tripitaka_76

พระอภิธรรมปฎก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ที่ 401(มหาสุทสั สนสตู ร) วา ขา แตพระองคผ สู มมติเทพ พระนครแปดหมืน่ ส่ีพนัมเี มืองกุสาวดรี าชธานเี ปน ประมุขเหลา น้เี ปน ของพระองค ขา แตส มมติเทพขอพระองคจ งยังความพอพระทยั ใหเ กิดในพระนครเหลา น้ันเถิด จงมีความหวงใยในพระชนมช ีพเถิด ดังนี้ จริงอยู ในพระบาลนี ้ที า นอธบิ ายวา จงทําความอาลัย ดังนี้. ตัณหาทช่ี ่ือวา ปฏิพนธฺ ุ (ความผกู พัน) เพราะอรรถวา ยอมผกู ไวเฉพาะแตล ะอารมณ. อีกอยางหนึง่ ชือ่ วา ปฏพิ นฺธุ (ความผูกพัน) เพราะอรรถวา เฉพาะแตอารมณท ่ีผูกพนั ดวยความหมายวาเปน ญาติ จรงิ อยู ขึน้ ชอื่ วาพันธุ คอื พวกพองเสมอดว ยตณั หา ยอ มไมม แี กส ตั วทัง้ หลาย ดวยอรรถวาอาศยั อยเู ปน นติ ย. ตณั หาท่ีช่อื วา อาสา (การหวงั ) เพราะการหวงั อารมณท้ังหลายอธิบายวา เพราะครอบงาํ และเพราะการบรโิ ภคไมรูจกั อมิ่ . ที่ช่ือวา อาสสึ นา(กิรยิ าท่ีหวัง) ดว ยอาํ นาจแหงความหวงั . ภาวะแหงความหวัง ช่ือวา อาส-ึสติ ตฺต (ความหวัง). บัดนี้ เพอื่ ทรงแสดงฐานะแหง การเปนไปของตัณหาน้ัน จงึ ตรสั คํามีอาทิวา รูปาสา (ความหวงั รูป) ดังนี้. ในพระบาลมี อี าทวิ า ความหวงั ในรูปเปน ตน นนั้ พึงทราบบทแม ๙* อยา งน้ีวา ความหวงั ในรปู ชอ่ื วา รูปาสาโดยถอื เอาอรรถแหง ความหวงั วา ชอื่ วา อาสา (ความหวงั ) ดวยอาํ นาจความปรารถนา. ก็ในบรรดาบทท้ัง ๙ นี้ ๕ บทขางตน ตรัสดว ยอาํ นาจเบญจกามคุณ. บทท่ี ๖ ตรสั ดวยอาํ นาจความโลภในบริขาร บทท่ี ๖ นัน้เปน ของพวกบรรพชติ โดยพิเศษ ๓ บทตอจากนั้นเปน ของพวกคฤหัสถด ว ย* บททั้ง ๙ คือ ความหวังในรูป เสยี ง กล่นิ รส โผฏฐัพพะ ลาภ ทรพั ย บุตร ชวี ติ

พระอภิธรรมปฎก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาที่ 402อํานาจแหง วตั ถุเปน อารมณไ มร ูจกั อม่ิ เพราะวัตถุอนั เปนทร่ี ักย่ิงกวาทรัพยบุตร ชีวิต ของพวกคฤหสั ถเ หลานน้ั มไิ ดม.ี ตัณหาทช่ี อื่ วา ชปฺปา (ธรรมชาติผกู ระซิบ) เพราะอรรถวา ยงั สัตวใหพ ูดอบุ อิบอยา งนีว้ า นข่ี องฉนั นี่ของฉนั หรือวา ส่งิ นี้บุคคลโนนใหแกเราสง่ิ น้บี คุ คลโนนใหแกเรา ดงั น.้ี สองบทตอ จากน้นั คือ ปชปฺปา อภิชปปฺ า(ธรรมชาตผิ ูก ระซบิ ทั่ว ธรรมชาตผิ ูกระซิบยิ่ง) ทรงเพมิ่ อุปสรรคเขามา.ตอ จากนัน้ ไป ทรงตรัสคําวา ชปปฺ า (การกระซิบ) อีก เพราะทรงปรารภเพอ่ื จะจําแนกโดยอาการอน่ื . คอื อาการกระซิบชอ่ื วา ชปปฺ ายนา (กิริยาที่กระซิบ ภาวะแหงการกระซิบ ชอื่ วา ชปปฺ ตตฺต (ความกระซิบ) ทช่ี ่อื วาโลลโุ ป (การละโมบ) เพราะอรรถวา ยอมปลน คือ กระชากมาในอารมณบอ ย ๆ ภาวะแหงการละโมบ ชื่อวา โลลุปปฺ  (กิรยิ าทล่ี ะโมบ) อาการแหงกริ ยิ าทีล่ ะโมบ ชอ่ื วา โลลุปฺปายนา (ความละโมบ) ภาวะแหง บุคคลผูพรั่งพรอ มดวยความละโมบ ช่ือวา โลลุปปฺ ายติ ตฺต . บทวา ปุฺจกิ ตา (ธรรมชาตเิ ปน เหตซุ มซาน) ความวา สัตวท้งั หลายเที่ยวหวั เราะระริกไป เหมือนพวกสุนขั สัน่ หางอยใู นทเ่ี ปน ทีต่ ง้ั แหงความอยากดวยตัณหาใด น้ันเปน ชื่อแหงตณั หาอนั ใหเกดิ หวั เราะระรกิ ไปนน้ั . บทวา สาธกุ มฺยตา (ความใครในอารมณท ดี่ ี) ความวา อยากไดอารมณท ช่ี อบใจทช่ี นื่ ใจอันดี เรียกวา ความใครในอารมณท ีด่ ี ภาวะแหงความใครใ นอารมณที่ดนี ั้น ชือ่ วา สาธกุ มฺยตา (ความใครในอารมณท ี่ด)ี . ตณั หาท่ีช่ือวา อธมมฺ ราโค (ความกาํ หนัดในฐานะอนั ไมค วร)เพราะอรรถวา มีความกําหนดั ในฐานะอันไมควรมมี ารดาและนา เปน ตน .ความโลภท่เี กิดขึน้ มกี าํ ลังแรง แมใ นฐานะทค่ี วร ชือ่ วา วสิ มโลโภ(ความโลภเกนิ ขนาด) อีกอยา งหน่ึง ฉนั ทราคะคอื (ความกาํ หนัดดว ยอาํ นาจ

