้ั ตอ งเปน จติ ชรปู พเิ ศษเกย่ี วกบั อาการไหวกาย ในคนทต่ี ายหรอื คนทน่ี อนหลบั ยอ มไมม รี ปู อริ ยิ าบถนี้ กใ็ นรปู ใดรปู หนง่ึ นน้ั จะตอ งมอี วนิ พิ โภครปู ๘ อยแู ลว และรปู นงั่ รปู นอน รปู ยนืรูปเดิน ก็จะตองมีอวินิพโภครูป ๘ กับกายวิญญัติ และวิการรูป ๓ อยูดวย ถาไมมีอวนิ พิ โภครปู ๘ กายวญิ ญตั ิ และวกิ ารรปู ๓ แลว การนงั่ การนอน การยนื การเดนิกส็ ำเรจ็ ไมไ ด เพราะรปู อริ ยิ าบถนี้ เกดิ จากจติ เปน สมฏุ ฐาน อกี อยา งหนง่ึ เรอื่ งการดู ในทนี่ ห้ี มายถงึ ดดู ว ยสตสิ มั ปชญั ญะ ไมใ ชด ดู ว ยตาเนอ้ืพดู งา ยๆ วา เอาใจดู หรอื ดดู ว ยใจนนั่ เอง แมค ำวา ‘เพง ’ กด็ ี ‘พจิ ารณา’ กด็ ี หรอื ‘กำหนด’กด็ ี โดยความหมาย ในการเจรญิ วปิ ส สนาน้ี กเ็ ปน อยา งเดยี วกนั กบั คำวา ‘ด’ู หมายถงึรสู กึ ตวั อยใู นอารมณร ปู นามทเี่ ปน ปจ จบุ นั ดว ยสตสิ มั ปชญั ญะ บางทา นอาจจะใชค ำวา ‘ร’ูกไ็ ด ทใ่ี ชค ำวา ‘ด’ู เพราะเหน็ วา เหมาะสมแกก ารทำความเขา ใจไดง า ย คอื คำวา ‘ด’ู หรอื‘ร’ู นี้ มลี กั ษณะทเี่ ปน ปจ จบุ นั โดยตดั อดตี ตดั อนาคต ออกไดด กี วาคำอน่ื เชน ผปู ฏบิ ตั ิมหี นา ทอ่ี ยา งเดยี วเทา นนั้ คอื ดรู ปู นาม หรอื รรู ปู นาม ใหเ หมอื นกบั การดลู ะคร ละครคอืรปู หรอื นามอะไรกต็ าม เขาแสดงอยา งไรกด็ ไู ป แลว ผดู กู จ็ ะรเู รอ่ื งทเี่ ขาแสดง โดยผดู ไู มต อ งไปจดั แจงกบั ตวั ละครวา ตอ งแสดงอยา งนนั้ อยา งนเ้ี ลย เชน ขณะทผี่ ปู ฏบิ ตั นิ ง่ั อยู ผปู ฏบิ ตั ิกร็ สู กึ ตวั วา ดรู ปู นง่ั รปู นงั่ เปน ตวั กรรมฐาน เปรยี บเหมอื นตวั ละครทแ่ี สดงทา ทางทน่ี ง่ั อยูสว นดู คอื ตวั สตสิ มั ปชญั ญะทมี่ คี วามรสู กึ ตวั ดรู ปู นงั่ ดงั นเ้ี ปน ตน

4 - 48 ธรรมปฏิบัติ ๕ สาย : รูปนาม การเจรญิ วปิ ส สนากรรมฐาน (ภาคปฏิบัติ) หลกั การของวปิ ส สนา ดงั ไดก ลา วมาแลว วา วปิ ส สนาเปน ชอื่ ของปญ ญาทเี่ หน็ นามรปูเปน ไตรลกั ษณ คอื ไมเ ทย่ี ง เปน ทกุ ข ไมใ ชต วั ตน คอื ตอ งเปน ปญ ญาทรี่ หู รอื เหน็ อยา งนี้เทา นน้ั จงึ จะเรยี กวา วปิ ส สนา ปญ ญาอยา งอนื่ จะรเู หน็ อะไรๆ กต็ ามไมเ รยี กวา วปิ ส สนาเพราะฉะนนั้ ผเู จรญิ วปิ ส สนาจะตอ งทำความเขา ใจในหลกั การดงั กลา วนใ้ี หถ กู ตอ ง ตอ ไปน้ี จะไดอ ธบิ ายเรอื่ งการกระทำหรอื การปฏบิ ตั เิ พอื่ ใหเ กดิ วปิ ส สนา อนั เปนผล ซง่ึ การปฏบิ ตั นิ จี้ ะตอ งใหเ ปน ไปโดยถกู ตอ งตามหลกั คำสอนในสตปิ ฏ ฐาน ซง่ึ เปน ธรรมขนั้ แรกของโพธปิ ก ขยิ ธรรม๒๒ อนั เปน ธรรมทเี่ ปน เครอ่ื งตรสั รู ในขั้นแรกของการเจริญสติปฏฐานหรือการเจริญวิปสสนา ก็คือ ตองทำลายส่ิงท่ีปด บงั ไตรลกั ษณก อ น แลว จงึ จะเหน็ ไตรลกั ษณไ ด สงิ่ ทป่ี ด บงั ไตรลกั ษณน นั้ ไดก ลา วมาแลววา เพราะสนั ตตปิ ด บงั จงึ ไมเ หน็ อนจิ จงั เพราะการทไ่ี มพ จิ ารณาอริ ยิ าบถ จงึ ปด บงั ทกุ ขเพราะฆนสญั ญาปด บงั จงึ ไมเ หน็ อนตั ตา และการทำลายสง่ิ ทปี่ ด บงั ไตรลกั ษณน ้ี ไมม วี ธิ อี นื่ใดทนี่ อกเหนอื ไปจากการปฏบิ ตั ติ ามคำสอนในสตปิ ฏ ฐาน การเจริญวิปสสนาในที่น้ี จะกลาวเฉพาะอิริยาบถบรรพะกับสัมปชัญญบรรพะ ในกายานปุ ส สนาสตปิ ฏ ฐานเทา นนั้ เพอื่ สะดวกแกผ ทู ย่ี งั ใหมต อ การปฏบิ ตั ิ หรอื ผทู ม่ี ปี ญ ญานอ ยพอทจี่ ะตดิ ตามพจิ ารณาใหเ ขา ถงึ เหตผุ ลตามความจรงิ ได การกำหนดอริ ยิ าบถและสมั ปชญั ญะนน้ั ขออยา ไดเ ขา ใจวา เปน เรอ่ื งเลก็ นอ ย หากผูปฏิบัติมีความเขาใจในการพิจารณาหรือกำหนด ไดถูกตอง ตามคำสอนในสติปฏฐานแลวก็สามารถจะเห็นความจริงคือทุกขได เมื่อเห็นความจริงคือทุกข ก็ชื่อวา เขาถึงอริยสัจอยา ลมื วา สงิ่ ทป่ี ด บงั ทกุ ข คอื อริ ยิ าบถ การกำหนดอริ ยิ าบถ กเ็ พอ่ื จะทำลายสง่ิ ทปี่ ด บงั ทกุ ขเมอ่ื สง่ิ ทปี่ ด บงั ถกู ทำลายแลว จงึ จะเหน็ ทกุ ขไ ด๒๒ พระไตรปฎ กฉบบั สยามรฐั เลม ที่ ๑๐ ทฆี นกิ าย มหาวารวรรค ขอ ๖๖-๙๓ หนา ๘๕-๑๑๙.

