tripitaka_11

พระสุตตันตปฎ ก ทีฆนกิ าย สีลขันธวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ที่ 519ไดเหน็ มหาปุรสิ ลกั ษณะ ๓๒ ประการ โดยมาก เวน อยู ๒ ประการ คอืพระคยุ หะเรน อยใู นฝก ๑ พระชิวหาใหญ ๑ จึงยังเคลือบแคลงสงสยั ไมเช่อื ไมเลือ่ มใสอยู. ลาํ ดบั นัน้ พระผมู พี ระภาคเจา ทรงดําริวา อัมพฏั ฐมาณพนเ้ี หน็มหาปรุ ิสลักษณะ ๓๒ ประการของเรา โดยมาก เวนอยู ๒ ประการคือ คุยหะเรนอยูใ นฝก ๑ ชวิ หาใหญ ๑ ยงั เคลอื บแคลงสงสยั ไมเชอื่ไมเ ลื่อมใสอย.ู ทนั ใดนัน้ จงึ ทรงบันดาลอิทธาภสิ งั ขารใหอ มั พัฏฐมาณพไดเห็นพระคยุ หะเรน อยใู นฝก และทรงแลบพระชวิ หาสอดเขา ชอ งพระกรรณท้ัง ๒ กลบั ไปกลบั มา สอดเขาชองพระนาสิกท้ัง ๒ กลับไปกลบั มาแผป ดจนมดิ มณฑลพระนลาต. (๑๗๑) ครง้ั นน้ั อัมพฏั ฐมาณพคิดวา พระสมณโคดมประกอบดวยมหาปรุ ิสลกั ษณะ ๓๒ ประการ บรบิ ูรณ ไมบกพรอ ง ดงั นแ้ี ล. เขาจงึ ไดทูลลาพระผูมพี ระภาคเจา วา ขาแตพ ระโคดมผเู จรญิ ขาพเจาขอทลู ลาไป ณ บัดน้ี ขา พเจามีกิจมาก มีธรุ ะมาก. ดกู อนอมั พฏั ฐะ เธอจงสําคญั กาลอันควรบัดน้.ี แลว อมั พฏั ฐ-มาณพก็ขึน้ รถเทยี มลากลับไป. โปกขรสาติพราหมณ (๑๗๒) สมยั นนั้ พราหมณโปกขรสาติลุกออกมานง่ั คอยรับอัมพัฏฐมาณพอยู ณ อาศรมของตน พรอมดวยพราหมณหมูใหญ. ฝา ยอมั พัฏฐมาณพขบั รถไปอาศรมของตน จนสดุ ทางทรี่ ถไปไดแ ลว ลงเดนิเขาไปหาพราหมณโปกขรสาติ ไหวแ ลว น่งั อยู ทคี่ วรขา งหนึง่ .

พระสุตตนั ตปฎ ก ทีฆนิกาย สลี ขันธวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ท่ี 520พราหมณโปกขรสาตถิ ามวา พออัมพัฏฐะ พอไดเหน็ พระโคดมผเู จรญิพระองคนน้ั แลว หรือ. ไดเ ห็นแลว ทาน. ก็เกียรตศิ ัพทข องทา นพระโคดมพระองคน ้นั ท่ีขจรไป จริงตามน้ันไมเปนอยางอ่ืนหรือ ทานพระโคดมพระองคนนั้ ทรงคณุ เชน นน้ั จรงิ ไมเปน อยางอื่นหรอื . เกียรตศิ ัพทของทานพระโคดมพระองคน ้ันทีข่ จรไปจรงิ ตามนั้น ไมเ ปนอยางอ่ืนเลย ทานพระโคดมพระองคนั้นทรงคุณเชนนน้ั จริง ไมเ ปนอยา งอื่นเลย และประกอบดวยมหาปุรสิ ลักษณะ ๓๒ประการ บริบรู ณ ไมบกพรอง. พอ ไดส นทนาปราศรัยอะไรดวยหรือไม.ไดสนทนาปราศรยั ดว ยทีเดียว. พอไดส นทนาปราศรยั อยา งไรบา ง ทนั ใดนัน้ อัมพฏั ฐมาณพไดเ ลา เรื่องเทา ท่ีตนไดส นทนาปราศรยั กับพระผมู พี ระ-ภาคเจา ใหพ ราหมณโปกขรสาตทิ ราบทุกประการ. (๑๗๓) เมือ่ อัมพัฏฐมาณพกลา วอยางน้ี พราหมณโปกขรสาติไดกลาววา พทุ โธเอย พอ บณั ฑติ ของเรา พทุ โธเ อย พอ พหสู ูตของเราพุทโธเ อย พอทรงไตรวิชาของเรา ไดยินวา คนเบอ้ื งหนาแตต ายเพราะกายแตก จะพงึ เขาถึงอบาย ทุคติ วินิบาต นรกเสีย เพราะทานผูประ-พฤตปิ ระโยชนเ ชน น้ี เจาไดพ ูดกระทบกระเทียบพระโคดมอยางนี้ ๆ แตพระโคดมกลับตรัสยกเอาพวกเราข้นึ เปนตวั เปรยี บเทียบอยา งนี้ ๆ พทุ โธเอย พอ บณั ฑิตของเรา พทุ โธเ อย พอ พหูสูตของเรา พทุ โธเอย พอ ทรงไตรวชิ าของเรา ไดย ินวา คนเบ้อื งหนา แตตายเพราะกายแตก จะพงึ เขาถึงอบาย ทคุ ติ วนิ ิบาต นรกเสยี เพราะทานผปู ระพฤตปิ ระโยชนเ ชน น้.ีพราหมณโ ปกขรสาติ โกรธ ขดั ใจ เอาเทาปด อัมพฏั ฐมาณพใหลมลงแลว ใครจ ะไปเฝา พระผมู ีพระภาคเจาเสียเองในขณะนน้ั ทเี ดียว. พวก

พระสุตตันตปฎ ก ทีฆนิกาย สลี ขันธวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ท่ี 521พราหมณเ หลาน้นั ไดพดู หามวา ทา น วันนเี้ กินเวลาทจี่ ะไปเฝา พระสมณ-โคดมเสียแลว พรงุ นคี้ อ ยไปเฝา พระองคเ ถิด. (๑๗๔) ครง้ั นน้ั พราหมณโปกขรสาติจดั แจงของเค้ยี วของฉนัอยางประณตี ในนเิ วศนของตนแลวเอาใสร ถ เม่อื คบเพลิงยงั ตามอยูไดอ อกจากอกุ กฏั ฐนคร ขบั รถตรงไปยงั ราวปา อจิ ฉานงั คลวนั ครัน้ ไปสุดทางรถลงเดินเขาไปเฝา พระผูม ีพระภาคเจาถึงทป่ี ระทบั ไดป ราศรัยกับพระผูมีพระภาคเจา ครั้นผานการปราศรยั พอใหร ะลึกถงึ กันไปแลว จึงนงั่ ณท่คี วรสว นขา งหนึ่ง แลว ไดทูลถามวา ขาแตพ ระโคดมผเู จริญ อมั พฏั ฐ-มาณพศิษยของขาพระองคไดม าทน่ี ีห่ รือ. ไดมา พราหมณ. พระองคไดส นทนาปราศรัยอะไร ๆ กบั เขาหรอื ไม. ไดสนทนา พราหมณ.พระองคไดส นทนาปราศรัยกบั เขาอยางไร. ทันใดนน้ั พระผมู ีพระภาคเจาไดตรัสเลา เรอื่ งทีพ่ ระองคไดส นทนาปราศรัยกบั อมั พฏั ฐมาณพใหพราหมณโ ปกขรสาติ ทราบทุกประการ. (๑๗๕) เมอ่ื พระผมู พี ระภาคเจา ตรัสเชน น้ีแลว พราหมณโ ปก-ขรสาตไิ ดท ลู วา ขาแตพระโคดมผเู จริญ อัมพัฏฐมาณพเปนคนโง ไดโปรดยกโทษใหเ ขาดวยเถดิ . ขออมั พฏั ฐมาณพจงมีความสุขเถดิ พราหมณ.คร้ังนน้ั พราหมณโ ปกขรสาตไิ ดพจิ ารณาดูมหาปรุ สิ ลกั ษณะ ๓๒ ประ-การ ในพระกายของพระผมู พี ระภาคเจา ก็ไดเห็นมหาปุริสลกั ษณะ ๓๒ประการ โดยมาก เวนอยู ๒ ประการ คอื พระคุยหะเรน อยใู นฝก ๑พระชิวหาใหญ ๑ จงึ ยังเคลอื บแคลงสงสัยอยู ไมเ ชือ่ ไมเล่อื มใสอยู.ลําดับน้ัน พระผูมีพระภาคเจาทรงดาํ รวิ า พราหมณโ ปกขรสาตินีเ้ ห็นมหาปุรสิ ลักษณะ ๓๒ ประการของเรา โดยมาก เวนอยู ๒ ประการ คือ

พระสตุ ตันตปฎ ก ทฆี นกิ าย สีลขันธวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ท่ี 522คยุ หะเรนอยใู นฝก ๑ ชวิ หาใหญ ๑ จงึ ยงั เคลอื บแคลงสงสยั ไมเชอ่ืไมเลอ่ื มใสอยู. ทันใดนน้ั จงึ ทรงบันดาลอทิ ธาภสิ งั ขารใหพ ราหมณโ ปกขรสาติไดเห็นพระคยุ หะเรนอยใู นฝก และทรงแลบพระชวิ หาสอดเขาชอ งพระกรรณทัง้ ๒ กลับไปกลับมา สอดเขาชองพระนาสกิ ทง้ั ๒ กลับไปกลบั มาแผป ดจนมดิ มณฑลพระนลาต. พราหมณโปกขรสาตคิ ดิ วา พระสมณ-โคดม ประกอบดว ยมหาปุรสิ ลกั ษณะ ๓๒ ประการ บรบิ ูรณ ไมบ กพรองดังน้ี แลว ทูลพระผมู ีพระภาคเจา วา ขอพระโคดมผูเจริญ พรอ มดว ยพระภกิ ษสุ งฆจ งรบั ภตั ตาหารในวนั น้.ี พระผมู ีพระภาคเจาทรงรับนมิ นตดวงพระอาการน่ิงอยู พราหมณโปกขราสาติทราบวา พระผมู ีพระภาคเจาทรงรบั นมิ นตแลว จึงทลู ภตั ตกาลวา ขาแตพระโคดมผเู จริญ ไดเ วลาแลว ภตั ตาหารเสร็จแลว . (๑๗๖) คร้ังนั้น เวลาเชาพระผูม พี ระภาคเจา ทรงนงุ แลว ทรงถือบาตรจวี รเสด็จเขา ไปยงั นเิ วศนของพราหมณโปกขรสาติ พรอมดว ยพระภกิ ษสุ งฆ ประทบั นัง่ บนอาสนะที่เขาจดั ถวาย. พราหมณโปกขรสาติไดอ ังคาสพระผูมพี ระภาคเจาใหท รงอมิ่ หนาํ เพยี งพอดว ยของเค้ียวของฉนัอันประณตี ดว ยมือของตน และพวกมาณพกไ็ ดอ ังคาสพระภิกษุสงฆคร้ันพระผมู พี ระภาคเจาเสวยเสร็จ วางพระหตั ถจ ากบาตรแลว พราหมณโปกขรสาตถิ อื เอาอาสนะต่ํา นัง่ เฝาอยู ณ ทีค่ วรสว นขางหน่งึ . พระผูม ีพระภาคเจาไดตรัสอนุบพุ พกิ ถาแกพ ราหมณโ ปกขรสาติ คือประกาศทานกถา ศีลกถา สัคคกถา โทษของกามทตี่ ํ่าชา เศราหมอง และอานิสงสใ นการออกจากกาม. เมอื่ ทรงทราบวา พราหมณโ ปกขรสาติ