พระอภธิ รรมปฎก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ที่ 403ความพอใจ) เกดิ ขน้ึ ในฐานะที่ควรหรือในฐานะที่ไมค วร โดยพระบาลที ต่ี รัสไววา ราโควิสม (ความกาํ หนดั ไมสม่ําเสมอ) เปนตน พึงทราบวา ชื่อวาอธมมฺ ราโค (ความกาํ หนัดในฐานะอนั ไมค วร) ดว ยอรรถวา ไมเปนธรรมและชอ่ื วา วิสมโลโภ (ความโลภเกินขนาด) ดว ยอรรถวาปราศจากความสมา่ํ เสมอ ดงั น.ี้ ตณั หาท่ชี อ่ื วา นกิ นตฺ ิ (ความตดิ ใจ) ดวยอํานาจแหง ความใครในอารมณท้ังหลาย. อาการแหงความใครในอารมณท ง้ั หลาย ชอื่ วา นกิ ามนา(กริ ิยาทีต่ ดิ ใจ). ที่ชือ่ วา ปฏ นา (ความปรารถนา) ดวยอํานาจแหง ความต้งั ใจ. ท่ีชอื่ วา ปห นา (ความกระหยิ่มใจ) ดวยอาํ นาจความรษิ ยา. ความปรารถนาดว ยดี ชอ่ื วา สมปฺ ฏนา (ความปรารถนาหนัก). ตัณหาในกามคณุ ๕ ชื่อวา กามตัณหา ตัณหาในรูปภพและอรปู ภพชือ่ วา ภวตัณหา ตัณหาในวภิ วะกลา วคอื ความขาดสญู ชอ่ื วา วภิ วตัณหาตัณหาในรูปภพลว นอยา งเดยี ว ช่อื วา รูปตณั หา ตัณหาในอรปู ภพ ชื่อวาอรูปภวตณั หา. ความยนิ ดีสหรคตดวยอุจเฉททิฏฐิ ชื่อวา ทฏิ ฐริ าคะตัณหาในนิโรธ ช่ือวา นิโรธตณั หา ตณั หาในรปู ชอ่ื วา รปู ตณั หาตณั หาในเสยี ง ชือ่ วา สัททตัณหา ตัณหาในกล่ิน ชื่อวา คันธตณั หา.แมใ นรสเปนตน ก็นยั น้แี หละ. คาํ วา โอฆะเปนตน มีเนอื้ ความตามทกี่ ลา วแลวน่นั แล. ทช่ี ื่อวา อาวรณ (อาวรณ) เพราะยอมก้ันกุศลธรรมท้งั หลาย ทีช่ ือ่ วาฉาทน (เครอื่ งปด บงั ) ดว ยอาํ นาจการปกปด. ทชี่ อื่ วา พนฺธน (เครอ่ื งผูก)เพราะยอ มผกู สัตวไ วในวฏั ฏะ ที่ช่ือวา อปุ กิเลส เพราะเขาถึงจิตแลวใหเศรา หมอง คือ ทาํ ใหเ ศรา หมอง ที่ชื่อวา อนุสัย เพราะยอมนอนเน่ือง

พระอภิธรรมปฎก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ท่ี 404คอื เปนไปดว ยอรรถวา มกี ําลัง ท่ีช่อื วา ปรยิ ุฏฐาน เพราะเกิดขนึ้ กลุมรมุ จิตอธิบายวา ยดึ ความเปนกศุ ลโดยไมใ หเ พ่อื เกิดข้นึ . จริงอยู ในประโยคมอี าทวิ าพวกโจรปลนในหนทาง พวกนักเลงดักทํารา ยในหนทาง คือยึดทางไว ชอื่ วา ถอื เอาซ่ึงทาง ฉนั ใด แมในปริยุฏฐานน้ี กพ็ ึงทราบปริยฏุ ฐานดวยอรรถวา ถือเอา ฉันน้นั . ตัณหาท่ชี อื่ วา ลตา (เหมอื นเถาวัลย) เพราะเปนเหมอื นเถาวัลยโดยความหมายวา พันไวรอบ ตัณหานี้ ตรสั เรยี กวา เถาวลั ย แมในทตี่ รัสไวว า ลตา อพุ ฺภิชชฺ ตฏิ ติ (ตณั หาเหมอื นเถาวัลยแ ตกแขนงตัง้ อย)ู ดังน.ี้ทช่ี ่อื วา เววจิ ฺฉ (ความปรารถนาวตั ถมุ อี ยา งตาง ๆ) เพราะปรารถนาวัตถุมอี ยา งตา ง ๆ. ท่ีช่อื วา ทกุ ขฺ มลู  (รากเหงา แหงทกุ ข) เพราะเปนมูลแหงวฏั ทกุ ข. ที่ชือ่ วา ทุกฺขนทิ าน (เหตแุ หงทกุ ข) เพราะเปนเหตเุ กดิ ของทกุ ขนั่นน่ันแหละ. ทชี่ อื่ วา ทกุ ขฺ ปปฺ ภโว (แดนเกิดแหง ทุกข) เพราะทุกขน ้นัยอมเกิดจากตัณหานี้. ท่ีชอ่ื วา ปาโส (บว ง) เพราะเหมอื นบว ง ดวยอรรถวาเคร่อื งผกู . บว งแหงมารชือ่ วา มารปาโส. ทีช่ ่ือวา พลิส (เบด็ ) เพราะเปนเหมือนเบ็ด ดวยอรรถวา สํารอกออกยาก. เบ็ดของมาร ชอื่ วา มารพลิส .สัตวผ ูถูกตณั หาครอบงาํ แลว ยอ มไมกา วลวงวสิ ัยแหงมาร มารยอ มยงั อาํ นาจใหเปน ไปในเบ้ืองบนสตั วเหลาน้ัน โดยปริยายนี้ จงึ เรียกวา แดนแหง มารเพราะเปนวสิ ัยของมาร. แมนํ้าคอื ตัณหา ชื่อวา คณฺหานที ดวยอรรถวา ไหลไป. ขายคือตัณหา ช่อื วา ตณหฺ าชาล ดว ยอรรถวา ปกคลุมไว สุนขั ท้งั หลายท่ีเขาเอาเชือกผูกไว ยอ มถกู นําไปตามปรารถนา ฉนั ใด สตั วทั้งหลายที่ถูกตณั หาผูกไวก ฉ็ ันน้ัน เพราะฉะน้นั ตัณหานั้น จึงชื่อวา คทฺทุล (เหมือนเชอื ก)

พระอภิธรรมปฎ ก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาที่ 405เพราะเปนเหมอื นเชือกดวยอรรถวา ผูกไวแนน . เชอื กคอื ตณั หา ช่ือวา ตณหฺ า-คททฺ ุล . สมุทร (ทะเล) คอื ตณั หาดวยอรรถวาใหเต็มไดยาก เพราะฉะนัน้จึงช่ือวา ตณั หาเหมอื นสมุทร. วา ดวยนทิ เทสแหงโทสะ พึงทราบวนิ ิจฉัยในโทสนิทเทส ตอไป. คาํ วา อนตถฺ  เม อจริ (ผนู ้ีไดก ระทําความเสื่อมเสียแกเรา) คือไดก ระทาํ ความไมเ จรญิ แกเ รา. พงึ ทราบเนื้อความในบททั้งปวงโดยอุบายน้ี คาํ วา อฏ าเน วา ปน อาฆาโต (หรอื อาฆาตอนั เกดิ ข้ึนไดในฐานะอันมใิ ชเ หตุ) ไดแกความโกรธยอมเกดิ ขนึ้ ในฐานะอันมใิ ชเ หตุ จริงอยูบุคคลบางคนยอมโกรธในฐานะอันมิใชเหตวุ า ฝนยอ มตกเกินไป ยอมโกรธวาฝนไมต ก ยอ มโกรธวา พระอาทิตยรอ น ยอมโกรธวา พระอาทิตยไ มร อนเมื่อลมพัดอยูก็โกรธ ลมไมพ ดั ก็โกรธ เม่ือไมส ามารถจะกวาดลานก็โกรธใบโพธ์ทิ ั้งหลาย เม่อื ไมสามารถจะหมจวี รไดก็โกรธลมพัด สะดดุ หกลม ก็โกรธตอไมพ ระผมู ีพระภาคเจา ทรงหมายถงึ ความโกรธน้จี งึ ตรสั วา อฏาเน วา ปนอาฆาโต ชายติ (หรอื อาฆาตยอ มเกดิ ข้ึนไดในฐานะอันมิใชเ หตุ) ดงั น้.ีบรรดาความโกรธเหลา นน้ั ความแตกแหงกรรมบถยอ มมีเพราะอาฆาตเกิดข้ึนปรารภสัตวท ้งั หลายในฐานะ ๙ ขางตน แตอาฆาตในฐานะอันมใิ ชเ หตุเกิดในสงั ขาร ยอมไมทําการแตกกรรมบถ. โทสะท่ชี อ่ื วา จิตอาฆาต เพราะอรรถวา เกดิ ขึ้นยงั จิตใหอาฆาตอยูความอาฆาตท่แี รงกวา นน้ั ชื่อวา ปฏิฆาโต (ความขัดเคอื ง). ทชี่ ือ่ วา ปฏิฆะ(ความกระทบกระทงั่ ) ดวยอาํ นาจความหงดุ หงิด. ที่ช่ือวา ปฏวิ โิ รโธ (ความแคน ) เพราะคับแคนใจ. ที่ชื่อวา โกโป (ความเคอื ง) ดว ยอาํ นาจแหง

