tripitaka_67

พระสตุ ตันตปฎก ขุททกนิกาย จูฬนิเทส เลม ๖ - หนาที่ 201 เปน พระมุนี โปรดตรัสบอกปญ หาน้นั แกขาพระองคด วย ดี พระองคทรงทราบธรรมนัน้ แลว แทจรงิ . [๒๗๒] คาํ วา มุนีนน้ั เปน ผดู บั ไปแลว หรอื มุนีนั้นยอมไมม ีความวา มนุ ีน้นั เปนผดู บั ไปแลว หรอื วามนุ นี น้ั ยอ มไมม ี คอื มุนนี ้นั ดับแลว ขาดสูญแลว หายไปแลว เพราะฉะนั้น จงึ ชอื่ วา มุนนี ั้นเปนผดู ับไปแลว หรือมุนีนั้นยอ มไมม.ี [๒๗๓] คาํ วา หรือวา มุนนี น้ั เปน ผูไมม ีโรคดว ยความเปน ผูเที่ยงความวา หรือวามุนนี ัน้ เปนผูย่ังยืน คือ เปนผูเท่ยี ง ไมมีความแปรปรวนเปนธรรมดา พึงตั้งอยูเท่ยี งแทในอากญิ จญั ญายตนภพนนั้ นนั่ แหละ เพราะ-ฉะนั้น จงึ ชอื่ วา หรือมนุ ีนน้ั เปนผไู มมีโรคดวยความเปน ผเู ท่ยี ง. [๒๗๔] คาํ วา ต ในอเุ ทศวา ตมฺเม มนุ ี สาธุ วยิ ากโรหิ ดงั นี้ความวา ขา พระองคย อ มทลู ถาม ทลู ขอ ทลู เชอื้ เชิญ ทลู ใหทรงประสาทปญ หาใด. ญาณ ทา นเรยี กวา โมนะ ในคาํ วา มนุ ี ฯ ล ฯ มนุ นี ัน้ ลวงแลวซ่งึราคาทธิ รรมเปนเครอ่ื งขอ งและตณั หาเปนดงั วา ขาย. คําวา ขอพระองคจงตรสั บอก ... ดว ยดี ความวา ขอพระองคจ งตรสั บอก ... ขอจงทรงประกาศดว ยดี เพราะฉะนั้น จึงชอื่ วา ขอพระองคผเู ปนมุนโี ปรดตรัสบอกปญ หาน้ันแกข า พระองคดว ยดี. [๒๗๕] คําวา พระองคท รงทราบธรรมนน้ั แลวแทจ รงิ ความวาพระองคทรงทราบ คือ ทรงรู ทรงเทียบเคียง ทรงพจิ ารณา ทรงใหแจมแจง ทรงใหปรากฏแลว แทจรงิ เพราะฉะน้นั จงึ ชอื่ วา พระองค

พระสุตตันตปฎก ขุททกนกิ าย จูฬนเิ ทส เลม ๖ - หนา ที่ 202ทรงทราบธรรมนน้ั แลวแทจรงิ เพราะเหตนุ นั้ พราหมณนน้ั จึงกลาววา มนุ ีนั้นเปนผูด ับไปแลว หรือมนุ นี ้นั ยอ มไมม ี หรือวา มุนีนั้นเปนผไู มม ีโรคดว ยความเปนผเู ท่ยี ง ขอพระองคผู เปนพระมุนี โปรดตรัสบอกปญ หาน้นั แกข าพระองคดว ยดี พระองคท รงทราบธรรมนนั้ แลว แทจ ริง. [๒๗๖] (พระผมู ีพระภาคเจาตรัสตอบวา ดูกอนอุปสวี ะ) บุคคลผูดบั ไปแลวยอ มไมม ีประมาณ ชนท้งั หลายพงึ วาบคุ คลนนั้ ดวยกิเลสใด กิเลสนนั้ ก็ไมม แี กบคุ คลนั้น เมอื่ ธรรมท้ังปวงอันบุคคลนัน้ ถอนเสยี แลว แมทางแหง ถอ ยคําท้ังปวง บุคคลนัน้ ก็ถอนเสยี แลว . [๒๗๗] คําวา บคุ คลผูดับไปแลว ยอมไมม ีประมาณ ความวาบุคคลผดู บั ไปแลว คอื ปรินพิ พานแลว ดวยอนปุ าทเิ สสนพิ พานธาตุ ยอ มไมมี ยอ มไมปรากฏ ยอ มไมป ระจกั ษป ระมาณแหง รูป ประมาณแหงเวทนา ประมาณแหงสัญญา ประมาณแหงสงั ขาร ประมาณแหงวญิ ญาณประมาณแหง รูปเปน ตน นั้น อันบุคคลผูดับไปแลว ละไดแลว ตดั ขาดแลวใหสงบแลว ระงบั แลว ทาํ ใหไ มอ าจเกดิ ข้นึ เผาเสียแลวดวยไฟคอื ญาณเพราะฉะนั้น จงึ ชอื่ วา บุคคลผูดบั ไปแลว ยอ มไมมปี ระมาณ. พระผูมีพระภาคเจา ยอ มตรัสเรียกพราหมณนน้ั โดยชือ่ วา อุปสีวะในอเุ ทศวา อปุ สีวาติ ภควา ดงั น.ี้ คาํ วา ภควา น้ี เปน เคร่ืองกลาวโดย

พระสตุ ตันตปฎก ขทุ ทกนิกาย จูฬนิเทส เลม ๖ - หนาท่ี 203เคารพ ฯ ล ฯ. คาํ วา ภควา นี้ เปนสจั ฉิกาบัญญตั ิ เพราะฉะน้ัน จงึช่อื วา พระผมู ีพระภาคเจา ตรสั ตอบวา ดูกอนอปุ สีวะ. [๒๗๘] คําวา ชนทงั้ หลายพงึ วาบุคคลนั้นดว ยกเิ ลสใด กิเลสน้นั กไ็ มม แี กบุคคลน้ัน ดังน้ี ความวา ชนทัง้ หลายพึงวา (บุคคลนนั้ )ดวยราคะ ดวยโทสะ ดวยโมหะ ดว ยมานะ ดว ยทฏิ ฐิ ดวยอุทธัจจะดว ยวิจกิ ิจฉา ดว ยอนสุ ัยใดวา บคุ คลนน้ั เปน ผกู ําหนดั เปน ผูขดั เคอื งเปน ผูหลง เปนผูมมี านะผูกพัน เปน ผูถ ือมั่น เปนผถู ึงความฟุง ซานเปน ผูถึงความไมต กลง หรอื วา เปนผถู งึ กําลงั อภิสังขารเหลา น้นั บคุ คลน้ันละเสียแลว เพราะบุคคลนนั้ เปน ผูละอภิสังขารเสยี แลว ชนทัง้ หลายพึงวา โดยคติดว ยเหตใุ ดวา บคุ คลน้นั เปนผูเกดิ ในนรก เปนผูเกดิ ในกาํ เนิดดริ ัจฉาน เปนผูเ กดิ ในปต ติวสิ ัย เปน มนุษย เปน เทวดา เปนสัตวมรี ปู เปนสัตวไ มมีรปู เปน สตั วม สี ัญญา เปน สัตวไมม สี ญั ญา หรอื วาเปนสตั วม ีสญั ญาก็มใิ ชไมมีสัญญากม็ ใิ ช บุคคลน้นั ไมม ีเหตุ ไมม ีปจ จัยไมมกี ารณะ อนั เปน เครอื่ งใหชนท้งั หลายพงึ วา พึงกลา ว พึงพดู ถึงไดเพราะฉะนน้ั จงึ ช่อื วา ชนทง้ั หลายพึงวา บุคคลนน้ั ดวยกิเลสใด กิเลสน้นัก็ไมมีแกบุคคลน้นั . [๒๗๙] คาํ วา เมือ่ ธรรมทง้ั ปวงอันบุคคลนัน้ ถอนเสียแลว ความวา เม่ือธรรมทัง้ ปวง คือ เมื่อขนั ธ อายตนะ ธาตุ คติ อุปบตั ิ ปฏสิ นธิภพ สงสาร วัฏฏะ ทงั้ ปวง อันบคุ คลนนั้ ถอนขน้ึ แลว คอื ถอนขนึ้พรอ มแลว ฉุดขนึ้ แลว ฉดุ ข้ึนพรอมแลว เพิกขึ้นแลว เพิกขึน้ พรอ มแลว ละขาดแลว ตดั ขาดแลว สงบแลว ระงับแลว ทาํ ไมใหอาจเกิด

พระสตุ ตันตปฎ ก ขุททกนกิ าย จฬู นเิ ทส เลม ๖ - หนาท่ี 204ขนึ้ เผาเสยี แลว ดวยไฟคอื ญาณ เพราะฉะนน้ั จึงชือ่ วา เมื่อธรรมทัง้ ปวงอันบคุ คลนน้ั ถอนเสยี แลว. [๒๘๐] คาํ วา แมท างแหง ถอ ยคาํ ทั้งปวง บุคคลนัน้ ก็ถอนเสยีแลว ความวา กเิ ลส ขนั ธ และอภสิ งั ขาร ตรสั วา ถอ ยคาํ ทางแหงถอยคาํ ชือ่ ทางแหงช่อื นริ ตุ ติ ทางแหงนริ ตุ ติ บญั ญตั ิ ทางแหง บัญญัติอันบคุ คลน้นั ถอนข้ึนแลว ถอนข้นึ พรอมแลว ฉดุ ข้ึนแลว ฉดุ ข้นึ พรอ มแลว เพกิ ขนึ้ แลว เพกิ ขน้ึ พรอมแลว ละขาดแลว ตดั ขาดแลว สงบแลวระงับแลว ทาํ ใหไมอ าจเกิดขนึ้ เผาเสยี แลว ดวยไฟคอื ญาณ เพราะฉะน้ันจงึ ชือ่ วา แมท างแหงถอยคําทัง้ ปวง บคุ คลน้ันกถ็ อนเสียแลว เพราะเหตุนน้ั พระผมู พี ระภาคเจา จึงตรสั วา บคุ คลผูดับไปแลว ยอ มไมมปี ระมาณ ชนทง้ั หลายพึง วาบคุ คลนน้ั ดวยกิเลสใด กิเลสนัน้ กไ็ มม แี กบ ุคคลน้ัน เมือ่ ธรรมท้ังปวง อันบุคคลนน้ั ถอนเสียแลว แมท างแหง ถอ ยคาํ ทง้ั ปวง บุคคลนัน้ กถ็ อนเสยี แลว . พรอมดวยเวลาจบพระคาถา ฯ ล ฯ นั่งประนมอญั ชลีนมสั การพระผูมพี ระภาคเจา ประกาศวา ขาแตพระองคผ ูเ จรญิ พระผมู ีพระ-ภาคเจา เปนพระศาสดาของพวกขา พระองค ขา พระองคเ ปนสาวก ดงั น.ี้ จบอุปสมี าณวกปญหานทิ เทสท่ี ๖

พระสุตตันตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย จูฬนเิ ทส เลม ๖ - หนา ท่ี 205 อรรถกถาอปุ สีวมาณวกปญ หานิทเทสท่ี ๖ พงึ ทราบวนิ ิจฉยั ใน อปุ สีวมาณวกปญหานทิ เทสที่ ๖ ดังตอไปน.้ี บทวา มหนตฺ โอฆ คอื โอฆะใหญ. บทวา อนสิ สฺ ิโต ไมอ าศัยแลว คือ ไมต ดิ บุคคลหรือธรรม. บทวา โน วสิ หามิ คือ ขาพระองคไมอาจ. บทวา อารมมฺ ณ อารมณ คือนิสัย. บทวา ย นิสฺสิโต คอือาศยั ธรรมหรอื บุคคลใด. พงึ ทราบวินจิ ฉยั ในนเิ ทศตอไป. บทวา กาโมฆ พงึ ขา มกาโมฆะไดดว ยอนาคามมิ รรค พึงขามภโวฆะไดด วยอรหัตมรรค พึงขา มทิฏโฐฆะไดด ว ยโสดาปตตมิ รรค พงึขามอวชิ โชฆะไดดวยอรหัตมรรค. บทวา สกยฺ กุลา ปพพฺ ชโิ ต ออกบวชจากตระกลู ศากยะ ทา นกลา วดว ยอาํ นาจการแสดงตระกูลสูงของพระ-ผมู พี ระภาคเจา . บทวา อาลมฺพณ คือ ท่ียดึ เหนยี่ ว. บทวา นิสฺสยทอี่ าศยั คอื ทเ่ี กีย่ วเกาะ. บทวา อุปนิสฺสย ทเ่ี ขา ไปอาศยั คอื ทพี่ ง่ึ . บัดนี้ เพราะพราหมณน น้ั เปนผูไดอ ากญิ จญั ญายตนะ จึงไมร ูนิสัยแมมอี ยนู น้ั ฉะนั้น พระผูม พี ระภาคเจา เมื่อจะทรงแสดงถึงนิสัยนั้น และทางออกไปใหย ่ิงขนึ้ แกพ ราหมณน ้ัน จึงตรสั คาถาวา อากิจฺ ฺ  ดงั นี้เปน ตน. ในบทเหลา น้นั บทวา เปกขฺ มาโน เพง ดู คือ มีสติเพง ดูอากิญ-จัญญายตนสมาบตั ิน้นั ทั้งเขาและออกโดยมคี วามไมเ ท่ียงเปนตน . บทวานตถฺ ตี ิ นสิ สฺ าย อาศยั วา ไมม ี คอื กระทําสมาบตั ิอนั เปน ไปแลววา ไมม ีอะไรดังนี้ ใหเ ปนอารมณ. บทวา ตรสสฺ ุ โอฆ พึงขา มโอฆะ คือ

พระสุตตันตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย จูฬนิเทส เลม ๖ - หนาที่ 206พึงขา มโอฆะ ๔ อยาง ตามสมควรแหงวปิ ส สนาอันเปน ไปแลว จาํ เดมิแตนัน้ . บทวา กถาหิ คอื จากความสงสยั . บทวา ตณฺหกขฺ ย รตตฺ -มหาภิปสฺส จงพจิ ารณาดูความสิน้ ไปแหง ตัณหาตลอดคืนและวัน คือจงพจิ ารณาดูทํานิพพานใหแ จงตลอดคนื และวนั . ดว ยบทน้ี พระผูม-ีพระภาคเจา ตรสั ถงึ สุขวหิ ารธรรมในปจ จุบนั แกพราหมณนนั้ . พึงทราบวินิจฉยั ในนิเทศตอ ไป. บทวา ตเฺ ว วิ ฺาณ อภาเวติ ไมยังวิญญาณนัน้ นนั่ แลใหเจริญ คือ กระทาํ อากาสานัญจายตนะนั้นใหเ ปนท่ียึดเหนย่ี ว แลวไมย งัวญิ ญาณอันเปน มหคั คตะอันเปนไปแลวใหเจรญิ คือ ใหถ งึ ความไมม .ีบทวา วิภาเวติ ใหเ ปนแจง คอื ใหถงึ ความไมมหี ลาย ๆ อยา ง. บทวาอนฺตรธาเปติ ใหห ายไป คอื ใหถงึ ความไมเหน็ . บทวา นตถฺ ิ กิ ฺจตี ิปสฺสติ เหน็ วา ไมมีอะไร คือ เห็นวา ไมม ี โดยที่สดุ แมเ พียงความแตกดบั ของเราเอง. บดั น้ี อปุ สีวมาณพสดับแลว วา กาเม ปหาย ละกามท้ังหลายเม่อื พิจารณาเหน็ กามท้งั หลายที่ตนละแลว ดวยการขม ไว จึงกลา วคาถามีอาทิวา สพฺเพสุ ในกามทง้ั ปวงดงั น้ี. บทวา หิตฺวมฺ  ละสมาบัตอิ ่ืน คอื ละสมาบตั ิ ๖ อยา งอนื่ เบอ้ื งต่าํจากนัน้ . บทวา สฺาวโิ มกฺเข ปรเม นอ มใจไปในสญั ญาวโิ มกขอยา งยง่ิ ไดแ ก ในสัตตสัญญาวิโมกข คอื ในอากญิ จญั ญายตนสมาบตั ิอนั สงู สุด. บทวา ติฏเ นุ โส ตตฺถ อนานยุ ายี คือ บคุ คลนนั้ ไมหวนั่ ไหวพงึ ดาํ รงอยูในอากญิ จญั ญายตนพรหมโลกนนั้ หรือหนอ.