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ทีฆนกิ าย สลี ขนั ธวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท่ี 523มีจติ คลอง มจี ิตออน มจี ิตปราศจากนวิ รณ มีจิตสงู มีจิตผองใสแลวจึงทรงประกาศพระธรรมเทศนาที่พระพุทธเจาทัง้ หลายทรงยกขึ้นแสดงดวยพระองคเอง คอื ทุกข สมทุ ัย นโิ รธ มรรค โปรดพราหมณโ ปกขรสาติดวงตาเห็นธรรมอนั ปราศจากธลุ ี ปราศจากมลทนิ ไดเ กดิ ขึน้ แลวแกพราหมณโ ปกขรสาตวิ า สง่ิ ใดส่ิงหน่งึ มคี วามเกดิ ขน้ึ เปนธรรมดา สิ่งนัน้ท้ังปวงมีความดบั ไปเปนธรรมดา ณ ทีน่ น้ั น่นั แล. เหมอื นผาทสี่ ะอาดปราศจากมลทนิ ควรรับนา้ํ ยอ มดวยดี ฉะนนั้ . พราหมณโปกขรสาติแสดงตนเปน อบุ าสก (๑๗๗) ลําดบั น้นั พราหมณโ ปกขรสาติ เห็นธรรม ถงึ ธรรมรูแจง ธรรม หยง่ั ทราบธรรม ขามความสงสยั ปราศจากความเคลือบแคลงถงึ ความแกลวกลาแลว ไมตองเชอื่ ถือผูอืน่ ในสตั ถศุ าสนา ไดก ราบทูลพระผูมพี ระภาคเจา วา ขาแตพ ระโคดมผูเจริญ ภาษิตของพระองคแจม แจง นกั ภาษิตของพระองคแจมแจงนัก พระองคท รงประกาศธรรมโดยอเนกปรยิ าย เปรยี บเหมือนหงายของที่คว่ํา เปด ของท่ีปด บอกทางแกคนหลงทาง หรอื สองประทปี ในที่มืด ดวยคดิ วา ผมู จี ักษุจักเห็นรปู ดังน้ีฉนั ใด พระโคดมผเู จริญทรงประกาศพระธรรมโดยอเนกปริยายฉนั นั้นเหมือนกนั ขาแตพ ระโคดมผูเจริญ ขา พระองคน พ้ี รอมทั้งบตุ รและภริยาบรษิ ัทและอาํ มาตย ขอถงึ พระองค พระธรรม และพระภิกษุสงฆเปน สรณะ ขอพระสมณโคดมผเู จริญจงทรงจาํ ขา พระองคว าเปนอุบาสกผถู ึงสรณะอยางมอบกายถวายชวี ิต ตัง้ แตวันนเี้ ปน ตน ไป และขอพระองคจงเสดจ็ เขา ไปสูสกลุ โปกขรสาติ เหมือนเขาไปสูส กลุ แหง อบุ าสกอื่น ๆ

พระสตุ ตันตปฎก ทฆี นกิ าย สลี ขนั ธวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 524ในนครอกุ กฏั ฐะ เหลา มาณพมาณวกิ าในสกลุ โปกขรสาตนิ น้ั จักไหวจกั ลกุ รับ จกั ถวายอาสนะ หรอื น้าํ จกั เลอ่ื มใสในพระองค ขอ น้นัจักเปนไปเพ่ือประโยชน เพ่อื ความสุข แกม าณพมาณวิกาเหลา นน้ั สิ้นกาลนาน. พระผมู ีพระภาคเจา ตรสั ตอบวา ดกู อ นพราหมณ ทานกลา วชอบดังนี้แล. จบ อมั พฏั ฐสตู ร ท่ี ๓

พระสุตตันตปฎก ทฆี นกิ าย สลี ขนั ธวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 525 อรรถกถาอัมพฏั ฐสตู ร เอวมฺเม สุต ฯ เป ฯ โกสเลสุ อมฺพฏฐ สุตฺต ในอมั พัฏฐสตู รน้นั มีการพรรณนาตามลาํ ดับบท ดงั ตอไปน้ี บทวา ในโกศลชนบท คอื ชนบทอันเปน นิวาสสถานของพระราชกมุ ารชาวชนบททัง้ หลาย ผูม ีนามวา โกศล แมจ ะเปน ชนบทเดียวทานก็เรียกวา โกสลา ( เปนพหพู จน) เพราะศัพทเ สริมเขามา ในชนบทช่ือโกศลน้ัน. ก็พระโบราณาจารยท า นกลา วไวว า ในกาลกอนพระราชาทรงสดบัวา พระราชกุมารนามวา มหาปนาทะ ผูไดด ูการละเลนมีละครตา ง ๆเปน ตน ก็ไมทาํ อาการแมสักวา ย้ิมแยมเลย จึงไดทรงมรี ับส่ังวา ผใู ดทําใหบ ุตรของเราหวั เราะได เราจะประดบั ประดาเขาผูนน้ั ดวยเคร่ืองอลงั การทั้งปวง. ตงั้ แตน ้นั มา เมื่อเหลา มหาชนตางทอดท้งิ แมคันไถมารว มประชมุ กัน พวกมนุษยท ง้ั หลายถงึ จะแสดงการละเลน ตา ง ๆ กันสนิ้ เวลานานกวา ๗ ป กม็ สิ ามารถจะใหพ ระราชกุมารน้ันทรงพระสรวลได. ทีน้นัทาวสกั กเทวราช จงึ ทรงสงพวกละครมาแสดงบา ง. พระองคทรงแสดงละครอนั เปนทพิ ย จึงทรงทําใหพ ระราชกมุ ารทรงพระสรวลได. ตอ มาพวกมนษุ ยเหลา นัน้ ตางก็แยกยา ยกนั กลบั บายหนาไปยังบา นที่อาศยั ของตน ๆ.พวกเขาเจอมิตรและสหายเปน ตนสวนทางมา เม่อื จะทาํ ปฏิสนั ถาร (ทักทายปราศรัย ) กัน ตางก็พดู กัน วา กิ จฺ ิ โภ กุสล กิ จฺ ิโภ กุสล (ทาน

พระสตุ ตันตปฎก ทีฆนิกาย สีลขนั ธวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ท่ี 526ผูเ จรญิ มอี ะไรดีบา งไหม ทา นผเู จริญ มีอะไรดบี า งไหม) เพราะฉะนนั้เขตแควนนนั้ ทา นจงึ เรียกช่อื วา โกศล เพราะยึดเอาคาํ วา กสุ ล กุสล นน้ั . บทวา เสด็จจารกิ ไป คอื เสด็จเดินทางไกล. ธรรมดาการเสด็จจาริกของพระผูมีพระภาคเจา มี ๒ อยา งคือ เสดจ็ จาริกอยางรบี ดวน ๑เสดจ็ จาริกอยา งไมรีบดวน ๑. ใน ๒ อยางนน้ั การทีพ่ ระองคทรงทอดพระเนตรเห็นบุคคลที่ควรใหตรสั รูไดแ มในทีไ่ กล กจ็ ะเสด็จไปโดยเร็วเพื่อประโยชนแ กก ารตรัสรขู องเขา ช่อื วา เสด็จจาริกอยางรีบดว น. พึงเห็นเชน ในการเสด็จไปตอนรบั พระมหากสั สปะ เปน ตน . แทจ ริง พระผูมีพระภาคเจา เมื่อจะทรงกระทาํ การตอนรับพระมหากสั สปะ ไดเสดจ็ ไปตลอดทาง ๓ คาพยุตโดยครเู ดยี ว เพ่อื ประโยชนแกอาฬวกยกั ษ ไดเสดจ็ ไปตลอดทาง ๓๐ โยชน เพื่อประโยชนแ กพระองั คลุ ิมาลกเ็ ทา กนั แตส าํ หรบั ปกุ กสุ าติ ไดเสด็จไปตลอดทาง ๔๕โยชน พระมหากปั ปน ะ ๑๒๐ โยชน เพ่ือประโยชนแ กพ ระธนยิ ะ๗๐๐ โยชน. สาํ หรบั ตสิ สสามเณรผูเ ปน สทั ธวิ หิ าริกของพระธรรม-เสนาบดีสารบี ตุ รผชู อบอยแู ตในปา ไดเสดจ็ ไปตลอดทาง ๑๒๐ โยชนกับอกี ๓ คาพยตุ . ไดย นิ วา วันหน่ึงพระเถระกราบทลู พระผูมพี ระภาคเจาวา ขา แตพระองคผเู จรญิ ขา พระองคจ ะไปยังสาํ นกั ของติสสสามเณร. พระผมู ีพระภาคเจาตรสั วา แมเ ราก็จกั ไป แลวตรสั เรยี กทา นพระอานนทมา ดวยทรงรับส่งั วา อานนท เธอจงบอกแกภ ิกษุผสู ําเรจ็ อภิญญา ๖มี ๒๐,๐๐๐ รูปวา พระผูมพี ระภาคเจา จกั เสด็จไปยังสาํ นักตสิ สสามเณรผูชอบอยูแตใ นปา . ตอ มาในวนั ที่ ๒ พระผูมีพระภาคเจา มีพระขณี าสพ

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ทีฆนกิ าย สีลขันธวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 527๒๐,๐๐๐ รปู เปนบรวิ าร ทรงเหาะข้นึ ไปในอากาศ เสด็จลงทป่ี ระตูโคจรคามของสามเณรนัน้ ในท่ีสุดทางได ๑๒๐ โยชน ทรงหม ผา จีวรแลว.พวกมนุษยเ มือ่ เดนิ ทางไปทาํ งานกันเหน็ พระผมู พี ระภาคเจา ตา งพูดกนัวา พระบรมศาสดาเสดจ็ มาแลว พวกเราอยา ไปทาํ งานกันเลย ตา งพากนั ปลู าดอาสนะถวายขาวยาคแู ลว เม่ือจะกระทาํ บาทวัตร๑ จึงถามพวกภกิ ษุหนุมวา ขา แตทานผูเ จริญ พระผูม ีพระภาคเจาจะเสด็จไปท่ีไหน. ดูกอนอบุ าสกและอุบาสกิ าท้งั หลาย พระผมู ีพระภาคเจาจะไมเสด็จไป ณ ทอ่ี ่นืเสดจ็ มาก็เพ่อื ทรงตองการจะทอดพระเนตรตสิ สสามเณร ในทีน่ ้แี หละ.พวกมนุษยเหลานน้ั ตา งพากนั ดอี กดีใจวา ไดย นิ วา พระบรมศาสดาเสด็จมาก็เพอื่ ทรงตอ งการจะทอดพระเนตรพระเถระผสู นิทสนมกับตระกลู ของพวกเรา พระเถระของพวกเรามใิ ชคนเลก็ นอ ยเลย. ตอ มาในเวลาเสรจ็ ภัตกจิ ของพระผมู ีพระภาคเจา สามเณรเท่ยี วไปบณิ ฑบาตในบา นมาแลวจงึ ถามวา ดูกอนอบุ าสกและอุบาสกิ าท้งั หลายภกิ ษุสงฆมากมาย ทีน้นั พวกเขาจงึ บอกแกสามเณรวา พระบรมศาสดาเสด็จมาขอรบั . สามเณรจึงเขา ไปเฝา พระผูมีพระภาคเจาแลวทูลถามโดยเออื้ เฟอดวยอาหารบณิ ฑบาต พระบรมศาสดาทรงจับบาตรของสามเณรน้ันดวยพระหัตถแลว ตรัสวา ติสสะ อาหารบณิ ฑบาตพอแลว เราทาํ ภัตกิจเสรจ็แลว . ลําดบั นั้น สามเณรจงึ ถามโดยเออื้ เฟอกะอปุ ชฌายแลวจงึ ไปนงั่ บนอาสนะที่ถึงแกต น ทําภัตกจิ (ฉัน). ตอ มาในเวลาสามเณรนน้ั ฉันเสรจ็ แลว พระบรมศาสดาตรัสมงคลแลว เสดจ็ ออกไปประทบั ยืนที่ประตบู า น ตรสั ถามวา ติสสะ ทางไปสูทอ่ี ยูของเชอ้ื สายไหน ทางน้ี พระ๑. ฉบบั พมาเปน ปาตราสภตตฺ  แปลวา อาหารเชา .

