tripitaka_34

พระสุตตนั ตปฎ ก องั คุตรนกิ าย ตกิ นิบาต เลม ๑ ภาค ๓ - หนาที่ 551สัมพุทธเจา คงเขาพระทัยวา ธรรมกถาของเราตถาคต ยอ มนาํ สัตวออกไปจากทกุ ข จึงตรสั พระธรรมเทศนาทค่ี ลอ งพระโอฐเทาน้ัน. พระศาสดาทรงรูใจของภิกษเุ หลานนั้ แลว จึงทรงเรมิ่ พระสูตรนี.้ บรรดาบทเหลานัน้ บทวา อภิ ฺาย ความวา รู คือแทงตลอดไดแกกระทาํ ใหประจกั ษ วา ธรรมเหลานี้ คือ ขันธ ๕ อายตนะ ๑๒ธาตุ ๑๘ อินทรยี  ๒๒ อริยสัจ ๔ เหตุ ๙ ผัสสะ ๗ เวทนา ๗ เจตนา ๗สัญญา ๗ จติ ๗. อนง่ึ อธิบายวา รู คือแทงตลอด ไดแ กกระทําใหแ จงนั่นแหละซ่ึงธรรมเหลาน้ัน ๆ โดยนัยมีอาทิวา สติปฏ ฐาน ๔ เหลาน้ี ดงั น.้ีบทวา สนิทาน ความวา เราตถาคตกลา วธรรมพรอ มทง้ั ปจจัยนน่ั แล ไมใ ชไมม ีปจ จยั . บทวา สปฺปาฏิหาริย ความวา เราตถาคตกลาวธรรมมปี าฏหิ าริยนั่นแหละ เพราะขจัดขาศึกได ไมใชไมมีปาฏิหาริย. บทวา อลฺจ ปน โวความวา กแ็ ล (โอวาทานสุ าสน)ี ควรแกเธอทง้ั หลาย. บทวา ตุฏยิ ามีอรรถาธบิ ายวา ควรทีเดยี ว เพ่ือจะทําความยนิ ดีแกเ ธอทง้ั หลาย ผูระลกึ ถึงเนอื ง ๆ ซ่งึ รตนะทงั้ ๓ โดยพระคุณวา พระผมู ีพระภาคเจา เปนผูตรัสรชู อบดว ยพระองคเอง พระธรรมอนั พระผูม พี ระภาคเจาตรสั ดแี ลว พระสงฆเปนผปู ฏบิ ัติดแี ลว ดังนี้ แมใ นบทท้ังสองทเ่ี หลือ ก็มีนยั นแ้ี หละ. บทวา อกมฺปต ถฺ ไดแ ก ไดห วน่ั ไหวแลวดว ยอาการ ๖ อยางอธบิ ายวา ความหว่ันไหวแหง ปฐพเี หน็ ปานน้ี ไดมีแลวที่โพธิมณฑล ไดย นิ วาเมื่อพระโพธสิ ัตว เสด็จข้ึนสูโพธิมณฑล ทางดานทศิ ใต ดานทิศใตเ บอ้ื งลางก็ไดเปนเหมอื นลงไปถงึ อเวจีมหานรก ดา นทศิ เหนอื ไดเปน เหมือนจะยกขึ้นจดภวคั คพรหม ดานทศิ ตะวันตกเบอ้ื งลาง ไดเปน เหมือนลงไปถงึ อเวจีมหานรก ดานทิศตะวันออกกไ็ ดเปนเหมือนจะยกขนึ้ จดภวัคคพรหม ทศิ เหนอืดานลาง กไ็ ดเปนเหมือนลงไปถงึ อเวจีมหานรก ดานทิศใต ก็ไดเปน

พระสุตตันตปฎ ก องั คตุ รนิกาย ติกนิบาต เลม ๑ ภาค ๓ - หนาที่ 552เหมือนจะยกข้นึ จดภวคั คพรหม ทศิ ตะวันออกเบ้ืองลาง ไดเ ปนเหมอื นลงไปถงึ อเวจีมหานรก ดา นทศิ ตะวนั ตก ไดเ ปนเหมอื นจะยกขึน้ จดภวคั คพรหมแมโพธพิ ฤกษเ บอื้ งลา ง กไ็ ดเ ปน เหมอื นจมลงไปถงึ เวจีมหานรกคราวเดยี วกนั(ดานบน) ไดเ ปน เหมือนพุงข้ึนไปจดภวคั คพรหมคราวเดียวกนั . แมในวันน้นัมหาปฐพี ในพนั แหง จกั รวาลไดห ว่นั ไหวแลว ดว ยอาการ ๖ อยาง ดงั พรรณนามาฉะน้ี. จบอรรถกถาโคตมกเจตยิ สตู รท่ี ๓ ๔. ภรณั ฑุสูตร วา ดว ยศาสดา ๓ จาํ พวก [๕๖๖] สมยั หนึ่ง พระผมู ีพระภาคเจา