พระสุตตนั ตปฎ ก ขุททกนกิ าย จูฬนิเทส เลม ๖ - หนาที่ 207 พงึ ทราบวินิจฉัยในนิเทศดังตอไปน้.ี บทวา อเวธมาโน ไมห วนั่ ไหว คือ ไมข อง. บทวา อวิคจฺฉ-มาโน คือ ไมถ งึ ความพลดั พราก. บทวา อนนตฺ รธายมาโน คือ ไมถงึ ความอันตรธาน. บทวา อปริหายมาโน คือ ไมถึงความเสือ่ มในระหวา ง. ลาํ ดบั นนั้ พระผมู พี ระภาคเจาเมือ่ จะทรงรตู ามถึงฐานะในทสี่ ุดหก-หมื่นกปั ของอปุ สีวมาณพนนั้ จึงตรสั คาถาท่ี ๓. อปุ สีวมาณพคร้ันสดบัถงึ ฐานะในสมาบัตนิ ัน้ ของบคุ คลนั้น บัดน้ี เมอ่ื จะทูลถามถึงความเปนสัสสตทฏิ ฐแิ ละอจุ เฉททฏิ ฐขิ องบุคคลนัน้ จึงกลา วคาถามีอาทิวา ติฏเ เจ หากผนู ้นั พึงดํารงอยูในสมาบตั ิน้ัน ดังน้ี. ในบทเหลา น้ัน บทวา ปูคมปฺ  วสฺสาน แมม ากป ความวา นับปแมไมน อ ย. ปาฐะวา ปคู มฺป วสสฺ านิ บา ง. ในบทนน้ั แปลงฉฏั ฐวี ิภัตติเปนปฐมาวิภตั ติ. อีกอยา งหนึ่ง บทวา ปูค แปลวา มมี าก. อาจารยบ างพวกกลาววา ปูคานิ บา ง. ปาฐะแรกดีกวา . บทวา ตตฺเถว โสสตี ิ สยิ าวมิ ุตฺโต ผูน้ันเปน ผพู น แลว มีความเย็น พึงมีในสมาบตั ินั้น คือ บคุ คลน้นั พนแลว จากทกุ ขต าง ๆ ในอากิญจญั ญายตนะนน้ั พึงถงึ ความเปน ผเู ยน็อธบิ ายวา เปนผูเที่ยงท่จี ะถึงนิพพานดํารงอยู. บทวา ภเวถ วิ ฺาณตถาวิธสฺส วญิ ญาณของผนู ้นั พงึ มีหรอื หรือถามถงึ ความขาดสูญวาวิญญาณของผนู ้นั พงึ ดับโดยไมย ึดมัน่ หรอื . ยอมถามถงึ แมปฏสิ นธขิ องผูนัน้ วา พงึ มีเพอ่ื ถือปฏิสนธิหรือ. บทวา ตสสฺ วิฺาณ จเวยฺย วิญญาณของผูน ัน้ พึงเคลอื่ นไป คอื วญิ ญาณของผูเกิดในอากิญจัญญายตนะน้ัน พึงถึงความเคล่อื นไป. บทวา อจุ ฺฉิชเฺ ชยฺย คอื พงึ ขาดสูญ. บทวา วินสฺ-

พระสตุ ตันตปฎก ขุททกนิกาย จูฬนิเทส เลม ๖ - หนาที่ 208เสยยฺ คอื พงึ ถึงความพินาศ. บทวา น ภเวยยฺ คอื ถึงความไมมี.บทวา อุปปฺ นนฺ สสฺ คอื เกดิ แลว ดว ยอาํ นาจแหง ปฏิสนธิ. ลาํ ดับน้นั พระผมู ีพระภาคเจาเมื่อจะทรงแสดงถงึ ความดบั โดยไมยึดมั่นของพระอรยิ สาวก ผูไมอาศยั อุจเฉททฏิ ฐิและสสั สตทฏิ ฐิเกดิ ขน้ึแลว ในที่น้ันจึงตรสั พระคาถา มีอาทวิ า อจฺจิ ยถา เหมือนเปลวไฟดงั น.้ี ในบทเหลา น้นั บทวา อตฺถ ปเลติ ยอ มถงึ ซงึ่ อันตง้ั อยไู มไ ด คือถงึ ความไมม .ี บทวา น อุเปติ สงฺขย ไมเขา ถึงความนับ คอื ไมถ ึงการพูดไปวา ไปแลวสทู ศิ โนน . บทวา เอว มุนิ นามกายา วิมตุ โฺ ตมนุ พี นแลว จากนามกาย ฉันนนั้ คอื พระเสกขมุนีเกิดแลว ในท่ีนน้ั ตามปกตเิ ปนผพู นแลวจากรปู กายมากอน ยงั จตุตถมรรค (อรหตั มรรค) ใหเกดิ ในทนี่ น้ั แลว พน แมจากนามกายอกี เพราะกาํ หนดรูนามกายเปนพระขณี าสพผูอุภโตภาควิมตุ ติ (พนท้ังสองสวน) ยอ มถงึ การตัง้ อยไู มไ ดยอ มไมถึงการนับวาเปน กษตั รยิ ห รือเปน พราหมณ. พงึ ทราบวนิ จิ ฉัยในนิเทศตอ ไปดงั นี้. บทวา ขติ ฺตา ซัดไป คอื ดบั . บทวา อกุ ฺขติ ฺตา ซดั ขึ้นไปแลวคอื สญู หาย. บทวา นุนฺนา หายไป คอื ไลอ อกไป. บทวา ปนุนฺนาสน้ิ ไป คอื ทาํ ใหไกล. บทวา ขมภฺ ติ า หมดไป คือ ถอยไป. บทวาวิกฺขมภฺ ิตา หมดสิน้ ไปแลว คอื ไมเขา ไปใกลอ กี แลว . บดั น้ี อุปสวี มาณพครั้นสดบั วา อตฺถ ปเลติ ถงึ การต้ังอยไู มไดมไิ ดกาํ หนดถงึ การตง้ั อยไู มไ ดโดยแยบคายของมุนนี ้ัน จึงกลา วคาถาวาอตฺถงคฺ โต โส มนุ ีนน้ั เปน ผูดับไปแลว ดงั นเ้ี ปนตน.

พระสุตตันตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย จูฬนิเทส เลม ๖ - หนา ท่ี 209 บทนั้นมีความดังน้ี มุนนี ั้นเปนผูดับไปแลว หรอื มนุ ีนัน้ ไมมี หรอืมุนีนน้ั เปนผูไมม ีโรค มีความไมปรวนแปรไปเปนธรรมดา โดยความเปน ผูเ ทย่ี ง ขอพระองคผเู ปน มุนีโปรดตรสั บอกปญ หานนั้ แกข าพระองคดวยดี พระองคท รงทราบธรรมนั้นแลว แทจ รงิ . พงึ ทราบวนิ จิ ฉัยในนิเทศตอไปดังน.้ี บทวา นริ ุทโฺ ธ ดบั แลว คือ ถึงความดบั . บทวา อุจฺฉินฺโน ขาดสูญแลว คอื มสี นั ดานขาดสูญแลว. บทวา วินฏโ หายไปแลว คอืถงึ ความพนิ าศ. ลาํ ดบั น้ัน พระผมู ีพระภาคเจา เม่ือจะทรงแสดงถงึ ถอ ยคําท่ีไมค วรกลาวอยา งน้ันแกอุปสวี มาณพ จึงตรัส คาถาวา อตฺถงฺคตสสฺ ผดู ับไปแลวดงั นี้ เปนตน. ในบทเหลา น้ัน บทวา อตถฺ งคฺ ตสฺส คือ ดับ เพราะไมถ ือมนั่ .บทวา น ปมาณมตฺถิ ไมม ปี ระมาณ คือ ไมม ีประมาณในรูปเปน ตน.บทวา เยน น วชชฺ ุ คอื ชนทง้ั หลายพงึ วาบคุ คลนั้นดวยกเิ ลส มรี าคะเปนตน ใด. บทวา สพเฺ พสุ ธมฺเมสุ ไดแก ธรรมมีขนั ธเ ปน ตนทัง้ ปวง. พงึ ทราบวนิ ิจฉยั ในนิเทศตอไปน.้ี บทวา อธิวจนา จ ถอยคาํ ย่ิง คือ ทีพ่ ดู ทาํ ใหยิง่ เพยี งพูดวา สิริ-วัฑฒกะ (เจริญดว ยสริ ิ) ธนวัฑฒกะ (เจริญดวยทรพั ย) เปนตน ชือ่ วาอธิวจนา (ถอ ยคํายิ่ง). ทางแหง ถอ ยคาํ ย่งิ ชื่อวา อธวิ จนปถา ถอยคาํ ทพ่ี ดูเจาะจงลงไปทาํ ใหม ีเหตุผลอยา งนี้วา ดกู อ นภกิ ษุทั้งหลาย เพราะปจ จัยท้ังหลายปรงุ แตง ฉะนั้น จึงชือ่ วา สงั ขาร ดงั นี้ ช่ือวา นริ ตุ ติ. ทาง