พระสุตตันตปฎก ทฆี นกิ าย สีลขันธวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ที่ 528เจา ขา สามเณรกราบทลู พระผมู พี ระภาคเจา เมือ่ สามเณรกราบทลู ชี้ทางถวายแลว จงึ ตรัสวา ตสิ สะ เธอจงไปขา งหนา. ดังไดส ดบั มา พระผมู พี ระภาคเจา แมจ ะทรงเปนผชู ้ที างใหแกโลกพรอ มทงั้ เทวโลกก็ตาม ไดท รงทาํ ใหสามเณรนนั้ เปน ผูช้ที างใหใ นเสน ทางเพียง ๓ คาพยตุ เทาน้ัน ดว ยทรงตง้ั พระทยั วา เราจกั ไดเ ห็นสามเณร สามเณรนัน้ ไปสูท่ีอนั เปนทอี่ ยขู องตน แลวไดกระทาํ วตั รแดพ ระผูม ีพระภาคเจา . ลําดบั นั้น พระผูมีพระภาคเจาตรัสถามสามเณรนน้ั วา ติสสะ ที่ไหนเปนท่ีจงกรมของเธอ จึงเสดจ็ ไปทีน่ นั้ ประทับน่งั บนกอ นหินที่นง่ั ของสามเณรแลวตรัสถามวา ตสิ สะ ในที่นี้เธออยูเปนสุขหรอื สามเณรนั้นกราบทูลวา เปนสขุ พระเจาขา เมื่อขาพระองคอ ยูในทีน่ ้ี ไดยนิ เสียงรอ งของพวกสัตวจ าํ พวกราชสีห เสือโครง ชา ง กวาง และนกยูง เปนตน ความสําคญั หมายวา เปน ปา ก็เกิดขึ้น พระองคอ ยเู ปนสุขดว ยความสําคัญหมายนัน้ . ท่นี นั้ พระผูม ีพระภาคเจาตรัสกะสามเณรนนั้ วา ติสสะ เธอจงเผดยี งสงฆใ หประชุมกนั เราจักใหพ ุทธทายาทแกเ ธอ เมอ่ื ภกิ ษุสงฆประชมุ กนั แลวทรงประทานอปุ สมบทให แลว ไดเ สด็จไปยงั ทีป่ ระทบั อยูของพระองคท ีเดยี ว นีช้ ือ่ วา การเสดจ็ จาริกอยา งรบี ดวน. กก็ ารท่พี ระองคเ มือ่ จะทรงอนุเคราะหสัตวโ ลก เสดจ็ ไปดว ยเสด็จทรงบิณฑบาตตามลาํ ดับบา นและนคิ มทกุ วัน โยชน ๑ บา ง ๒ โยชนบางน้ีจัดเปนการเสดจ็ จาริกไมร บี ดวน. กพ็ ระผมู พี ระภาคเจา เม่ือจะเสด็จจาริกนกี้ จ็ ะเสดจ็ ในมณฑลใดมณฑลหนง่ึ บรรดา ๓ มณฑลเหลา นี้ คือ มณฑลใหญ มณฑลกลาง มณฑลเล็ก. ในบรรดา ๓ มณฑลนนั้ มณฑลใหญมีกาํ หนด ๙๐๐ โยชน มณฑลกลางมกี าํ หนด ๖๐๐ โยชน มณฑลเลก็ มี

พระสุตตนั ตปฎ ก ทีฆนิกาย สีลขนั ธวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ที่ 529กําหนด ๑๐๐ โยชน. พระผมู พี ระภาคเจา ทรงมีพระประสงคจ ะเสดจ็ จาริกในมณฑลใหญพระองคท รงปวารณาในวนั มหาปวารณาแลว ในวันแรม ๑ ค่ํา จะพรอมดว ยภิกษสุ งฆห มใู หญเ ปน บริวาร เสดจ็ ออกไป ๑๐๐ โยชนโ ดยรอบกจ็ ะเกิดการแตกต่ืนกันเปน การใหญ. คนผูมาถงึ กอน ๆ จงึ จะไดนิมนตบรรดามณฑลทั้ง ๒ นอกจากนี้ สกั การะก็จะมารวมลงเฉพาะในมหามณฑลเทาน้ัน. พระผูม ีพระภาคเจา เมอื่ เสดจ็ ประทับอยูใ นหมบู า นและอําเภอนั้น ๆ ส้ิน ๑ - ๒ วนั ทรงอนุเคราะหม หาชนดวยการทรงรบั อามสิ ทานและเจริญกศุ ลอนั เปน สวนพนวฏั ฏสงสารแกเ ขา ดว ยทรงประทานธรรมทรงใหการจาริกเสรจ็ ส้นิ ไปโดย ๙ เดือน. แตถาภายในพรรษา สนถะและวิปสสนากรรมฐานของภิกษทุ ้งั หลายยงั ออนอยู พระองคก ็จะไมท รงปวารณาในวนั มหาปวารณา ทรงประทานเลื่อนวนั ปวารณาไป ทรงปวารณาในวันเพ็ญเดือน ๑๒ ตอถงึ วนั แรม๑ คํา่ เดือนอาย จงึ พรอมดว ยภิกษุสงฆหมูใหญเปนบริวารเสด็จออกแลว เสดจ็ เขา ไปในมณฑลขนาดกลาง พระองคมีพระประสงคจ ะเสด็จจารกิไปในมณฑลขนาดกลางดว ยเหตุอยา งอื่นกม็ บี า ง แตจะเสด็จประทับอยูตลอด ๔ เดอื นเทานน้ั แลว กจ็ ะเสด็จออกไปตามนัยที่กลา วแลว นน่ั แหละ.บรรดามณฑลทัง้ ๒ นอกน้ี สักการะกจ็ ะมารวมลงเฉพาะในมณฑลขนาดกลางเทา น้นั . พระผมู ีพระภาคเจา ทรงอนเุ คราะหสตั วโลกโดยนัยกอ นนนั่แหละ ทรงใหการจารกิ เสรจ็ ส้ินไปโดย ๘ เดอื น. แตถาเมอ่ื พระผูมีพระภาคเจาแมจ ะทรงจาํ พรรษาตลอด ๔ เดือนแลวกต็ าม เวไนยสัตวย ังมอี ินทรียไ มแกก ลา พระองคกจ็ ะทรงรอคอยใหพวก

พระสตุ ตันตปฎ ก ทฆี นิกาย สีลขนั ธวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท่ี 530เขามีอินทรียแ กก ลา กอน จะเสดจ็ ประทับอยู ณ ทนี่ นั้ น่นั แหละ อีกเดอื น๑ บาง ๒-๓-๔ เดือนบาง แลวจงึ จะเสดจ็ ออกไปพรอ มกบั ภิกษสุ งฆหมูใหญเปนบรวิ าร. โดยทํานองดงั ทก่ี ลาวแลวนัน่ แหละ บรรดามณฑลท้งั ๒ นอกนี้ สกั การะกจ็ ะมารวมลงเฉพาะในมณฑลขนาดเลก็ เทา น้ัน.พระผูมีพระภาคเจา เมื่อทรงอนุเคราะหสัตวโ ลกตามทาํ นองขา งตนน้ันแหละจะทรงใหก ารจารกิ เสร็จส้นิ ไปโดย ๗ เดือนบา ง ๖ เดอื นบา ง ๕ เดอื นบา ง ๔ เดอื นบา ง. ดังกลาวมานี้ ในบรรดามณฑลท้ัง ๓ เหลานี้ พระผมู พี ระภาคเจาเมอ่ื จะเสดจ็ จารกิ ไปในมณฑลใดมณฑลหน่ึง จะเสด็จไปเพราะเหตุแหงลาภผลมีจวี รเปนตน ก็หาไม. แตโดยท่ีแทพระองคเ สด็จจารกิ ไปกเ็ พราะความเอน็ ดูสัตวโ ลก ดว ยทรงดําริอยางน้ีวา ชนเหลาใดทีเ่ ปนคนเขญ็ ใจยงั โงเ ขลา เปนคนแก และคนเจบ็ ปว ย เม่ือไรคนเหลานน้ั จกั มาเห็นตถาคตได แตเ มอ่ื เราเท่ียวจารกิ ไป มหาชนจักไดเห็นตถาคต บรรดาเขาเหลา น้ัน บางพวกจักกระทําจติ ใจใหเ ลื่อมใสได บางพวกจกั บชู าดวยเครอ่ื งบชู ามพี วงดอกไมเ ปน ตน บางพวกจักถวายภักษาหารสกั ทพั พหี นง่ึบางพวกจกั ละความเหน็ ผดิ กลายเปนผูมคี วามเหน็ ถกู ขอนนั้ จักเปน ไปเพ่อื ประโยชนและความสขุ แกพ วกเขาตลอดกาลนาน. อกี ประการหนง่ึ พระผมู พี ระภาคพระพทุ ธเจาทง้ั หลายจะเสด็จจาริกไปดวยเหตุ ๑ ประการคือ เพอ่ื ประโยชนใ หพ ระวรกายไดอยสู บายดว ยทรงเดินพักผอ น ๑ เพื่อประโยชนท ี่จะรอเวลาเกิดเรือ่ งราว ๑ เพอ่ืประโยชนจะทรงบญั ญัตสิ ิกขาบทแกภกิ ษทุ ้งั หลาย ๑ เพอื่ ประโยชนจ ะใหสตั วผูควรจะตรสั รู ผูมีอินทรียแกก ลา แลว ในทีน่ น้ั ๆ ไดตรัสรู ๑. พระผู

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ทฆี นิกาย สีลขันธวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 531มีพระภาคพระพุทธเจา ท้ังหลายจะเสด็จจาริกไปดว ยเหตุ ๔ ประการแมอ ยางอ่ืนอกี ดว ยทรงดาํ รวิ า สตั วทัง้ หลายจกั ถงึ พระพทุ ธเจาเปน สรณะ จักถึงพระธรรม จักถึงพระสงฆเปนสรณะ หรือวา เราจักใหบรษิ ทั ทง้ั ๔ เอิบอมิ่ดวยการฟงธรรมเปน การใหญ. พระผมู ีพระภาคพระพุทธเจาทัง้ หลาย จะเสดจ็ จารกิ ไปดวยเหตุ ๕ ประการแมอยางอ่นื อีก ดวยทรงดาํ รวิ า สตั วทง้ั หลายจกั งดเวน จากการทําชวี ติ สตั วใ หต กลวงบา ง จากการถอื เอาสง่ิ ของท่เี ขามไิ ดใหบา ง จากการประพฤติผิดในกามบาง จากการกลา วเทจ็ บา ง จากทีต่ ้ังแหง ความประมาทคือนําเมาอันไดแกสรุ าและเมรยั บา ง. พระผมู ีพระภาคพระพทุ ธเจาทั้งหลายจะเสด็จจาริกไปดว ยเหตุ ๘ ประการแมอ ยางอนื่ อีก ดวยทรงดํารวิ า สัตวทั้งหลายจักกลบั ไดปฐมฌานบา ง ทุติยฌานบา ง ตตยิ ฌานบาง จตุตถฌานบา ง อากาสานญั จายตนสมาบตั บิ า ง วญิ ญา-ณญั จายตนสมาบตั ิบา ง อากิญจัญญายตนสมาบตั บิ าง เนวสญั ญานาสัญญา-ยตนสมาบัติบา ง. พระผมู พี ระภาคพระพทุ ธเจาทั้งหลายจะเสดจ็ จารกิ ไปดว ยเหตุ ๘ ประการแมอยา งอ่ืนอีก ดว ยทรงพระดาํ ริวา สัตวท ้งั หลายจักบรรลโุ สดาปตตมิ รรคบา ง โสดาปต ตผิ ลบาง สกทาคามิมรรดบาง สกทา-คามิผลบา ง อนาคามมิ รรคบา ง อนาคามผิ ลบา ง อรหัตตมรรคบา ง จักกระทําใหแจง ซง่ึ อรหตั ตผลบา ง. ดังกลาวมานีจ้ ดั เปน การเสด็จจาริกไมรีบดวน. ในทีน่ ี้ทา นประสงคเ อาการเสด็จจารกิ ไมร ีบดว น. กก็ ารเสดจ็ จาริกไมรบี ดว นนี้ มีอยู ๒ อยา ง คอื การเสด็จจารกิประจํา ๑ การเสด็จจาริกไมป ระจํา ๑. บรรดาจารกิ ๒ อยา งน้นั การเสดจ็ ไปตามลาํ ดับบา น อาํ เภอ และจงั หวัด จดั เปน การเสด็จจารกิ ประจาํ .สว นการเสดจ็ ไปเพอ่ื ประโยชนแ กสตั วท่คี รรจะใหตรสั รูไดค นเดียวเทาน้ัน