เสด็จจารกิ ไปในประเทศโกศล ถึงกรงุ กบิลพสั ดุ เจามหานาม ศากยะ ไดทรงทราบวา พระผูม ี-พระภาคเจา เสดจ็ ถงึ กรุงกบลิ พัสดแุ ลว เสด็จไปเฝา ถวายอภิวาทแลว ประทบัยืนอยู ณ ทคี่ วรสวนหนึ่ง พระผมู ีพระภาคเจา ตรัสกะเจามหานาม ศากยะวา มหานาม เธอจงไปหาเรอื นทพี่ กั ในกรงุ กบลิ พสั ดุ ทพี่ อพวกเรา จะพกัในวันนส้ี กั คนื หนงึ่ . เจามหานาม ศากยะ รบั พระดํารสั แลว เสด็จเขากรงุ กบลิ พัสดุเทีย่ วเสาะหาทั่วกรงุ ไมเหน็ เรอื นทีพ่ อจะเปนทป่ี ระทบั พักไดสกั แหง จงึ เสดจ็ กลบั ไปกราบทูลวา ไมมี พระพทุ ธเจาขา เรือนในกรงุ กบลิ พัสดุ ทีพ่ อจะเปนที่ประทบั พัก ในวนั นี้ พระพุทธเจา ขา ทานภรัณฑุกาลามะ เพอ่ื นประพฤติพรหมจรรยเ กาแกของพระผมู ีพระภาคเจามีอยู ขอพระผูมพี ระภาคเจา จงประทบัพักในอาศรมของทานสกั คืนเถดิ .

พระสตุ ตันตปฎ ก อังคุตรนิกาย ตกิ นิบาต เลม ๑ ภาค ๓ - หนา ท่ี 553 พ. เธอจงไปจดั การปูลาด. เจา มหานาม ศากยะ รบั พระดาํ รสั แลวเสดจ็ ไปอาศรมของภรัณฑกุ าลามะจดั การปูลาด ตั้งน้าํ ชาํ ระพระยคุ ลบาทแลว ไปกราบทลู วา พระพทุ ธเจาขาขา พระพทุ ธเจาไดจัดการปลู าด ต้งั นาํ้ ชาํ ระพระยคุ ลบาทแลว แลว แตจ ะโปรด. ลําดับนั้น พระผูมพี ระภาคเจา เสดจ็ ไปอาศรมของภรัณฑุ กาลามะประทับ ณ อาสนะทีจ่ ัดไว ครน้ั ประทับนั่งแลว ทรงลา งพระบาท เจา มหานาม ศากยะ ทรงดํารวิ า วันนไี้ มใ ชเวลาอนั ควรทจ่ี ะเฝาสนทนา พระผูมีพระภาคเจา ทรงเมื่อยลา พรุงน้ีจึงคอ ยเฝาเถดิ จงึ ถวายอภิวาททาํ ประทักษณิ เสดจ็ กลบั ไป ลว งราตรนี ั้นแลว เจามหานาม ศากยะ เขา เฝาพระผูมีพระภาคเจาถวายอภวิ าทแลว ประทบั นง่ั ณ ที่ควรสวนหนง่ึ พระผมู พี ระภาคเจาตรสั กะเจามหานาม ศากยะ วา มหานาม ศาสดา๓ จาํ พวกนม้ี ีปรากฏอยูในโลก ศาสดา ๓ จําพวก เปนไฉน ศาสดาลางพวกบญั ญัตกิ ามปรญิ ญา (ความกําหนดรเู รอื่ งกามท้ังหลาย) แตไมบ ญั ญตั ิรปู ปริญญา (ความกาํ หนดรูเร่ืองรปู ทั้งหลาย) ไมบ ญั ญัตเิ วทนาปรญิ ญา(ความกําหนดรเู ร่อื งเวทนาทงั้ หลาย) ศาสดาพวกหนึ่งบญั ญัติกามปริญญา และรปู ปรญิ ญา ไมบ ญั ญตั ิเวทนาปรญิ ญา ศาสดาพวกหนงึ่ บัญญัตทิ ้ังกามปริญญาทง้ั รูปปรญิ ญาทง้ั เวทนาปริญญา น้ีแล ศาสดา ๓ จําพวกมปี รากฏอยใู นโลกดกู อ นมหานาม ความสาํ เร็จของศาสดา ๓ นี้เปนอยา งเดียวกนั หรอื ตา งกนั .พอส้ินกระแสพระพทุ ธดาํ รสั ภรัณฑุ กาลามะ บอกเจามหานาม ศากยะวา ทานมหานาม ทานจงกราบทลู วา เปนอยางเดียวกัน. พระผมู พี ระภาคเจาตรสั วา มหานาม เธอจงตอบวาตา งกนั .