พระสตุ ตันตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย จูฬนเิ ทส เลม ๖ - หนา ท่ี 210แหงนิรตุ ติ ชอื่ วา นิรตุ ตปิ ถา. ช่อื วา บญั ญัติ เพราะบญั ญตั ขิ ึ้นโดยประการนนั้ ๆ อยา งน้ีวา ตกฺโก (ตรกึ ) วิตกโฺ ก (การตรกึ ) สงฺกปฺโป(ความดาํ ริ). ทางแหงบัญญตั ทิ งั้ หลาย ช่อื วา คลองแหงบญั ญตั .ิ บทท่ีเหลือในบทท้ังปวงชดั ดแี ลว . พระผูม พี ระภาคเจาทรงแสดงพระสูตร แมน ด้ี ว ยธรรมเปนยอด คือพระอรหตั ดวยประการฉะนี.้ เม่อื จบเทศนา ไดม ีผบู รรลุธรรมเชนกับทก่ี ลา วไวแ ลวน่ันแล. จบอรรถกถาอุปสีมาณวกนทิ เทสท่ี ๖

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย จฬู นิเทส เลม ๖ - หนาท่ี 211 นนั ทมาณวกปญ หานทิ เทส วา ดวยปญ หาของทา นนนั ทะ [๒๘๑] (ทา นนันทะทลู ถามวา ) ชนท้ังหลายยอมกลาวกนั วา มนุ ที ั้งหลายมอี ยูในโลก ขอนี้นนั้ เปนอยาง ชนทง้ั หลายยอมกลาวถึงบุคคลผู ประกอบดวยญาณวา เปน มนุ ี หรอื วายอ มกลาวถึงบคุ คล ผปู ระกอบดวยความเปนอยูวา เปนมนุ ี. [๒๘๒] คาํ วา สนตฺ ิ ในอเุ ทศวา สนตฺ ิ โลเก มนุ โย ดงั น้ีความวา ยอ มมี คือ ยอ มปรากฏ ยอมประจกั ษ. คําวา ในโลก ความวา ในอบายโลก ฯ ล ฯ ในอายตนโลก. คาํ วา มุนีทั้งหลาย ความวา อาชีวก นิครนถ ชฎลิ ดาบส ช่อื วามนุ ี เพราะฉะนนั้ จึงช่อื วา มนุ ที ง้ั หลายมีอยูใ นโลก. คําวา อิติ ในอุเทศวา อจิ จฺ ายสมฺ า นนโฺ ท ดงั นี้ เปนบทสนธ.ิคําวา อายสมฺ า เปน เครื่องกลา วดวยความรกั . คําวา นนฺโท เปน ชอื่ฯ ล ฯ เปน คํารอ งเรียกของพราหมณนนั้ เพราะฉะน้ัน จงึ ช่ือวา ทานนนั ทะทูลถามวา. [๒๘๓] คาํ วา ชนทง้ั หลาย ในอุเทศวา ชนา วทนตฺ ิ ตยิทกถ สุ ดังน้ี คือ กษัตริย พราหมณ แพศย ศทู ร บรรพชิต เทวดาและมนษุ ย. คาํ วา ยอ มกลา ว ความวา ยอมกลา ว คอื ยอ มพูด ยอ มแสดงยอ มบญั ญตั ิ.

พระสุตตันตปฎก ขทุ ทกนกิ าย จฬู นิเทส เลม ๖ - หนา ที่ 212 คาํ วา ตยทิ  กถ สุ เปน คาํ ถามดวยความสงสัย เปนคําถามดว ยความเคลอื บแคลง เปน คาํ ถามสองแง ไมเปน คาํ ถามโดยสว นเดยี ววาเรือ่ งนเ้ี ปน อยางนห้ี นอแล หรอื ไมเ ปน อยา งนี้ เรอ่ื งนเ้ี ปนไฉนหนอแลหรือเปน อยา งไร เพราะฉะนน้ั จึงชอ่ื วา ชนทั้งหลายยอ มกลา วกนั ...ขอ น้ีน้ันเปนอยางไร. [๒๘๔] คาํ วา ชนท้งั หลายยอมกลาวถึงบคุ คลผปู ระกอบดว ยญาณวา เปนมุนหี รือ ความวา ชนทั้งหลายยอ มกลา ว คือ ยอมพดู ยอมบอก ยอมแสดง ยอมบัญญัตซิ งึ่ บุคคลผูเ ขาไป เขาไปพรอม เขา มาเขามาพรอม เขา ถึง เขา ถึงพรอ ม ประกอบดว ยญาณอันสัมปยตุ ดว ยสมาบัติ ๘ หรอื ดวยญาณ คอื อภิญญา ๕ วาเปน มุนี เพราะฉะนั้นจึงชอ่ื วา ชนทง้ั หลายยอ มกลา วซึ่งบุคคลผูป ระกอบดวยญาณวา เปน มุนี. [๒๘๕] คาํ วา หรือชนท้ังหลายยอมกลาวซง่ึ บคุ คลผูประกอบดวยความเปนอยวู าเปนมุนี ความวา หรอื วา ชนท้งั หลายยอ มกลา ว ...ประกอบดว ยความเพียรของบคุ คลผเู ปนอยเู ศรา หมอง ผูทํากจิ ที่ทาํ ไดยากอยา งยิ่งยวดหลายอยา งวาเปนมุนี เพราะฉะนนั้ จึงชือ่ วา หรือวาชนทงั้ หลายยอ มกลาวซ่งึ บุคคลผปู ระกอบดว ยความเปน อยวู า เปนมนุ ี เพราะ-เหตนุ ั้น พราหมณน นั้ จึงกลา ววา ชนทัง้ หลายยอ มกลาวกนั วา มุนีท้ังหลายมอี ยูใ นโลก ขอน้นี น้ั เปน อยา งไร ชนทัง้ หลายยอ มกลาวถึงบุคคลผู ประกอบดว ยญาณวาเปน มุนี หรอื วายอ มกลา วถงึ บคุ คล ผูประกอบดวยความเปนอยูว า เปน มนุ .ี

พระสตุ ตนั ตปฎก ขทุ ทกนกิ าย จูฬนิเทส เลม ๖ - หนาที่ 213 [๒๘๖] ดกู อ นนนั ทะ ทา นผฉู ลาดยอมไมก ลาวบคุ คลผู ประกอบดวยทิฏฐิ ดวยสตุ ะ ดว ยญาณ วา เปน มนุ ี เรา ยอ มกลา ววา ชนเหลาใดกําจดั เสนาเสยี แลว เปน ผไู มมี ทุกข ไมมีความหวังเท่ียวไป ชนเหลานั้นเปน มุน.ี [๒๘๗] คําวา น ทิฏ ยิ า ในอุเทศวา น ทฏิ ยิ า น สตุ ิยา นาเณน ดงั นี้ ความวา ทานผฉู ลาดยอมไมกลา วดว ยความหมดจดดวยความเหน็ . คําวา น สุตยิ า ความวา ไมกลาวดวยความหมดจด ดวยการฟง. คาํ วา น าเณน ความวา ไมกลาวแมดว ยญาณ อนั สัมปยุตดว ยสมาบตั ิ ๘ ไมกลา วดวยญาณอันผดิ เพราะฉะนั้น จึงชื่อวา ยอมไมกลา วบคุ คลผปู ระกอบดวยทิฏฐิ ดว ยสตุ ะ ดว ยญาณ. [๒๘๘] คาํ วา กุสลา ในอุเทศวา มุนธี นนทฺ กุสลา วทนตฺ ิดังนี้ ความวา ทา นผฉู ลาดในขันธ ทา นผฉู ลาดในธาตุ ทา นผฉู ลาดในอายตนะ ทา นผูฉลาดในปฏจิ จสมปุ บาท ทานผฉู ลาดในสตปิ ฏ ฐาน ทา นผฉู ลาดในสัมมปปธาน ทานผูฉลาดในอิทธิบาท ทานผฉู ลาดในอนิ ทรยี ทา นผฉู ลาดในพละ ทา นผูฉ ลาดในโพชฌงค ทานผูฉลาดในมรรค ทานผฉู ลาดในผล ทานผูฉลาดในนิพพาน ทานผูฉลาดเหลาน้นั ยอ มไมกลา ว ... ผูประกอบดว ยความหมดจดดวยความเห็น ดว ยความหมดจดดวยการฟง ดว ยความหมดจดดวยญาณอนั สมั ปยุตดว ยสมาบัติ ๘ หรอืดวยญาณอันผิด วาเปนมนุ ี เพราะฉะน้นั จึงชอ่ื วา ดูกอ นนันทะ ทา นผฉู ลาด ยอ มไมกลา ว ... วา เปน มนุ ี. [๒๘๙] คาํ วา เรายอมกลา วชนเหลา ใดกําจัดเสนาเสียแลว เปนผูไ มมคี วามทกุ ข ไมมีความหวัง เที่ยวไป ชนเหลา น้ันเปนมนุ ี ความ