พระสตุ ตนั ตปฎก ทฆี นกิ าย สลี ขันธวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท่ี 532จดั เปน การเสดจ็ จารกิ ไมป ระจาํ . ในทนี่ ้ีทา นมงุ หมายเอาการเสด็จจารกิไมป ระจําน.้ี ไดยินวา ในกาลน้ัน เมื่อพระผูม พี ระภาคเจาทรงแผขายคอื พระญาณไปในหมืน่ โลกธาตุ ในเวลาเสร็จส้นิ พุทธกจิ ตอนปจ ฉิมยาม ทรงเล็งดูเหลา สัตวผูมีเผา พันธุควรจะตรัสรูไดอ ยู พราหมณช ่อื โปกขรสาติเขา ไปภายในพระสพั พญั ตุ ญาณ. ทนี่ ัน้ พระผมู ีพระภาคเจา เมือ่ ทรงพจิ ารณาดวู าพราหมณนมี้ าปรากฏในขา ยคือญาณของเรา เขามอี ปุ นิสยั หรอื ไมห นอ ก็ทรงทอดพระเนตรเหน็ อุปนิสัยแหงโสดาปตตมิ รรคแลว ทรงดําริวาพราหมณนี้เมอื่ เราไปชนบทนัน้ จักใชใหศิษยช อ่ื อัมพัฏฐะไปเพอ่ื คน หาดูลกั ษณะ. เขาจะกลา วโตต อบกบั เรา พูดวาจาไมส ภุ าพมปี ระการตาง ๆ เราจักทรมานเขาทาํ ใหหมดพยศ เขากจ็ ักบอกแกอ าจารย ทนี ้ัน อาจารยของเขาไดฟง คาํ นน้ั แลว ก็จกั มาคน หาดลู กั ษณะของเรา เราจกั แสดงธรรมแกเขา พอเทศนจ บเขากจ็ ักดํารงอยใู นโสดาปต ตผิ ล เทศนาจกั มผี ลดแี กมหาชนดังนี้ จงึ พรอ มดวยภกิ ษุ ๕๐๐ รปู เปน บริวาร เสด็จพระดําเนินไปสูชนบทนัน้ . เพราะเหตนุ ้นั ทานจงึ กลา ววา พระผูมีพระภาคเจา เสด็จจารกิไปในโกศลชนบทพรอ มดวยภิกษสุ งฆขบวนใหญมีภกิ ษุประมาณ ๕๐๐ รปู . บทวา บา นพราหมณช ื่ออิจฉานงั คละตัง้ อยโู ดยท่ใี ด คือ บานพราหมณขออิจฉานังคละควรจะไปไดโดยทิสาภาคใด หรือวา บา นพราหมณช อ่ื อิจฉานังคละตัง้ อยูในประเทศใด. บาลีวา อิจฉฺ านงฺกล ก็ม.ีบทวา ตทวสริ แปลวา เสด็จไปโดยทางนัน้ หรือวา เสดจ็ ไปสทู ี่นั้น.อธบิ ายวา เสด็จไปโดยทสิ าภาคน้ัน หรอื วา เสด็จไปสปู ระเทศนนั้ . บทวา ประทับอยรู นปา ชัฏชอ่ื อิจฉานังคละ ในบา นพราหมณช ่ือ

พระสุตตันตปฎก ทฆี นกิ าย สีลขันธวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ที่ 533อิจฉานงั คละ ความวา พระผมู ีพระภาคเจา ผูทรงเปน พระธรรมราชาทรงอาศัยบา นพราหมณช ื่ออิจฉานังคละ ทรงต้งั คายคือศลี ทรงถอื พระคทาคือสมาธิ ทรงยังศรคือพระสพั พัญุตญาณใหเ ปน ไป เสดจ็ ประทับอยดู วยการประทับตามท่พี ระองคท รงพอพระทยั ยง่ิ . บทวา ก็โดยสมัยนน้ั แล คอื พระผูมพี ระภาคเจา เสด็จประทบัอยู ณ ที่นัน้ โดยสมัยใด โดยสมยั นั้น. อธบิ ายวา ในสมัยน้ัน. บุคคลยอ มเรียนมนต เพราะฉะน้ัน จงึ ชือ่ วาพราหมณ อธบิ ายวา ยอมสาธยายมนต. ก็คํานน้ี แี่ หละเปน คาํ เรียกพราหมณโดยกําเนดิ ในทางภาษา. แตพระอริยเจาทงั้ หลาย ทา นเรยี กวา พราหมณ เพราะมีบาปอนั ลอยแลวคําวา โปกขรสาติ นี้ เปนช่ือของพราหมณนัน้ . ทานเรียกชื่อวาโปกขรสาติเพราะเหตุไร. ไดยินวา กายของพราหมณน ัน้ เปนเชนเดียวกับดอกบัวขาวงามประดุจเสาระเนยี ดเงนิ ท่ีเขาปกไวในเทวนคร. สวนศีรษะของเขามสี ดี าํประดุจสาํ เรจ็ ดวยแกว มรกต. แมห นวดกป็ รากฏประหน่งึ ปุยเมฆสีดาํ ในดวงจนั ทร. ลกู ตาทง้ั ๒ ขางเปนประดจุ ดอกบัวเขียว. จมูกกลมดีเกลี้ยงเกลา ประดจุ ทอ น้ําเงิน. ฝามอื และฝา เทา รวมท้ังชอ งปาก งดงามประดจุลูบไลไวด ว ยนาํ้ คร่งั . อัตภาพของพราหมณจัดวางามเลิศย่งิ นัก. ในท่ีทไี่ มมีพระราชา สมควรจะต้ังพราหมณผ ูนเ้ี ปนพระราชาได. พราหมณนีเ้ ปนคนประกอบดว ยสิริเชนนี้. เพราะเหตุนี้ ชนทงั้ หลายจึงเรียกเขาวา โปกขร-สาติ เพราะเปน เหมอื นดอกบวั . กพ็ ราหมณน แ้ี มใ นกาลแหงพระสมั มาสัมพุทธเจา ทรงพระนามวากัสสปะ เรยี นจบเวททั้ง ๓ ถวายทานแดพ ระทศพลแลว ฟงธรรม-เทศนา ไปเกิดในเทวโลก. ตอจากนนั้ เขาเม่อื จะมาสูม นษุ ยโลก รังเกียจ

พระสุตตันตปฎ ก ทฆี นกิ าย สีลขันธวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 534การอยูใ นทอ งมารดา จงึ ไปเกิดในทอ งดอกบวั หลวงในสระใหญ ขางปาหมิ พานต. แตท ่ไี มไกลจากสระนั้น มดี าบสอาศัยอยใู นบรรณศาลา.ดาบสนั้นยนื อยูบนฝงมองเห็นดอกบัวหลวงน้นั จึงคิดวา ดอกบัวหลวงดอกนี้ใหญก วาดอกบัวหลวงนอกน้ี เวลาท่มี นั บานแลว เราจงึ จกั เกบ็ มนั .ดอกบัวหลวงน้นั แมต้งั ๗ วันแลวกย็ ังไมบ าน. ดาบสจงึ คดิ วา เพราะเหตุใดหนอ ดอกบัวหลวงน้ีแมตงั้ ๗ วนั แลว กย็ งั ไมบาน เอาเถอะ เราจกั เกบ็ มัน แลว จึงลงไปเก็บ. ดอกบัวหลวงนัน้ พอดาบสเดด็ ขาดจากกา นเทานั้นกบ็ านออก. ทนี ัน้ ในภายในดอกบวั นน้ั เขาไดเ ห็นทารกมผี วิ พรรณขาว มรี ปู รางราวกับ เงนิ ดจุ สีผงทองมีวรรณะขาวเหลอื งดังเกสรดอกประทมุ . เขาจงึ คิดวา ทารกน้คี งจกั เปน ผมู ีบญุ มาก เอาเถอะเราจะเลยี้ งดเู ขาจึงอมุ ไปยังบรรณศาลา เล้ยี งดู ตงั้ แตอ ายุได ๗ ขวบกใ็ หเรยี นเวททั้ง ๓.ทารกเรยี นจบเวทท้ัง ๓ แลว เปนบณั ฑติ เฉลยี วฉลาด ไดเ ปน ยอดพราหมณในชมพทู วปี . ในเวลาตอ มาเขาไดแ สดงศิลปะแกพ ระเจาโกศล.ทีนน้ั พระราชาทรงเล่อื มใสในศิลปะของเขา จึงไดพระราชทานมหานครชอ่ื อกุ กฏั ฐะ ใหเปนพรหมไทย. เพราะเหตุน้ี ประชาชนท้ังหลายจงึ เรยี กขานเขาวา โปกขรสาติ เพราะเหตทุ ่เี ขานอนในดอกบัว. บทวา อยูครอบครอง นครช่อื อกุ กฏั ฐะ ความวา เขาอยูหรอื วาอยคู รอบครอง นครอนั มชี ่อื วา อกุ กฏั ฐะ คือ เขาเปน เจาของนครนั้น อยูตามขอบเขตท่ชี นจะพึงอยไู ดใ นนครนน้ั . ไดยินวา ประชาชนวางโคมไฟไวแลว เมือ่ โคมไฟลุกโพลงอยู จึงพากนั ยึดเอาทต่ี ้งั นครน้ัน เพราะฉะนน้ั นครนั้นทา นจงึ เรียกวา อุกกฏั ฐะ. บาลวี า โอกกฏั ฐะ ดังน้ีก็มีมีเน้อื ความอยา งเดยี วกัน . แตใ นท่นี ้ีพงึ ทราบวา ดวยอํานาจอปุ สคั ทําให

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ทีฆนกิ าย สลี ขันธวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ที่ 535ทุตยิ าวิภตั ติใชแ ทนสัตตมวี ิภตั ติได. และในบททเ่ี หลอื พงึ ทราบวา คาํ น้นัไมเ ปน ทุติยาวิภัตติ. ลักษณะในทน่ี ัน้ พึงคน ควา จากศัพทศาสตร. บทวา หนาแนน ดวยสัตว ความวา หนาแนน ไดแ ก ลนเหลือดว ยสัตวท ง้ั หลาย มีชนมากมาย มมี นุษยเกล่ือนกลน และคับคง่ั ดวยสตั วหลายชนดิ มชี า ง มา นกยงู และเนอ้ื ทรายทเี่ ขาเล้ียงไวเ ปนตน. กเ็ พราะเหตุทนี่ ครนี้ สมบูรณดวยหญา เปน อาหารของชางและมา เปน ตน และดวยหญา มงุ หลังคาบานท่เี กิดเวียนรอบภายนอกนคร ท้ังสมบูรณด ว ยไมท เี่ ปนฟนและไมทใี่ ชประกอบเปนเคร่อื งเรือนดวยเชนกนั และเพราะเหตทุ ี่ภายในนครนนั้ มีสระโบกขรณี มสี ัณฐานกลม และ ๔ เหลี่ยม เปนตน มากมายทั้งมบี อนํา้ นบั ไมถ ว นอีกมาก งดงามดวยดอกไมท ีเ่ กดิ ในน้ํา และเตม็ เปยมดว ยนํ้าเปน นิตย ฉะนัน้ ทา นจงึ เรยี กวา เปน นครท่ปี ระกอบพรอมดวยหญาไมและนํา้ . นครท่เี ปนไปพรอมกบั ดว ยขา ว ช่อื วา สมบรู ณด ว ยขา ว.อธบิ ายวา มขี าวเกบ็ ตนุ ไวม ากมาย แตกตางกันเปน บพุ พณั ชาติ และอปรณั ชาตเิ ปน ตน . ดวยถอยคําเพยี งเทาน้ี เปน อนั วา ทานไดแสดงถงึ สมบัติคอื ความมงั่ ค่งั แหงนคร ท่พี ราหมณอยูด ว ยลีลาอยางพระราชาเพราะใหกางกน้ั เศวตฉตั รขนึ้ . โภคสมบตั ิพราหมณไดม าจากพระราชา ชอ่ื วา ราชโภคะ หากจะถามวา ใครให. กต็ อ งตอบวา พระราชาทรงพระนามวา ปเสนทโิ กศลพระราชทานให. บทวา ราชทาย แปลวา เปนของพระราชทานใหของพระราชา อธิบายวา เปน มรดก. บทวา พรฺ หฺมเทยฺย แปลวาเปนของขวัญอันประเสรฐิ สดุ อธิบายวา เปน ของทพ่ี ราหมณจะพึงกางกั้นเศวตฉัตรเสวยโดยทาํ นองเปน พระราชา.

