tripitaka_67

พระสตุ ตันตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย จฬู นเิ ทส เลม ๖ - หนาที่ 94คอื ผบู ูชาไทยธรรมเหลา นั้นก็มาก. บทวา ทกขฺ ิเณยยฺ า วา เอเต ปุถูทกั ขไิ ณยบคุ คลกม็ าก คอื ทกั ขไิ ณยบคุ คลผูส มควรแกไทยธรรมกม็ ากเหมือนกัน. พระผมู พี ระภาคเจาเพ่อื ทรงแสดงถึงยญั เหลาน้นั โดยพสิ ดารจึงตรสั วา ยญั เหลา นั้นมากอยา งไร. บทวา อาสึสมานา หวงั อยู คือปรารถนาในรปู เปนตน. บทวาอิตฺถตตฺ  คือ ปรารถนาความมอี ย.ู อธิบายวา ปรารถนาความเปนมนุษยเปน ตน . บทวา ชร สติ า คอื อาศัยชรา. ในบทน้ี พระผมู -ีพระภาคเจาตรัสถึงทกุ ขใ นวฏั ฏะท้งั หมดดว ยหัวขอวา ชรา. ดวยเหตุน้นัทา นจงึ แสดงวา อาศัยทุกขใ นวฏั ฏะไมพน จากทุกขน ้นั จึงแสวงหา. บทวารปู ปฏลิ าภ อาสึสมานา หวงั ไดร ปู คือปรารถนาไดส มบตั อิ นั เปนบอเกดิแหง วรรณะ. แมใ นเสยี งเปนตน กม็ ีนยั นเี้ หมอื นกัน. บทวา ขตตฺ ยิ -มหาสาลกุเล อตตฺ ภาวปฏิลาภ หวังไดอ ัตภาพในตระกลู กษัตริยม หาศาลคือปรารถนาไดอัตภาพ คือปฏิสนธิในตระกลู มหาศาลอันเพียบพรอ มดว ยสมบัต.ิ แมในตระกลู พราหมณม หาศาล ก็มีนยั นเ้ี หมอื นกนั . ในบทนว้ี าพฺรหฺมกายเิ กสุ เทเวสุ ในเทวดาทีน่ ับเนื่องในหมูพ รหม ทา นกลาวหมายถงึ สว นเบอื้ งตน . บทวา อตฺถ คอื ในตระกลู กษัตริยเ ปน ตน . บทวาชรนสิ สฺ ติ า คอื อาศัยชรา. แมในบทมอี าทวิ า พฺยาธินสิ ฺสิตา อาศัยพยาธิ กม็ นี ยั น้เี หมือนกนั . ดวยบทเหลา น้ี เปนอันทรงแสดงถือเอาทุกขในวฏั ฏะทง้ั หมด. ยญั นั้นแหละคือทางยัญ ในบทน้ีวา ขา แตพระผูมีพระภาคเจาผูน ริ ทุกข ผูบ ูชายัญเหลานัน้ ไมป ระมาทแลวในทางยญั ไดข า มพน แลว ซงึ่ชาตชิ ราบา งหรอื . ขอ น้ีมีอธบิ ายวา ผูบชู ายัญเหลานัน้ ไมป ระมาทแลวใน

พระสุตตันตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย จฬู นิเทส เลม ๖ - หนา ที่ 95ยญั ปรารถนายญั ไดข า มพนทกุ ขใ นวฏั ฏะบา งหรอื . บทวา เยป ยฺ ยชนตฺ ิ คอื บูชายัญดว ยการใหไทยธรรม. บทวา ปรจิ จฺ ชนตฺ ิ คอื สละ. บทวา อาสึสนตฺ ิ หวงั คือปรารถนาไดร ูปเปน ตน. บทวาโถมยนฺติ ยนิ ดี คอื สรรเสริญยัญเปน ตนโดยนัยมีอาทิวา ทานทีใ่ หแ ลวยอมมีผล. บทวา อภิชปปฺ นฺติ ยอมชม คือกลา ววาจาเพ่อื ไดลาภเปนตน.