4 - 49 ธรรมปฏิบัติ ๕ สาย : รูปนาม เมอ่ื ผปู ฏบิ ตั ไิ ดศ กึ ษา มคี วามเขา ใจนามรปู ดแี ลว กพ็ งึ กำหนดนามรปู ในอริ ยิ าบถ-บรรพะดงั ตอ ไปนี้ คอื ในเวลาทน่ี ง่ั อยู กใ็ หม คี วามรสู กึ ตวั วา ดรู ปู นง่ั เวลานอนอยู ใหม ีความรสู กึ ตวั วา ดรู ูปนอน เวลายนื อยู ใหม คี วามรสู กึ ตวั วา ดรู ปู ยนื เวลาเดนิ อยู ใหม ีความรสู กึ ตวั วา ดรู ปู เดนิ ผปู ฏบิ ตั จิ ะตอ งมคี วามรสู กึ ตวั อยา งนอี้ ยเู สมอ การทใี่ หม คี วามรสู กึ ตวั เชน น้ี กเ็ พอ่ื แยกรปู นงั่ รปู นอน รปู ยนื รปู เดนิ ออกไปดว ยการเปรยี บเทยี บใหร วู า เปน คนละสว น เปน คนละรปู ถา กำหนดเพยี งรปู ไปเฉยๆ ฆนสญั ญาทปี่ ด บงั อนตั ตากจ็ ะไมถ กู ทำลาย จะเหน็ วา เปน รปู เดยี วกนั ไปหมด โดยจะสำคญั วา รปู นง่ัรปู นอน รปู ยนื รปู เดนิ กค็ อื รปู เดยี วกนั และจะทำใหเ ขา ใจวา นงั่ นอน ยนื เดนิ นน้ั เปนอาการของรปู สว นตวั จรงิ ๆ ของรปู กค็ อื รปู เดยี วกนั เมอ่ื มคี วามเขา ใจอยา งน้ี กไ็ มส ามารถจะกระจายฆนสญั ญา คอื ความเหน็ วา เปน กลมุเปน กอ น ของนามรปู ใหแ ยกออกจากกนั ได และสนั ตตทิ สี่ บื ตอ รปู หนง่ึ ๆ กท็ ำลายไมไ ด จงึตอ งมคี วามรสู กึ ตวั โดยกำหนดใหร วู า เปน รปู อะไร เปน นามอะไร ตอ งกำหนดอยา งนเี้ สมอไป การกำหนดตอ งใหไ ดอ ารมณป จ จบุ นั คอื ตอ งกำหนดในเวลาทน่ี ง่ั อยนู น้ั วา เปน รปู นงั่ในเวลาทน่ี อนอยวู า เปน รปู นอน ในเวลาทย่ี นื อยวู า เปน รปู ยนื หรอื ในเวลาทเี่ ดนิ อยวู า เปนรปู เดนิ ตอ งทำความรสู กึ ตวั ใหอ ยกู บั อารมณป จ จบุ นั นนั้ ๆ เสมอ รปู นงั่ กค็ อื อาการหรอื ทาทางท่ีน่ัง รูปนอน ก็คืออาการหรือทาทางท่ีนอน รูปยืน ก็คืออาการหรือทาทางท่ียืนรปู เดนิ กค็ อื อาการหรอื ทา ทางทเี่ ดนิ หรอื ยา งไป เปน ตน ดงั ทใ่ี นสตปิ ฏ ฐานกลา วไวว า เมอ่ื กายตงั้ ไวใ นอาการอยา งไร กใ็ หร คู วามเปน ไปของกายทตี่ ง้ั ไวใ นอาการนน้ั ๆ คอื นง่ั กใ็ หร ชู ดั ในอาการทนี่ ง่ั นนั้ วา เปน รปู นง่ั เมอื่ เดนิ กใ็ หร ชู ดัในอาการท่ีเดินหรือกาวไปอยางนั้นวาเปนรูป เดินเปนตน ระหวางที่น่ังอยู ตองมนสิการทำความรสู กึ ตวั วา ดรู ปู นงั่ ๒๓ แมอ ยใู นอริ ยิ าบถนอน ยนื เดนิ กต็ อ งมนสกิ ารทำความรสู กึตวั วา ดรู ปู นอน รปู ยนื รปู เดนิ ไมใ ชบ รกิ รรมวา ‘นงั่ เปน รปู รวู า นงั่ เปน นาม’ หรอื ไมใ ชกำหนดวา ‘นง่ั หนอๆ’ ไปเฉยๆ เชน นไี้ มไ ด เพราะอะไร เพราะถา บรกิ รรมเชน นน้ั หรอืกำหนดอยา งนน้ั กจ็ ะไมร วู า ทน่ี ง่ั อยนู นั้ เปน ใครนงั่ ? เปน รปู นง่ั หรอื อะไรนงั่ ?๒๓ คำวา “ทำความรสู กึ ตวั วา ดรู ปู นงั่ ” คอื อยา งไร คอื ใหท ำความรสู กึ ตวั ออกมารอู ยใู นอาการทน่ี ง่ั หรอื ทา ทาง ทตี่ นนง่ั อยนู น้ั อยา นกึ เอาวา ดรู ปู นงั่ (คำวา ดู ไดแ ก การกำหนดหรอื พจิ ารณาดว ยความรสู กึ ตวั )

4 - 50 ธรรมปฏิบัติ ๕ สาย : รูปนาม เมอื่ ไมร วู า เปน รปู นง่ั กจ็ ะสำคญั ผดิ คดิ วา เรานงั่ ความเหน็ ผดิ กจ็ ะเขา อาศยั อริ ยิ าบถนง่ั นนั้ จงึ ตอ งมคี วามรสู กึ ตวั วา เวลานกี้ ำลงั ดรู ปู นงั่ หรอื กำลงั ดรู ปู นอน หรอื กำลงั ดรู ปู ยนืหรอื กำลงั ดรู ปู เดนิ อริ ยิ าบถทนี่ งั่ นอน ยนื เดนิ นนั้ จะตอ งเปน ไปตามธรรมดาทเ่ี ปน ปกติคอื กอ นทจ่ี ะมาเจรญิ วปิ ส สนา ผปู ฏบิ ตั เิ คยนงั่ นอน ยนื เดนิ อยา งไร เมอ่ื มาเจรญิ วปิ ส สนากน็ ง่ั นอน ยนื เดนิ ในอาการอยา งเดยี วกนั วปิ ส สนานนั้ ไมใ ชร อู ะไรผดิ ๆ คอื รปู กตขิ องธรรมชาตทิ เ่ี ปน ปจ จบุ นั นน่ั เองวา ไมใ ชเ รา ไมใ ชต วั ตน คน สตั ว ถา ทำใหผ ดิ ปกติ เชน นง่ักต็ อ งนงั่ ทา นนั้ ทา นี้ หรอื เดนิ กต็ อ งเดนิ ใหม ที า ทางอยา งนนั้ อยา งนแ้ี ลว ความผดิ ปกตนิ นั่ เองกจ็ ะเขา เคลอื บหรอื ฉาบทาปด บงั ทำใหไ มเ หน็ ความจรงิ จติ กจ็ ะเขา ถงึ กฎธรรมดาไมไ ด อนง่ึ อาการหรอื ทา ทางของรปู แสดงอาการนงั่ อยา งไร แสดงอาการนอนอยา งไรหรอื แสดงอาการเดนิ อยา งไร กใ็ หร ใู นอาการหรอื ทา ทางของรปู นนั้ ๆ ไมใ ชร ทู ต่ี รงนนั้ ตรงนี้เชน รปู นง่ั กไ็ มใ ชร ตู รงทก่ี น หรอื ทขี่ า วา เปน รปู นง่ั หรอื ไมใ ชร ทู ท่ี อ นบนหรอื ทอ นลา งของรา งกาย หรอื ไมใ ชร ตู รงรปู ถกู วา เปน รปู นงั่ เพราะรปู ถกู กบั รปู นง่ั เปน คนละรปู และคนละกาลกนั ฉะนน้ั การกำหนดอริ ยิ าบถนงั่ นอน ยนื เดนิ กค็ อื กำหนดรใู นอาการหรอื ทา ทางของรปู นน้ั ๆ วา เปน รปู อะไร เพราะรปู แตล ะรปู มลี กั ษณะอาการทา ทางไมเ หมอื นกนั เปนคนละรปู ๆ ไป การกำหนดอยา งนี้ เปน กายานปุ ส สนาสตปิ ฏ ฐาน เมอ่ื นงั่ นอน ยนื หรอื เดนิ ไปแลว สกั ครหู นง่ึ ความปวดเมอื่ ยคอื ทกุ ขเวทนากย็ อ มเกดิ ขนึ้ ทร่ี ปู นน้ั ๆ เมอื่ ทกุ ขค อื ความปวดเมอ่ื ยเกดิ ขนึ้ กใ็ หก ำหนดรปู นงั่ หรอื รปู นอน ทผ่ี ปู ฏบิ ตั ิกำลงั ดอู ยนู นั้ โดยทำความรสู กึ ตวั วา รปู นง่ั เปน ทกุ ข หรอื รปู นอนเปน ทกุ ข ระหวา งที่กำหนดนน้ั ตอ งระวงั อยา ใหม คี วามตอ งการอยากใหท กุ ขห ายไป เพราะความอยากคอื กเิ ลสจะเปน เหตทุ ำใหไ มเ หน็ ความจรงิ ตอ งระวงั เรอ่ื งนใ้ี หม าก เวลากำหนด ตอ งดไู ปเฉยๆ เหมอื นกบั การดลู ะคร คลา ยกบั วา เวลานต้ี วั ละครคอื ทกุ ข กำลงั แสดงอยหู นา ฉาก ผปู ฏบิ ตั มิ หี นา ที่ดเู ทา นน้ั ไมม หี นา ทไี่ ปหดั ละคร หรอื เขา ไปแสดงละครเสยี เอง