พระสตุ ตันตปฎก องั คตุ รนกิ าย ติกนิบาต เลม ๑ ภาค ๓ - หนาท่ี 554 ภรณั ฑุ กาลามะ และพระผมู ีพระภาคเจา ตางก็พดู และรบั ส่งั ยืนคําอยอู ยางนน้ั ถงึ ๓ คร้ัง ภรัณฑุ กาลามะ สาํ นึกขึน้ วา เราหนอถูกพระ-สมณโคดมรกุ รานเอาถงึ ๓ คร้งั ตอหนา เจา มหานาม ศากยะ ผมู เหสกั ขไฉนหนอ เราพงึ ไปจากกรงุ กบลิ พสั ดุเถดิ ไมช า ภรัณฑุ กาลามะ กห็ ลีกไปจากกรงุ กบิลพสั ดุ เขาไดห ลกี ไปเหมือนอยางนั้นทเี ดยี ว ไมก ลบั มาอีก. จบภรัณฑสุ ูตรท่ี ๔ อรรถกถาภรัณฑสุ ตู ร พงึ ทราบวนิ จิ ฉัยในภรัณฑุสูตรท่ี ๔ ดงั ตอ ไปนี:้ - บทวา เกวลกปฺป ไดแก รอบดานทัง้ สิ้น. บทวา อาหิณฺฑนโฺ ตไดแกเ สด็จเท่ียวไป. บทวา น อททฺ สา ความวา เพราะเหตุใด เจามหานามศากยะ จงึ ไมทรงพบ. ไดย นิ วา ภรัณฑุ กาลามดาบสนี้ ขบฉันบิณฑบาตอันเลิศของเจา ศากยะท้ังหลาย ทองเท่ยี วไป. พระผมู พี ระภาคเจาทรงทราบวาในเวลาท่พี ระองคเสด็จถึงท่อี ยขู องดาบสนั้น พระธรรมเทศนา กณั ฑหนึ่งจะเกดิ ขน้ึ จึงไดทรงอธิฏฐานไว โดยไมใ หท ีพ่ กั แหงอนื่ ปรากฏเห็น เพราะฉะน้ันเจา มหานามศากยะ จึงไมเ ห็น. บทวา ปรุ าณสพรฺ หฺมจารี ไดแ ก เคยเปนผูรวมประพฤตพิ รหม-จรรยก นั มากอน. ไดย ินวา ภรัณฑกุ าลามดาบสนน้ั ไดอยใู นอาศรมนนั้ในสมยั อาฬารดาบสกาลามโคตร. พระธรรมสังคาหกาจารยกลาวหมายถึงดาบสนนั้ นัน่ เอง. บทวา สนถฺ ร ปฺาเปหิ มอี ธิบายวา เธอจงปูอาสนะทจี่ ะตอ งปู. บทวา สนถฺ ร ปฺาเปตฺวา ความวา ปูผา สําหรับปนู อน

พระสุตตันตปฎ ก อังคตุ รนกิ าย ตกิ นบิ าต เลม ๑ ภาค ๓ - หนาท่ี 555บนเตียง อันเปนกปั ปยะ การกา วลว ง ชอื่ วา ปริญญา ในบทวา กามานปริ ฺ  ปฺ าเปติ นี้ เพราะฉะนั้น ศาสดาบางพวก จงึ บัญญตั ิการกา วลวงกามทง้ั หลายวา เปน ปฐมฌาน. บทวา น รูปาน ปริฺ  ความวาไมบญั ญัติธรรมทีเ่ ปน เหตกุ า วลวงรูปวา เปน อรปู าวจรสมาบตั ิ. บทวาน เวทนาน ปริฺ ความวา ไมบ ญั ญัตกิ ารกาวลวงเวทนาวา เปนนพิ พานคติ คอื ความสําเรจ็ ชอื่ วา นิฏ า. บทวา อุทาหุ ปถุ ุ ความวา หรอืตา งกนั . จบอรรถกถาภรณั ฑุสตู รท่ี ๔ ๕. หัตถกสตู ร วาดว ยหตั ถกเทพบุตรไมอ่มิ ธรรม ๓ อยาง [๕๖๗] สมัยหนง่ึ พระผมู ีพระภาคเจา ประทบั ณ พระเชตวันอารามของอนาถบิณฑิกคฤหบดี ใกลกรงุ สาวัตถี ครง้ั นั้นเทวบุตรชือ่หตั ถกะ เม่อื ราตรลี ว ง (ปฐมยาม) แลว มีผิวพรรณงดงาม (เปลงรศั มี)ทาํ ใหส วา งไปทั่วพระเชตวนั เขา ไปเฝา พระผมู พี ระภาคเจา ครน้ั เขาไปถึงที่ประทบั แลว หมายใจวาจักยนื เฝา ตอ พระพกั ตรพ ระผูม พี ระภาคเจา แตต วั ยอ มจมลงและจมลง ไมดาํ รงอยูได เปรยี บเหมอื นเนยใสหรอื นํา้ มนั ทค่ี นราดลงบนทราย ยอมซึมหายไปภายใตไมค า งอยฉู นั ใด หตั ถกเทวบตุ รหมายใจวาจักยนื เฝา ตอพระพกั ตรพระผูมีพระภาคเจา แตต วั ยอ มจมลงและจมลง ไมดํารงอยไู ดฉันน้นั