บทวา ชุหนฺติ คือ ยอ มบชู า. บทวา กามาภชิ ปปฺ นฺติ ปฏิจจฺ ลาภชมกามเพราะอาศยั ลาภ คอื ชมกามทง้ั หลายบอย ๆ เพราะอาศยั การไดรูปเปน ตน กลาววา ไฉนหนอกามท้งั หลายจะพึงมแี กเ ราบา ง. อธิบายวาเพิม่ พูนตัณหาในกามน้นั . บทวา ยาชโยคา ผูป ระกอบในการบูชา.คือนอ มไปในการบชู า. บทวา ภวราครตฺตา ยินดแี ลวดว ย ภวราคะ.คือยินดีแลวดว ยภวราคะนน่ั เอง ดว ยความหวงั เปนตนเหลา น้อี ยางนี้ ช่อื วาเปนผยู ินดแี ลวในภวราคะ กระทาํ ความหวังเปนตนเหลา นี.้ บทวานาตรึสุ คอื ไมข ามทุกขใ นวฏั ฏะมีชาตเิ ปนตน ได. บทวา ยฺ วา โถเมนตฺ ิ คือ ชนทงั้ หลายยอมสรรเสริญการให.บทวา ผล วา คอื การไดม รี ปู เปน ตน. บทวา ทกฺขิเณยยฺ  วา คือทักขไิ ณยบคุ คลผสู มบรู ณด ว ยชาติเปน ตน. บทวา สุจิทนิ ฺน คือ กระทําใหส ะอาดแลว ให. บทวา มนาป คือ ยงั ใจใหเ จริญ. บทวา ปณตี  คอืมีรสอรอ ย. บทวา กาเลน คือ ในกาลอนั ถึงพรอมแลวนน้ั ๆ. บทวากปปฺ ย  คอื เวน สง่ิ ทเ่ี ปนอกัปปยยะแลวให. บทวา อนวชฺช คือ ไมมโี ทษ.บทวา อภณิ ฺห คอื บอย ๆ. บทวา ทท จิตตฺ  ปสาทติ  เมื่อใหจิตผอ งใส คือเม่ือให จติ ขณะบริจาคก็ผองใส เพราะเหตุนั้น จึงสรรเสรญิชมเชย. บทวา กติ ฺเตนตฺ ิ ยอมประกาศ คือยอมทําคณุ ใหปรากฏ. บทวา

พระสตุ ตันตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย จูฬนเิ ทส เลม ๖ - หนา ที่ 96วณเฺ ณนฺติ คอื ยอ มกลาวสรรเสรญิ . บทวา ปส สนตฺ ิ คอื ยอ มใหถึงความเลื่อมใส. บทวา อิโต นทิ าน คือ เพราะใหแลว แตม นุษยโลกน้เี ปน เหต.ุบทวา อชฺฌยกา คอื รายมนต. บทวา มนฺตธรา คอื ผูท รงไวซ่ึงมนต.บทวา ตณิ ณฺ  เวนาน คอื ไตรเพท มอี ิรพุ เพท ยชุพเพท สามเพท. ช่อื วาปารคู เพราะเปน ผถู ึงฝง ดวยกระทาํ ใหกระทบรมิ ฝปาก พรอมดวยคมั ภีรนิฆัณฑศุ าสตร และเกฏภ ศาสดร. บทวา นฆิ ณฑฺ ุ เปน ศาสตร บอกชอ่ืของตนไมเปนตน . บทวา เกฏภ  การกาํ หนดกริ ิยามารยาท อันเปนศาสตรเ พ่ือเปน อปุ การะของกวีท้ังหลาย. เปน ประเภทอกั ขระ พรอมดว ยอักขระประเภท. การศกึ ษา และภาษา ชอ่ื วา อักขรประเภท. บทวาอิติหาสปจฺ มาน มคี ัมภีรอิติหาสเปนท่ี ๕. ชอื่ วา อติ ิหาสปจฺ โมเพราะมีคัมภรี อิตหิ าส (หนังสอื ประเภทประวัติศาสตรแ ละประเพณโี บราณ)กลาวคือ เรอื่ งราวเกา ๆ ประกอบดว ยคาํ พดู เชน น้ีวา อติ ิห อาส อิตหิอาส เปนที่ ๕ มอี าถรรพณเวทเปนท่ี ๔. ช่ือวา เปนผูเขาใจตัวบทเขา ใจไวยากรณ เพราะเรียนรตู ัวบทและไวยากรณอ ันเหลอื จากตวั บทน้ัน. ตําราพดู ใหคนหลงเชอ่ื เรยี กวา โลกายตนะ. ตาํ ราประมาณ ๑๒,๐๐๐ บทแสดงลกั ษณะของพระพุทธเจาเปนตน ผเู ปนพระมหาบุรุษ ชื่อวา มหา-ปรุ ิสลกั ษณะ ไดชื่อวา เปนพทุ ธมนตป ระมาณ ๑๖,๐๐๐ คาถา. ธรรมดาพระพทุ ธเจา ทง้ั หลาย ประกอบดวยพระลกั ษณะนีด้ วยอํานาจแหงพทุ ธมนตใด ดว ยพุทธมนตน ้ี ยอ มรคู วามตางกนั วา พระปจ เจกพุทธเจา พระอคั ร-สาวก พระอสีตมิ หาสาวก พระพทุ ธมารดา พระพทุ ธบิดา อคั รอุปฏฐากอัครอปุ ฏฐายิกา พระราชา พระเจา จกั รพรรด.ิ บทวา อนวยา ไมบ กพรองคอื ในคัมภีรโลกายตนะ และคมั ภรี มหาปรุ ิสลักษณะไมพ รอ ง บริบรู ณ

พระสุตตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย จูฬนเิ ทส เลม ๖ - หนาที่ 97อธบิ ายวา ไมข าดตกบกพรอง. ผูใดไมส ามารถทรงศาสตรเหลา นั้นไวไดโดยอรรถและโดยคณั ฐะ (คมั ภรี ) ผูน้ันชอื่ วา บกพรอง. บทวา วีตราคาคือ ละราคะไดแลว. ดว ยบทนท้ี านกลา วถึงผูต ง้ั อยใู นอรหัตผล. ทา นกลาวถงึ ผูตง้ั อยูใ นอรหตั มรรคดว ยบทน้ีวา ราควนิ ยาย วา ปฏปิ นนฺ า เปน ผูปฏิบตั เิ พือ่ กาํ จดั ราคะ. บทวา วีตโทสา ปราศจากโทสะ คอื ดว ยบทนี้ทานกลา วถงึ ทา นผตู ้ังอยูในอนาคามิผล. ทานกลา วถงึ ผตู ง้ั อยูใ นอนาคามิ-มรรคดว ยบทนี้วา โทสวินยาย ปฏิปนนฺ า เปน ผปู ฏิบัตเิ พอื่ กาํ จัดโทสะ.บทวา วีตโมหา ปราศจากโมหะ คือดว ยบทนีท้ านกลา วถงึ ทานผตู งั้ อยูในอรหตั ผล. ทานกลา วถงึ ผทู ่ตี ้ังอยูใ นอรหตั มรรคดว ยบทนีว้ า โมหวินยายปฏิปนฺนา เปน ผปู ฏบิ ตั ิเพ่อื ก าจดั โมหะ. บทวา สลี สมาธปิ ฺาวมิ ุตตฺ -ิสมฺปนฺนา ความวา เปนผูถึงพรอมดว ยศีลเปนตน อันเจอื ดวยโลกิยะและโลกุตระ ๔ เหลานี้ คือศีล สมาธิ ปญ ญาและวมิ ุตต.