4 - 51 ธรรมปฏิบัติ ๕ สาย : รูปนาม ผปู ฏบิ ตั จิ ะตอ งเขา ใจใหด วี า เวลานกี้ เิ ลสความตอ งการ เขา อาศยั ในเวลากำหนดนนั้หรอื เปลา ถา ความตอ งการเขา อาศยั การกำหนดนนั้ กใ็ ชไ มไ ด เพราะการเจรญิ สตปิ ฏ ฐานนน้ั ความสำคญั กเ็ พอื่ ทำลายอภชิ ฌาและโทมนสั ฉะนนั้ ผปู ฏบิ ตั จิ ะตอ งมคี วามเขา ใจในขอ นด้ี ว ย ถา กำหนดโดยอยากใหท กุ ขห ายกเ็ ปน ปจ จยั แกอ ภชิ ฌา เพราะความอยากใหท กุ ขห ายเปน อภชิ ฌา ถา ทกุ ขไ มห ายกเ็ ปน โทมนสัจงึ ไมช อื่ วา การปฏบิ ตั อิ ยา งนเี้ ปน การเจรญิ สตปิ ฏ ฐาน เวลากำหนดอริ ยิ าบถใดกต็ าม ตอ งระมดั ระวงั ไมใ หบ งั คบั ตวั เองวา ตอ งนง่ั ตอ งนอนตอ งยนื ตอ งเดนิ ใหน านเทา นนั้ เทา นี้ ถา ทำอยา งนนั้ กไ็ มถ กู เหมอื นกนั การเจรญิ สตปิ ฏ ฐานนนั้ หา มการบงั คบั ถา บงั คบั การปฏบิ ตั กิ เ็ ปน อตั ตา อตั ตาจะตามไปในทกุ อริ ยิ าบถ การบงั คบั ใหน ง่ั ใหน อน ใหย นื ใหเ ดนิ เชน นนั้ กจ็ ะมอี ตั ตาคอื มี ‘เรา’ เขา ไปปนอยเู รอ่ื ย เพราะการบงั คบั เปน ลกั ษณะของอตั ตา คอื เหน็ ผดิ วา เราสามารถบงั คบั ได การบงั คบั อยา งนี้ทำใหว ปิ ส สนาเกดิ ไมไ ด วปิ ส สนาตอ งไมม กี ารบงั คบั ตอ งแลว แตเ หตผุ ลตามสมควรวา ตอ งเปลย่ี นอริ ยิ าบถเพราะเหตใุ ด กเ็ ปลยี่ นไปตามเหตผุ ลนน้ั ไมใ ชอ ยากเปลยี่ นจงึ เปลยี่ น เชนเมอ่ื เดนิ เมอ่ื ยแลว อยากจะนง่ั กน็ งั่ นง่ั แลว เมอื่ ย อยากจะนอนกน็ อน นอนแลว เมอ่ื ยอยากจะนง่ั อยากจะนอน อยากจะเดนิ กเ็ ดนิ ไป อยา งนี้ ความเขา ใจเชน นี้ ไมต รงตอ ความเปน จรงิ เพราะถงึ จะไมอ ยากนง่ั กต็ อ งนง่ั ไมอ ยากนอนกต็ อ งนอน ไมอ ยากเดนิ กต็ อ งเดนิเพราะทกุ ขบ งั คบั ใหต อ งทำนน่ั เอง เมอ่ื ทกุ ขเ กดิ ขนึ้ ในอริ ยิ าบถใดแลว กต็ อ งแกไ ขหรอื เปลยี่ นไปเปน อริ ยิ าบถอน่ื ความจรงิ เปน อยอู ยา งน้ี ไมใ ชน กึ อยากจะนอนกน็ อน หรอื นกึ อยากจะเดนิ กเ็ ดนิ การเปลย่ี นอริ ยิ าบถตอ งรเู หตผุ ล ฉะนนั้ กอ นเปลย่ี นอริ ยิ าบถ ผปู ฏบิ ตั จิ ะตอ งพจิ ารณาเสยี กอ นวา เปลย่ี นอริ ยิ าบถเพราะเหตใุ ด เชน นงั่ อยู เมอ่ื ยแลว จงึ ลกุ ขน้ึ เดนิ การทลี่ กุ ขนึ้ เดนิ นน้ั มนสกิ ารอยา งไร ?เมอ่ื ทกุ ขเ กดิ ขนึ้ ในรปู นง่ั แลว ตอ งมนสกิ ารวา จะเดนิ เพอ่ื แกท กุ ข ถา ไมม นสกิ ารอยา งนี้ กจ็ ะเขา ใจวา รปู เดนิ เปน สขุ หรอื ถา เปลยี่ นจากเมอ่ื ยมาเปน นอน ถา มนสกิ ารไมถ กู กจ็ ะเหน็ วารปู นอนเปน สขุ สขุ วปิ ลาสกเ็ ขา อาศยั ในรปู เดนิ หรอื รปู นอน นน้ั ทนั ที

4 - 52 ธรรมปฏิบัติ ๕ สาย : รูปนาม ดงั นน้ั การเปลยี่ นอริ ยิ าบถ จงึ จำเปน ตอ งรเู หตผุ ลของการเปลย่ี น คอื จะตอ งรดู ว ยปญ ญาวา ทจ่ี ะตอ งเปลยี่ นอริ ยิ าบถนน้ั เพราะอะไร ? ความจรงิ ทตี่ อ งเปลย่ี น เพราะทกุ ขเ กดิ ขน้ึ จงึ ทำใหต อ งเปลยี่ นอริ ยิ าบถ กำหนดอยา งน้ี จงึ จะไดค วามรทู ถี่ กู ตอ งตรงกบั ความเปน จรงิ เพราะธรรมทง้ั หลายยอ มไหลมาจากเหตุ ฉะนนั้ การทตี่ อ งเปลย่ี นอริ ยิ าบถ กจ็ ะตอ งรวู า เพราะเหตอุ ะไรจงึ ตอ งเปลย่ี น เพราะทกุ ขเ กดิ ขนึ้ บบี คน้ั อริ ยิ าบถนน้ั จงึ ตอ งเปลย่ี น ถา รูทวั่ ไปหมดทกุ อริ ยิ าบถเชน นแ้ี ลว อริ ยิ าบถเหลา นน้ั กไ็ มส ามารถจะปด บงั ทกุ ขไ ด ถา กำหนดรยู งั ไมห มด เชน ตอนแรกทก่ี ำหนดรปู นง่ั เมอ่ื ทกุ ขค วามปวดเมอ่ื ยเกดิ ขน้ึทร่ี ปู นง่ั นนั้ กท็ ำใหเ หน็ ทกุ ขใ นรปู นง่ั แตท กุ ขใ นรปู นอนยงั ไมเ หน็ เมอ่ื ยงั ไมเ หน็ กต็ อ งสำคญัวา รปู นอนเปน สขุ ดงั นน้ั ดว ยอำนาจของทฏิ ฐวิ ปิ ลาสซงึ่ สำคญั วา เปน สขุ จงึ เปน ปจ จยั แกตณั หา ใหย นิ ดใี นรปู นอน อยากไดร ปู นอน ตณั หาและทฏิ ฐกิ เ็ ขา อาศยั ในรปู นอนนนั้ ฉะนน้ั เวลานอน จงึ ใหก ำหนดดทู รี่ ปู นอนดว ย โดยตามไปดวู า รปู นอน เปน ความสขุ จรงิ อยา งทเี่ ขา ใจหรอื เปลา เมอื่ ตามดรู ปู ทนี่ อนแลว สกั ครเู ดยี วเทา นนั้ รปู นอนกจ็ ะเปน ทกุ ขข น้ึ มาอกี ความเขา ใจผดิ ทวี่ า รปู นอนเปน สขุ ในตอนแรกกจ็ ะหายไป และสขุ วปิ ลาสนนั้ หายไปดว ย แลวกจ็ ะเหน็ ทกุ ขใ นขณะนอนนน้ั วา แมร ปู นอนกเ็ ปน ทกุ ขเ หมอื นกนั ถา หากวา ยงั มอี ริ ยิ าบถใดทยี่ งั ไมไ ดต ามดจู นถถี่ ว น ตณั หาและทฏิ ฐกิ ย็ งั เขา อาศยั ในอริ ยิ าบถนนั้ ได และความสำคญั วา เปน เรา เปน ตวั ตนของเรา กต็ อ งเกดิ ขนึ้ ในอริ ยิ าบถนนั้ ๆเพราะฉะนน้ั จงึ ตอ งตามกำหนดดทู กุ ๆ รปู อริ ยิ าบถ ถา ไมต ามดโู ดยถถี่ ว นจรงิ ๆ แลว ปญ ญาก็เกิดไมได เมอ่ื ตามกำหนดไปทกุ รปู อริ ยิ าบถจนหมดแลว กจ็ ะเหน็ วา รปู อริ ยิ าบถทงั้ เกา และใหมเปน ทกุ ข ทวี่ า จะตอ งเหน็ ทกุ ขใ นอริ ยิ าบถเกา กอ นดว ยอำนาจของทกุ ขเวทนา เพราะฉะนนั้จงึ ไมค วรจำกดั เวลาวา ตอ งนง่ั หรอื ตอ งเดนิ นานกน่ี าทหี รอื กชี่ วั่ โมง เพราะความสำคญั อยทู ี่ตอ งการจะรเู หตผุ ล ถา พยายามตามรเู หตผุ ลนนั้ แลว กอ็ าจเปลยี่ นอริ ยิ าบถภายใน ๕ หรอื๑๐ นาที ตามแตเ หตผุ ลทจ่ี ะตอ งเปลยี่ น