พระสุตตันตปฎก ทีฆนิกาย สีลขนั ธวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ท่ี 536 อกี นัยหนึ่ง บทวา ราชโภค ความวา เปนนครทพ่ี ราหมณส ่งั ใหล งโทษดว ยการตดั อวัยวะและการทําลายอวัยวะทุกอยางได เมอ่ื จะเก็บภาษีในสถานท่มี ีทาเรอื และภูเขาเปนตน จะตองกางกน้ั เศวตฉัตรข้นึ เปนพระราชาครอบครอง. ในบทน้วี า นครนัน้ พระราชาทรงพระนามวา ปเสนทิโกศลพระราชทานใหเ ปน ราชรางวลั ความวา นครนน้ั เพราะพระราชาพระราชทานให จงึ ชอ่ื วา ราชทายะ. กเ็ พอ่ื ทจ่ี ะแสดงพระราชาผพู ระราชทานทานจงึ กลาวคาํ นี้วา พระราชาทรงพระนามวา ปเสนทิโกศล พระราชทานให. บทวา พรฺ หมฺ เทยฺย แปลวาของพระราชทานอนั ประเสริฐสุด. อธิบายวา เปน ของที่พระราชทานแลว โดยประการท่วี า พระราชทานแลว จะทรงเรยี กคืนไมมี คือ ทรงสละใหเ ดด็ ขาด ไดแก บริจาคไปเลย. บทวา อสโฺ สสิ แปลวา ไดสดบั ตรบั ฟงมา คือ ไดประสบมาไดแก ไดท ราบมา โดยทานองคาํ ประกาศกองท่ีมาถึงโสตทวาร. คําวา โขเปน นิบาต ลงในอรรถอวธารณะ (กําหนดแนน อนเชนพวกเอวศัพท)หรือเปน นิบาตลงไวเพยี งเปน บทบูรณ (ทําบทใหเต็มเฉยๆ ). ใน ๒ คาํ นั้นดวยอรรถอวธารณะ พงึ ทราบคาํ อธบิ ายดงั นี้วา พราหมณนนั้ ไดสดับตรบัฟงมาโดยแทจรงิ ทีเดยี ว คอื มิไดมีสิ่งขัดขวางตอการไดย นิ . ดว ยบทบูรณคําน้ีเปน เพียงใสไวเ พอื่ ใหบทและพยัญชนะสละสลวยขนึ้ เทา น้ันเอง บดั น้ีพราหมณชือ่ โปกขรสาติ เมอ่ื จะประกาศเนื้อความทีต่ นไดส ดบั ตรับฟง มาจึงไดก ลาวถอ ยคาํ นว้ี า ไดสดบั มาวา พระสมณโคดมผเู จริญ. พงึ ทราบเนอ้ื ความในบทเหลา น้นั วา บคุ คลท่ีช่ือสมณะ กเ็ พราะมีบาปอันระงบั แลว . สมกับทีท่ า นกลาวไววา ธรรมท่เี ปน บาปเปน อกศุ ลของบุคคลนั้น ระงับไปแลว. ก็พระผมู พี ระภาคเจา ทรงเปนผูม ีบาป

พระสุตตันตปฎ ก ทีฆนกิ าย สีลขันธวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ท่ี 537อันระงับไดแ ลว ดวยอริยมรรคอยา งยอดเย่ียม. เพราะเหตนุ น้ั คาํ วาสมณะ นี้ จึงเปน พระนามที่พระองคท รงไดรับตามพระคุณท่ีเปน จรงิ . คําวาขลุ เปน นิบาต ลงในอรรถวา ไดยนิ เลาลือกันมา. คําวา โภ เปนเพียงคําเรยี กชอ่ื ท่ีไดร ับกันมาตามกําเนิดของพราหมณ. สมจรงิ ดังทที่ า นกลา วไววา ถา เขายงั เปน ผมู คี วามกังวลอยู เขาผูนั้นยอมมชี อื่ เรียกไดว า ผูเ จรญิ . พราหมณยกยอ งพระผูมพี ระภาคเจา วา โคตมะ ดว ยอํานาจแหงโคตร เพราะฉะน้นั ในคาํ วา สมโณ ขลุ โภ โคตโม พงึ เห็นเนือ้ความดังน้ีวา ไดยนิ วา พระสมณะโคตมโคตร. สวนคาํ วา เปนพระราชโอรสของศากยวงศ นี้ เปน คําช้ชี ดั ถงึ พระตระกูลอนั สูงศักดิ์ของพระผูม ีพระภาคเจา. คาํ วา ทรงผนวชจากตระกูลศากยวงศ เปน คาํ แสดงใหเ หน็ ถึงการทพี่ ระองคท รงผนวชดวยศรัทธาอธิบายวา พระองคม ิไดทรงถูกความขาดแคลนใด ๆ บบี บงั คบั ทรงละตระกูลนัน้ ท้งั ๆ ท่ยี ังอุดมสมบรู ณอยู ทรงผนวชดวยศรทั ธา. ตอจากนี้ไปก็มใี จความดังกลา วแลว นั่นแหละ. คําวา ต โข ปน เปน ตน ไดกลา วไวแ ลวเหมอื นกับในสามญั ญผลสูตร. คาํ วา เปนการยงั ประโยชนใหสาํ เร็จ อธิบายวา เปน การดที ีเดียวคือ นําประโยชนมาให นําความสขุ มาให. บทวา พระอรหนั ตเ ห็นปานฉะนี้ คอื พระอรหนั ตผไู ดเสยี งเรยี กวา พระอรหนั ตในโลก เพราะบรรลุคุณธรรมตามเปน จรงิ เชน เดยี วกับพระโคดมผูเจริญนัน้ . บทวาการไดเห็น ความวา พราหมณกระทาํ ความนอ มนกึ ไปอยางนว้ี า เพยี งแตวาการลมื ตาท้ัง ๒ ขา ง ท่ีเยอื กเย็นดว ยความเล่อื มใสขึ้นมองดู ก็เปน การ.

พระสตุ ตันตปฎก ทีฆนิกาย สีลขันธวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ที่ 538สาํ เร็จประโยชน. คําน้วี า อัชฌายกะ (ผูไ มม ฌี าน) เปน คํากลาวตเิ ตียนพวกพราหมณผ ปู ราศจากฌาน ในกาลอันเปนปฐมกัปอยา งน้วี า ดกู อ นวาเสฏฐะและภารทวาชะ พราหมณเหลาน้นั ไมเ พง ในบดั น้ี พราหมณเหลา นี้ ไมเ ลาเรียนในบัดน้ี เพราะเหตุนี้แล อักษรท่ี ๓ วา อัชฌายกิ า อชั ฌายิกา ดงั น้ีแลจงึ เกดิ ข้นึ .๑ แตบดั นี้ชนทงั้ หลาย เรยี กพราหมณน ั้นกระทําใหเ ปน คาํ สรรเสริญแลว ดวยความหมายนี้วา บุคคลใดยอมเลา เรียน บคุ คลนัน้ ช่อื วาอัชฌายกะ (ผูคงแกเ รียน ) คือสาธยายมนต. บคุ คลใดยอมทรงจาํ มนตท้ังหลายได บคุ คลนัน้ ชอื่ มันตธระ (ผูทรงจาํ มนตได. )บทวา ไตรเพท คืออริ พุ เพทยชุพเพทและสามเพท. บคุ คลใดถึงแลวซึ่งฝง ดวยอํานาจกระทาํใหร ิมฝป ากกระทบกนั บุคคลนัน้ ชอ่ื วา ผูถ งึ ฝง ( ผเู รยี นจบไตรเพท).ไตรเพทเปนไปกับดว ยนิฆนั ฑศุ าสตรและเกฏภศาสตร ช่ือวา พรอมกับนิฆณั ฑุศาสตรและเกฏภ ศาสตร. คาํ วา นิฆัณฑุ คือศาสตรท แ่ี สดงถึงคําไวพจนข องส่ิงท้งั หลายมีนฆิ ณั ฑุรกุ ข เปนตน. คําวา เกฏภ ะ คือ กริ ิยากัปปวกิ ัปป ไดแก ศาสตรว าดว ยเครื่องมอื ของกวที ั้งหลาย. ไตรเพทเปน ไปกับดวยประเภทแหงอกั ขระช่ือวา พรอ มดวยประเภทแหงอักขระ. บทวา ประเภทแหงอักขระ ไดแกสิกขา และนิรุติ. บทวา มศี าสตรวาดวยพงศาวดารเปน ท่ี ๕ ความวาพงศาวดาร กลาวคือเรอื่ งราวเกา ๆ ทปี่ ระกอบดวยคําเชนนี้ วา อิติห อสอิตหิ อส (สิง่ น้ไี ดเ ปน มาแลว เชน น้ี สิ่งนไ้ี ดเปนมาแลวเชน นี้ ) เปน๑. อัคคญั ญสตู ร ทฆี นิกาย ปาฏิกวรรค เลม ๑๑ หนา ๑๐๓

พระสตุ ตันตปฎก ทฆี นกิ าย สีลขนั ธวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ที่ 539ท่ี ๕ ของไตรเพทนัน้ เพราะนบั อาถรรพเวทเปน ท่ี ๔ เหตนุ ้ัน ไตรเพทนน้ัจงึ ชอ่ื วา มีคมั ภรี วา ดวยพงศาวดารเปน ท่ี ๕. มีศาสตรวาดวยพงศาวดารเปนท่ี ๕ เหลา นั้น. ผูใ ดยอมศกึ ษาและเลาเรยี นบทของเวทและการพยากรณอนั เปนพเิ ศษ ผนู น้ั ช่ือวา ผูศึกษาเวท และชาํ นาญการพยากรณ. ศาสตรวาดวยคาํ พดู เลน ๆ ทานเรยี กวา โลกายตะ. บทวา ลักษณะของมหาบุรษุไดแ กศ าสตรอันมปี ริมาณคัมภีรถ ึง ๑๒,๐๐๐ ทแ่ี สดงลกั ษณะของมหา-บุรษุ มีพระพุทธเจาเปนตน ทช่ี ่ือวาเปน พุทธมนต ซ่งึ มปี ริมาณบทคาถาถึง ๑๖,๐๐๐ มีปรากฏขอแตกตางกันดงั น้ี คือ ผูป ระกอบดว ยลกั ษณะนี้ชือ่ วา เปนพระพทุ ธเจา เปนพระปจ เจกพุทธเจา เปน พระอคั รสาวกท้ัง ๒เปนพระมหาสาวก ๘๐ เปนพระพทุ ธมารดา เปนพระพทุ ธบิดา เปนอัครอปุ ฐาก เปนอคั รอปุ ฐายิกา เปน พระราชา เปน พระเจา จักรพรรด.ิ บทวา ผเู ต็มเปยม คือไมบ กพรอ งในมหาบรุ ษุ ลักษณะอนั เปนโลกายตะเหลาน้ี ไดแ กเรียนมาอยางพรอ มมูล อธิบายวา ไมมคี วามตกหลน เลย. ผใู ดไมส ามารถท่ีจะทรงจาํ ไวไดโ ดยใจความ และโดยคมั ภีรซงึ่ มหาบรุ ุษลกั ษณะเหลาน้นั ผนู ้ันช่อื วายงั บกพรอ ง. บทวา อนุ ฺ าต-ปฏิ ฺ าโต แปลวา ผูอนั อาจารยยอมรบั และรบั รองแลว อธิบายวาผูอนั อาจารยย อมรบั แลว โดยนยั เปนตน วา เรารสู ่งิ ใด ทานก็รสู งิ่ นัน้ แลวตนก็รับรองแลว ดว ยคาํ ปฏิญาณคอื การใหค ําตอบแกอ าจารยน้ันวา ขอรับอาจารย. ในเรือ่ งอะไร. ในคําสอนทป่ี ระกอบดว ยวิชา ๓ อนั เปน ของอาจารยของตน. ไดย ินวา พราหมณน้ันคิดวา ในโลกนชี้ นเปนอันมากพากันเทย่ี วพดู ถงึ นามของบคุ คลผูสงู สุดวา เราเปนพระพุทธเจา เราเปนพระพุทธเจาเพราะฉะนน้ั การทเ่ี ราจะเขา ไปเฝา โดยเหตเุ พยี งไดยินเขาเลา ลอกันมาหา