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย จูฬนเิ ทส เลม ๖ - หนา ท่ี 214วา เสนามาร ตรัสวา เสนา กายทุจรติ เปน เสนามาร วจีทจุ ริตเปน เสนา-มาร มโนทจุ รติ เปนเสนามาร ราคะเปนเสนามาร โทสะเปน เสนามารโมหะเปนเสนามาร ความโกรธ ความผกู โกรธ ความลบหลู ความตีเสมอความริษยา ความตระหน่ี ความลวง ความโออวด ความกระดา งความแขงดี ความถอื ตวั ความดูหมนิ่ ทา น ความเมา ความประมาทกิเลสทั้งปวง ทจุ รติ ท้งั ปวง ความกระวนกระวายทัง้ ปวง ความเรา รอนท้งั ปวง ความเดือนรอ นทง้ั ปวง อกสุ ลาภิสังขารทง้ั ปวงเปน เสนามาร. สมจริงตามพระพทุ ธพจนท ่พี ระผูม ีพระภาคเจาตรัสวา กามทา นกลาววาเปน เสนาท่ี ๑ ของทา น. ความไม ยนิ ดที า นกลาววา เปนเสนาที่ ๒ ของทา น. ความหวิ และ ความกระหายทา นกลาววาเปนเสนาท่ี ๓ ของทาน. ตณั หา ทานกลาววา เปน เสนาที่ ๔ ของทาน. ถีนมิทธะทา นกลาว วา เปน เสนาท่ี ๕ ของทา น. ความขลาดทานกลา ววาเปน เสนาท่ี ๖ ของทาน. วจิ ิกจิ ฉาทา นกลาววาเปน เสนาที่ ๗ ของทา น. ความลบหลู ความกระดา งทานกลา ววาเปน เสนาที่ ๘ ของทาน. ลาภ ความสรรเสรญิ สักการะ ยศ ที่ไดม าผดิ กเ็ ปน เสนา. ความยกตนและการขม ผอู น่ื ก็เปนเสนา. น้ีเสนามารของทา น (เปน มารไมปลอ ยทา น ใหพนอาํ นาจไป) เปน ผปู ระหารทานผูมีธรรมดํา คนไม กลา ยอ มไมช นะเสนานน้ั ได คนกลา ยอมชนะได คร้นั ชนะแลว ยอมไดค วามสขุ ดงั นี้. เสนามารทงั้ ปวง กิเลสทัง้ ปวง ชนเหลา ใดชนะแลว ใหแพ ทาํ ลาย

พระสุตตันตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย จฬู นิเทส เลม ๖ - หนาท่ี 215กาํ จดั ใหเบอื นหนา หนแี ลวดว ยอริยมรรค ๔ ในกาลใด ในกาลนัน้ ชนเหลา นนั้ เรากลาววาผกู าํ จดั เสนาเสียแลว . คําวา อนิฆา ความวา ราคะ โทสะ โมหะ ความโกรธ ความผูกโกรธ ฯ ล ฯ อกุสลาภิสังขารท้ังปวง เปน ความทกุ ข ความทกุ ขเ หลา นน้ัชนเหลา ใดละ ขาด ตัดขาด สงบ ระงับแลว ทาํ ไมใ หอาจเกิดขนึ้ เผาเสยี แลว ดวยไฟคือญาณ ชนเหลา นนั้ ตรสั วา ผไู มมีความทกุ ข. ตณั หา ราคะ สาราคะ ฯ ล ฯ อภิชฌา โลภะ อกศุ ลมูล ตรสั วาความหวัง ในคาํ วา นิราสา ดังน้ี ความหวงั คือ ตณั หานี้ ชนเหลาใดละขาด ... เผาเสยี แลวดว ยไฟคอื ญาณ ชนเหลา นน้ั ตรสั วา ผูไมม คี วามหวงั . คําวา เรากลาววา ชนเหลา ใดกาํ จดั เสนาเสยี แลว ไมม ที กุ ขไมมคี วามหวัง เที่ยวไป ชนเหลา น้ันเปน มุนี ความวา เรายอ มกลา ว...ยอ มประกาศวา ชนเหลา ใด คอื พระอรหนั ตขณี าสพ กาํ จัดเสนาเสียแลวไมม ีทุกข ไมม คี วามหวัง ยอมเทีย่ วไป คอื เปลี่ยนอริ ิยาบถ เปนไปรกั ษา บาํ รงุ เยียวยา ชนเหลา นนั้ เปน มุนใี นโลก เพราะฉะนนั้ จึงช่อื วาเรายอ มกลาววา ชนเหลาใดกําจดั เสนาเสยี แลว เปน ผูไ มมที กุ ข ไมมีความหวัง เทีย่ วไป ชนเหลา น้ันเปน มนุ ี เพราะเหตุนั้น พระผมู ีพระ-ภาคเจาจงึ ตรสั วา ดูกอ นนนั ทะ ทา นผูฉ ลาดยอมไมกลา วบคุ คลผู ประกอบดว ยทิฏฐิ ดวยสุตะ ดวยญาณ วาเปน มุนี เรา ยอ มกลา ววา ชนเหลา ใดกาํ จดั เสนาเสียแลว เปนผไู มม ี ทกุ ข ไมมคี วามหวงั เทีย่ วไป ชนเหลา นนั้ เปนมุนี.

พระสุตตนั ตปฎ ก ขุททกนิกาย จฬู นิเทส เลม ๖ - หนา ท่ี 216 [๒๙๐] (ทานพระนนั ทะทูลถามวา ) สมณพราหมณเหลา ใดเหลาหนึ่งน้ี ยอมกลา วความ หมดจด ดว ยการเห็นและการสดับบาง ดวยศลี และวตั ร บาง ดว ยมงคลหลายชนดิ บาง (ขาแตพระผมู พี ระภาค- เจา) ผนู ิรทกุ ข สมณพราหมณเ หลานัน้ เปน ผสู าํ รวม แลว ประพฤติอยใู นทฏิ ฐนิ ั้น ไดขา มแลวซงึ่ ชาตแิ ละ ชราบา งหรอื ขา แตพ ระผูม พี ระภาคเจา ขาพระองคขอ ทูลถามปญ หานน้ั ขอพระองคโ ปรดตรัสบอกปญหานั้นแก ขา พระองคเถิด. [๒๙๑] คาํ วา เยเกจิ ในอุเทศวา เยเกจเิ ม สมณพรฺ าหมฺ ณาเสดงั น้ี ความวา ท้ังปวงโดยกําหนดทั้งปวง ทง้ั ปวงโดยประการท้ังปวงไมเหลือ ไมม สี วนเหลอื . คาํ วา เยเกจิ น้ี เปน เครื่องกลาวรวมหมดชนเหลา ใดเหลา หน่ึงเขาถงึ การบวช คอื ถงึ พรอมดวยการบวชภายนอกพุทธศาสนาน้ี ช่อื วา สมณะ. ชนเหลาใดเหลาหน่งึ อา งวาตนมวี าทะเจรญิชอื่ วา พราหมณ เพราะฉะนั้น จงึ ชอ่ื วา สมณพราหมณ. บทวา อิติ ในอเุ ทศวา อจิ จฺ ายสมฺ า นนโฺ ท ดงั น้ี เปนบทสนธ.ิคําวา อายสมฺ า เปน เครื่องกลาวดว ยความรัก. คาํ วา นนโฺ ท เปน ชอ่ืฯ ล ฯ เปน คํารอ งเรยี กของพราหมณน้นั เพราะฉะน้ัน จึงช่ือวา ทา นพระนันทะทลู ถามวา . [๒๙๒] คาํ วา ยอมกลา วความหมดจดดว ยการเหน็ และการฟงบา ง ความวา ยอมกลาว คอื ยอ มพดู ยอ มบอก ยอมแสดง ยอ มบัญญตั ิความหมดจด คือ หมดจดวิเศษ ความบริสทุ ธิ์ ความพน ความ