4 - 53 ธรรมปฏิบัติ ๕ สาย : รูปนาม เมอ่ื สามารถกำหนดรเู หตผุ ลไดบ อ ยๆ ปญ ญากย็ อ มจะรคู วามจรงิ ไดเ รว็ เพราะวาเมอื่ ดมู าก กเ็ หน็ มากและรมู าก ผลทเ่ี กดิ อยา งนี้ ไมจ ำเปน ตอ งจำกดั เวลา เมอื่ ทกุ ขเ กดิ ขนึ้จงึ ตอ งเปลยี่ น และกต็ อ งรดู ว ยวา รปู อะไรเปน ทกุ ข รปู นงั่ หรอื รปู นอน รปู ยนื หรอื รปู เดนิเปน ทกุ ข ขอ นเี้ ปน ความสำคญั มาก โดยเหตนุ ี้ การทใ่ี หก ำหนดรวู า รปู นงั่ รปู นอน รปู ยนื รปู เดนิ นนั้ กเ็ พราะวา ถาไมก ำหนดรอู ริ ยิ าบถนน้ั ๆ วา เปน รปู อะไรแลว กจ็ ะไมร วู า ใครนงั่ ใครนอน ใครยนื ใครเดนิ เมอ่ื ไมร เู ชน นี้ กต็ อ งสำคญั วา เปน เรานง่ั เรานอน เรายนื เราเดนิ และเมอ่ื ทกุ ขเกดิ ขน้ึ ในอริ ยิ าบถนน้ั ๆ กส็ ำคญั วา เราเปน ทกุ ข เอาเราซงึ่ เปน ตวั อตั ตวปิ ลาสออกไมไ ด เพราะวา เมอ่ื ไมร วู า นง่ั เปน รปู กไ็ มร วู า ใครเปน ทกุ ข เมอ่ื ไมร สู กึ วา รปู เปน ทกุ ข กต็ อ งเขา ใจวาเราเปน ทกุ ข อตั ตวปิ ลาสกไ็ มอ อก เพราะยงั มคี วามสำคญั วา เราเปน ทกุ ข คอื ยงั ไมม รี ปู ใดนามใดแสดงวา เปน ทกุ ขใ หเ หน็ ประจกั ษช ดั ลงไป กย็ งั เอาอตั ตวปิ ลาสออกไมไ ด เพราะเหตนุ ้ี การกำหนดอริ ยิ าบถทกุ ๆ อริ ยิ าบถ จงึ ตอ งมคี วามรสู กึ ตวั วา กำลงักำหนดรปู อะไรอยู ขอ นเ้ี ปน ความสำคญั มาก มฉิ ะนน้ั จะทำลายกเิ ลสความเหน็ ผดิ วา เปนตวั ตนออกไมไ ด ตอ งเปลย่ี นอริ ยิ าบถเพราะทกุ ข เมอ่ื พจิ ารณารวู า ตอ งเปลย่ี นอริ ยิ าบถเพราะทกุ ขแ ลว กต็ อ งพจิ ารณาตอ ไปอกี วาการเปลยี่ นอริ ยิ าบถนน้ั เพอ่ื อะไร กร็ ตู อ ไปวา ทเ่ี ปลย่ี นนน้ั เพอ่ื แกท กุ ข ไมใ ชเ พอ่ื หาความสขุถา กำหนดยงั ไมถ ถี่ ว น กจ็ ะเขา ใจวา เปลยี่ นเพอ่ื ใหไ ดค วามสขุ การรเู ชน นเ้ี ปน ปญ ญาอยา งหนงึ่ชอ่ื วา สาตถกสมั ปชญั ญะ คอื ปญ ญาทรี่ วู า การทำเชน นน้ั เพอ่ื ประโยชนอ ะไร เมอ่ื รวู า ตอ งเปลยี่ นอริ ยิ าบถทงั้ หลายเพอ่ื แกท กุ ขแ ลว ควรหรอื ทจ่ี ะเหน็ วา การทต่ี อ งแกท กุ ขอ ยเู สมอๆ นนั้ เปน ความสขุ กจ็ ะเหน็ วา ทต่ี อ งแกไ ขหรอื ตอ งเปลยี่ นอริ ยิ าบถใหม ไมใ ชความสขุ เลย ทต่ี อ งเปลย่ี นกเ็ พราะทกุ ขบ งั คบั ใหต อ งเปลยี่ น ถงึ แมไ มอ ยากจะเปลยี่ นกต็ อ งเปลยี่ น ในการที่ตอ งฝนใจเปลย่ี นนี้เอง อิริยาบถใหมจ ึงไมเ ปนทอี่ าศยั ของตณั หา เพราะไม

4 - 54 ธรรมปฏิบัติ ๕ สาย : รูปนามเปลย่ี นไมไ ด ถกู บงั คบั ใหต อ งเปลย่ี น ถา เหน็ วา ตอ งเปลย่ี นอริ ยิ าบถเพราะถกู ทกุ ขบ งั คบั เชน นี้ ความตอ งการในอริ ยิ าบถใหม คอื ตวั ตณั หาและทฏิ ฐทิ เี่ คยตอ งการอริ ยิ าบถใหม กจ็ ะเขา อาศยั ไมไ ด เพราะวา รแู ลวดจู นถถ่ี ว นแลว ทงั้ อริ ยิ าบถใหมแ ละอริ ยิ าบถเกา ไมม คี วามสขุ เลย การพจิ ารณาอริ ยิ าบถทำลายสงิ่ ปด บงั ทกุ ข เมอื่ รเู ชน นี้ การพจิ ารณาอริ ยิ าบถกย็ อ มทำลายวปิ ลาสธรรม ซงึ่ เปน ตวั ปด ทกุ ข เมอ่ื สงิ่ ทปี่ ด บงั ทกุ ขถ กู ทำลายไปอยา งน้ี วปิ ลาสทส่ี ำคญั วา สขุ กจ็ ะหมดไป เมื่อความสำคัญวาสุข ถูกทำลายลงไปแลว ความรูวาเปนทุกข ก็จะเขามาแทนท่ีการรเู ชน นี้ เปน ความรทู ถ่ี กู ตอ งตามความเปน จรงิ ไมใ ชว ปิ ลาส เพราะวา ทกุ ขเ ปน ของจรงิทกุ ขเ ปน ตวั สจั จธรรม นเี่ ปน นยั ของการกำหนดอริ ยิ าบถทท่ี ำลายเครอื่ งปด บงั ทกุ ข ไมต อ งเปลยี่ นการกำหนดอารมณ ขณะทก่ี ำหนดดรู ปู อริ ยิ าบถใดอริ ยิ าบถหนงึ่ อยนู นั้ เมอื่ รวู า ฟงุ ไป กไ็ มต อ งกำหนดนามฟงุ แตใ หม ากำหนดดรู ปู อริ ยิ าบถนน้ั ๆ เสยี ใหม อปุ มาเหมอื นการหดั ขรี่ ถจกั รยาน เมอ่ืแรกหดั ใหมๆ กเ็ ปน ธรรมดาทจ่ี ะตอ งลม เพราะยงั ไมช ำนาญ เมอื่ ลม แลว จะทำอยา งไร กต็ อ งจบั รถทล่ี ม นนั้ ขน้ึ มาหดั ขใ่ี หม ไมใ ชว า เมอ่ื ลม แลว ไปตอ งการรถคนั อนื่ มาเปลยี่ นใหมเ รอ่ื ยไป จะตอ งยกรถคนั เดมิ นนั้ แหละขน้ึ มาหดั ขตี่ อ ไปใหม ผเู จรญิ วปิ ส สนาทฝี่ ก ใหมก เ็ ชน เดยี วกนั จะตอ งหดั ทำไปเชน เดยี วกนั นี้ คอื เมอ่ื รวู า จติ ตกไปหรอื หลดุ ไปจากอารมณป จ จบุ นั กใ็ หกลบั มาตงั้ ทอ่ี ารมณป จ จบุ นั ทกี่ ำลงั กำหนดนนั้ เสยี ใหมเ ทา นนั้ เอง จรงิ อยู ฟงุ นนั้ กเ็ ปน ปรมตั ถ เปน นามธรรม และกเ็ ปน ปจ จบุ นั ธรรมดว ย แตผ ปู ฏบิ ัติใหมๆ ไมค วรยา ยอารมณไ ปดนู ามฟงุ เพราะรปู เปน ของหยาบ ดงู า ย เหน็ งา ย ผปู ฏบิ ัตใิ หมปญ ญานอ ย จะไปดขู องละเอยี ด คอื นามนนั้ ดยู ากเหน็ ยาก และรปู อริ ยิ าบถกเ็ ปน ปรมตั ถอยแู ลว และเปน ปจ จบุ นั อยเู ชน เดยี วกนั