พระสตุ ตนั ตปฎก ทีฆนิกาย สีลขันธวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท่ี 540เปน การสมควรไม เพราะแมเ มื่อเราเขา ไปหาบางคนแลว ไมหลีกไปเสยี ก็เปน การลาํ บาก ท้งั ไมเ กิดประโยชนอันใดเลย ถากระไรเราใชใหศ ษิ ยของเรารวู า เปนพระพุทธเจา หรือมิใช แนน อนแลว พึงเขา ไปเฝาเพราะฉะนั้น เขาจงึ เรียกมาณพมาแลว กลา วคําเปนตน วา แนะ พอพระสมณโคดมน้ี ดังนี้ . บทวา ผูเ จรญิ น้นั คอื พระโคดมผูเจริญนั้น. บทวา ผูเปนเชน นน้ั จริง คอื ผูเปนเชน น้ันโดยแท. แมในบทน้ี คํานกี้ ็เปน ทตุ ิยาวภิ ตั ติดวยอํานาจแหง อรรถวา กลาวถงึ ตามทเี่ ปน อยูเชนน้ัน. ในบทน้วี า ยถากถ ปนาห โภ มีใจความวา แนะ ผเู จรญิ เราจักรูพ ระโคดมผเู จรญิ น้ันไดอยา งไร พระโคดมน้ันเราจะสามารถรไู ดโดยวิธีใด ทานจงบอกพระโคดมนน้ั แกเ ราโดยวิธีนนั้ . อีกประการหนงึ่ คาํ วา ยถา นี้ เปนเพยี งนิบาต. คําวา กถ เปน คาํ ถามถงึ อาการ. มีใจความวา เราจกั รูพระโคดมผเู จรญิ น้นั ไดโ ดยเหตใุ ด. ไดย นิ วา เมื่อกลาวถึงอยางน้ี พราหมณผูเ ปนอปุ ชฌาย จึงกลาวคาํ เปนตน วา แนะ พอ ทา นยอ มกลาวเหมือนกบั คนผยู ืนอยบู นแผนดินพูดวา ขา พเจาไมเ หน็ แผน ดนิ และคนที่ยืนอยูในแสงสวา งของพระจนั ทรและพระอาทติ ย พดู วา ขา พเจาไมเ หน็ พระจันทรและพระอาทิตย ดังน้ีกะเขาแลว เมอ่ื จะแสดงอาการท่ตี นรูจึงกลาวคาํ วา อาคตานิ โข ตาตเปนตน . ในคําเหลา นั้น คําวา ในมนตทัง้ หลาย คือในเวททัง้ หลาย.พวกเทวดาช้นั สุทธาวาสทราบวา ไดย นิ วา พระตถาคตจักอุบัตขิ ึ้น จงึ ไดรีบใสลักษณะทัง้ หลายไวในเวททัง้ หลายแลว เทียว สอนเวททั้งหลายดว ยแปลงเพศเปน พราหมณ ดวยกลาววา เหลา นีช้ ่ือวา พระพทุ ธมนต โดยคิดวา สัตวผ ูมศี กั ด์ใิ หญทง้ั หลาย จักรูจกั พระตถาคต โดยทํานองนี้ ดังน้ี.

พระสุตตันตปฎก ทฆี นกิ าย สีลขนั ธวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท่ี 541เพราะเหตุน้นั มหาบุรษุ ลกั ษณะทง้ั หลายจงึ มมี าในเวททั้งหลายกอน. แตเมอ่ื พระตถาคตปรนิ ิพพานแลว ก็จะอนั ตรธานไปโดยลําดบั เพราะเหตนุ ้ันบัดนี้จึงไมม .ี คาํ วา ของมหาบรุ ษุ คอื ของคนผใู หญโดยคณุ มคี วามตั้งใจม่นัความถอื มนั่ ความรู และกรุณาเปน ตน. คาํ วา คติ ๒ เทา นัน้ คอืท่ีสุด ๒ อยา งเทานน้ั โดยแทแ ล. คตศิ พั ทนี้เปนไปในความแตกตางแหงภพในคําเปน ตนวา ดกู อ นสารีบตุ ร ภพมี ๕ เหลานี้แล. เปน ไปในสถานท่ีอาศยั อยู ในคําเปน ตน วา ปา กวา งใหญ เปน ทอ่ี าศยั อยขู องหมูเนื้อทั้งหลาย.เปนไปในปญ ญา ในคาํ เปน ตน วา ผูมปี ญ ญามากหลายเชนน้ี . เปน ไปในความแพรห ลาย ในคาํ เปน ตน วา คตคิ ต . แตใ นท่นี พ้ี ึงทราบวา เปนไปในท่สี ุด. ในลกั ษณะเหลานัน้ ผูป ระกอบดวยลกั ษณะเหลา ใด ยอ มเปนพระราชาจักรพรรดิ ยอมไมเปนพระพทุ ธเจาดว ยลักษณะเหลาน้นั โดยแท.แตทานกลาววา ลักษณะเหลาน้นั ๆ โดยความเสมอกนั แหงชาติ. เพราะเหตุนนั้ ทา นจึงกลา ววา ผูประกอบดวยลกั ษณะเหลา ใด บทวา ถาอยูค รองเรือน คือถา อยูในเรอื น. บทวา จะเปนพระราชาจักรพรรดิ ความวา ผทู ีช่ ่อื วาพระราชา เพราะทาํ ใหช าวโลกยินดีดวยอัจฉรยิ ธรรม และสังคหวัตถุ ๔ อยาง ผทู ่ชี ่ือวาจักรพรรดิ เพราะยงั จักรรัตนะใหเปนไป คือเปน ไปพรอมกับจกั รอันเปน สมบตั ิ ๔ อยา งและยงั คนอ่นื ใหเปนไปดวย. อนงึ่ ความเปนไปแหงอิริยาบถจกั ร เพื่อประโยชนแกผูอ ่ืนมีอยูใ นผนู ้นั ผนู ้นั ช่ือวา จักรพรรด.ิ กใ็ นคาํ ทง้ั ๒ น้ีคาํ วา ราชา เปน คาํ สามญั ธรรมดา. คาํ วา จกั รพรรดิ เปนคาํ พเิ ศษ.ผชู ือ่ วา ธรรมิกะ เพราะประพฤติโดยธรรม อธบิ ายวา ประพฤตโิ ดยชอบยิง่ คือโดยเหมาะสม. ผูชอ่ื วา ธรรมราชา เพราะไดร าชสมบัติโดยธรรม จงึ ไดเปน พระราชา. อีกประการหน่ึง ผชู อื่ วา ธรรมิกะ

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ทีฆนิกาย สีลขนั ธวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท่ี 542เพราะกระทาํ ความดอี ันเปน ประโยชนเกือ้ กลู แกผอู ่นื ผชู อื่ วา ธรรมราชาเพราะการกระทาํ ความดีอันเปน ประโยชนเก้ือกลู แกต น. ผชู ือ่ วา จาตุรนั ตะเพราะเปนใหญทว่ั ท้งั ๔ ทวีป อธิบายวา เปนใหญบนผนื แผน ดิน มีมหาสมทุ รทัง้ ๔ เปน ขอบเขต และพรอ มพร่งั ดวยทวปี ทัง้ ๔. ผูช ือ่ วากําชยั ชนะไวไ ดห มด เพราะชาํ นะขา ศึกมีความขัดเคอื งเปน ตน ในภายในและชาํ นะพระราชาท้งั ปวงในภายนอก. บทวา ถึงความม่นั คงในชนบทคอื ถึงความมน่ั คง คอื ความถาวรในชนบท ใคร ๆ ไมสามารถทจ่ี ะทําใหห วนั่ ไหวได. อีกประการหนง่ึ ชนบทถงึ ความถาวรในท่ีน้นั ๆ ไมต องขวนขวาย ยินดแี ตในการงานของตน ไมหวนั่ ไหว ไมสะทกสะทา น.บทวา อยางไรน้ี เปน นบิ าต. ใจความวา รตั นะเหลา นี้ ของพระเจาจกั รพรรดนิ น้ั มีอะไรบา ง. ในบทวา จักรรตั นะ เปนตน จักรน้ันดว ย เปนรตั นะเพราะอรรถวาทําใหเกดิ ความยนิ ดีดวย เหตุนั้น จงึ ชื่อวา จักรรัตนะ. ในทีท่ กุ แหงก็มีนัยเชนน.้ี กใ็ นรัตนะเหลา น้ี พระเจาจักรพรรดิยอมทรงชนะผทู ย่ี งั ไมช นะดว ยจักรรตั นะ ยอมเสด็จพระราชดาํ เนนิ ไปตามสบายในแวน แควน ท่ีพระองคท รงชนะแลว ดว ยชางแกว และมา แกว ยอมทรงรกั ษาแวนแควนทท่ี รงชนะแลว ดว ยขนุ พลแกว ยอมทรงเสวยอุปโภคสขุ ดวยรัตนะทเ่ี หลอื .พึงทราบความสัมพนั ธก ันดังนี้ คอื การใชความสามารถดว ยความเพียรพยายามของพระเจาจกั รพรรดินน้ั สําเร็จบรบิ ูรณแ ลว ดวยจกั รรัตนะท่ี ๑การใชความสามารถดว ยมนต สาํ เรจ็ บริบูรณแลวดวยรตั นะสุดทา ย การใชความสามารถดวยปภุ ( ความเปน ผูใหญย่งิ ) สําเร็จบรบิ รู ณแ ลว ดวยขนุ คลงั แกว ชางแกว และมาแกว ผลของการใชค วามสามารถ ๓ อยาง