พระอภิธรรมปฎ ก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาท่ี 406ความโกรธ. บทวา ปโกโป สมฺปโกโป (ความขุนเคอื ง ความพลงุ พลาน)ทรงเพ่ิมบทดว นอปุ สรรค. ที่ชื่อวา โทโส (โทสะ) ดว ยอาํ นาจการประทษุรา ย. บทวา ปโทโส สมฺปโทโส (ความคิดประทษุ ราย ความมุงคิดประทุษราย) ทรงเพิม่ บทดวยอุปสรรค. คาํ วา จติ ตฺ สสฺ พฺยาปตตฺ ิ (ความขุน จิต) ความวา อาการเปล่ียนแปลงตาง ๆ เพราะจติ วิบตั ิ ช่ือวา มโนปโทโส (ธรรมชาตปิ ระทุษรา ยใจ)เพราะเกิดข้ึนประทษุ รา ยใจ. ที่ชือ่ วา โกโธ (โกรธ) ดว ยสามารถแหงการโกรธ. อาการแหงการโกรธ ช่อื วา กุชฌฺ นา (กริ ิยาที่โกรธ). ภาวะแหงจิตทีโ่ กรธ ชื่อวา กชุ ฌฺ ติ ตตฺ  (ความโกรธ). บดั น้ี เพ่อื ทรงแสดงนยั ที่ตรสั ไวใ นอกุศลนทิ เทส จงึ ตรัสคํามีอาทิวาโทโส ทุสสฺ นา (การคิดประทษุ รา ย กริ ิยาที่คิดประทษุ รา ย) ดงั น้ี เพราะฉะนั้น บณั ฑติ พึงทําการประกอบในนิทเทสนอ้ี ยางนวี้ า โทสะเหน็ ปานนอ้ี นั ใดทตี่ รสั ไวใ นทน่ี ว้ี า จติ อาฆาต ฯลฯ ความโกรธ และทต่ี รสั ไวแ ลวในหนหลังโดยนยั มอี าทิวา โทโส ทุสสฺ นา (การประทษุ รา ย กิรยิ าทปี่ ระทษุ รา ย) นเี้ รียกวาโทสะ. ดวยวา เมอ่ื มคี าํ ท่กี ลาวไวอ ยา งน้ี ยอ มเปน อันทา นกนั ขอเสียหายในการพูดซ้ํา นิทเทสแหง โมหะ พงึ ทราบโดยนยั ทเี่ ปนปฏิปกษก ับคําทก่ี ลา วไวในนิทเทสแหงอโมหะ กน็ ิทเทสแหงโมหะนีจ้ กั มีแจง ในอรรถกถาแหง วิภงั คปกรถโดยอาการท้งั ปวง. คาํ วา เตหิ ธมฺเมหิ เย ธมมฺ า สเหตกุ า (ธรรมเหลาใดมเี หตุโดยธรรมที่เปนเหตุเหลานน้ั ) ความวา ธรรมเหลา ใดทเ่ี ปน เหตุก็ดี ไมเปนเหตุกด็ ี อื่นใด ธรรมเหลา นั้น ชอื่ วา สเหตกุ า (มเี หต)ุ ดว ยเหตธุ รรมเหลา นน้ั .แมในบทวา อเหตกุ ะ กน็ ัยนีเ้ หมือนกัน. ก็ในที่นี้ ธรรมทเ่ี ปนเหตุยอ มเปนเหตุ

พระอภิธรรมปฎ ก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ที่ 407อยา งเดยี ว และเปนธรรมมเี หตุ (สเหตุกะ) ในการเกิดพรอมกนั ๓ เหตุหรอื ๒ เหตุ. สวนโมหะที่สหรคตดว ยวิจกิ ิจฉาและอทุ ธจั จะเปนเหตุแตไมมีเหตปุ ระกอบ. แมใ นนิทเทสแหง ทกุ ะท่ีสัมปยุตดวยเหตกุ ็นยั นีแ้ หละ. วาดว ยนทิ เทสสังขตทุกะ ในนิทเทสสงั ขตทกุ ะ พระองคท รงทาํ นทิ เทสไวดวยอาํ นาจธรรมเปนเอกวจนะวา โย เอว โส ธมโฺ ม (ธรรมท่ีไมม ีปจ จัยนน้ั ใดเลา) ดงั น้ี ทรงหมายเอาอสังขตธาตุตามท่ตี รัสไวใ นทกุ ะแรก แตใ นทกุ ะแรกนีท้ รงทําเปนพหุวจนะไวโ ดยนัยปุจฉานสุ นธวิ า อเิ ม ธมฺมา อปฺปจฺจยา (ธรรมเหลา นี้ไมม ีปจ จัย) ดงั นี้ เพราะทรงยกขึ้นถามดว ยอํานาจแหงบทพหวุ จนะ. แมใ นบทมีอาทวิ า อิเม ธมฺมา สนทิ สสฺ นา (สภาวธรรมเหลาน้ีชอื่ วา ธรรมท่ีเห็นได) ก็นัยนเ้ี หมือนกัน. วา ดว ยนทิ เทสวญิ เญยยทุกะ พงึ ทราบวินิจฉยั ในนทิ เทสแหง เกนจวิ ญิ เญยยทุกะ ตอไป. บทวา จกฺขุวิฺเยยฺ า (ธรรมที่จักขุวญิ ญาณรูไ ด) ไดแ ก อนั จกั ขุวญิ ญาณพงึ รแู จง. แมในบททเ่ี หลือกน็ ัยนเ้ี หมอื นกนั อนึ่ง ในนิทเทสน้ี คาํ วาจิตบางดวงรไู ด คือในบรรดาจติ ท้งั หลายมจี ักขวุ ิญญาณเปนตน จักขุวิญญาณหรอื โสตวิญญาณดวงใดดวงหน่งึ พงึ รไู ด. คาํ วา จติ บางดวงรไู มไ ด คือจักขุวิญญาณ หรือโสตวิญญาณไมพ งึ รูได เม่ือเปน เชนนี้ จึงไมม ที กุ ะน้วี าเย เต ธมมฺ า จกฺขวุ ิ เฺ ยยฺ า น เต ธมมฺ า โสตวิ ฺเยฺยา (ธรรมเหลาใดจกั ขวุ ิญญาณรูได ธรรมเหลา น้นั โสตวญิ ญาณรไู มไ ด) ดังนี้ เพราะ