พระสุตตนั ตปฎก อังคุตรนิกาย ตกิ นิบาต เลม ๑ ภาค ๓ - หนา ท่ี 556 ลําดับนัน้ พระผูม ีพระภาคเจาตรัสกะหตั ถกเทวบตุ รวา หัตถกะทานจงนิรมติ ตวั ใหห ยาบ หตั ถกเทวบุตรรบั พระพทุ ธพจนแลว นิรมิตตัวใหหยาบ ถวายอภวิ าทพระผูม พี ระภาคเจา ยนื เฝาอยู ณ ที่ควรสวนหนง่ึ พระผมู พี ระภาคเจา จงึ ตรัสถามวา หตั ถกะ ธรรมเหลาใดที่ทานเคยประพฤตเิ มื่อคร้งั ทา นเปน มนุษย ธรรมเหลา นนั้ บัดนที้ านยังประพฤติอยหู รือ ขา แตพ ระองคผ เู จรญิ ธรรมเหลาใด ท่ีขาพระพุทธเจาเคยประพฤติเมอ่ื ครั้งเปนมนษุ ย ธรรมเหลา นน้ั บัดน้ี ขา พระพุทธเจา ยังประพฤตอิ ยูและยงั ประพฤติธรรมท่ีไมเ คยประพฤตเิ มื่อครั้งเปน มนุษยอ กี ดว ย เดยี๋ วนี้ พระ-ผูมีพระภาคเจา อาเกียรณอยู ดว ยภกิ ษุ ภิกษุณี อุบาสก อุบาสิกา พระราชาราชมหาอาํ มาตย เดียรถยี  สาวกเดียรถยี  ฉนั ใด ขา พระพุทธเจากอ็ าเกียรณอยูดว ยเทวบตุ รทงั้ หลาย ฉันนน้ั เทวบตุ รทง้ั หลายมาแมไกล ๆ ตง้ั ใจจักฟง ธรรมในสํานกั หตั ถกเทวบุตร ขา แตพระองคผ เู จริญ ขา พระพทุ ธเจา ยังไมอิ่มยังไมเ บ่ือธรรม ๓ อยา ง กท็ ํากาละแลว ธรรม ๓ อยางคืออะไร คือ การเห็นพระผูมพี ระภาคเจา การฟงพระสัทธรรม การอุปฏฐากพระสงฆขาพระพทุ ธเจา ยงั ไมอมิ่ ไมเบ่ือธรรม ๓ อยางนแ้ี ล ไดท าํ กาละแลว. แนละ ความอมิ่ ตอการเหน็ พระผูม-ี พระภาคเจา การอุปฏฐากพระสงฆ และ การฟงพระสทั ธรรม จกั มี ในกาลไหนๆ หตั ถกอุบาสก ผรู กั ษาอธศิ ีล ยนิ ดใี น การฟง พระสัทธรรมไมทนั อ่ิมธรรม ๓ ประการ ก็ไปอวิหาพรหมโลกแลว . จบหัตถกสูตรที่ ๕

พระสุตตันตปฎก องั คุตรนกิ าย ตกิ นิบาต เลม ๑ ภาค ๓ - หนาท่ี 557 อรรถกถาหตั ถกสูตร พึงทราบวนิ จิ ฉยั ในหตั ถกสตู รที่ ๕ ดงั ตอไปน:้ี - อภิกกฺ นฺต ศัพท ในบทวา อภกิ กฺ นฺตาย รตฺตยิ า นี้ ปรากฏในความวา สิ้นไป ดี รปู งาม และนา อนุโมทนายงิ่ เปน ตน. ในอรรถ ๔อยา งนนั้ อภกิ ฺกนฺต ศัพท ปรากฏในความส้นิ ไป เชนในประโยคท้ังหลายมีอาทอิ ยางน้ีวา ขาแตพ ระองคผเู จริญ ราตรสี น้ิ ไปแลว ปฐมยามผานไปแลวภกิ ษสุ งฆนัง่ อยูนานแลว ขา แตพ ระองคผ ูเจรญิ ขอพระผูมีพระภาคเจาจงทรงแสดงปาฏิโมกข แกภกิ ษุทั้งหลายเถิด พระเจา ขา. ปรากฏในความวา ดี เชนในประโยคมอี าทิอยางนี้วา ผนู ที้ ้งั งาม ทั้งประณตี กวาบุคคล ๔ จําพวกเหลาน้ี. ปรากฏ ในความวา รปู งาม เชน ในประโยคท้ังหลายมีอาทิอยา งนวี้ า ใครรงุ โรจนอ ยดู วยฤทธิ์ ดวยยศ มี ผิวพรรณงามยงิ่ นกั ยงั ทิศทงั้ ปวงใหสวาง- ไสว ไหวเทา ท้ังสองของเราอยู ดังน.