พระสุตตันตปฎก ขุททกนกิ าย จฬู นเิ ทส เลม ๖ - หนาท่ี 217พน วิเศษ ความพน รอบ ดวยการเห็นบา ง . . . ดวยการสดบั บา ง . .. ดว ยการเห็นและการสดบั บาง เพราะฉะน้ัน จงึ ชื่อวา ยอ มกลาวความหมดจดดวยการเห็นและดวยการสดับบาง. [๒๙๓] คาํ วา ยอ มกลา วความหมดจดดวยศีลและวตั รบางความวา ยอมกลาว . . . ยอ มบัญญตั คิ วามหมดจด . . . ความพนรอบดวยศีลบาง . . . ดวยวัตรบา ง . . . ดว ยท้ังศีลและวัตรบา ง เพราะฉะน้นั จงึช่อื วา ยอ มกลา วความหมดจดดว ยศลี และวัตรบาง. [๒๙๔] คาํ วา ยอมกลาวความหมดจดดว ยมงคลหลายชนิดความวา ยอมกลา ว . . . ยอมบัญญัติความหมดจด . . . ความพนรอบดวยมงคลคอื วัตรและความตื่นขาวมากอยาง เพราะฉะนนั้ จึงชอื่ วา ยอมกลา วความหมดจดดวยมงคลหลายชนิด. [๒๙๕] คําวา กจฺจสิ สฺ ในอุเทศวา กจฺจสิ สฺ เต (ภควา) ตตถฺยตา จรนตฺ า ดังนี้ เปนการถามดวยความสงสยั เปนการถามดวยความเคลือบแคลง เปน การถามสองแง ไมเปน การถามสวนเดยี ววา เรอ่ื งนั้นเปนอยา งน้ีหรือหนอแล หรอื ไมเ ปนอยางน้ี เรอื่ งนี้เปนไฉนหนอแล หรอืเปน อยา งไร เพราะฉะน้นั จึงชื่อวา บางหรือ. คําวา เต คือ พวกสมณพราหมณผ มู ีทฏิ ฐิเปนคติ. คาํ วา ภควา น้ี เปนเคร่ืองกลาวโดยเคารพ ฯ ล ฯ. คาํ วา ภควา นี้เปน สัจฉกิ าบัญญตั .ิ เพราะฉะนั้น จงึ ชอื่ วา ขา แตพระผมู พี ระภาคเจาพวกสมณพราหมณน นั้ . .. บางหรอื . คําวา ตตฺถ ในอุเทศวา ตตฺถ ยตา จรนตฺ า ดังน้ี ความวา ใน

พระสุตตนั ตปฎ ก ขุททกนกิ าย จฬู นิเทส เลม ๖ - หนาท่ี 218ทิฏฐขิ องตน ในความควรของตน ในความชอบใจของตน ในลทั ธิของตน. คาํ วา ยตา ความวา สาํ รวม สงวน คมุ ครอง รกั ษา ระวงั . คําวา เทีย่ วไป ความวา เท่ยี วไป เท่ยี วไปทั่ว ผลดั เปล่ียนอริ ยิ าบถเปน ไป รักษา บาํ รุง เยยี วยา เพราะฉะน้ัน จงึ ชอื่ วา (ขาแตพระผูม-ีพระภาคเจา) สมณพราหมณเหลา นั้นเปนผสู ํารวมแลว ประพฤตอิ ยใู นทิฏฐินัน้ . . . บางหรือ. [๒๙๖] คาํ วา ขา แตพ ระองคผูนริ ทกุ ข . . . ไดขา มแลว ซึ่งชาติและชรา ความวา ไดขา มแลว คือ ขา มขน้ึ ขา มพน กาวลวง เปนไปลวงแลวซึ่งชาตชิ ราและมรณะ. คําวา มาริส เปนเคร่ืองกลาวดว ยความรัก. คําวา มารสิ นี้ เปนเคร่อื งกลา วเปนไปกับดว ยความเคารพและความยําเกรง เพราะฉะน้นัจึงชอ่ื วา ขา แตพระองคผ นู ิรทกุ ข. . . ไดขามแลวซ่งึ ชาตแิ ละชรา. [๒๙๗] คําวา ปจุ ฉฺ ามิ ต ในอเุ ทศวา ปุจฺฉามิ ต ภควา พฺรหู ิเม ต ดงั นี้ ความวา ขา พระองคขอทูลถาม ทลู ขอ ทูลเชอื้ เชิญ ทูลใหประสาทซึ่งปญ หานนั้ วา ขอพระองคจงตรสั บอกปญหานน้ั แกขาพระองคเพราะฉะนนั้ จึงชอ่ื วา ขาพระองคขอทูลถามปญ หาน้นั . คาํ วา ภควา น้ี เปนเครอ่ื งกลาวโดยเคารพ ฯ ล ฯ. คาํ วา ภควานี้ เปนสัจฉิกาบญั ญัต.ิ คําวา ขอพระองคจงตรสั บอกปญหานนั้ แกข าพระองค ความวาขอพระองคจงตรสั . . . จงประกาศ เพราะฉะนั้น จงึ ช่อื วา ขาแตพ ระ-ผูม พี ระภาคเจา ขา พระองคขอทลู ถามปญ หาน้ัน ขอพระองคโปรดตรสับอกปญหานัน้ แกขาพระองคเถดิ เพราะเหตนุ น้ั พราหมณน ้ันจงึ กลาววา

พระสตุ ตันตปฎ ก ขุททกนกิ าย จฬู นเิ ทส เลม ๖ - หนาท่ี 219 สมณพราหมณเหลา ใดเหลาหน่งึ น้ี ยอ มกลาวความ หมดจด ดวยการเหน็ และการสดับบาง ดวยศลี และวตั ร บา ง ดวยมงคลหลายชนิดบา ง (ขา แตพ ระผูมีพระภาค- เจา) ผูนริ ทุกข สมณพราหมณเหลา น้นั เปนผสู ํารวมแลว ประพฤติอยใู นทฏิ ฐินัน้ ไดขา มแลวซง่ึ ชาตแิ ละชราบา ง หรือ ขาแตพระผูมพี ระภาคเจา ขาพระองคขอทลู ถาม ปญหานัน้ ขอพระองคโปรดตรัสบอกปญ หานั้นแกขา - พระองคเ ถิด. [๒๙๘] (พระผูมีพระภาคเจา ตรสั ตอบวา ดูกอนนันทะ) สมณพราหมณเ หลาใดเหลาหน่ึงน้ี ยอมกลาวความ หมดจด ดว ยการเห็นและดวยการสดับบาง ดวยศีลและ วัตรบา ง ดวยมงคลหลายชนิด เรายอ มกลาววา สมณ- พราหมณเ หลาน้ัน ถึงแมเ ปน ผสู าํ รวมแลว ประพฤติอยู ในทฏิ ฐนิ ัน้ แตก ็ขามซง่ึ ชาติและชราไปไมไ ด. [๒๙๙] คาํ วา เยเกจิ ความวา ท้งั ปวงโดยกาํ หนดท้ังปวง ทัง้ ปวงโดยประการทั้งปวง ไมเ หลอื ไมมีสวนเหลอื . คาํ วา เยเกจิ นี้ เปนเคร่ืองกลา วรวมหมด ชนเหลา ใดเหลาหนึง่ เขาถึงการบวช ถึงพรอมดว ยการบวชภายนอก พุทธศาสนาน้ี ช่ือวา สมณะ ชนเหลาใดเหลาหน่งึอางวาตนมวี าทะเจริญ ชือ่ วา พราหมณ เพราะฉะน้ัน จึงชอื่ วา สมณ-

พระสตุ ตนั ตปฎก ขุททกนกิ าย จฬู นิเทส เลม ๖ - หนาท่ี 220พราหมณเ หลาใดเหลา หนง่ึ นี.้ พระผูมพี ระภาคเจายอ มตรัสเรยี กพราหมณน้ันโดยช่อื วา นนั ทะ ในอเุ ทศวา นนฺทาติ ภควา ดังนี้. คาํ วา ภควา นี้ เปน เครื่องกลา วโดยเคารพ ฯ ล ฯ. คาํ วา ภควานี้ เปนสจั ฉิกาบญั ญตั ิ เพราะฉะนั้น จงึ ชื่อวา พระผูม ีพระภาคเจา ตรัสตอบวา ดูกอนนันทะ. [๓๐๐] คําวา ยอ มกลาวความหมดจดดวยการเหน็ และการฟงบา ง ความวา ยอ มกลาว ยอมพดู ยอ มบอก ยอมแสดง ยอมบัญญตั ิซ่งึ ความหมดจด ความหมดจดวเิ ศษ ความบริสุทธ์ิ ความพน ความพน-วเิ ศษ ความพน รอบ ดว ยการเหน็ บาง. . . ดว ยการสดบั บา ง . . . ดว ยการเห็นและสดับบา ง เพราะฉะนนั้ จึงช่ือวา ยอ มกลา วความหมดจดดวยการเห็นและดว ยการสดับบาง. [๓๐๑] คําวา ยอ มกลา วความหมดจดดวยศลี และวัตรบา งความวา ยอมกลาว . . . ยอมบัญญัติความหมดจด . . . ความพนรอบดว ยศีลบาง . . . ดวยวัตรบาง . . . ดว ยศีลและวัตรบาง เพราะฉะนั้น จงึ ชอื่ วายอมกลาวความหมดจดดวยศีลและวัตรบาง. [๓๐๒] คาํ วา ยอ มกลา วความหมดจดดว ยมงคลหลายชนดิความวา ยอ มกลา ว . . . ยอมบัญญตั ิดวยมงคลคือวตั รและความต่นื ขา วมากอยาง เพราะฉะนั้น จึงชื่อวา ยอ มกลาวความหมดจดดวยมงคลหลายชนดิ . [๓๐๓] คําวา กิฺจาป ในอุเทศวา กิ ฺจาป เต ตตถฺ ยตาจรนตฺ ิ เปน บทสนธิ เปนบทเกี่ยวเนื่อง เปน เครื่องทําบทใหเต็ม เปนความพรอมเพรียงแหงอกั ขระ. เปน ความสละสลวยแหง พยญั ชนะ. บทวากิจฺ าป นี้ เปน ไปตามลาํ ดับบท. คําวา เต คือ พวกสมณพราหมณผ มู ี