พระอภธิ รรมปฎ ก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ท่ี 408ความท่ีทุกะนั้นขาพเจา กลาวไวในหนหลังวา ยอ มเปนหมวดทกุ ะไดเ พราะความตา งกันแหงเนื้อความของบทแมท ้งั สองดังน้.ี แตพ งึ ถือเอาเนอ้ื ความนีว้ า รูปอนัจกั ขวุ ญิ ญาณพงึ รูได เสยี งอนั จักขุวญิ ญาณรไู มไ ด แลว พึงทราบทุกะหนง่ึ นวี้ าธรรมเหลา ใดจักขุวิญญาณพึงรไู ด ธรรมเหลานั้นโสตวิญญาณไมพงึ รูได ก็หรือวา ธรรมเหลาใดที่โสตวิญญาณรไู ด ธรรมเหลา นั้นจกั ขุวญิ ญาณไมพ ึงรูได ดงั น.ี้ บัณฑติ พงึ ทราบวา พระองคทรงจําแนกทกุ ะละ ๔ หมวด มีอนิ ทรยี  (มจี ักขนุ ทรยี เ ปน ตน ) ละหน่งึ เปนมูล (มีอนิ ทรยี ท เี่ หลอื เปนมูลีหมนุ ไป) อยา งน้ี จึงเปน ๒๐ หมวด ดงั นี.้ ถามวา ก็ธรรมทม่ี โนวญิ ญาณบางดวงพงึ รูได บางดวงไมพ ึงรูไ ด ไมมีหรอื เพราะฉะน้ัน พระองคจงึ มิไดตรัสเปนทกุ ะไวใ นที่น้ี. ตอบวา มิใชไมม ี แตเพราะไมมกี ารกาํ หนดจึงมิไดต รัสไว เพราะวาการกาํ หนดวา ธรรมท่ีจักขวุ ญิ ญาณไมพงึ รูไดเลยดังน้ี โดยประการใด แมมโนวญิ ญาณกไ็ มพ งึ รไู ด โดยประการนนั้ มิไดม อี ยู เพราะฉะนน้ั เพราะไมมโี ดยการกาํ หนด จงึ ไมต รสั ทุกะในมโนวญิ ญาณนไ้ี วใ นท่นี ี้ แตเ นอื้ ความน้มี อี ยูวา ธรรมทมี่ โนวิญญาณพงึ รไู ดมอี ยู ทไ่ี มพงึ รกู ม็ ี ดังน้ี เพราะฉะนน้ั เนื้อความน้ันแมมไิ ดต รสั ไว บัณฑิตกพ็ ึงทราบดวยสามารถตามทห่ี าได. จรงิ อยู ธรรมคือกามาวจรท้ังหลายนัน่ แหละ อันกามาวจรธรรมทั้ง-หลายอันถงึ การนับวา มโนวิญญาณ บางดวงพงึ รูได บางดวงกไ็ มพงึ รไู ดกอนแมธรรมมรี ปู าวจรเปนตน อนั กามาวจรเหลาน้ันนัน่ แหละบางดวงพึงรไู ด บางดวงรูไมได กามาวจรท้งั หลายแมอันรปู าวจรเหลา นัน้ บางดวงรูได บางดวงกร็ ูไมได. แมรปู าวจรเปน ตน อนั รูปาวจรเหลาน้นั แหละบางดวงรไู ด บางดวงรไู มไ ด.

พระอภธิ รรมปฎก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาท่ี 409 แตว า กามาวจรท้ังหลาย รปู าวจรทั้งหลาย และโลกุตรธรรมทัง้ หลายอนั อรปู าวจรท้ังหลายไมพ ึงรูไดเ ลย สว นอรูปาวจรทงั้ หลาย อนั มโนวญิ ญาณบางดวงพงึ รูได บางดวงกร็ ไู มได อกี อยางหน่ึง ธรรมเหลาน้นั อนั มโนวญิ -ญาณบางดวงเทา นั้นพงึ รไู ด บางดวงกร็ ูไมได. ธรรมทง้ั หลายมีกามาวจรเปนตนไมพงึ รูไดดวยโลกตุ รธรรมทัง้ หลาย ก็โลกุตรธรรมท้งั หลายอันมโนวญิ ญาณบางดวงพึงรไู ด บางดวงก็รไู มไ ด เพราะความท่ีโลกุตรธรรมเหลานั้นอนัพระนิพพานไมพ ึงรู และโลกุตรธรรมเหลานน้ั พงึ รดู วยมโนวญิ ญาณบางดวงไมพงึ รดู วยมโนวิญญาณบางดวง เพราะความที่มรรคและผลทั้งหลาย อันพระ-นิพพานไมพงึ รู ดงั น.้ี อาสวโคจฉกะ [๗๐๘] ธรรมเปนอาสวะ เปน ไฉน ? อาสวะ ๔ คอื กามาสวะ ภวาสวะ ทฏิ อาสวะ อวชิ ชาสวะ. [๗๐๙] บรรดาอาสวะ ๔ นน้ั กามาสวะ เปน ไฉน ? ความพอใจคือความใคร ความกาํ หนัด คอื ความใคร ความเพลิดเพลนิคอื ความใคร ตัณหาคือความใคร สิเนหาคอื ความใคร ความเรารอนคือความใคร ความสยบคอื ความใคร ความหมกมนุ คือความใคร ในกามทง้ั หลาย อันใด น้เี รยี กวา กามาสวะ. [๗๑๐] ภวาสวะ เปน ไฉน ? ความพอใจในภพ ความกําหนดั ในภพ ความเพลดิ เพลินในภพ สเิ น-หาในภพ ความเรารอ นในภพ ความสยบในภพ ความหมกมนุ ในภพ ในภพทัง้ หลาย อนั ใด นเ้ี รียกวา ภวาสวะ.

พระอภธิ รรมปฎ ก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ที่ 410 [๗๑๑] ทฏิ ฐาสวะ เปนไฉน ? ความเหน็ วา โลกเทีย่ งกด็ ี วาโลกไมเทีย่ งกด็ ี วาโลกมที ส่ี ุดกด็ ี วาโลกไมมีท่ีสุดก็ดี วา ชีพอันนัน้ สรีระก็อนั นัน้ ก็ดี วาชพี เปน อืน่ สรรี ะก็เปนอ่ืนกด็ ี วาสัตวย งั เปน อยูเบอื้ งหนาแตม รณะก็ดี วาสตั วไ มเปนอยเู บื้องหนา แตมรณะก็ดี วาสตั วเ ปนอยูก็มี ไมเปนอยูก ม็ ีเบ้ืองหนา แตมรณะก็ดี วาสัตวยงัเปนอยกู ไ็ มใช ไมเ ปน อยกู ็ไมใชเบือ้ งหนา แตม รณะก็ดี ทิฏฐิ ความเห็นไปขา งทฏิ ฐิ ปาชฏั คอื ทฏิ ฐิ กนั ดารคือทิฏฐิ ความเห็นเปนขา ศึกตอสมั มาทฏิ ฐิความผันแปรแหง ทฏิ ฐิ สญั โญชนคอื ทิฏฐิ ความยดึ ถือ ความยึดมั่น ความตัง้มนั่ ความถอื ผิด ทางชวั่ ทางผิด ภาวะท่ีผิด ลทั ธิเปน บอเกิดแหง ความพนิ าศการถือโดยวิปลาสมลี กั ษณะเชน วาน้ี อันใด นเี้ รยี กวา ทฏิ ฐาสวะ. มจิ ฉาทฏิ ฐิ แมท้งั หมด จดั เปนทฏิ ฐาสวะ. [๗๑๒] อวชิ ชาสวะ เปนไฉน ? ความไมร ูในทุกข ความไมร ูใ นทกุ ขสมทุ ัย ความไมรใู นทกุ ขนโิ รธความไมร ูในทุกขนโิ รธคามนิ ปี ฏิปทา ความไมร ใู นสวนอดีต ความไมร ูใ นสวนอนาคต ความไมร ทู ้ังในสวนอดีตและสวนอนาคต ความไมร ูในปฏจิ จสมุปปาท-ธรรมวา เพราะธรรมนีเ้ ปน ปจจยั ธรรมนี้จึงเกิดขน้ึ ความไมรู ความไมเ ห็นความไมตรัสรู ความไมร โู ดยสมควร ความไมรูตามเปนจริง ความไมแทงตลอด ความไมถือเอาใหถ กู ตอ ง ความไมห ยั่งลงโดยรอบคอบ ความไมพ ินิจความไมพ จิ ารณา การไมกระทาํ ใหป ระจักษ ความทรามปญญา ความโงเ ขลาความไมร ชู ัด ความหลง ความลมุ หลง ความหลงใหล อวชิ ชา โอฆะคืออวชิ ชา โยคะคืออวชิ ชา อนสุ ยั คืออวิชชา ปรุ ิยุฏฐานคอื อวชิ ชา ลิ่มคืออวิชชาอกุศลมูลคือโมหะ มีลักษณะเชนวานี้ อนั ใด นเี้ รียกวา อวชิ ชาสวะ.