ิ พงึ ทราบวา ทานกลาวถงึ ผูถึงพรอมดว ยปจ จเวกขณญาณดว ยบทน้ีวา วิมุตฺติ าณทสสฺ น-สมปฺ นนฺ า เปน ผถู ึงพรอมดว ยวิมุตติญาณทสั สนะ. ญาณนนั้ เปนโลกยิ ะอยางเดียว. บทวา อภิชปฺปนฺติ ยอ มชอบ คือยอมปรารถนา. บทวาชปฺปนฺติ คอื ยอ มหวงั . บทวา ปชปฺปนฺติ ยอมออ นวอน คือยอ มหวงัอยา งย่งิ . บทวา ยาเค ยุตฺตา ผปู ระกอบในการบูชายัญ คือประกอบดวยการบูชาอยางยิง่ ในไทยธรรมท่เี ขาบชู าให. ทานปณุ ณกะทลู ถามวา อถ โก จรหิ เม่อื เปนเชนนัน้ บัดน้ีใครเลา ไดข ามพน แลว . บทวา สงฺขาย คือ พจิ ารณาแลวดวยญาณ.บทวา ปโรปรานิ คือ ฝงน้ีและฝง โนน . อธิบายวา ฝง นแ้ี ละฝงโนนมีอตั ภาพของคนอื่น และอัตภาพของตนเปนตน. บทวา วธิ ูโม ปราศจาก

พระสุตตันตปฎ ก ขุททกนกิ าย จูฬนิเทส เลม ๖ - หนา ท่ี 98ควัน คือปราศจากควันมีกายทุจรติ เปน ตน. บทวา อนโิ ฆ คอื ปราศจากทกุ ขมรี าคะเปน ตน. บทวา อตาริ โส คอื พระอรหนั ตน น้ั ไดข า มชาติและชราไดแ ลว . บทวา สกรูปา คอื รูปของตน. บทวา ปรรูปา คือรูปของคนอนื่ . บทวา กายทจุ ฺจริต วธิ ูมติ  กาํ จัดกายทจุ ริต คอื ทําความกาํ จัดกายทุจริต ๓ อยา ง. บทวา วิธมติ  คอื ทาํ ใหพนิ าศไป. บทวา มาโน หิ เต พรฺ าหมฺ ณ ขาริภาโร ดกู อนพราหมณ ทา นมมี านะเปรียบเหมอื นดังเครือ่ งหาบ คอื ยกมานะขึน้ อาศัยวตั ถเุ ปน ที่ตั้งแหงมานะ มชี าติ โคตร ตระกูลเปนตน ใหเกิดริษยาในมานะนัน้ ๆ ยอมจมในอบาย เหมอื นอยางแบกเคร่ืองหาบไป แมต้งั อยูข า งบนก็ยังสัมผัสแผนดนิ ในท่ีเหยียบแลว ๆ ฉะนั้น. ดว ยเหตุน้ัน พระผูมพี ระภาคเจาจึงตรัสวา ดูกอนพราหมณ ทานมีมานะเปรียบเหมอื นเคร่อื งหาบ. บทวาโกโธ ธูโม คอื ความโกรธเปรียบเหมอื นควนั เพราะอรรถวา เปนความเศรา หมองแหง ไฟคือญาณของทา น. ไฟคอื ญาณเศราหมองดวยความโกรธเปรียบดังควันนั้น ยอ มไมไ พโรจน. บทวา ภสฺมนิ โมสวชชฺ คอื มกี ารพดู เทจ็ เปรียบเหมอื นเถา เพราะไมร ุงเรือง พระผมู ีพระภาคเจาทรงแสดงวา เหมอื นอยางวา ไฟถกู