ี้ ปรากฏ ในความวา อนโุ มทนาอยา งย่งิ เชน ในประโยคทั้งหลายมีอาทิอยางนวี้ า ขาแตพระองคผเู จรญิ นา อนุโมทนายง่ิ นกั . แตใ นบทวาอภกิ ฺกนฺตาย รตฺตยิ า นี้ อภกิ ฺกนตฺ ศัพท ปรากฏในความด.ี ดวยเหตนุ น้ัทา นจึงกลาวขยายความไววา บทวา อภกิ ฺกนฺตาย รตตฺ ยิ า ความวาในราตรีทนี่ า ปรารถนา นา รักใคร นาพอใจ. อภกิ ฺกนฺตาย ศพั ท ในบทวาอภิกกฺ นตฺ วณฺณา นี้ ปรากฏในความวา รปู งาม. สวน วณณฺ ศัพท ปรากฏใน ฉวิ (ผิวพรรณ) ถตุ ิ (การชมเชย)กลุ วรรค (ชนชัน้ ) การณะ (เหตุ) สัณฐาน (รปู รา ง) ปมาณ (ขนาด)

พระสุตตนั ตปฎก อังคตุ รนกิ าย ติกนิบาต เลม ๑ ภาค ๓ - หนา ท่ี 558และในรูปายตนะเปนตน . ในบรรดาอรรถ ๖ อยา งนัน้ วณณฺ ศพั ท ปรากฏในผวิ เชน ในประโยคมอี าทอิ ยางนีว้ า พระผูมพี ระภาคเจา แมท รงมพี ระฉวีเพยี งดงั วรรณะแหง ทอง. ปรากฏในความชมเชย เชน ในประโยคมอี าทิอยางน้ีวา ดกู อนคฤหบดี กก็ ารสรรเสริญคุณของพระสมณโคดม ทานไดผูกพนั ไว แตเม่ือไร. ปรากฏใน กลุ วรรค (ชนชั้น) เชนในประโยคมีอาทอิ ยางน้ีวา ขา แตพระโคดมผเู จรญิ วรรณะของขาพระองคมี ๔ อยาง.ปรากฏใน การณะ เชน ในประโยคมอี าทิอยางนีว้ า อน่ึง ดวยเหตเุ พียงเทา ไรหนอ เขาเรียกวา คนธฺ ตเฺ ถโน (ขโมยกลิ่น). ปรากฏในสัณฐานเชนในประโยคมอี าทอิ ยางนีว้ า เนรมติ สัณฐาน (รูปราง) เปนพญาชา งใหญ.ปรากฏในประมาณ เชน ในประโยคมอี าทิอยา งน้ีวา ประมาณ (ขนาด)ของบาตรมี ๓ อยา ง. ปรากฏใน รปู ายตนะ เชนในประโยคมีอาทอิ ยา งนว้ี ารปู (วรรณะ) คันธะ รสะ โอชา. วณั ณ ศัพทน ้นั ในทีน่ ี้ พงึ ทราบวาไดแกผวิ . ดวยเหตนุ นั้ ทา นจงึ กลา วขยายความไววา บทวา อภิกฺกนฺตวณฺณาความวา มผี ิวพรรณงาม คือมีผวิ พรรณนาปรารถนา มีผิวพรรณนาพอใจ. เกวล ศพั ท ในบทวา เกวลกปปฺ  น้ี มีอรรถมใิ ชนอย เชนอนวเสส (ไมม ีสวนเหลือ) เยภุยฺย (โดยมาก) อพยามสิ สฺ (ไมเ จอื ปนกนั )นาติเรก (ไมมาก) ทฬหฺ ตถฺ (มุงมั่น) วสิ  โยคะ (พรากจากกัน)จริงอยา งน้ัน เกวล ศพั ทนั้น มีเนอ้ื ความไมม ีสวนเหลอื ในประโยคมีอาทิอยา งนี้วา พรหมจรรยบ ริสทุ ธ์ิ บรบิ ูรณส ิน้ เชงิ . ความทเี่ กวลศัพทใชค วาม-หมายวา โดยมาก เชน ในประโยคมอี าทิอยา งนี้วา กช็ าวองั คะและมคธจํานวนมากจกั พากนั ถือเอาขาทนยี และโภชนียาหาร อนั พอเพียง เขาไปเฝา .ความที่ เกวลศัพท มีความหมายวา ไมเ จอื ปน ดังในประโยคมีอาทิอยางนีว้ า ความเกดิ ขึ้นแหงกองทกุ ขลว น ๆ ยอ มมี. ความที่ เกวลศัพท