4 - 55 ธรรมปฏิบัติ ๕ สาย : รูปนาม การกำหนดอริ ยิ าบถ ๔ น้ี ใหก ำหนดรปู ใดรปู หนง่ึ ทเ่ี ปน ปจ จบุ นั เรอ่ื ยไป ถา ไมม ีเหตผุ ลอนื่ ใดมาทำใหต อ งเปลย่ี นแลว กไ็ มต อ งเปลยี่ น ถา ผปู ฏบิ ตั กิ ำหนดอริ ยิ าบถไดป จ จบุ นัมากเขา ฟงุ กไ็ มเ กดิ เพราะฟงุ นนั้ อาศยั อดตี อนาคตเขา มา ถา ปจ จบุ นั ตง้ั อยแู ลว ทอี่ ริ ยิ าบถฟงุ ทม่ี แี ตอ ดตี อนาคตเทา นนั้ กเ็ ขา ไมไ ด ขอ สำคญั นน้ั อยทู วี่ า ผปู ฏบิ ตั ริ ตู วั หรอื เปลา วา ฟงุ ถา ไมร ู การปฏบิ ตั นิ น้ั กห็ ลดุ ไปแลวจากอารมณป จ จบุ นั การฝก บอ ยๆ ทำบอ ยๆ มนสกิ ารบอ ยๆ จงึ จะรวู า จติ ตกไปหรอืหลดุ ไปจากอารมณป จ จบุ นั แลว กก็ ลบั มาตง้ั อยทู อี่ ริ ยิ าบถทเี่ ปน ปจ จบุ นั เสยี ใหม ไมย ากเลย อนงึ่ อารมณป จ จบุ นั เปน ความสำคญั ทส่ี ดุ ของการเจรญิ วปิ ส สนา ทจี่ ะกนั อภชิ ฌาและโทมนสั มใิ หเ กดิ ขน้ึ อารมณป จ จบุ นั หมายถงึ รปู นามทเ่ี กดิ ขนึ้ เฉพาะหนา โดยทอ่ี ารมณน นั้ เกดิ ขนึ้ เองและผปู ฏบิ ตั ติ ามดอู ารมณน นั้ ถา อารมณใ ดเกดิ ขน้ึ ดว ยความปรารถนาของผปู ฏบิ ตั ิ อารมณน นั้ กจ็ ะกนั กเิ ลสไมไ ดเ ลยเพราะเกิดขึ้นดวยอำนาจของตัณหาซ่ึงเปนตัวกิเลส เชน เมื่อตองการความสงบ จึงทำความเพยี ร ไมว า จะกำหนดอะไรกต็ าม ใจกเ็ พง อยู หรอื ตอ งการอยใู นความสงบ แลว ความสงบกเ็ กดิ ขน้ึ เปน ตน ทเ่ี ปน เชน นเี้ พราะวา เมอื่ จติ มงุ ไปเพอื่ ความสงบ ความสงบกเ็ กดิ ขนึ้ไดจริงๆ แตวาไมสามารถจะเห็นความจริงคือไตรลักษณ ซ่ึงเปนอารมณของวิปสสนาไดทง้ั น้ี กเ็ พราะวปิ ลาสตามเขา ไปในความสงบ โดยเหน็ วา ความสงบนเ้ี ปน สขุ จรงิ หนอ กท็ ำใหย นิ ดพี อใจในความสงบนนั้ เมอื่ วปิ ลาสตามเขา ไปครอบคลมุ อารมณส งบแลว กจ็ ะไมเ หน็ เลยวา อารมณท ส่ี งบเปน ทกุ ข หรอื ไมเ ทย่ี ง หรอื ไมใ ชต วั ตน ได เพราะความสงบทเี่ กดิ ขนึ้ นน้ั เปน ไปดว ยอำนาจของวปิ ลาสทผี่ ปู ฏบิ ตั ติ อ งการ โดยผปู ฏบิ ตั ไิ มเขา ใจวา ความสงบนนั้ กม็ ไี มเ ทย่ี ง เปน ทกุ ขไมใ ชต วั ตน เหมอื นกนั ไมม สี าระอะไรดกี วา ความฟงุ ซา นหรอื อทุ ธจั จะเลย อนงึ่ ผปู ฏบิ ตั คิ วรทราบวา อารมณใ ดทผ่ี ปู ฏบิ ตั ทิ ำขน้ึ อารมณน น้ั ไมใ ชข องจรงิ เมอ่ืสรา งขนึ้ แลว จะกำหนดใหร คู วามจรงิ จากอารมณท สี่ รา งขน้ึ นน้ั ไมไ ด เพราะอารมณท ส่ี รา ง

4 - 56 ธรรมปฏิบัติ ๕ สาย : รูปนามขนึ้ ดว ยอำนาจของความตอ งการซงึ่ เปน ตวั กเิ ลส จะเปน เครอื่ งปด บงั ทำใหไ มส ามารถทจี่ ะไดความจรงิ ในอารมณน น้ั อารมณท จี่ ะใหค วามจรงิ ได ตอ งเปน อารมณป จ จบุ นั ทเี่ กดิ ขน้ึ เอง เชน อริ ยิ าบถตา งๆนน้ั แมว า เราไมต อ งการจะพลกิ แตก ต็ อ งพลกิ ตอ งเปลย่ี น เพราะอะไร เพราะเมอ่ื ทกุ ขเ กดิขน้ึ กต็ อ งพลกิ ตอ งเปลย่ี นไปเอง ไมพ ลกิ หรอื ไมเ ปลย่ี นไมไ ด และทกุ ขน น้ั ไมใ ชเ กดิ ขน้ึ เพราะความตอ งการของเรา แตเ กดิ ขนึ้ เอง ฉะนั้น อารมณที่เกิดขึ้นเองโดยไมไดเกิดจากความตองการ จึงเปนอารมณปจจุบันเพราะไมเ ปน ทอ่ี าศยั ของกเิ ลสตณั หา การใหมีสติตามดู ตามรู เชนนี้ ก็เพ่ือกันมิใหกิเลสเขาอาศัยในอารมณน้ัน คือมีความรสู กึ ตวั กำหนดทอ่ี ารมณน น้ั ดว ยสตสิ มั ปชญั ญะ กเิ ลสจงึ จะเขา อาศยั ในอารมณน น้ั ไมไ ดแตก เิ ลสอาจจะเขา อาศยั อารมณน นั้ กต็ อ ภายหลงั ฉะนน้ั ถา มกี ารสำรวมหรอื สงั วร กจ็ ะกนั กเิ ลสไมใ หอ าศยั อารมณน นั้ ๆ ไดต ลอดไปเมอ่ื กเิ ลสอาศยั ไมไ ด จงึ จะไดค วามจรงิ ของอารมณน นั้ ดงั นนั้ อารมณป จ จบุ นั จงึ เปน ความสำคญั ของการเจรญิ วปิ ส สนา ผปู ฏบิ ตั ติ อ งเขา ใจในอารมณป จ จบุ นั และตอ งเขา ใจจบั อารมณป จ จบุ นั ดว ย บางทผี ปู ฏบิ ตั เิ ขา ใจวา ทกี่ ำหนดอยนู น้ั เปน อารมณป จ จบุ นั แตค วามจรงิ ไมใ ช เพราะอารมณป จ จบุ นั มเี พยี งพรบิ ตาเดยี วเทา นน้ั เหมอื นกบั การจบั ปลาในน้ำ คอื คดิ วา จะจบั ไดเพราะวา เหมอื นกบั การวา ยนงิ่ ๆ อยู กใ็ ชม อื ตะครบุ ลงไปจะจบั ใหไ ดอ ยา งนี้ บางทกี ห็ ลดุ ไปขา งหนา บา ง ขา งหลงั บา ง ดังน้ัน การจับอารมณปจจุบันจึงไมใชของงาย เพราะกิเลสคอยฉุดไปขางหนาบางฉดุ ไป ขา งหลงั บา ง จงึ เปน เหตใุ หเ กดิ อภชิ ฌาและโทมนสั จงึ จำเปน ตอ งเขา ใจอารมณป จ จบุ นัวา คอื อยา งไร และตอ งเขา ใจในการจบั อารมณป จ จบุ นั ไดถ กู ตอ งดว ย โดยมาก ผปู ฏบิ ตั ไิ มไ ดด อู ยทู อ่ี ารมณป จ จบุ นั เชน กำลงั พจิ ารณาอริ ยิ าบถนงั่ ซง่ึ เปนอารมณปจจุบันที่กำลังเกิดข้ึนอยูเดี๋ยวเดียวเทานั้นก็จริงอยู แตวาจิตใจที่กำลังจับอารมณ

4 - 57 ธรรมปฏิบัติ ๕ สาย : รูปนามปจ จบุ นั นนั้ เคลอื่ นไปหาความสงบ คอื มงุ ไปหาความสงบ หาใชก ำหนดดคู วามจรงิ หรอื ตอ งการจะรคู วามจรงิ ของอารมณ คอื รปู นง่ั นน้ั ไม กลายเปน ดเู พอ่ื หาความสงบ ซง่ึ ไมม ใี นเวลานนั้ การดหู รอื การกำหนดกเ็ คลอ่ื นไปแลว คอื ไมไ ดด อู ยทู อ่ี ารมณป จ จบุ นั นนั้ แลว เพราะฉะนน้ั จงึ ตอ งเขา ใจวา อารมณป จ จบุ นั คอื อะไร ? และจะตอ งเขา ใจดว ยวา จติ ทจ่ี บั อารมณป จ จบุ นั นนั้ มีลกั ษณะอยา งไร ? และถา จติ หลดุ จากอารมณป จ จบุ นั มลี กั ษณะอยา งไร ? เรอ่ื งนต้ี อ งมีความสงั เกต มฉิ ะนนั้ เมอื่ จติ หลดุ ไปจากอารมณป จ จบุ นั กจ็ ะหลดุ ไปเรอ่ื ยๆ โดยไมร ตู วั วาไมไ ดจ บั อยทู อ่ี ารมณป จ จบุ นั ทำใหเ สยี เวลาไปเปลา ๆ ถา หากรวู า หลดุ ไปจากอารมณป จ จบุ นั กจ็ ะไดก ลบั มารอู ยทู อ่ี ารมณป จ จบุ นั ไดต อ เนอ่ื งกนั นานๆ ทำใหม โี อกาสทจ่ี ะเหน็ ความจรงิ ได การพจิ ารณากจิ อน่ื ระหวา งการปฏบิ ตั ิ นอกจากการพจิ ารณาอริ ยิ าบถนง่ั นอน ยนื เดนิ ทมี่ อี ยเู ปน ประจำแลว ผปู ฏบิ ตั ยิ งัมคี วามจำเปน ทจ่ี ะตอ งทำกจิ อน่ื ในระหวา งการปฏบิ ตั ิ เชน กนิ อาหาร อาบน้ำ ถา ยอจุ จาระปส สาวะ เหลา นกี้ ต็ อ งมกี ารพจิ ารณาดว ย การพจิ ารณาเวลากนิ อาหาร๒๔ ถา ไมห าวธิ กี นักเิ ลสเสยี กอ น ตณั หาและทฏิ ฐกิ อ็ าจเขา อาศยั ในอารมณน นั้ ได เพราะฉะนน้ั จะตอ งพจิ ารณาเวลาทกี่ นิ อาหารนนั้ วา กนิ ทำไม ? ตอ งไมก นิ เพราะอยากกนิ หรอื อยากอรอ ย แตต อ งพจิ ารณาวา จะตอ งกนิ ดว ยเหตเุ พอ่ื ใหร า งกายนด้ี ำรงอยไู ด จะใหก ายดำรงอยเู พอ่ื อะไร ? เพอื่ จะไดเ ปน ทอ่ี าศยั ทำกจิ ในการทำพระนพิ พานทย่ี งัไมแ จง ใหส ำเรจ็ ลลุ ว งไป หรอื เพอ่ื แกท กุ ขท เี่ กดิ ขนึ้ จากความหวิ เทา นนั้ การพจิ ารณาเปน สง่ิ จำเปน มฉิ ะนน้ั จะกนั กเิ ลสไมไ ด ถา กนิ เพอื่ แกท กุ ขจ ากความหวิแลว แมอ าหารไมอ รอ ยกแ็ กห วิ ได ถา กนิ โดยไมพ จิ ารณาแลว เวลาไมอ รอ ย โทสกเิ ลสกจ็ ะเขา อาศยั เวลาอรอ ย โลภกเิ ลส กเ็ ขา อาศยั การกนิ อาหารนนั้ กย็ อ มจะเปน ไปกบั กเิ ลส๒๔ ตามนยั ในพระไตรปฎ กฉบบั สยามรฐั เลม ท่ี ๒๓ องั คตุ ตรนกิ าย อฏั ฐกนบิ าต ขอ ๙๙ หนา ๑๖๘-๑๗๐.