เถา ปกปดยอ มไมรุง เรืองฉันใด ญาณของทา นถูกปกปดดว ยการพูดเทจ็ กฉ็ นั น้นั . บทวา ชิวหฺ า สชุ า มีลิน้เปรยี บเหมอื นทัพพี พระผมู พี ระภาคเจาตรสั วา ล้นิ พอที่จะใหเ กิดการบูชาธรรมของเราเปน ทพั พี เหมือนทพั พเี พือ่ ใหเ กดิ การบูชายญั ทที่ ําดวยทองค า เงนิ โลหะ ไมและดินเหนียว อยา งใดอยา งหนึง่ ของทานฉะน้ัน.บทวา หทย โชติฏ าน หทัยของสัตวทัง้ หลายเปรียบเหมอื นท่ีบชู ายญั คือหทัยของสัตวท ั้งหลายเปน ทบ่ี ชู ายัญ เพราะเปน ทใี่ หเกดิ การบูชาธรรมของ

พระสุตตันตปฎ ก ขุททกนิกาย จฬู นเิ ทส เลม ๖ - หนา ท่ี 99เรา เหมอื นทบ่ี ชู ายญั ณ ฝงแมน ้าํ ของทา นฉะนนั้ . บทวา อตตฺ า คือ จิต. บทวา ชาติ คอื เปนกําเนิดดว ยอาํ นาจแหง ความเกิด. บทนีเ้ ปนสภาพเฉพาะตัวในที่น้ี. สัญชาติ (ความเกิดพรอ ม) ดว ยอาํ นาจแหง ความเกิดรว มกนั . เพิ่มบทอปุ สคั . บทวา โอกฺกนฺติ (ความกา วลง) ดวยอาํ นาจแหง การหยั่งลง. หรอื ชือ่ วา ชาติ ดวยอรรถวา เกิด. ความเกิดนนั้ประกอบดวยอายตนะยังไมค รบ. ชอ่ื วา สฺชาติ ดวยอรรถวาเกิดพรอ ม.สญั ชาติน้นั ประกอบดว ยอายตนะครบ. ชอ่ื วา โอกกฺ นฺติ เพราะอรรถวากาวลง. โอกกนั ตินนั้ ยอ มควรดว ยอัณฑชะกําเนิด (เกิดแตฟอง) และชลาพุชะกําเนิด (เกิดแตน ํา้ ). เพราะสตั วเหลานนั้ กา วลงเขา ไปสูฟองไขและชอ งมดลกู ยอ มถอื ปฏสิ นธิดุจกา วลงเขาไป. ช่ือวา อภินพิ ฺพตตฺ ิ (เกิดเฉพาะ) เพราะอรรถวา เกิดยง่ิ . อภินพิ พตั ตินน้ั ยอ มควรดว ยสงั เสทชะ-กาํ เนดิ (เกิดแตเ หง่ือไคล) และโอปปาตกิ ะกําเนดิ (ผุดเกดิ ขึ้น). จรงิ อยูสัตวเหลา นัน้ เกดิ ปรากฏเปน ตวั ตนเลย. น้ีเปนเพียงสมมตกิ ถา. บดั น้ีจะพูดถึงปรมัตถกถา. จรงิ อยู โดยปรมตั ถ ขันธเทา นนั้ ปรากฏ ไมใชสัตวปรากฏ. ในบทวา ขนฺธาน พึงทราบการถอื เอาขันธหน่ึงในเอกโวการภพภพท่มี ขี นั ธหน่ึง, ขนั ธ ๔ ในจตุโวการภพภพท่ีมขี ันธ๔, ขนั ธ ๕ ในปญ จโวการภพภพทม่ี ีขันธ ๕. บทวา ปาตภุ าโว ความปรากฏ คือความเกดิ .ในบทวา อายตนาน นี้ พึงทราบการสงเคราะหอ ายตนะอันเกิดข้นึ ในขันธนน้ั ๆ. บทวา ปฏลิ าโภ การไดเ ฉพาะ คือความปรากฏในปฏิสนธินั่นเอง. จริงอยู อายตนะเหลา น้ันเม่ือปรากฏอยู เปน อันชื่อวาไดแลว .อนงึ่ ชาตนิ ีน้ น้ั มีการเกิดครง้ั แรกในภพนั้น ๆ เปนลกั ษณะ มกี ารมอบใหเปน รส มกี ารผุดข้นึ ในภพนจี้ ากภพในอดตี เปนเคร่ืองปรากฏ หรือมคี วาม