พระอภิธรรมปฎ ก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ที่ 411 สภาวธรรมเหลา นี้ช่ือวา ธรรมเปน อาสวะ. [๗๑๓] ธรรมไมเ ปน อาสวะ เปน ไฉน ? เวนอาสวธรรมเหลานน้ั เสยี กศุ ลธรรม อกศุ ลธรรม อัพยากตธรรมทีเ่ ปนกามาวจร รูปาวจร อรปู าวจร โลกุตระ ทเี่ หลอื คือ เวทนาขนั ธฯลฯ วิญญาณขนั ธ, รูปท้งั หมด และอสังขตธาตุ สภาวธรรมเหลาน้ีชอ่ื วาธรรมไมเ ปนอาสวะ. [๗๑๔] ธรรมเปนอารมณของอาสวะ เปนไฉน ? กศุ ลธรรม อกุศลธรรม อัพยากตธรรม ที่เปน กามาวจร รูปาวจรอรูปาวจร คือ รูปขนั ธ ฯลฯ วิญญาณขันธ สภาวธรรมเหลานชี้ ือ่ วา ธรรมเปน อารมณข องอาสวะ. ธรรมไมเ ปนอารมณของอาสวะ เปน ไฉน ? มรรคและผลของมรรคทเี่ ปนโลกุตระ และอสงั ขตธาตุ สภาวธรรมเหลานช้ี อื่ วา ธรรมไมเปน อารมณของอาสวะ. [๗๑๕] ธรรมสัมปยุตดวยอาสวะ เปนไฉน ? ธรรมเหลา ใด สัมปยตุ ดว ยอาสวธรรมเหลานน้ั คอื เวทนาขันธ ฯลฯวญิ ญาณขนั ธ สภาวธรรมเหลานช้ี อ่ื วา ธรรมสมั ปยตุ ดว ยอาสวะ. ธรรมวปิ ปยุตจากอาสวะ เปนไฉน ? ธรรมเหลา ใด วปิ ปยุตจากอาสวธรรมเหลา น้ัน คอื เวทนาขนั ธ ฯลฯวิญญาณขันธ, รปู ทง้ั หมด และอสังขตธาตุ สภาวธรรมเหลานช้ี ่อื วา ธรรมวปิ ปยตุ จากอาสวะ.

พระอภิธรรมปฎ ก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ท่ี 412 [๗๑๖] ธรรมเปนอาสวะและเปน อารมณข องอาสวะ เปนไฉน ? อาสวะเหลานน้ั น่ันแล ช่ือวา ธรรมเปน อาสวะและเปน อารมณของอาสวะ. ธรรมเปนอารมณข องอาสวะแตใ นเปนอาสวะ เปนไฉน ? ธรรมเหลา ใด เปน อารมณของอาสวะโดยอาสวธรรมเหลานั้น เวนอาสวธรรมเหลา นน้ั เสีย คอื กุศลธรรม อกุศลธรรม อัพยากตธรรม ประเภทที่ยงั มอี าสวะทเี่ หลอื ซึ่งเปนกามาวจร รปู าวจร อรูปาวจร ไดแ กร ปู ขันธ ฯลฯวิญญาณขนั ธ สภาวธรรมเหลานี้ชอื่ วา ธรรมเปน อารมณข องอาสวะแตไมเ ปนอาสวะ. [๗๑๗] ธรรมเปน อารมณข องอาสวะแตไ มเ ปนอาสวะ เปนไฉน ? กามาสวะ เปน อาสวะ และสมั ปยตุ ดวยอาสวะ โดยอวชิ ชาสวะอวิชชาสวะ เปน อาสวะ และสัมปยตุ ดว ยอาสวะโดยกามาสวะ ภวาสวะ เปน อาสวะ และสัมปยุตดวยอาสวะโดยอวชิ ชาสวะ อวิชชาสวะเปน อาสวะ และสมั ปยตุ ดว ยอาสวะโดยภวาสวะ ทิฏฐาสวะเปนอาสวะและสัมปยุตดวยอาสวะโดยอวชิ ชาสวะ อวิชชาสวะเปน อาสวะ และสมั ปยตุ ดว ยอาสวะโดยทฏิ ฐาสวะ สภาวธรรมเหลาน้ชี ่อื วา ธรรมเปนอาสวะและสัมปยตุ ดว ยอาสวะ. ธรรมสัมปยตุ ดวยอาสวะแตไ มเปน อาสวะ เปนไฉน ? ธรรมเหลาใด สัมปยุตดวยอาสวธรรมเหลา น้ัน เวนอาสวธรรมเหลานน้ั เสีย คอื เวทนาขันธ ฯลฯ วญิ ญาณขันธ สภาวธรรมเหลาน้ีชอื่ วา ธรรม-สมั ปยตุ ดว ยอาสวะแตไมเปน อาสวะ.

พระอภธิ รรมปฎก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาที่ 413 [๗๑๘] ธรรมวิปปยุตจากอาสวะแตเ ปนอารมณของอาสวะเปนไฉน ? มรรคและผลของมรรคที่เปน โลกุตระ และอสังขตธาตุ สภาวธรรมเหลานชี้ อ่ื วา ธรรมวิปปยุตจากอาสวะและไมเ ปน อารมณข องอาสวะ. อาสวโคจฉกะ จบ วา ดว ยนทิ เทสอาสวทุกะ พงึ ทราบวนิ ิจฉัยในนทิ เทสอาสวทกุ ะ ตอไป ราคะประกอบดว ยเบญจกามคณุ ช่อื วา กามาสวะ ฉันทราคะในรปู ภพและอรูปภพ ความใครช อบใจอนั เปนไปในฌาน ราคะสหรคตดวยสสั สตทฏิ ฐิ ความปรารถนาดวยอาํ นาจแหงภพ ชื่อวา ภวาสวะ ทฏิ ฐิ ๖๒ชอื่ วา ทฏิ ฐาสวะ ความไมรใู นฐานะ ๘ ชอ่ื วา อวชิ ชาสวะ. กเ็ พอ่ื มิใหห ลงใหลในอาสวะทั้งหลายท่ตี รัสไวใ นทน่ี ั้น ๆ พึงทราบความตา งกันแหงอาสวะมอี าสวะหมวดหนึ่งเปนตน เพราะเม่ือวาโดยอรรถ อา-สวะเหลา นมี้ ีอยางเดยี วเทา นั้น อยา งน้ีคอื ชอ่ื วา อาสวะ เพราะอรรถวา เปนของหมักดอง แตในพระวินยั ตรสั อาสวะ ๒ อยาง คือ เพอ่ื ปดก้ันอาสวะอนัเปนไปในปจจบุ ัน เพื่อปอ งกนั อาสวะอนั เปนไปในสมั ปรายิกภพ ดงั นี้. ในพระสูตร ในสฬายตนะ มอี าสวะ ๓ อยา งวา ดกู อนอาวโุ ส อาสวะ ๓ เหลานี้คือ กามาสวะ ภวาสวะ และอวิชชาสวะ ดงั นี้. ในนพิ เพธิกปริยายสูตรมอี าสวะ ๕ อยาง ที่ตรัสไววา ดกู อนภกิ ษุทั้งหลาย อาสวะทเ่ี ปน เหตใุ หต กนรกก็มี อาสวะเปนเหตใุ หเกดิ เปน สตั วด ิรัจฉานก็มี อาสวะที่ใหไ ปสปู ตตวิ สิ ัยก็มี