4 - 58 ธรรมปฏิบัติ ๕ สาย : รูปนามเรอ่ื ยไป ไมพ น กเิ ลสเลย กเิ ลสกจ็ ะสรา งสรรคท กุ ขใ หต อ ไป หาใชก นิ เพอื่ ออกจากทกุ ขไ ม ดังนั้น การเจริญวิปสสนา เม่ือเวลาจะกินอาหาร ก็ตองพิจารณาใหรูเหตุผลดวยทกุ ครงั้ ไป การอาบนำ้ กต็ อ งพจิ ารณาใหร วู า เพอ่ื แกท กุ ข เวลาจะใชบ าตร ใชจ วี ร กต็ อ งพจิ ารณาเพอื่ แกท กุ ข ไมใ ชน งุ หม เพอื่ สวยงาม แตน งุ หม เพอื่ ปอ งกนั หนาวกนั แดดกนั ลม หรอื กนั ยงุเหลอื บ รน้ิ ไร เปน ตน เพราะถา มสี งิ่ รบกวนอยา งนน้ั กจิ ทพ่ี งึ ทำกจ็ ะตกไป ไมส ำเรจ็ คอื วาจะทำอะไรๆ ทุกอยาง ตองมุงเพื่อทำพระนิพพานใหแจงทั้งสิ้น หรือใหถึงความพนทุกขทง้ั ปวง เวลาถา ยอจุ จาระหรอื ปส สาวะ กต็ อ งพจิ ารณาเหมอื นกนั วา เพราะอะไร ? เพราะทกุ ขเ กดิ ขนึ้ แลว จงึ ตอ งแกท กุ ข การพจิ ารณาอริ ยิ าบถยอ ย สำหรบั การพจิ ารณาอริ ยิ าบถยอ ยอนื่ ๆ ในสมั ปชญั ญะบรรพนน้ั มเี กยี่ วขอ งในอริ ยิ าบถ ๔อยแู ลว เชน การกำหนดรปู นงั่ เวลาจะพลกิ ตวั หรอื ลกุ ขนึ้ ยนื ถา ไมม อี ริ ยิ าบถยอ ยแลวกพ็ ลกิ ไมไ ดห รอื ลกุ ขน้ึ ยนื ไมไ ด ถา ยนื อยแู ลว จะนง่ั ถา ไมม อี ริ ยิ าบถยอ ยชว ย กน็ ง่ั ไมไ ด จะทำอะไรๆ ทกุ อยา งจะตอ งมอี ริ ยิ าบถยอ ยอยดู ว ยทงั้ นน้ั ในอริ ยิ าบถใหญ ถา กำหนดอริ ยิ าบถใหญกอ น และอริ ยิ าบถใหญช ดั เจนดแี ลว กจ็ ะรถู งึ อริ ยิ าบถยอ ยดว ย อริ ยิ าบถยอ ยเปน สงั ขารทกุ ข อริ ยิ าบถยอ ยนนั้ ชว ยแกท กุ ขข องอริ ยิ าบถใหญ อริ ยิ าบถยอ ยกเ็ ปน ทกุ ขเ หมอื นกนั คอืเปน สงั ขารทกุ ข อริ ยิ าบถใหญเ ปน ทกุ ขเวทนา อปุ มาเหมอื นคนปว ย อริ ยิ าบถยอ ยเหมอื นคนพยาบาล คนพยาบาลก็เปนทุกขเหมือนกัน เพราะตองคอยพยุงคนปวยใหลุก ใหนั่งใหพ ลกิ ตวั เปน ตน มฉิ ะนน้ั คนปว ยไมอ าจพลกิ ตวั เปลยี่ นอริ ยิ าบถได แตผ ปู ฏบิ ตั ใิ หมย งัไมตองสนใจในอิริยาบถยอยใหมากนัก เพราะเมื่อกำหนดอิริยาบถใหญชัดเจนดีแลวอริ ยิ าบถยอ ยนก้ี จ็ ะรไู ปเอง

4 - 59 ธรรมปฏิบัติ ๕ สาย : รูปนาม เมอื่ พจิ ารณารปู อริ ยิ าบถใหญ และอริ ยิ าบถยอ ยอยา งนมี้ ากๆ เขา พอกำหนดลงไปไมว า จะเปน อารมณอ ะไร เชน เวลานงั่ กร็ วู า เปน รปู นง่ั ไมใ ชเ รานงั่ เวลานอนกร็ วู า เปนรปู นอน ไมใ ชเ รานอน เปน ตน และทรี่ วู าเปน รปู นงั่ รปู นอน รปู ยนื หรอื รปู เดนิ นนั้ เปนนามรู ไมใ ชเ รารู เปน ปญ ญารู คอื รสู กั แตว า เปน นาม เปน รปู ทงั้ นนั้ รเู ชน นี้ จงึ จะทำลายความเหน็ ผดิ วา เปน เรานงั่ เรานอน เรายนื เราเดนิ หรอื เรารู ได เวลาทพี่ จิ ารณาอารมณ จติ ใจกร็ วู า มแี ตน ามกบั รปู เทา นนั้ จะดรู ปู อริ ยิ าบถอะไรกร็ ูวา เปน รปู นน้ั ๆ จะดนู ามทร่ี รู ปู อะไร กร็ วู า เปน นามนน้ั ๆ ทกุ อยา งทดี่ นู นั้ ลว นแตเ ปน นามเปน รปู ไปหมด ไมม ใี ครเปน ตวั เปน ตน หรอื เปน ผหู ญงิ ผชู ายมา เปน ผนู งั่ ผนู อน ผยู นื ผเู ดนิและไมมีใครคนใดคนหนึ่งมาเปนผูรูผูเปนอยางนั้น การเห็นอยางนี้ วิปสสนาเรียกวานามรปู ปรจิ เฉทญาณ ซง่ึ เปน ญาณขน้ั ตน เพราะไดเ หน็ ความกระจดั กระจายออกไป เปนนามเปนรูปไปหมด ผูปฏิบัติตองรูอยางนี้ และอัตตวิปลลาสที่สำคัญวา ‘เรา’ ไมมีแลวไมอ าศยั อยใู นความรสู กึ นน้ั แลว ญาณ คอื ความรสู กึ อนั เกดิ จากการทป่ี ญ ญาเขา ไปเหน็ความจรงิ นี้ ในวสิ ทุ ธิ ๗ ทา นเรยี กวา ทฏิ ฐวิ สิ ทุ ธิ คอื ความเหน็ ถกู ตอ งตรงกบั ความเปน จรงิโดยไมเ จอื ดว ยความเหน็ ผดิ ทเ่ี คยเขา ใจหรอื เคยเหน็ สำคญั วา ‘เปน เรา’ หรอื ‘เปน ตวั เปนตนของเรา’ หรือ ‘มีเรา’ เปนตน ความเห็นผิดจะไมมีเลย แตก็ยังไมเขาถึงไตรลักษณผปู ฏบิ ตั จิ ะตอ งกำหนดนามรปู นนั้ แหละเปน อารมณต อ ไปอกี แลว จะเหน็ ไตรลกั ษณ ซง่ึ มีความไมเ ทย่ี งเปน ตน ได เม่ือปฏิบัติตามสติปฏฐาน จนไดนามรูปขึ้นสูอารมณแลว ก็นับไดวากรรมฐานของวปิ ส สนาเกดิ แลว และรวู า นามรปู ทกี่ ำหนดดอู ยนู น้ั ไมใ ชน ามรปู ทร่ี โู ดยปรยิ ตั ิ เชน ผทู เี่ คยเรยี นปรยิ ตั มิ าแลว กต็ อบไดว า อะไรเปน รปู อะไรเปน นาม แตว า เวลานง่ั เวลานอน เปน ตนกไ็ มร วู า ขณะทกี่ ำลงั นง่ั อยู หรอื กำลงั นอนอยนู นั้ วา เปน รปู หรอื เปน นาม กจ็ ะตอ งเหน็ วาเปน ‘เรานงั่ ’ ‘เรานอน’ ทกุ ทไี ป ทงั้ ๆ ทร่ี โู ดยปรยิ ตั วิ า อะไรเปน นาม อะไรเปน รปู ฉะนน้ัการรโู ดยปฏบิ ตั กิ บั รโู ดยปรยิ ตั นิ น้ั ตา งกนั ผปู ฏบิ ตั จิ ะไดน ามรปู เปน อารมณ อยา งทไี่ ดม าจากนามรปู ปรจิ เฉทญาณนน้ั จงึ ไมใ ชข องงา ยเลย และนก่ี เ็ ปน ขน้ั แรกทไี่ ดจ ากการเจรญิ วปิ ส สนา เมอ่ื นามรปู เกดิ ขนึ้ สอู ารมณช ดั เจนแลว ผปู ฏบิ ตั กิ เ็ พง นามรปู นน้ั ตอ ไปอกี เวลานนั้