พระสุตตนั ตปฎก ขุททกนิกาย จฬู นเิ ทส เลม ๖ - หนา ท่ี 100เปนผูเต็มไปดว ยทกุ ขดวยอาํ นาจแหง ผลเปนเครื่องปรากฏ. บทวา ชราความแก เปนสภาพเฉพาะตน. บทวา ชิรณตา ความเสอื่ ม แสดงถงึอาการ. บท ๓ บทมอี าทวิ า ขณฑฺ จิ จฺ  ความเปนผูม ีฟนหกั เปนตน แสดงถึงกจิ ในเม่ือลวงกาลผา นวยั ไป. ๒ บทหลงั แสดงถึงปกติ. แสดงโดยความเปน สภาพดวยบทนว้ี า อย หิ ชรา นแี่ หละชรา. นีเ้ ปน สภาพเฉพาะตนของชราดวยบทน้นั . แสดงโดยกจิ คอื การทําฟนและเลบ็ ใหหกัในเมื่อลว งกาลผา นวยั ไปดว ยบทนีว้ า ขณฑฺ จิ ฺจ ความเปน ผมู ฟี นหกั . แสดงโดยกจิ คือการทําใหผมและขนหงอก ดว ยบทนว้ี า ปาลิจจฺ  ความเปนผมู ีผมหงอก. แสดงโดยกจิ คือการทาํ ใหเนอื้ เหยี่ วหนังยนดวยบทนวี้ า วลิตตฺ -จตา ความเปนผูม ีหนังยน . บท ๓ บทมอี าทวิ า ขณฑฺ ิจจฺ  น้.ี แสดงกจิในเมื่อลว งกาลผา นวัยไปแหงชรานัน้ . ดวยบทเหลา นนั้ ทา นแสดงชราปรากฏชดั ดวยการเห็นความวกิ ารเหลาน้ี. เหมอื นอยางวา ทางไปของนํา้ลม ไฟ หรอื หญา ตนไมเ ปน ตน ยอมปรากฏ เพราะหักโคนลม หรือเพราะถกู ไฟไหม แตทางไปไมปรากฏ นาํ้ เปน ตน ไมป รากฏ ฉันใด ทางไปของชรายอมปรากฏโดยความเปนผมู ฟี นหกั เปนตน แมล ืมตาคอยจับความเปนผูมีฟน หักเปน ตนไมป รากฏ ชรากไ็ มปรากฏฉันนน้ั . เพราะชราไมพึงรูดว ยตา. บทวา อายโุ น ส หานิ อนิ ทฺ ฺริยาน ปริปาโก ความเสอื่ มแหง อายุความแกแ หง อินทรียท งั้ หลาย ความวา ทา นแสดงตามปกติ กลาวคอื ความเสอื่ มแหงอายแุ ละความแกแ หงอินทรียมจี กั ขนุ ทรยี เ ปน ตน เพราะรเู ทา ทนัในเม่ือลว งกาลผา นวัยไปดว ยบทเหลา น.ี้ พึงทราบวา สองบทหลังนี้แสดงถงึ ปกตขิ องอายนุ ั้น. ในบทนน้ั เพราะเมื่อถึงชราอายยุ อมเสอ่ื ม ฉะนน้ั ชราทา นกลา วดว ยความใกลเคียงผลวา ความเส่ือมแหง อายุ กเ็ พราะเมือ่ ยังเปน