พระอภิธรรมปฎก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาท่ี 414อาสวะท่ีใหไปสูม นุษยโลกกม็ ี อาสวะที่ใหไ ปสูเทวโลกกม็ .ี ในฉักกนบิ าตอา-หเุ นยยสูตรตรสั อาสวะ ๖ อยางวา อาสวะทพี่ งึ ละดว ยสังวรกม็ ี อาสวะท่พี ึงละดวยการเสพกม็ ี อาสวะทีพ่ งึ ละดว ยการอดกลน้ั กม็ ี อาสวะทพ่ี ึงละดว ยหลีกออกกม็ ีอาสวะทพ่ี งึ ละดว ยการบรรเทากม็ ี อาสวะทพ่ี งึ ละดวยภาวนาก็ม.ี ในสพั พาสวปริ-ยายสูตรตรัสอาสวะ ๗ อยา ง กบั ทัสสนปหาตัพพธรรม. แตในทีน่ ้ี อาสวะเหลา นนั้ ตรสั ไว ๔ อยา ง โดยประเภทแหง กามาสวะเปน ตน ในอาสวะ ๔ เหลานั้นมีวจนัตถะ ดงั ตอ ไปนี้ อาสวะในกามกลา วตอเบญจกามคุณ ช่อื วา กามาสวะ อาสวะในภพแมท ้ัง ๒ คอื กมั มภพและอปุ ปตตภิ พ ไดแก รูปภพและอรปู ภพ ชอ่ื วาภวาสวะ อาสวะคอื ทิฏฐิ ชื่อวา ทฏิ ฐาสวะ อาสวะคอื อวชิ ชา ชอื่ วา อวิชชา-สวะ. บทวา กาเมสุ (ในกามทั้งหลาย) ไดแ ก กามคุณ ๕. บทวากามฉนฺโท ไดแก ความพอใจคือความใคร มิใชค วามพอใจของบคุ คลผูใครจะทาํ และมใิ ชธ รรมฉนั ทะ ครามกําหนดั คือความใครดวยอาํ นาจแหง ความพอใจและดวยอํานาจแหงความกาํ หนัด ชอ่ื วา กามราคะ. กามาสวะทชี่ อ่ื วา กานนนทฺ ี (ความเพลดิ เพลนิ คอื ความใคร) เพราะอรรถวา ความเพลิดเพลนิ คือกามดว ยอํานาจแหง ความใครแ ละความเพลิดเพลนิ .บัณฑิตทราบอรรถแหงกามะในบทท้ังปวงอยา งนี้ พึงทราบวา ที่ช่ือวา กาม-ตณั หา (ตัณหาคอื ความใคร) โดยความหมายของตัณหา ทช่ี อ่ื วา กามสเิ นโห(สิเนหาคือความใคร) โดยความหมายของความรกั ทช่ี ือ่ วา กามปริฬาโห(ความเรารอ นคือความใคร) โดยความหมายแหงการแผดเผา ทีช่ ื่อวากามมุจฺฉา (ความสยบคือความใคร) โดยความหมายของการซบเซา พงึ

พระอภธิ รรมปฎ ก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาที่ 415ทราบวา กามชโฺ ฌสาน (ความหมกมนุ คือความใคร) โดยความหมายของการกลนื หมดสิ้น. บทวา อย วจุ จฺ ติ (นี้เรียกวา ) ความวา อาสวะท่จี ําแนกดว ยบทท้งั ๘ น้ี ตรสั เรยี กชือ่ วา กามาสวะ. บทวา ภเวสุ ภวฉนฺโท (ความพอใจในภพ ในภพทั้งหลาย)ความวา ความพอใจอนั เปน ไปดว ยอาํ นาจการปรารถนาภพ ในรปู ภพและอรูปภพ ชือ่ วา ภวฉนั ทะ (ความพอใจในภพ). พงึ ทราบแมบ ทที่เหลือโดยนยั นแ้ี ล. อน่งึ พระผูมพี ระภาคเจา ตรัสประเภทแหงทิฏฐิดว ยอาการ ๑๐ อยา งมีอาทวิ า สสฺสโต โลโก (ความเหน็ วาโลกเทยี่ ง) บรรดาทิฏฐิเหลานัน้ คาํ วาสสฺสโต โลโก (โลกเที่ยง) มีอธบิ ายวา ทฏิ ฐอิ ันเปนไปดวยอาการแหงการยึดถือวา เทยี่ ง ของบคุ คลผยู ึดเบญจขันธว า เปน โลก แลว ถือวา โลกน้เี ทีย่ ง ยั่งยนื มอี ยตู ลอดกาลเปนนติ ย. บทวา อสสสฺ โต (โลกไมเทย่ี ง) อธบิ ายวา ทิฏฐิอันเปนไปดวยอาการทยี่ ดึ ถือการขาดสญู ของบคุ คลผยู ึดถอื โลกน้ันนน่ั แหละวา ยอ มขาดสญูยอมพินาศ. บทวา อนตฺ วา (โลกมที ่สี ดุ ) ความวา ทิฏฐทิ เี่ ปนไปดว ยอาการแหงการยึดถอื วา โลกมีทส่ี ุด ของบคุ คลผไู ดฌ านมกี สณิ เล็กนอ ยเปนอารมณหรือผูเ ขา สมาบัตใิ นกสิณมีประมาณเทากระดง หรอื ขนั นา้ํ ผูยดึ ถอื ในรูปและอรูปธรรมอันเปนไปภายในสมาบตั ิวาเปน โลก และวามีที่สดุ ดว ยการกาํ หนดกสิณ. ทฏิ ฐินั้นเปนสัสสตทิฏฐิ (ความเหน็ วา เทยี่ ง) บา ง เปนอจุ เฉททิฏฐิ(ความเห็นวาขาดสูญ) บา ง. แตบคุ คลผไู ดก สิณไพบูลเขาสมาบตั กิ สณิ น้ัน

พระอภิธรรมปฎ ก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาท่ี 416ยึดถอื รปู ธรรมอรปู ธรรมทเ่ี ปน ไปภายในสมาบตั ิวา เปนโลก และเหน็ วา ไมมีทีส่ ุด ดว ยการกําหนดกสิณ มคี วามเหน็ เปนไปดวยอาการแหงการยึดถือวาโลกไมมีท่สี ุด ทิฏฐิ (ความเห็น) นนั้ เปนสสั สตทิฏฐิบา ง เปน อจุ เฉททฏิ ฐบิ าง. บทวา ต ชีว ต สรีร (ชพี ก็อนั น้ัน สรีระกอ็ ันนัน้ ) ความวาทฏิ ฐอิ นั เปน ไปดว ยอาการถือการขาดสูญวา เม่ือสรีระขาดสูญ แมช ีพก็ขาดสูญเพราะถอื วา ชีพของสรีระนั่นแหละมีความแตกดบั เปน ธรรมดา. แมในบทท่ี ๒ ทิฏฐิที่เปน ไปดว ยอาการทยี่ ดึ ถือความเที่ยงวา เม่อืสรรี ะแมขาดสูญอยู แตช พี จักไมข าดสญู เพราะการยดึ ถือชพี เปนอยางอน่ืจากสรรี ะ. พึงทราบวินิจฉัยในบทมอี าทิวา โหติ ตถาคโต ปร มรณา (สัตวยงั เปน อยูเ บือ้ งหนา แตม รณะ) ดังน้ี สัตวช อ่ื วา ตถาคต เมอ่ื ยึดถือวา สัตวนัน้ ยงั เปน อยเู บ้อื งหนา แตมรณะดงั น้ี เปน สัสสตทิฏฐิขอ ทหี่ นึ่ง เม่อื ถือวาไมเ ปนอยูก ็เปนอุจเฉททิฏฐิขอท่ี ๒ เม่อื ถือวา เปน อยูก็มี ไมเปน อยกู ็มีก็เปนเอกจั จสสั สตทิฏฐิ ขอที่ ๓ เม่อื ถอื วา เปน อยูก ็มใิ ช ไมเ ปน อยูก็มิใช ก็เปนอมราวิกเขปทิฏฐิ ขอที่ ๔. บทวา อิเม ธมมฺ า อาสวา (สภาวธรรมเหลานั้น ช่ือวา ธรรมเปนอาสวะ) ความวา สภาวธรรมเหลาน้รี วมกามาสวะและภวาสวะเปนอันเดียวกันดว ยอาํ นาจแหง ราคะ โดยยอเปน ธรรม ๓ โดยพิสดารเปน ๔ ช่ือวาสภาวธรรมเปนอาสวะ. ถามวา ก็ฉนั ทราคะ (ความกาํ หนัดดว ยอํานาจความพอใจ) ยอมเกดิ ข้ึนวิมาน ตนกัลปพฤกษและอาภรณของพรหม เปน กามาสวะหรอื ไม ?ตอบวา ไมเ ปน เพราะเหตไุ ร ? เพราะความทรี่ าคะอันเปนเบญจกามคุณทานละไดแลวในโลกนี้แหละ.