4 - 60 ธรรมปฏิบัติ ๕ สาย : รูปนามยงั ไมไ ดก ำหนดรวู า นามรปู นเี้ ปน ปจ จยั ซง่ึ กนั และกนั เปน แตเ พยี งรวู า อะไรเปน รปู อะไรเปน นาม เทา นนั้ เมอื่ กำหนดนามรปู ตอ ไปมากๆ เขา กจ็ ะรเู หตปุ จ จยั ทใี่ หเ กดิ นามรปู ที่กำลงั ดอู ยนู น้ั เชน รปู อยา งนเี้ กดิ ขนึ้ เพราะนามอยา งนน้ั เปน ปจ จยั นามรปู ทเี่ กดิ ขนึ้ เพราะปจ จยั กจ็ ะปรากฏ เพราะการตามกำหนดดอู ยอู ยา งนี้ การเหน็ ปจ จยั ซง่ึ กนั และกนั ของนามรปู จงึ ปรากฏขน้ึ แกผ ปู ฏบิ ตั ิ กอนหนานั้น แมผูปฏิบัติจะเห็นนามรูปก็จริงอยู แตวาการเห็นนามรูปตอนน้ันยังไมร วู า นามรปู เกดิ ขน้ึ มาไดอ ยา งไร มมี าจากไหน อาจจะไมร อู ยา งน้ี กอ็ าจคดิ วา พระเจาบันดาลใหเปนไปอยางในศาสนาอื่น ปญญาอยางน้ัน ไมช่ือวาเขาถึงปจจยปริคคหญาณแตเม่ือเขาถึงปจจยปริคคหญาณแลว จึงรูวานามรูปไมไดเกิดจากการบันดาลของใครแตเกิดขึ้นดวยอำนาจของปจจัยทั้งนั้น นามกับรูปตางก็เปนปจจัยซึ่งกันและกันอยางน้ีเมอื่ เหน็ ดงั นนั้ ความสงสยั ทว่ี า นามรปู เกดิ ขน้ึ เพราะอะไร กจ็ ะหมดไป หรอื ความสงสยั วาคงจะมผี บู นั ดาลใหน ามรปู เกดิ ขนึ้ กจ็ ะหมดไป การเหน็ อยา งนี้ วปิ ส สนาเรยี กวา ปจ จย-ปรคิ คหญาณ และความรสู กึ อยา งน้ี ในวสิ ทุ ธิ ๗ เรยี กวา กงั ขาวติ รณวสิ ทุ ธิ แตต อนน้ี ผปู ฏบิ ตั จิ ะรเู พยี งปจ จยั แหง การเกดิ ขนึ้ ของนามรปู เทา นน้ั สว นการดบั ของนามรปู นน้ั ยงั ไมเ หน็ เพราะสนั ตตขิ องนามรปู ยงั ไมข าด นามรปู เกดิ เรว็ ดบั เรว็ ตดิ ตอ กนั ไมขาดสาย และปญ ญาของผปู ฏบิ ตั ยิ งั หยาบอยู ยงั ไมพ อทจ่ี ะเขา ถงึ ปญ ญาทเี่ หน็ ความดบัของนามรปู ได ตอ งตามดนู ามรปู นน้ั ตอ ไปอกี แลว จงึ จะเหน็ ความดบั ของนามรปู แตว าความดบั ของนามรปู ในขน้ั นกี้ ไ็ มใ ชส นั ตตขิ าด เชน ในเวลาทน่ี งั่ อยู เมอ่ื เปลย่ี นอริ ยิ าบถนงั่กจ็ ะเหน็ อริ ยิ าบถนง่ั นนั้ ดบั หรอื ในเวลายนื เมอ่ื เลกิ ยนื แลว รปู ยนื กห็ มดไป รปู นง่ั กเ็ กดิ ขน้ึมาแทน จงึ เหน็ วา รปู ยนื ไมเ ทย่ี ง ตอนแรกกจ็ ะเหน็ ดว ยไปอยา งนกี้ อ น คอื เหน็ วา รปู นนั้ หมดไปแลว ตอ เมอ่ื เหน็ รปู ใหมเ กดิ ขนึ้ แทน ยงั ไมส ามารถเหน็ โดยปจ จบุ นั ในรปู นนั้ ทย่ี งั ไมเ ปลย่ี นได เพราะการเหน็ ตอ เมอ่ื รปู เดมิ หมดไปแลว การเหน็ นนั้ ยงั ไมเ ปน ปจ จบุ นั คอื เหน็ วา รปู นงั่ดบั ไป ตอ เมอ่ื รปู นง่ั หมดไปแลว หาไดเ หน็ รปู นง่ั ดบั ในขณะทย่ี งั กำลงั นงั่ อยไู ม ถา เหน็ รปูนงั่ โดยสนั ตตตขิ าด จะตอ งเหน็ ในขณะทก่ี ำลงั นงั่ อยนู น่ั เอง อยา งนจี้ งึ จะแนน อน แตข นั้แรกกต็ อ งเปน ไปตามนน้ั กอ น

4 - 61 ธรรมปฏิบัติ ๕ สาย : รูปนาม การเหน็ อยา งนี้ กจ็ ะรไู ปถงึ อดตี อนาคตดว ยวา ถงึ แมอ ดตี และอนาคตกต็ อ งเปน อยา งนเ้ี หมอื นกนั ไมส งสยั เลย ทกี่ ลา วมานี้ เปน เพยี งรวบรวมใจความยอ ๆ ในอารมณข ณะปฏบิ ตั ิ เฉพาะสว นทจี่ ะรูไดใ นเวลากำลงั ปฏบิ ตั อิ ยเู ทา นนั้ การเหน็ อยา งนี้ วปิ ส สนาเรยี กวา สมั มสั สนญาณ คอืญาณทเี่ ขา ไปเหน็ รปู นามนไ้ี มเ ทย่ี ง แตว า การเหน็ นนั้ เปน อดตี เพราะวา หมดไปแลว จงึ เหน็ไมใ ชเ หน็ ความดบั ในระหวา งทร่ี ปู นน้ั ยงั ตงั้ อยู แตก เ็ รยี กวา เหน็ ไตรลกั ษณเ หมอื นกนั เพราะเหน็ วา ไมเ ทยี่ ง เหน็ เกดิ ดบั เหมอื นกนั แตว า ยงั ไมใ ชป จ จบุ นั ความรสู กึ ยงั ไมแ รงพอทจ่ี ะลบลา งความเขา ใจผดิ ทฝ่ี ง อยใู นสนั ดานออกได เม่ือผูปฏิบัติกำหนดนามรูปตอไป ปญญาก็กลาขึ้น หรือจิตละเอียดข้ึน ย่ิงตามดูนามรูปมากเขา จิตก็ไดอารมณปจจุบันมากเขา โดยเพงนามรูปที่เปนอารมณปจจุบันอยูไมต กไปในทอี่ นื่ แลว ในนามรปู นน้ั เองกจ็ ะแสดงความเกดิ ขน้ึ และดบั ไปในนามเดยี วหรอื รปู เดยี วและกาลเดยี วกนั คอื ในปจ จบุ นั กาลเทา นัน้ โดยเหน็ ทงั้ เกดิ และดบั ในอารมณเ ดยี วกนั ในนามหรอื รปู เดยี วกนั ปญ ญาความรอู ยา งน้ี วปิ ส สนาเรยี กวา อทุ ยพั พยญาณ เปน การรวบรวมอารมณข องญาณทงั้ ๓ ในตอนตน ๆ ทง้ั หมด มาอยใู นอทุ ยพั พยญาณน้ี คอื เหน็รปู นามทง้ั เกดิ และดบั ในอารมณเ ดยี วกนั อทุ ยพั พยญาณเปน ญาณทส่ี ำคญั มาก สนั ตตขิ าดทญ่ี าณน้ี ฉะนน้ั การเหน็ ไมเ ทย่ี งในญาณนจี้ งึ ไมเ หมอื นในสมั มสั สนญาณ เปน ความรทู ม่ี นี ำ้ หนกั ผดิ กนั มาก คอื ในอทุ ยพั พยญาณนน้ั เหน็ ความดบั ของรปู นามในระหวา งทร่ี ปู นามใหมย งั ไมเ กดิ ขน้ึ แทนที่ การเขา ไปรอู ยา งน้ี เปน ปญ ญาทม่ี คี วามรสู กึ แรงมาก และความรสู กึ อยา งนจ้ี ะกระชากอนสุ ยั กเิ ลสทเี่ หน็ วาเท่ียง เห็นวาเปนสุข เห็นวาเปนตัวเปนตน ออกจากสันดานที่ดองอยูในจิตใจ แตยังเปนตทังคะอยู คือชั่วขณะหนึ่งๆ เทานั้น ยังไมเปนสมุจเฉท และทุกคร้ังท่ีกำหนด ก็จะกระชากอนสุ ยั กเิ ลส คอื ความรสู กึ ทเ่ี หน็ วา เปน ตวั เปน ตน ซง่ึ ดองอยใู นสนั ดานนน้ั ออกทกุ คราวไป ความรสู กึ ในญาณนเี้ ปน ความรสู กึ ทแ่ี รงมาก แมอ าจารยจ ะไมบ อกวา ลกู ศษิ ยร แู ลวปญ ญาของผปู ฏบิ ตั เิ องกส็ ามารถตดั สนิ ไดว า รแู ลว เหน็ แลว