พระสตุ ตนั ตปฎก อังคตุ รนิกาย ติกนบิ าต เลม ๑ ภาค ๓ - หนา ที่ 559มคี วามหมายวาไมม าก ดังในประโยคมีอาทอิ ยางนี้วา ทา นผูมอี ายนุ ี้ มีเพยี งศรัทธาอยา งเดียว (ไมมาก). ความท่ี เกวลศัพท มคี วามหมายวา มงุ ม่นัเชน ในประโยคมีอาทอิ ยา งนวี้ า ขา แตทา นผเู จรญิ สัทธิวิหารกิ ของทาน-อนรุ ุทธะ ช่อื วา พาหกิ ะ ดังอยูในสังฆเภทเหน็ แมน ม่นั . เกวลศัพท มีความวาพรากจากกันเปน อรรถ เชนในประโยคมอี าทิอยา งนวี้ า ผูแยกกันอยูทา นเรยี กวา อุตตมบรุ ษุ . แตใ นท่ีนี้ ทรงประสงคเ อาความไมม ีสวนเหลือวาเปนความหมายของเกวลศัพทนั้น สวนกัปปศัพท มีความหมายมากอยาง เชน เปน ตน วาอภสิ ัททหนะ(การปลงใจเธอ) โวหาร (การเรียกรอง) กาลบัญญัติ เฉทนะ (การตดั )วิกัปปะ (กาํ หนด) เลศ (ขออาง) สมันตภาว (ภาวะใกลเ คยี ง).จริงอยางนน้ั กปั ปศพั ทนนั้ มีความปลงใจเชื่อเปน อรรถ เชน ในประโยคมอี าทิอยางน้วี า พระดาํ รัสน้ี ของพระโคดมผเู จรญิ ผูเปน พระอรหนั ตสมั มา-สัมพุทธเจา นาปลงใจเชอื่ . กัปปศพั ท มีโวหาร (การเรียกรอ ง) เปน อรรถเชนในประโยคมีอาทิอยางน้วี า ดกู อนภิกษทุ ง้ั หลาย เราตถาคตอนุญาตใหฉันผลไม ตามสมณโวหาร ๕ อยาง. กัปปศพั ท มกี าลเปนอรรถ เชนในประโยคมีอาทอิ ยา งนว้ี า เราจะอยูต ลอดกาลเปนนิตย โดยอาการใด. กปั ปศพั ทมีบญั ญัตเิ ปนอรรถ เชนในประโยคมีอาทิอยา งน้วี า ทานผมู ีอายชุ อื่ วา กปั ปะทูลถามวา...ดังน้.ี กปั ปศพั ท มีการตัดเปน อรรถ เชนในประโยคมีอาทิอยา งนีว้ า ผูป ระดบั แลว โกนผมและหนวดแลว. กัปปศพั ท มกี ารกําหนดเปนอรรถ เชนในประโยคมอี าทอิ ยา งนวี้ า กําหนด ๒ องคลุ ี ยอ มควร.กัปปศพั ท มเี ลศเปน อรรถ เชน ในประโยคมีอาทอิ ยางน้ีวา เลศเพือ่ จะนอนมอี ยู. กัปปศัพท มภี าวะรอบดา นเปน อรรถ เชนในประโยคมีอาทิอยางนี้วาใหส วางไสวทวั่ ท้ังพระเชตวัน. แตในท่ีน้ี ทรงประสงคเ อาความรอบดาน