พระอภิธรรมปฎ ก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาที่ 417 ก็เพงถงึ เหตุโคจฉกะแลว โลภะชอ่ื วา เปน เหตุ. เพง ถึงคณั ฐโคจฉกะแลว โลภะชื่อวา อภชิ ฌากายคัณฐะ เพง ถงึ กเิ ลสโคจฉกะแลว โลภะชอ่ื วาเปนกเิ ลส. ถามวา ก็ราคะเกดิ พรอมกบั ทิฏฐิ เปนกามาสวะหรอื ไม ? ตอบวาไมเปน ธรรมนีช้ ือ่ วา ทิฏฐริ าคะ ขอนส้ี มจรงิ ดงั คําทที่ านกลา วไววา ขน้ึชื่อวา ทานท่บี ุคคลใหในบุรษุ บุคคลผูยังยินดีดว ยทฏิ ฐริ าคะ ยอมไมม ผี ลมากไมมอี านิสงสม าก ดังนี้. ก็อาสวะเหลานี้ ควรนํามาตามลําดับกิเลสบาง ตามลําดบั แหงมรรคบาง วา โดยลําดับแหง กเิ ลส อนาคามมิ รรคยอมละกามาสวะ อรหัตมรรคยอ มละภวาสวะ โสดาปต ตมิ รรคยอมละทิฏฐาสวะ อรหัตมรรคยอมละอวิชชา-สวะ. วา โดยลาํ ดับแหง มรรค โสดาปตตมิ รรคละทฏิ ฐาสวะ อนาคามิมรรคละกามาสวะ อรหตั มรรคละภวาสวะและอวชิ ชาสวะ ดังนี.้ สัญโญชนโคจฉกะ [๗๑๙] ธรรมเปนสัญโญชน เปนไฉน ? สัญโญชน ๑๐ คือ กามราคสญั โญชน ปฏิฆสัญโญชน มานสัญโญชนทิฏฐสิ ัญโญชน วจิ ิกจิ ฉาสญั โญชน สลี พั พตปรามาสสัญโญชน ภวราคสญั โญชนอิสสาสัญโญชน มัจฉรยิ สัญโญชน อวชิ ชาสัญโญชน. [๗๒๐] บรรดาสญั โญชน ๑๐ นั้น กามราคสญั โญชน เปน ไฉน ? ความพอใจตอ ความใคร ความกําหนัดคอื ความใคร ความเพลิดเพลนิคอื ความใคร ตณั หาคอื ความใคร สเิ นหาคอื ความใคร ความเรารอ นคือ

พระอภิธรรมปฎก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ที่ 418ความใคร ความสยบคือความใคร ความหมกหมุนคอื ความใคร ในกามทัง้ หลายอันใด นีเ้ รียกวา กามราคสญั โญชน. [๗๒๑] ปฏิฆสญั โญชน เปน ไฉน ? อาฆาตยอมเกดิ ขึน้ ไดดว ยคดิ วา ผนู ้ีไดก ระทําความเสื่อมเสียแกเราอาฆาตยอ มเกดิ ข้ึนไดด วยคิดวา ผนู ก้ี าํ ลังทาํ ความเสอ่ื มเสยี แกเ รา อาฆาตยอ มเกดิ ขึน้ ไดดวยคดิ วา ผนู จี้ กั ทําความเสือ่ มเสียแกเ รา, อาฆาตยอ มเกดิ ขนึ้ ไดด ว ยคดิ วา ผูน้ไี ดท าํ ความเสอื่ มเสีย ฯลฯ กาํ ลงั ทาํ ความเสอ่ื มเสีย ฯลฯ จกั ทําความเสือ่ มเสียแกค นผเู ปนท่ีรักชอบพอของเรา. อาฆาตยอ มเกิดข้นึ ไดดว ยคิดวา ผนู ้ีไดทาํ ความเจรญิ ฯลฯ กําลังทําความเจริญ ฯลฯ จกั ทาํ ความเจริญแกคนผไู มเปนท่ีรกั ไมเปน ท่ชี อบพอของเรา หรอื อาฆาตยอ มเกดิ ขน้ึ ในฐานะอนั ใชเ หตุจิตอาฆาต ความขดั เคือง ความกระทบกระทงั่ ความแคน ความเคอื งความขุน เคอื ง ความพลงุ พลา น โทสะ ความคิดประทุษราย ความมงุ คิดประทุษรา ย ความขนุ จิต ธรรมชาตทิ ี่ประทษุ รา ยใจ โกรธ กริ ิยาทโี่ กรธความโกรธ มลี กั ษณะเชน วา นี้ อันใด [และ] การคิดประทษุ รา ย กิรยิ าทคี่ ดิประทษุ รา ย ความคิดประทษุ ราย การคดิ ปองราย กิรยิ าคดิ ปองรา ย ความคิดปองราย ความโกรธ ความแคน ความดุรา ย ความปากราย ความไมแ ชม ชนื่แหง จติ นเ้ี รยี กวา ปฏิฆสัญโญชน. [๗๒๒] มานสัญโญชน เปน ไฉน ? การถอื ตัว วา เราดีกวาเขา วา เราเสมอกบั เขา วาเราเลวกวา เขาการถอื ตวั กิรยิ าทถ่ี อื ตวั ความถอื ตัว มีลักษณะเชน วานี้ อนั ใด [และ]การยกตน การเทอดตน การเชดิ ชตู นดจุ ธง การยกจติ ขนึ้ ความทจี่ ติ ตองการเปน ดจุ ธง น้เี รยี กวา มานสัญโญชน.