พระสุตตนั ตปฎ ก ทฆี นกิ าย สีลขนั ธวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท่ี 543บรบิ ูรณแ ลว ดว ยนางแกว และแกวมณ.ี พระเจา จักรพรรดทิ รงเสวยความสขุ อันเกิดจากโภคสมบัติ ดว ยนางแกว และแกวมณี ทรงเสวยความสุขอันเกดิ จากความเปนใหญดวยรตั นะทงั้ หลายท่เี หลือ. อน่ึง พงึทราบโดยแปลกออกไปอีก ดงั นี้ รัตนะ ๓ อันแรก สําเรจ็ ไดดว ยอานุภาพแหง กรรมทก่ี ศุ ลมูล คอื ความไมป ระทุษรายใหเ กดิ ขึน้ รตั นะทา มกลางสําเรจ็ ไดดว ยอานภุ าพแหง กรรมท่ีกศุ ลมลู คอื ความไมโ ลภใหเกิดขึ้น รตั นะอนั หนง่ึ สุดทา ย สาํ เร็จไดด วยอานุภาพแหง กรรม อนั กุศลมลู คือความไมหลงใหเ กดิ ขึ้น. ในทน่ี ีก้ ลาวเปน เพียงสังเขปเทา นน้ั . สวนความพิสดารพงึ ถือเอาจากอุปเทศแหง รัตนสูตร ในโพชฌงคสังยตุ . บทวา มีจํานวน ๑,๐๐๐ เปนเบอื้ งหนา คือเกินกวา ๑,๐๐๐. บทวาผูก ลา หาญ คอื ผูไ มหวั่นเกรงใคร. บทวา มีรปู รา งองอาจ คือมรี า งกายเชนกับเทวบุตร. อาจารยบ างพวกพรรณนาไวดังนก้ี อ น. แตใ นทีน่ ี้มสี ภาวะดงั ตอไปน้ี. ผูที่กลา หาญทีส่ ุด ทา นเรยี กวา วีระ. องคของผกู ลา หาญช่อืวรี งั คะ คือเหตุแหง ความกลาหาญ. อธบิ ายวา ความเปนผูแกลว กลา .รูปรา งอนั องอาจของตนเหลาน้นั มอี ยู เพราะเหตุนน้ั ชนเหลา นน้ั ช่ือวามีรปู รางองอาจ. อธิบายวา ประหน่ึงวา มีสรรี ะรา งอนั หลอ หลอมดวยความแกวน กลา. บทวา ยํา่ ยเี สยี ไดซ ่ึงทหารของขา ศกึ มีอธิบายวา ถาเหลา ทหารของขา ศึก พงึ ยนื เผชิญหนากัน เขากส็ ามารถทจี่ ะยํา่ ยเี สยี ไดซ ึ่งขาศึกน้นั .บทวา โดยธรรม คอื โดยธรรม คอื ศีล ๕ ท่ีมวี า ไมค วรฆาสตั วเปน ตน . ในบทนวี้ า เปนพระอรหันตสัมมาสัมพุทธเจา มหี ลงั คาคอืกเ็ ลสอันเปดแลวในโลก มีใจความวา เม่ือความมดื คอื กเิ ลสปกคลุมอยู

พระสุตตันตปฎก ทฆี นกิ าย สลี ขันธวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท่ี 544ดวยเครือ่ งปกคลุมคือ ราคะ โทสะ โมหะ มานะ ทิฏฐิ อวิชชา และทจุ ริต ๗ อยาง พระองคทรงเปด หลังคาน้ันในโลกไดแ ลว ทรงมีแสงสวา งเกิดแลว โดยทวั่ ถงึ ประทบั ยืนอยู เพราะฉะนน้ั พระองคจงึ ทรงพระนามวา มหี ลังคาคือกิเลสอนั เปด แลว. ในบทเหลา นั้น ความท่ีพระองคเปนผคู วรบูชา พึงทราบวา ทา นกลา วไวด วยบทที่ ๑ เหตแุ หงความท่ีพระองคท รงเปนผูควรบชู า เพราะเหตทุ ่พี ระองคเ ปนพระสัมมาสัมพทุ ธ-เจา นัน้ พึงทราบวา ทานกลาวไวด วยบทที่ ๒ ความท่ีพระองคทรงเปนผูม ีหลงั คาอนั เปดแลว ที่เปน เหตุแหง ความเปนพระพุทธเจา พึงทราบวาทา นกลา วไวด ว ยบทท่ี ๓. อกี ประการหนง่ึ พระองคทรงเปน ผปู ราศจากวัฏฏะดวย ปราศจากหลงั คาดวย เพราะเหตุนั้น พระองคจึงทรงพระนามวา ปราศจากวัฏฏะ และหลงั คา. อธบิ ายวา ไมมีวัฏฏะ และไมม ีหลังคา.เพราะเหตนุ ัน้ สาํ หรับ ๒ บทแรกน่แี หละ ทา นจงึ กลา วไว ๒ เหตอุ ยางน้วี าพระองคทรงเปน พระอรหนั ตเพราะไมม วี ัฏฏะ ทรงเปน พระสัมมาสมั พทุ ธะเพราะไมมีหลงั คา. อนงึ่ บทนี้ ความสาํ เรจ็ เบ้ืองแรกมีไดดว ยเวสารชั ชญาณท่ี ๒ ความสาํ เรจ็ ที่ ๒ มไี ดด ว ยเวสารชั ชญาณที่ ๑ ความสําเรจ็ ที่ ๓ มีไดดวยเวสารชั ชญาณที่ ๓ และท่ี ๔. พึงทราบอกี วา คําแรกชใี้ หเ ห็นธรรมจักษุ คําท่ี ๒ พทุ ธจักษุ และคาํ ท่ี ๓ สมันตจักษ.ุ พราหมณพูดใหเกิดความกลาหาญในมนตทง้ั หลายแกมาณพนั้น ดว ยคํานว้ี า ทานเปน ผูรบั มนต ดงั น.้ี แมมาณพนนั้ กป็ ราศจากความหลงลมื ในลักษณะแหงคําพูดของอาจารยน นั้ มองเห็นทะลุปรโุ ปรงซง่ึ พุทธมนต ประดุจวาเกดิ แสงสวางเปน อนั เดียว จึงกลาววา ทา นผูเจรญิ เปน อยางน้นั . มใี จความวา ทานผเู จริญ

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ทีฆนกิ าย สลี ขนั ธวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท่ี 545ทา นกลาวฉันใด ผมจกั ทําฉนั นัน้ . บทวา วฬวารถมารยุ ฺห แปลวาขนึ้ สรู ถอนั เทียมดว ยลา. ทราบมาวา พราหมณต ัวเองทองเทยี่ วไปดว ยรถใด ก็ใหรถคันนัน้ แหละสงมาณพไป. บทวา มาณวกา คอื เปนอัน-เตวาสิกของพราหมณชื่อ โปกขรสาตนิ ั่นเอง. นัยวา พราหมณน้นัไดใ หส ญั ญาแกพวกอนั เตวาสกิ วา พวกทา นจงไปพรอมกบั อัมพัฏฐมาณพนนั้ . บทวา พื้นทแ่ี หง ยานมอี ยเู พียงใด ความวา เขาสามารถจะไปไดดว ยยานตลอดพนื้ ท่เี ทา ใด. บทวา ลงจากยาน คือเขาไปสูทใี่ กลซมุ ประตูอันมใิ ชพื้นทข่ี องยานแลวกล็ งจากยาน. บทวา ก็โดยสมัยนนั้ แล คืออมั พัฏฐมาณพเขาไปสูอารามในสมยั ใด ในสมยั นัน้ แล คือในเวลาเทย่ี งตรง. ถามวา ภิกษุทงั้ หลายเดนิ จงกรมในเวลานั้น เพราะเหตุไร. ตอบวา เพื่อจะบรรเทาความงวงเหงาหาวนอนอนั มีโภชนะประณีตเปน ปจ จยั . หรอื วา ภกิ ษเุ หลา นน้ับาํ เพญ็ เพียรในเวลากลางวัน. เพราะวา จติ ของภิกษผุ ูเ ดินจงกรมหลงั ฉันภตั ตาหารแลว อาบนํ้า ผ่งึ ลมแลว นั่งกระทาํ สมณธรรมเชนนนั้ ยอ มแนว แน. บทวา ภิกษเุ หลา น้ันอยูทใ่ี ด ความวา ไดยนิ วา มาณพนัน้คิดวา เราจกั ไมเ ดินจากบรเิ วณน้ันไปสูบริเวณนี้ ดวยคิดวา พระสมณโคดมเสดจ็ ประทบั อยู ณ ทไ่ี หน จกั ถามกอ นแลวเขาไปเฝา จึงชาํ เลอื งมองประหนึง่ ขา งในปา เห็นภกิ ษุทง้ั หลายผนู ุงหม ผา บงั สกุ ุล กําลงั เดินจงกรมอยูบนทจ่ี งกรมใหญ จึงไดไปยงั สาํ นักของภิกษุเหลาน้นั . ทา นหมายถงึเหตุนั้นจึงไดก ลา วคํานวี้ า ภกิ ษเุ หลา นนั้ อยทู ใี่ ด. บทวา ทสสฺ นาย แปลวาเพ่ือจะเหน็ . ใจความวา เปนผใู ครเ พอ่ื จะพบ. บทวา ถือเอากาํ เนดิ ในตระกูลมีชื่อเสยี ง คือเกิดในตระกูลท่ี

พระสตุ ตันตปฎ ก ทฆี นกิ าย สีลขนั ธวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท่ี 546โดงดงั . ไดยินวา ในกาลน้นั ข้ึนชือ่ วาตระกูลอัมพฏั ฐะ นบั เปน ตระกลูโดง ดงั ในชมพทู วปี . บทวา มีชอื่ เสียง คอื โดง ดงั ดวยรูปราง กําเนดิ มนตตระกล และถิ่นฐาน. บทวา ไมห นัก คอื ไมเปนภาระ. ความวาผูใดไมพึงสามารถทีจ่ ะใหอัมพฏั ฐมาณพรูไ ด การสนทนาดวยเร่ืองราวกบัอัมพฏั ฐมาณพน้ันของผนู ้นั พึงเปน ที่หนักใจ แตส าํ หรับพระผูมีพระ-ภาคเจา ถึงจะถูกมาณพเชนอัมพฏั ฐะนน้ั ตง้ั รอ ยคนกต็ าม พนั คนกต็ ามถามปญหา พระองคม ิไดท รงมีความชกั ชาในการทจี่ ะทรงเฉลยเลย พวกภิกษุเหลานั้นสาํ คญั อยูดังน้ี จงึ คดิ วา ก็การสนทนาดว ยเร่ืองราวตา ง ๆมิไดเ ปน ทีห่ นกั ใจเลย. บทวา วิหาร ทา นกลาวหมายถงึ พระคันธกุฎ.ี บทวา ไมร บี รอนคอื ไมเรงรดั ใจความวา วางเทาลงในท่ีพอเหมาะกับเทา กระทําวตั รแลว ไมท ําใหทรายทีเ่ กลยี่ ไวเรียบเสมอแลว เชนกับปลู าดไวด วยไขมุกใบไมแ ละไมย า งทราย ใหเปนหลมุ เปน บอ. บทวา ระเบียง คอื หนา มุข.บทวา กระแอมแลว คือกระทําเสียงกระแอม. บทวา ลูกดาลประตู คอื บานประตู. บทวา ทานจงเคาะ ขยายความวา ทานจงเอาปลายเล็บเคาะตรงท่ใี กลกบั รกู ุญแจเบา ๆ. ทานอาจารยท ั้งหลาย เมื่อจะแสดงธรรมเนยี มการเคาะประตู จงึ กลาววา ไดท ราบวา พวกอมนษุ ยย อมเคาะประตสู งู เกนิ ไป สตั วจาํ พวกงเู คาะต่าํ เกนิ ไป คนไมควรจะเคาะเชน น้ัน ควรเคาะตรงทใ่ี กลรูตรงกลาง. บทวา พระผูมพี ระภาคเจา ทรงเปด ประตแู ลว ความวา พระผมู พี ระภาคเจามิไดท รงลุกไปเปดประต.ู แตพ ระองคท รงเหยียดพระหัตถออก ดว ยตรสั วา จงเปดเขามาเถดิ . ควรจะกลา ววา ลาํ ดับน้นั พระผูมพี ระภาคเจา ทรงเปดประตูดว ยพระองคเองทีเดียว ดว ยตรัสวา เพราะ