พระสตุ ตันตปฎ ก ขุททกนิกาย จูฬนเิ ทส เลม ๖ - หนา ท่ี 221ทฏิ ฐิ. คาํ วา ตตฺถ ความวา ในทฏิ ฐิของตน ในความควรของตน ในความชอบใจของตน ในลทั ธิของตน. คาํ วา ยตา ความวา เปน ผสู ํารวมสงวน คุมครอง รกั ษา ระวัง. คาํ วา จรนตฺ ิ ความวา เทย่ี วไป ... เยยี วยา เพราะฉะนน้ั จงึชือ่ วา ถงึ แมสมณพราหมณเหลา นนั้ เปน ผสู าํ รวมแลว ประพฤตอิ ยูในทิฏฐนิ ั้น. [๓๐๔] คาํ วา เรายอ มกลา ววา . . . ขา มชาตแิ ละชราไปไมไดความวา เรายอมกลา ว . . . ยอมประกาศวา ขาม ขา มขน้ึ ขามพนกาวลวง เปน ไปลว งซึ่งชาติ ชราและมรณะไปไมได คอื ไมอ อก ไมสละ ไมกาวลว ง ไมเ ปน ไปลวงจากชาติ ชราและมรณะ ยอมวนเวยี นอยูภ ายในชาติ ชราและมรณะ วนเวยี นอยภู ายในทางสงสาร ไปตามชาติชราก็แลนตาม พยาธิก็ครอบงํา มรณะก็ห้าํ หน่ั ไมม ที ่ตี านทาน ไมม ที ่ีเรนไมมีสรณะ ไมมที พ่ี ่ึง เพราะฉะนน้ั จึงชอ่ื วา เรายอมกลาววา ขา มชาติและชราไปไมไ ด เพราะเหตนุ ัน้ พระผูม พี ระภาคเจา จงึ ตรัสวา สมณพราหมณเหลา ใดเหลา หน่งึ นี้ ยอมกลาวความ หมดจด ดวยการเหน็ และดว ยการสดับบาง ดว ยศลี และ วตั รบา ง ดว ยมงคลหลายชนิด เรายอมกลา ววา สมณ- พราหมณเ หลานนั้ ถึงแมเ ปนผูสํารวมแลว ประพฤตอิ ยใู น ทฏิ ฐินน้ั แตก็ขามซ่ึงชาตแิ ละชราไปไมได. [๓๐๕] (ทา นพระนันทะทูลถามวา ) สมณพราหมณเ หลา ใดเหลาหนึ่งนี้ ยอ มกลา วความ

พระสุตตันตปฎก ขุททกนิกาย จฬู นิเทส เลม ๖ - หนา ที่ 222 หมดจด ดว ยการเหน็ และการสดับบาง ดวยศลี และวัตร บา ง ดวยมงคลหลายชนิดบา ง ถาพระองคผูเปน พระมนุ ี ตรสั สมณพราหมณเหลานนั้ วา ขา มโอฆะไปไมไ ดแลว ขา แตพระองคผูน ิรทกุ ข เม่อื เปนอยางนั้น บดั น้ีใครเลา ในเทวโลกและมนษุ ยโลก ขา มชาติและชราไปไดแ ลว ขา แตพ ระผูมีพระภาคเจา ขา พระองคข อทูลถามปญหานน้ั ขอพระองคโ ปรดตรสั บอกปญ หาน้นั แกข าพระองค. [๓๐๖] คําวา เยเกจิ ในอุเทศวา เยเกจิ เม สมณพรฺ าหฺม-ณาเส ดังนี้ ความวา ท้งั ปวงโดยกาํ หนดทงั้ ปวง ท้ังปวงโดยประการทัง้ ปวงไมเหลือ ไมมีสวนเหลือ. คําวา เยเกจิ น้ี เปน เครอื่ งกลาวรวมหมด.ชนเหลาใดเหลาหนง่ึ เขา ถึงการบวช คือ ถงึ พรอ มดว ยการบวชภายนอกพุทธศาสนาน้ี ชื่อวา สมณะ ชนเหลา ใดเหลาหนึง่ อางวาตนมีวาทะเจริญช่ือวาพราหมณ เพราะฉะนั้น จึงชอ่ื วา สมณพราหมณเหลาใดเหลาหนง่ึ นี้. คาํ วา อติ ิ ในอุเทศวา อจิ จฺ ายสมฺ า นนฺโท ดงั น้ี เปนบทสนธิ.คําวา อายสฺมา เปน เครือ่ งกลา วดว ยความรัก. คาํ วา นนโฺ ท เปนชอ่ืฯ ล ฯ เปน คํารองเรียกของพราหมณน ัน้ เพราะฉะนนั้ จึงช่ือวา ทานพระนันทะทลู ถามวา. [๓๐๗] คาํ วา ยอ มกลาวความหมดจดดว ยการเห็นและการฟงบา ง ความวา ยอ มกลาว ยอมพูด ยอ มบอก ยอมแสดง ยอมบัญญตั ิความหมดจด คือ ความหมดจดวเิ ศษ ความบรสิ ทุ ธ์ิ ความพน ความพน วเิ ศษ ความพนรอบ ดวยการเห็นบาง . . . ดว ยการสดับบา ง เพราะ-ฉะนนั้ จงึ ชือ่ วา ยอ มกลาวความหมดจดดว ยการเห็นและการสดบั บาง.

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขุททกนิกาย จูฬนเิ ทส เลม ๖ - หนาท่ี 223 [๓๐๘] คาํ วา ยอ มกลาวความหมดจดดวยศลี และวัตรบางความวา ยอมกลา ว . . . ยอ มบัญญัติความหมดจด . . . ความพนรอบดวยศีลบา ง . . . ดว ยวตั รบาง . . . ดวยทง้ั ศลี และวตั รบาง เพราะฉะนน้ั จงึชอื่ วา ยอมกลาวความหมดจดดว ยศลี และวตั รบาง. [๓๐๙] คําวา ยอมกลาวความหมดจดดว ยมงคลหลายชนิดความวา ยอ มกลา ว . . . ยอมบญั ญตั ิดวยมงคลคือวตั รและความตืน่ ขา วมากอยาง เพราะฉะนั้น จงึ ชอ่ื วา ยอมกลา วความหมดจดดว ยมงคลหลายชนิด. [๓๑๐] คาํ วา เต เจ ในอเุ ทศวา เต เจ มนุ ี พฺรูสิ อโนฆตณิ เฺ ณดังน้ี ความวา พวกสมณพราหมณผ ูมที ิฏฐเิ ปน คติ. ญาณ ทานกลา ววาโมนะ ในบทวา มุนี ฯ ล ฯ พระผมู พี ระภาคเจา น้นั ลว งแลว ซงึ่ ราคาท-ิธรรมเปน เคร่ืองของ และตณั หาเปน ดังวาขาย เปนมนุ .ี คาํ วา ยอมตรัสวา . . . ขา มโอฆะไปไมไ ดแลว ความวา ขา มไมไ ดแ ลว คือ ขา มข้ึนไมไ ดแลว ขา มลวงไมไดแ ลว กาวลวงไมไ ดแลวเปนไปลว งไมไ ดแลวซ่งึ กามโอฆะ ภวโอฆะ ทิฏฐิโอฆะ อวิชชาโอฆะวนเวยี นอยภู ายในชาติชราและมรณะ วนเวียนอยภู ายในทางสงสาร ไปตามชาติ ชราก็แลน ตาม พยาธิก็ครอบงํา มรณะกห็ ํา้ ห่ัน ไมมที ่ีตา นทาน ไมมที ซี่ อนเรน ไมมีสรณะ ไมม ที พ่ี ึง่ . คําวา ยอมตรัส คอื ยอมตรสั . . . ยอมประกาศ เพราะฉะนั้นจงึ ชื่อวา ถา พระองคผูเ ปน มุนียอ มตรสั วาสมณพราหมณเหลา นน้ั ขา มโอฆะไปไมไดแ ลว. [๓๑๑] คาํ วา ขาแตพ ระองคผูนิรทกุ ข เม่ือเปนดงั น้นั ในบดั นี้