4 - 62 ธรรมปฏิบัติ ๕ สาย : รูปนาม การเกดิ ดบั ของนามรปู ทเี่ หน็ ในอทุ ยพั พยญาณน้ี ไมไ ดเ หน็ ดว ยการฟง หรอื การเรยี นและไมเ หน็ ไดด ว ยการคดิ นกึ ตรกึ ตรอง อารมณน นั้ กเ็ ปน อดตี บา งอนาคตบา ง คดิ อยา งน้ีแลว ผา นไป ไปเชอื่ มกบั อยา งโนน ดว ยการเปรยี บเทยี บ จงึ ไมส ามารถทำลายอนสุ ยั กเิ ลสไดเพราะไมเปนปจจุบัน ตองเปนอารมณที่เห็นไดดวยวิปสสนาญาณที่เกิดจากการเพงดวยการปฏบิ ตั ทิ ถี่ กู ตอ งเทา นน้ั จงึ จะเหน็ ได สว นญาณอน่ื ตอ ๆ ไปนนั้ ไมส ำคญั เพราะกไ็ ปจากอทุ ยพั พยญาณนเี้ อง เมอ่ื อารมณนามรปู ในอทุ ยพั พยญาณปรากฏใหเ หน็ มากๆ ขน้ึ ความรสู กึ กเ็ กดิ ขนึ้ ตามญาณตา งๆ เชนความรสู กึ เหน็ แตค วามดบั ไปของนามรปู ในภงั คญาณ กม็ าจากอทุ ยพั พยญาณนน่ั เอง เพราะความรสู กึ อยา งน้ี ไมเ คยเหน็ เลยตง้ั แตเ กดิ มา ดงั นน้ั เมอ่ื เหน็ เขา แลว กย็ อ มตกใจกลวั และตอ งไปสนใจในอารมณน น้ั การสนใจในอารมณท นี่ ามรปู ดบั นเ้ี องกท็ ำใหเ หน็ ความดบั มากขนึ้ เพราะนามรปู เกดิ ขน้ึ ทไี่ หน กต็ อ งดบั ทนี่ น่ั แมก ารเกดิ จะมอี ยู แตก ไ็ มส นใจ จงึ เหน็ แตความดับ เห็นแตความฉิบหายทำลายไปของนามรูปอยางเดียวเทานั้น ความรูสึกอยางนี้วปิ สสนาเรียกวา ภังคญาณ คือรูสึกเห็นนามรูปเปนโทษเปนภัยนากลัว ไมเปนท่ีนายินดีแลว กเ็ กดิ ความเบอื่ หนา ย ความรสู กึ เบอื่ หนา ยนามรปู นี้ วปิ ส สนาเรยี กวา นพิ พทิ าญาณตณั หากค็ อ ยๆ คลายออกจากความยนิ ดใี นนามรปู มากขนึ้ ทกุ ที นเ่ี ปน ผลจากการเจรญิ วปิ ส สนาหรอื การปฏบิ ตั ติ ามสตปิ ฏ ฐาน ถา ไมเ ดนิ ตามทางสตปิ ฏ ฐานและปฏบิ ตั ไิ มถ กู ตอ งจรงิ ๆ แลวกไ็ มส ามารถจะเกดิ ผลคอื วปิ ส สนาปญ ญาได ในอุทยัพพยญาณนี้ ถาหากสมาธิมีกำลังกลา หรือผูปฏิบัติเคยทำสมาธิมากอนเมอื่ สมาธมิ กี ำลงั มากแลว วปิ ส สนปู กเิ ลสกอ็ าจเกดิ ขน้ึ ไดใ นระหวา งอทุ ยพั พยญาณน้ี สำหรบัผูท่ีไมเคยทำสมาธิมากอนหรือมีความเพียรออน วิปสสนูปกิเลสก็ไมเกิด เพราะคำวาวปิ ส สนปู กเิ ลสนน้ั จะตอ งเขา ถงึ วปิ ส สนาเสยี กอ น กเิ ลสทเ่ี กดิ จงึ จะเปน กเิ ลสของวปิ ส สนาถา ยงั ไมเ ขา ถงึ วปิ ส สนา คอื ยงั ไมเ ขา ถงึ อทุ ยพั พยญาณ กเิ ลสนนั้ ไมเ รยี กวา วปิ ส สนปู กเิ ลส

4 - 63 ธรรมปฏิบัติ ๕ สาย : รูปนาม วปิ ส สนปู กเิ ลส มี ๑๐ อยา ง๒๕ คอื ๑. โอภาส แสงสวา งทผ่ี ปู ฏบิ ตั เิ ขา ใจวา ถงึ มรรคผลแลว ๒. ญาณ ความรชู ดั เกนิ ไปจนเสียปจจุบนั ๓. ปต ิ ความอ่ิมใจดวยอำนาจสมาธิ ๔. ปส สทั ธิ ความสงบเยอื กเยน็ เกนิ ไป วปิ ส สนาจะไมป รากฏ ๕. สขุ ความเปน สขุ ยงิ่ เกนิ ไป ยอ มทำใหไ มเ กดิ ทกุ ขาวปิ ส สนา ๖. อธโิ มกข ความนอ มใจเชอ่ื มากไปดว ยศรทั ธา ทำใหไ มม กี ารพจิ ารณา ปญ ญาเกดิ ยาก ๗. ปค คาหะ มคี วามเพยี รเกนิ ไป ทำใหจ ติ ใจคบั แคบไมเ ปน สมาธิ ๘. อปุ ฏ ฐานะ ความปรากฏเหน็ นมิ ติ ตา งๆ ๙. อเุ บกขา มจี ติ วางเฉยเกนิ ไป เปน เหตใุ หห ยอ นความเพยี ร ในธรรมทคี่ วรไดค วรถงึ ๑๐. นกิ กนั ติ ความใคร ความพอใจ เพลนิ อยใู นอารมณอ นั สงบนนั้ เปน โอกาสทตี่ ณั หาจะเขา อาศยั และไมเ ปน เหตใุ หเ กดิ นพิ พทิ าญาณ เปน การขดั ขวางตอ หนทางมรรคผล วปิ ส สนปู กเิ ลสน้ี เกดิ ดว ยอำนาจของสมาธทิ ง้ั สน้ิ เมอ่ื วปิ ส สนปู กเิ ลสเกดิ ขน้ึ แลว กจ็ ะขัดขวางอารมณของวิปสสนาท่ีจะดำเนินตอขึ้นไป โดยจะทำใหมีความยินดีและหยุดอยูเพลนิ อยู อารมณข องวปิ ส สนากจ็ ะระงบั หายไป กเิ ลสตา งๆ ทด่ี บั ไปเปน ตทงั คปหาน๒๖ แลวนน้ั กจ็ ะกลบั มาอกี ฉะนน้ั วปิ ส สนปู กเิ ลสจงึ เปน สงิ่ ทบี่ นั่ ทอนความเจรญิ ของวปิ ส สนา ดวยเหตุนี้ ผูปฏิบัติตองมีความเขาใจโดยเฉียบขาดในท่ีนั้นวา อารมณอยางนี้ไมใชวปิ ส สนา ความรวู า ผดิ หรอื ถกู ในทนี่ นั้ วสิ ทุ ธิ ๗ เรยี กวา มคั คามคั คญาณทสั สนวสิ ทุ ธิผปู ฏบิ ตั จิ ะตอ งมวี สิ ทุ ธนิ ดี้ ว ย มฉิ ะนน้ั อารมณใ ดทเ่ี กดิ ขนึ้ มาผดิ กอ็ าจไมเ ขา ใจเพราะกเิ ลสทเี่ กดิ ขนึ้ ในอารมณ เวลานน้ั ละเอยี ดมาก ชวนใหห ลง ชวนใหย นิ ดี ใหเ พลดิ เพลนิ ใหเ ขา ใจ๒๕ พระไตรปฎ กฉบบั สยามรฐั เลม ท่ี ๓๑ ขทุ ทกนกิ าย ปฏสิ มั ภทิ ามรรค ขอ ๕๓๓-๕๔๓ หนา ๔๓๒-๔๔๘.๒๖ การละชวั่ คราว คมั ภรี ว สิ ทุ ธมิ รรค ภาค ๓ หนา ๒๗๘.