พระสตุ ตันตปฎ ก ทฆี นิกาย สีลขนั ธวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ท่ี 547เธอท้ังหลาย เมือ่ ใหทานอยเู ปน เวลาต้งั โกฏิกัปมใิ ชน อ ย มิไดก ระทาํ กรรมคอื การเปดประตดู ว ยมือตนเองเลย ก็ประตนู ้นั อนั นํ้าพระทัยของพระผูม ีพระภาคเจา ทรงเปดแลว เพราะเหตุใด เพราะเหตุนน้ั พระผมู ีพระภาคเจา จึงทรงเปดประตูแลว . บทวา พวกเขาตางรื่นเรงิ อยูกบั พระผมู ีพระภาคเจา ความวาพระผูมพี ระภาคเจา เมอ่ื จะตรสั ถามคําเปนตน วา สบายดหี รอื ทรงราเรงิอยกู ับพวกมาณพเหลาน้ันฉนั ใด แมพวกเขาเหลานนั้ ตา งกม็ ีความรา เริงเปนไปทํานองเดียวกับพระผูม ีพระภาคเจา ฉันน้ัน คือตา งถงึ ความราเรงิรวมกนั คอื ความเปนอนั หน่ึงอันเดียวกนั ประหนึง่ น้าํ เยน็ รวมกนั กับนา้ํ รอนฉะน้ัน. พวกมาณพเหลาน้ันตางราเริงดว ยถอ ยคําอนั ใดเลา วา พระโคดมเจา ขา พระองคท รงพระสําราญดีอยูแ ลหรือ พระองคยงั ทรงพอดํารงพระชนมชพี อยูไดแ ลหรอื และพระสาวกทั้งหลายของพระโคดมผูเจริญ ยังมีอาพาธนอย ไมม โี รคภยั เบยี ดเบยี น ยงั แขง็ แรง มกี ําลงั และการอยเู ปนผาสกุ ดีอยแู ลหรอื ดงั นเ้ี ปนตน พวกเขาตา งก็กลาวถอ ยคาํ นน้ั อันเปนที่ต้ังแหง ความราเรงิ และยังใหร ะลกึ ถงึ กนั โดยปริยายเปนอันมากอยางนี้วาทช่ี อื่ วา เปน ทต่ี ั้งแหง ความราเรงิ เพราะเปน ถอยคําที่เหมาะจะบันเทงิ ใจโดยกอใหเ กิดความราเริง กลาวคอื ปต ิ และปราโมทย และชอ่ื วาเปนทีต่ ง้ัแหงการใหระลกึ ถึงกนั เพราะเปน ถอ ยคาํ ควรระลึก โดยควรท่จี ะใหก ันและกันระลกึ ถึงสิน้ กาลแมน านได และเปนไปอยูต ลอดกาลนิรันดร เพราะเปนถอยคาํ ทีไ่ พเราะดวยอรรถ และพยญั ชนะ อนง่ึ ชือ่ วาเปนถอ ยคําเปน ทตี่ ัง้ แหง ความราเรงิ เพราะเปน สุขแกผ ูฟง และชอื่ วาเปนทต่ี ัง้ แหงการใหระลกึ ถงึ กัน เพราะเปนสขุ แกผ รู ําลึกถงึ อกี ประการหนง่ึ ชื่อวาเปน

พระสุตตนั ตปฎ ก ทีฆนกิ าย สีลขนั ธวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 548ถอยคาํ เปนทีต่ ้ังแหงความรา เรงิ เพราะมีพยญั ชนะบริสุทธิ์ ชอ่ื วาเปนถอยคาํ เปน ทต่ี ัง้ แหง การใหร ะลึกถึงกนั เพราะมอี รรถอันบรสิ ทุ ธิ์ ดังนแ้ี ลวครนั้ กลาวจบคอื กลาวเสรจ็ สนิ้ แลว จงึ นง่ั ณ ทีค่ วรขา งหนง่ึ . บทวา อมฺพฏโ  ปน มาณโว มีเน้อื ความวา ดังไดส ดับมามาณพนน้ั ไมกระทาํ แมส ักวาความเลอ่ื มใสแหงจติ ในรูปสมบัติของพระ-ผมู พี ระภาคเจา คดิ วา เราจกั รกุ รานพระทศพล จงึ แกผาทพี่ ันไวทท่ี องเอามาหอยไวท่คี อ เอามอื ขางหน่ึงจับชายผา ไว ขึน้ ไปยังทีจ่ งกรม บางคราวก็เปด แขน บางคราวก็เปด ทอง บางคราวก็เปด หลังใหเ หน็ บางคราวก็แกวงมอื บางคราวกย็ ักค้วิ ไดก ลาวคาํ เยย หยนั ท่ีทาํ ใหนึกถึงความประ-พฤตินาอับอาย เห็นปานฉะนีว้ า พระโคดมเจาขา ทานยังมีความสมํ่าเสมอของธาตอุ ยูแลหรอื ทา นไมลาํ บากดวยภิกษาหารแลหรือ ก็แลอาการท่ีไมล าํ บากนัน่ แหละ. ยังปรากฏแกท า น ทีจ่ ริงอวัยวะนอ ยใหญของทานเปนที่ตงั้ แหง ความเลื่อมใส ในสถานท่ีท่ีทานไปแลว ชนเปนอนั มากเหลานัน้ มคี วามนับถอื มากเกดิ ขน้ึ ดวยคดิ วา ทานเปน พระราชาบรรพชติ และทานเปนพระพุทธเจา ตางกถ็ วายอาหารอันมีรสอรอยประณตี พวกทานจงดเู รือนของทา น ราวกะวาศาลาอันสวยงาม และเปน ดังทิพยปราสาท ดเู ตียง ดูหมอน เมื่อทานอยใู นสถานท่ีเหน็ ปานฉะนี้การจะบําเพ็ญสมณธรรมยอมทําไดย าก. เพราะเหตุน้นั ทานจงึ กลา ววากอ็ มั พัฏฐมาณพเดินจงกรมอยูก ก็ ลาวสาราณิยกถาเล็ก ๆ นอย ๆ กบั พระผูม ีพระภาคเจาผปู ระทับนั่งอยบู า ง ยืนอยูก็กลาวสาราณิยกถาเล็ก ๆ นอ ยๆกบั พระผมู ีพระภาคเจาผูประทับนง่ั อยูบาง. บทวา ครัง้ น้นั แล พระผมู พี ระภาคเจา ความวา ลําดบั นนั้

พระสุตตันตปฎก ทฆี นกิ าย สีลขนั ธวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ท่ี 549พระผมู ีพระภาคเจาทรงดําริวา มาณพน้พี ยายามอยูในที่ไมส มควรเหมอื นคนผูมปี ระสงคจ ะเหยยี ดมอื ออกเออื้ มเอาชนั้ ภวคั คพรหม เหมือนคนผมู ปี ระสงคจะเหยียดเทา ออกเดินไปสูนรกช้นั อเวจี เหมือนคนผมู ปี ระ-สงคจะขามมหาสมุทร และเหมือนคนผมู ีประสงคจ ะข้นึ ไปยงั ภเู ขาสิเนรุเอาเถอะ เราจะลองซักซอมกับเขาดู ดงั นแี้ ลว จงึ ไดตรสั คาํ นี้กะอมั พัฏฐมาณพ. บทวา อาอรยิ ปาจรเิ ยหิ แปลวา กบั อาจารยแ ละอาจารยข องอาจารยเ หลานน้ั . ในคาํ วา เดนิ ไปอยกู ็ดีน้ี ความจรงิ พราหมณสมควรจะสนทนาปราศรยั กบั พราหมณผูเปน อาจารยใ นอิรยิ าบถทั้ง ๓. แตม าณพนี้ เพราะเหตทุ ่คี นเปนผกู ระดางดวยมานะ เม่อื จะการทาํ การสนทนาคดิวา เราจักใชอริ ิยาบถแมท ้งั ๔ จงึ กราบทูลวา ขาแตพระโคดมผเู จริญพราหมณผ ูนอนอยูควรจะสนทนากับพราหมณผ ูนอนดวยกนั กไ็ ด. ทราบวา ตอ แตน นั้ พระผมู ีพระภาคเจาไดตรัสกะมาณพน้ันวาดกู อ นอัมพัฏฐะ การท่ีผูเ ดนิ อยูส นทนากับอาจารยผเู ดินอยกู ็ดี ผยู นื อยูสนทนากับอาจารยผ ยู ืนอยกู ็ดี ผนู ่งั อยูส นทนากับอาจารยผ นู ่ังอยกู ด็ ี ใชไ ดในทุก ๆ อาจารย แตท า นนอนอยสู นทนากบั อาจารยผนู อนอยู อาจารยของทา นนะ เปนโค หรือวา เปน ลาไปแลว หรือ. อมั พัฏฐมาณพน้ันโกรธ จงึ ไดกลา วคาํ เปน ตน วา เย จ โข เตโภ โคตม มณุ ฺฑกา ดงั น้.ี ในคาํ น้ัน การทีจ่ ะกลาวกะผมู ีศีรษะโลน วามุณฑฺ า และกะสมณะวา สมณา ควรกวา . แตม าณพนเี้ ม่อื จะเหยียด-หยามจงึ กลาววา มุณฑฺ กา (เจา หวั โลน) สมณกา (เจาสมณะ) .บทวา อพิ ภฺ า แปลวา เปนเจา บาน. บทวา กณหฺ า แปลวา ชั่วชาความวา เปนคนดํา. บทวา เปน เหลากอของผเู กดิ จากเทาของพรหม

พระสตุ ตนั ตปฎก ทีฆนิกาย สลี ขนั ธวรรค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 550ในท่ีนี้ พรหมทานมงุ หมายวา พนั ธุ. เพราะพวกพราหมณพ ากนั เรยี กพรหมนั้นวา ปต ามหะ (ปู บรรพบรุ ุษ). ชนท้ังหลายเปนเหลากอของเทา ทัง้ ๒จงึ ช่อื วา เปน ตระกลู เกดิ จากเทา . อธิบายวา เกดิ จากหลงั เทา ของพรหม.นัยวา มาณพนัน้ มีลัทธิดงั นี้คอื พวกพราหมณเ กดิ จากปากของพรหมพวกกษัตริยเกดิ จากอก พวกแพศยเกดิ จากสะดือ พวกศทู รเกิดจากหวั เขาพวกสมณะเกดิ จากหลงั เทา. กแ็ ลมาณพน้นั เมื่อจะกลา วอยา งน้ี กก็ ลาวมไิ ดเ จาะจงใครก็จรงิ แตโ ดยทีแ่ ทเขากลา วโดยมงุ หมายวา เรากลา วมุงพระผมู พี ระภาคเจาเทา น้ัน. ลาํ ดับนน้ั แล พระผูมพี ระภาคเจา ทรงดํารวิ า อมั พฏั ฐมานพนีจ้ ําเดมิ แตเวลาทีต่ นมาแลว เม่ือจะพูดกบั เรากพ็ ดู เพราะอาศยั มานะอยา งเดียว ไมร จู กั ประมาณของตน เหมอื นคนจับอสรพิษทค่ี อ เหมอื นคนกอดกองไฟไว เหมือนคนลบู คลาํ ชางเมามนั ท่ีงวงฉะน้นั เอาเถอะ เราจักใหเ ขาเขาใจ จงึ ตรัสวา อตฺถกิ วโต โข ปน เต อมฺพฏ ดังนีเ้ ปนตน. ในบทเหลา น้นั มใี จความวา ความตอ งการ กลาวคอื กิจทจ่ี ะตอ งมากระทําของจติ น้ันมอี ยู เหตุน้นั จิตของมาณพนนั้ จึงช่อื วา มีความตองการ. จติ มีความตองการของเขามอี ยู เหตนุ ้ัน เขาจึงชื่อวา มจี ติมคี วามตอ งการ. ของมาณพนนั้ . ใจความวา ทานมจี ิตมคี วามตอ งการจึงไดม า ณ ทนี่ ้.ี คาํ วา โข ปน เปน เพยี งนิบาต. บทวา ยาเยว โขปนตถฺ าย คอื ดว ยประโยชนอันใดเลา. บทวา อาคจฺเฉยยฺ าถ ความวาพวกทา นพงึ มาสูสํานกั ของเราหรอื ของผอู ื่นเปน ครง้ั คราว. คาํ น้วี า ตเมวอตถฺ  ทา นกลา วดว ยสามารถเปน เพศชาย. บทวา พวกทา นพึงกระทาํ ไวในใจ คอื พึงกระทําไวในจติ . อธิบายวา ทานอันอาจารยใ ชใหม าดว ย