พระสุตตันตปฎก องั คตุ รนิกาย ตกิ นิบาต เลม ๑ ภาค ๓ - หนา ท่ี 560เปน ความหมายของกปั ปศพั ทนัน้ . เพราะฉะนน้ั ในบทวา เกวลกปปฺ  เชตวนน้ี จึงมีความหมายวา ยงั พระเชตวนั ใหสวางไสวรอบดา น ไมม ีเหลือ. บทวา โอภาเสตฺวา ไดแกแผร ศั มไี ป. บทวา วาลุกาย ไดแ กทรายละเอียด. บทวา น สณฺ าติ ความวา ไมยนื อย.ู บทวา โอฬาริกความวา เพราะวา. ในเวลาทพ่ี ระพรหม และเทวายนื อยูท แ่ี ผนดิน ควรจะเนรมติ อัตภาพใหหยาบ หรอื เนรมิตแผน ดิน เพราะเหตนุ ั้น พระผูม ีพระภาคเจาจงึ ตรสั อยา งนี.้ ดว ยบทวา ธมฺมา น้ี ทรงแสดงถงึ พระพทุ ธพจน ทีห่ ตั ถก-เทพบุตร เคยเรยี นมาในกาลกอ น. บทวา นปฺปวตตฺ ิโน อเหสุ ความวาธรรมทง้ั หลายไดเ สอ่ื มไป จากการกลาวของผทู ี่ลืมสาธยาย. บทวา อปปฺ ฏิภาโณ ความวา ไมว กกลบั คือไมก ระสัน. บทวา ทสพลสฺส ความวาตอ การเหน็ ดว ยจกั ษวุ ญิ ญาณ. บทวา อุปฏานสสฺ ความวา ตอ การบาํ รงุดว ยปจ จยั ๔. บทวา อธสิ ลี  ไดแกศ ีล ๑๐ อยา ง. ดวยวา ศีล ๑๐ นั้นพระผูมีพระภาคเจา ตรสั เรียกวา อธิศลี เพราะเทียบกับเบญจศลี . ดว ยบทวาอวหิ  คโต หัตถกเทพบตุ ร แสดงวา ขาพระองคเกดิ แลว ในพรหมโลกช้ันอวิหา. จบอรรถกถาหัตถกสตู รที่ ๕

พระสตุ ตนั ตปฎ ก องั คุตรนิกาย ติกนบิ าต เลม ๑ ภาค ๓ - หนาท่ี 561 ๖. กฏว ิยสตู ร วา ดว ยพระทาํ ตัวเปน ของเนา [๕๖๘] สมยั หน่ึง พระผูมพี ระภาคเจาประทับ ณ อิสปิ ตน-มฤคทายวนั ใกลกรุงพาราณสี คร้งั น้ัน พระผมู พี ระภาคเจา เวลาเชา ทรงครองสบงแลว ทรงถอื บาตรและจวี ร เสด็จเขากรงุ พาราณสี เพือ่ บณิ ฑบาตไดทอดพระเนตรเหน็ ภิกษรุ ปู หนึ่งเทียวบิณฑบาตอยูทโี่ คโยคมิลกั ขะ เปนภกิ ษุไรความแชม ชนื่ ทางสมณะ มคี วามแชม ช่นื นอกทางสมณะ ลืมสติ ไมม ีสัมปชญั ญะใจไมมน่ั มีจติ กวัดแกวง มีอนิ ทรียอ ันเปด จงึ ตรสั กะภกิ ษุน้นั วาแนะภิกษุ เธออยาทําตัวใหเปน ของเนา ตัวท่ีถูกทาํ ใหเ ปนของเนา แลว สง กลนิ่เหมน็ คาวคลุง แมลงวนั จักไมไ ตไ มต อม นนั่ เปนไปไมไ ด. ภิกษุนน้ั ไดรบั พระโอวาทแลว ก็รูสกึ สลดทันที พระผูมีพระภาคเจาเสดจ็ เทีย่ วบิณฑบาตในกรงุ พาราณสีแลว ภายหลังภตั ตาหาร กลับจากบิณฑบาตแลว ตรัสเรียกภกิ ษุทงั้ หลายมาตรสั วา ดูกอนภิกษุทัง้ หลาย เมื่อเชาน้ี เราครองสบงแลว ถือบาตรจวี ร เขา กรุงพาราณสีเพ่อืบิณฑบาตเราไดเ ห็นภกิ ษุรปู หน่ึงเที่ยวบณิ ฑบาตอยูทีโ่ คโยคมลิ ักขะ เปน ภกิ ษุไรค วามแชมชื่นทางสมณะมีความแชมช่นื นอกทางสมณะ ลืมสติ ไมม ีสัมปชัญญะใจไมม ่นั มจี ิตกวดั แกวง มีอินทรยี เ ปด เราจึงกลา วกะภิกษนุ ้ันวา แนะ ภกิ ษุเธออยา ทาํ ตวั ใหเปน ของเนา ตวั ทถี่ กู ทําใหเ นา แลว สง กล่ินเหม็นคาวคลงุแมลงวัน จักไมไ ตไมตอม นน่ั เปนไปไมไ ด ภิกษุนนั้ ไดรับโอวาทแลว รูสึกสลดทนั ที.