พระสุตตันตปฎก ขทุ ทกนิกาย จฬู นิเทส เลม ๖ - หนาที่ 224ใครเลา ในเทวโลกและมนุษยโลก ขา มชาตแิ ละชราไปได ความวา เมอื่เปนดงั น้ัน ใครนนั้ ในโลกพรอมทง้ั เทวโลก มารโลก พรหมโลก ในหมสู ตั วพ รอ มทั้งสมณพราหมณ เทวดาและมนษุ ย ขา มไดแลว คือ ขา มขึน้ แลว ขามพน แลว ลว งแลว กา วลวงแลว เปนไปลว งแลว ซ่ึงชาติชราและมรณะ. คาํ วา มาริส เปน เคร่ืองกลาวดวยความรกั เปน เครือ่ งกลาวดวยความเคารพ. คาํ วา มาริส นี้ เปนเครอ่ื งกลา วเปน ไปกบั ดว ยความเคารพและความยาํ เกรง เพราะฉะนนั้ จงึ ชื่อวา ขาแตพ ระองคผูน ิรทุกข เมอื่เปนดงั นน้ั ในบดั น้ี ใครเลาในเทวโลกและมนุษยโลกขา มชาตแิ ละชราไปไดแลว. [๓๑๒] คาํ วา ปจุ ฺฉามิ ต ในอุเทศวา ปุจฉฺ ามิ ต ภควา พรฺ หู ิเม ต ดงั น้ี ความวา ขา พระองคข อทลู ถาม คอื ทลู ขอ ทูลเชอ้ื เชญิทลู ใหประสาทซง่ึ ปญ หานั้นวา ขอพระองคจงตรัสบอกปญหาน้นั แกขาพระ-องค เพราะฉะน้นั จึงช่ือวา ขาพระองคข อทูลถามปญหานั้น. คําวา ภควา นี้ เปน เครื่องกลา วโดยเคารพ ฯ ล ฯ คาํ วา ภควา น้ีเปน สจั ฉกิ าบญั ญัติ. คาํ วา ขอพระองคโปรดตรสั บอกปญหานน้ั แกขาพระองคค วามวาขอพระองคโ ปรดตรัส . . . โปรดประกาศ เพราะฉะนัน้ จึงช่ือวา ขาแต-พระผมู ีพระภาคเจา ขาพระองคข อทลู ถามปญหานั้น ขอพระองคโปรดตรัสบอกปญหานั้นแกข า พระองค เพราะเหตุนน้ั พราหมณน้นั จงึ กลาววา สมณพราหมณเหลาใดเหลา หน่ึงน้ี ยอ มกลาวความ หมดจด ดวยการเห็นและการสดบั บาง ดวยศลี และวตั ร

พระสุตตันตปฎก ขุททกนิกาย จูฬนิเทส เลม ๖ - หนาท่ี 225 บา ง ดวยมงคลหลายชนดิ บาง ถาพระองคผ ูเ ปนพระมุนี ตรสั พราหมณเ หลานนั้ วา ขา มโอฆะไปไมไ ดแ ลว ขา แต พระองคผนู ิรทกุ ข เมอื่ เปน อยางนั้น บัดนี้ ใครเลา ใน เทวโลกและมนุษยโลก ขามชาตแิ ละชราไปไดแ ลว ขาแตพระผูมีพระภาคเจา ขาพระองคข อทูลถามปญหานน้ั ขอพระองคโ ปรดตรสั บอกปญหาน้ันแกขาพระองค. [๓๑๓] (พระผมู พี ระภาคเจาตรสั ตอบวา ดูกอ นนนั ทะ) เรายอ มไมกลา ววา สมณพราหมณทง้ั หมดเปนผูอัน ชาตแิ ละชราหุมหอแลว เรายอมกลา ววา นรชนเหลา ใด ละแลว ซ่ึงรปู ท่ไี ดเหน็ เสยี งที่ไดย ิน อารมณท่ีไดทราบ ศีลและวัตรทัง้ ปวง ทั้งละแลว ซง่ึ มงคลหลายชนิดทง้ั หมด กาํ หนดรูตัณหาแลว เปนผไู มมอี าสวะ นรชนเหลา น้ันแล เปนผูขา มโอฆะไดแลว. [๓๑๔] คาํ วา เรายอมไมก ลา ววา สมณพราหมณท งั้ หมดเปนผูอันชาตแิ ละชราหมุ หอแลว ความวา ดูกอนนนั ทะ เรายอ มไมก ลาววาสมณพราหมณท้งั หมดเปนผอู ันชาติและชรารอ ยไวแลว หมุ ไวแลว คลุมไวแ ลว ปด ไวแ ลว บังไวแลว ครอบไวแลว เรายอ มกลา ว คอื ยอมบอก . . . ทาํ ใหต้ืนวา สมณพราหมณเหลาใด ละชาติ ชราและมรณะแลว ตดั รากขาดแลว ทาํ ใหไมมีท่ตี ้งั ดังตาลยอดดวน ใหถ งึ ความไมม ีมคี วามไมเ กิดขึ้นตอไปเปนธรรมดา สมณพราหมณเ หลานั้นมอี ยู เพราะ-

พระสตุ ตนั ตปฎก ขุททกนกิ าย จูฬนเิ ทส เลม ๖ - หนา ที่ 226ฉะนั้น จงึ ช่อื วา เรายอ มไมก ลาววา สมณพราหมณท ัง้ หมดเปนผอู ันชาติและชราหุมหอไวแลว. [๓๑๕] คําวา นรชนเหลาใดละแลว ซ่ึงรูปทีไ่ ดเ หน็ เสยี งท่ีไดยิน อารมณที่ไดท ราบ ศลี และวตั รทง้ั ปวง ความวา นรชนเหลา ใดละแลว คือ สละแลว บรรเทาแลว ทําใหส้นิ สุดแลว ใหถ งึ ความไมม ีแลว ซ่งึ ความหมดจดดวยการเหน็ ท้งั ปวง . . . ซึ่งความหมดจดดวยการฟงทง้ั ปวง . . . ซ่งึ ความหมดจดท้ังดวยการเห็นและการฟงท้งั ปวง . . . ซึง่ ความหมดจดดว ยการไดทราบท้ังปวง . . . ซ่งึ ความหมดจดดว ยศลี ทงั้ ปวง . . .ซ่งึ ความหมดจดดวยวตั รทง้ั ปวง . . . ซึ่งความหมดจดทั้งดวยศีลและวตั รทั้งปวง เพราะฉะน้นั จงึ ชื่อวา นรชนเหลา ใดละแลว ซึ่งรปู ทีไ่ ดเห็นเสยี งทไี่ ดยนิ อารมณท ีไ่ ดท ราบ หรือแมศ ีลและวัตรทงั้ ปวง. [๓๑๖] คําวา ทง้ั ละแลวซ่งึ มงคลหลายชนดิ ทั้งปวง ความวาละแลว คอื ละขาดแลว บรรเทาแลว ทําใหส ิน้ สดุ แลว ใหถึงความไมม แี ลว ซึง่ ความหมดจด คอื ความหมดจดวิเศษ ความบริสทุ ธิ์ ความพน ความพน วิเศษ ความพน รอบ ดว ยมงคลคอื วัตรและความต่นื ขา วมากอยาง เพราะฉะนนั้ จงึ ชื่อวา ทงั้ ละแลวซึง่ มงคลหลายชนิดทงั้ ปวง. [๓๑๗] คําวา ตณหฺ  ในอเุ ทศวา ตณหฺ  ปริฺ าย อนาสวาเย เต เว นรา โอฆติณณฺ าติ พฺรูมิ ดงั น้ี ไดแก รปู ตณั หา สทั ทตณั หาคันธตณั หา รสตัณหา โผฏฐพั พตัณหา ธรรมตณั หา. คาํ วา กาํ หนดรแู ลว ความวา กําหนดรแู ลวซ่งึ ตัณหาดว ยปรญิ ญา๓ คือ ญาตปริญญา ตรี ณปรญิ ญา ปหานปริญญา.