พระสตุ ตนั ตปฎก องั คตุ รนกิ าย ตกิ นิบาต เลม ๑ ภาค ๓ - หนา ท่ี 562 เมอ่ื สนิ้ กระแสพระพทุ ธดํารสั ภิกษุรปู หนงึ่ กราบทลู ถามวา ขาแตพระองคผูเจรญิ อะไรเปน ของเนา อะไรเปนกล่นิ เหม็นคาว อะไรเปนแมลงวนั . พ. ตรสั ตอบวา อภชิ ฌาเปนของเนา พยาบาทเปนกลิน่ เหมน็ คาวความตรกึ ทัง้ หลายทเ่ี ปน บาปอกุศลเปน แมลงวัน แนะ ภิกษุ ตวั ทถ่ี ูกทําใหเ ปนของเนา แลวสงกลิ่นเหม็นคาวคลุง แมลงวนั จักไมไ ตไมต อม นั่นเปน ไปไมได. นคิ มคาถา แมลงวัน คอื ความดาํ รทิ ่ีเกีย่ วดวย ราคะ ยอมไตตอมภกิ ษผุ ไู มค ุม ครองตาและ หู ไมสํารวมอนิ ทรีย ภิกษผุ ูท ําตวั เปน ของ เนา สง กลิน่ เหม็นคาวคลุง ยอ มไกลออก ไปจากพระนิพพาน เปนผูมสี วนรบั ทุกข เทา น้ัน คนโงเ ขลาไมไดความสงบภายใน ไปในบา นหรือในปา ก็ตาม กถ็ กู แมลงวัน ตอมไป สว นคนเหลาใดถึงพรอมดว ยศีล ยนิ ดใี นความสงบรํางับดว ยปญญา คน เหลาน้นั เปน คนสงบ อยสู บาย แมลงวัน ไมไ ตต อม. จบกฏว ิยสตู รท่ี ๖

พระสตุ ตันตปฎ ก องั คตุ รนกิ าย ตกิ นบิ าต เลม ๑ ภาค ๓ - หนา ท่ี 563 อรรถกถากฏว ยิ สตู ร พึงทราบวนิ จิ ฉัยในกฏวิยสตู รที่ ๖ ดังตอ ไปนี:้ - บทวา โคโยคมลิ กขฺ สมฺ ึ ความวา ในสํานักของคนปา ทป่ี รากฏตวั อยู ในตลาด ซือ้ ขายววั . บทวา ริตตฺ สสฺ าท ความวา ขาดความยนิ ดีเพราะไมมีความสุขเกดิ แตฌ าน. บทวา พาหริ สฺสาท ความวา มคี วามยนิ ดีในความสขุ ภายนอก ดว ยอาํ นาจแหงความสุขทเ่ี กิดแตกามคุณ. บทวา กฏว ิยไดแกของทเี่ ขาทิ้งแลว. บทวา อามกคนเฺ ธ ความวา มกี ลิน่ คาว กลาวคอืความโกรธ. บทวา อวสสฺ ตุ  ความวา เปยกชุม แลว . แมลงวันกลาวคอืกเิ ลส ช่ือวา มกฺขิกา. บทวา นานปุ ตสิ ฺสนฺติ ความวา จักไมบินตามไป.บทวา นานวฺ าสฺสวสิ ฺสนตฺ ิ ความวา จักไมต ามไปตอม. บทวา ส เวคมา-ปาทิ ไดแ ก เปน พระโสดาบัน. บทวา กฏวิยกโต ความวา ทาํ ใหเ ปน ของเสีย. บทวา อารกา โหติความวา มีในทไ่ี กล. บทวา วิฆาตสเฺ สว ภาควา ความวา มีสว นแหงทกุ ขนั้นเอง. บทวา จเร แปลวา ยอมเทย่ี วไป. บทวา ทุมฺเมโธ ไดแก ผูมีปญ ญาทราม. ในพระสตู รน้ี ตรัสวฏั ฏะไวอ ยางเดียวเทาน้ัน. แตในคาถาทงั้ หลาย ตรัสไวท ัง้ วัฏฏะและววิ ัฏฏะ. จบอรรถกถากฏว ิยสูตรที่ ๖

พระสุตตันตปฎก อังคตุ รนิกาย ตกิ นิบาต เลม ๑ ภาค ๓ - หนา ท่ี 564 ๗. ปฐมอนุรทุ ธสูตร วา ดวยธรรม ๓ อยา ง ทีพ่ าหญงิ ไปอบายภูมิ [๕๖๙] ครั้งนนั้ ทา นพระอนุรุทธะ เขา ไปเฝา พระผมู ีพระภาคเจาฯลฯ กราบทลู วา ขา แตพระองคผ เู จรญิ ดวยจักษทุ พิ ยอนั แจมใสเกนิ จักษุมนุษยสามัญ ขาพระพุทธเจา เหน็ มาตุคามโดยมาก เพราะกายแตกตายไปเขาถงึ อบายทคุ ติวินิบาตนรก มาตคุ ามประกอบดวยธรรมเทาไร พระพทุ ธเจาขาเพราะกายแตกตายไป จึงเขาถงึ อบายทุคติวินิบาตนรก. พ. ตรสั ตอบวา อนุรุทธะ มาตคุ ามประกอบดวยธรรม ๓ ประการเพราะกายแตกตายไป ยอ มเขา ถงึ อบายทุคติวนิ บิ าตนรก ดว ยธรรม ๓ ประการคืออะไร คอื มาตุคาม ตอนเชา มใี จกลุม ดวยความตระหน่ี อยคู รองเรือนตอนกลางวนั มใี จกลุมดว ยความรษิ ยา อยูครองเรอื น ตอนเยน็ มใี จกลมุดวยกามราคะ อยูครองเรอื น อนรุ ทุ ธะ มาตุตามประกอบดว ยธรรม ๓ ประการนีแ้ ล เพราะกายแตกตายไป ยอมเขา ถึงอบายทุคติวินิบาตนรก. จบปฐมอนุรุธสตู รที่ ๗ ในพระสูตรท่ี ๗ ตรัสวัฏฏะไวอ ยา งเดยี ว.