พระอภธิ รรมปฎ ก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาที่ 419 [๗๒๓] ทฏิ ฐิสญั โญชน เปน ไฉน ? ความเหน็ วาโลกเท่ยี งก็ดี วา โลกไมเ ท่ยี งก็ดี วาโลกมีท่สี ุดก็ดี วา โลกไมม ีท่สี ดุ กด็ ี วา ชพี อนั น้นั สรีระกอ็ ันนน้ั กด็ ี วา ชพี เปนอน่ื สรรี ะก็เปน อื่นกด็ ีวาสัตวยงั เปนอยเู บอื้ งหนาแตม รณะกด็ ี วาสัตวไมเ ปน อยเู บ้ืองหนา แตม รณะกด็ ีวา สัตวย ังเปน อยูก็มไี มเ ปน อยูก ม็ เี บื้องหนา แตม รณะกด็ ี วา สตั วย ังเปนอยกู ็ไมใชไมเปน อยกู ็ไมใ ชเ บื้องหนา แตม รณะกด็ ี ทิฏฐิ ความเห็นไปขา งทฏิ ฐิ ปา ชัฏคือทิฏฐิ กนั ดารคือทฏิ ฐิ ความเหน็ เปน ขา ศกึ ตอ สัมมาทฏิ ฐิ ความผันแปรแหง ทิฏฐิ สญั โญชนค ือทิฏฐิ ความยึดถือ ความยดึ มนั่ ความตั้งม่นั ความถอื ผดิ ทางช่วั ทางผิด ภาวะท่ผี ดิ ลัทธิเปนบอ เกิดแหง ความพนิ าศ การถอืโดยวิปลาส มลี กั ษณะเชนวา น้ี อันใด น้ีเรยี กวา ทิฏฐิสญั โญชน ความเห็นผดิ แมทกุ อยา ง เวนสีลพั พตาปรามาสสญั โญชนเสยี จดั เปนทฏิ ฐิสัญโญชน. [๗๒๔] วจิ กิ ิจฉาสญั โญชน เปนไฉน ? ปุถชุ นเคลือบแคลงสงสัยในศาสดา ในพระธรรม ในพระสงฆ ในสกิ ขาในสว นอดีต ในสว นอนาคต ท้ังในสว นอดีตและสว นอนาคต ในปฏจิ จสมปุ -ปาทธรรมท่ีวา เพราะธรรมน้เี ปน ปจจยั ธรรมนจ้ี ึงเกดิ ขนึ้ การเคลอื บแคลงกิรยิ าที่เคลอื บแคลง ความเคลอื บแคลง ความคิดเห็นไปตา ง ๆ นานา ความตดั สินอารมณไ มได ความเหน็ เปน สองแง ความเห็นเหมือนทางสองแพรงความสงสยั ความไมส ามารถจะถือเอาโดยสวนเดยี วได ความคดิ สา ยไปความคดิ พราไป ความไมส ามารถจะหย่ังลงถือเอาเปน ยตุ ไิ ด ความกระดา งแหงจิต ความลังเลใจ มลี ักษณะเชนวา นี้ อนั ใด น้เี รยี กวา วจิ ิกิจฉาสญั โญชน.

พระอภิธรรมปฎ ก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ท่ี 420 [๗๒๕] สีลพั พตปรามาสสัญโญชน เปนไฉน ? ความเหน็ วา ความบริสทุ ธิย์ อมไดดว ยศีล ดว ยพรต ดว ยศีลพรตของสมณพราหมณในภายนอกแตศ าสนาน้ี ดงั นี้ ทฏิ ฐิ ความเห็นไปขางทฏิ ฐิปา ชฏั คอื ทิฏฐิ กันดารคือทิฏฐิ ความเหน็ เปน ขา ศกึ ตอสมั มาทฏิ ฐิ ความผันแปรแหงทิฏฐิ สญั โญชนค อื ทิฏฐิ ความยดึ ถือ ความยดึ ม่ัน ความต้ังมัน่ ความถือผดิทางชว่ั ทางผิด ภาวะทผี่ ดิ ลทั ธิเปนบอเกิดแหงความพนิ าศ การถอื โดยวปิ ลาส มีลกั ษณะเชน วาน้อี นั ใด นเี้ รียกวา สีลัพพตปรามาสสัญโญชน. [๗๒๖] ภวราคสญั โญชน เปนไฉน ? ความพอใจในภพ ความกาํ หนดั ในภพ ความเพลดิ เพลนิ ในภพตัณหาในภพ สิเนหาในภพ ความเรา รอ นในภพ ความสยบในภพ ความหมกมุนในภพ ในภพทง้ั หลาย อันใด นเ้ี รยี กวา ภวราคสัญโญชน. [๗๒๗] อิสสาสัญโญชน เปนไฉน ? การรษิ ยา กริ ิยาทีร่ ิษยา ความริษยา การเกลียดกนั กิริยาท่เี กียดกันความเกียดกันในลาภสกั การ การทาํ ความเคารพ การนบั ถอื การไหว การบชู าของคนอื่น อนั ใด นเี้ รียกวา อิสสาสญั โญชน. [๗๒๘] มจั ฉรยิ สญั โญชน เปนไฉน ? ความตระหน่ี ๕ คอื ตระหนอ่ี าวาส ตระหนตี่ ระกูล ตระหน่ลี าภตระหนีว่ รรณะ ตระหนี่ธรรม, การตระหน่ี กริ ยิ าท่ตี ระหน่ี ความตระหนี่ความหวงแหน ความเหนียวแนน ความไมเ อื้อเฟอ ความไมเ ผ่อื แผ แหงจติมีลักษณะเชน วา นี้ อันใด นี้เรยี กวา มัจฉรยิ สัญโญชน. [๗๒๙] อวิชชาสัญโญชน เปนไฉน ? ความไมรูในทุกข ความไมรใู นทุกขสมทุ ัย ความไมร ูใ นทุกขนโิ รธความไมรูในทกุ ขนโิ รธคามนิ ปี ฏิปทา ความไมร ใู นสวนอดีต ความไมร ูใ นสวน

พระอภธิ รรมปฎ ก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาท่ี 421อนาคต ความไมรูทั้งในสวนอดตี และสว นอนาคต ความไมรใู นปฏจิ จสมุป-บาทธรรมวา เพราะธรรมนี้เปนปจจยั ธรรมนจ้ี ึงเกิดข้นึ ความไมร ู ความไมเห็น ความไมตรัสรู ความไมรโู ดยสมควร ความไมรูตามความจริง ความไมแทงตลอด ความไมถ อื เอาใหถ ูกตอง ความไมหยงั่ ลงโดยรอบคอบ ความไมพินจิ ความไมพจิ ารณา ความไมทาํ ใหประจักษแจง ความทรามปญญาความโงเขลา ความไมรชู ดั ความหลง ความลมุ หลง ความหลงใหล อวชิ ชาโอฆะคอื อวิชชา โยคะคอื อวิชชา อนุสยั คอื อวชิ ชา ปริยุฏฐานคืออวชิ ชาลิม่ คอื อวชิ ชา อกศุ ลมลู คือโมหะ นีเ้ รยี กวา อวิชชาสญั โญชน. สภาวธรรมเหลานีช้ อื่ วา ธรรมเปน สญั โญชน. [๗๓๐] ธรรมไมเปนสญั โญชน เปนไฉน ? เวน สัญโญชนธรรมเหลา น้นั เสีย กุศลธรรม อกศุ ลธรรม อพั ยากต-ธรรมท่ีเหลือ ซึ่งเปน กามาวจร รูปาวจร อรูปาวจร โลกุตระ คอื เวทนาขนั ธฯลฯ วญิ ญาณขนั ธ, รูปท้งั หมด และอสังขตธาต.ุ สภาวธรรมเหลา นชี้ อ่ื วา ธรรมไมเ ปนสัญโญชน. [๗๓๑] ธรรมเปนอารมณของสญั โญชน เปนไฉน ? กุศลธรรม อกุศลธรรม อพั ยากตธรรมประเภททย่ี ังมอี าสวะ ซงึ่ เปนกามาวจร รูปาวจร อรูปาวจร คอื รูปขนั ธ ฯลฯ วิญญาณขันธ สภาวธรรมเหลา นช้ี อ่ื วา ธรรมเปน อารมณของสญั โญชน. ธรรมไมเปนอารมณข องสัญโญชน เปนไฉน ? มรรคและผลของมรรคที่เปน โลกุตระ และอสังขตธาตุ สภาวธรรมเหลา นช้ี ื่อวา ธรรมไมเปนอารมณข องสัญโญชน.

พระอภิธรรมปฎ ก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ท่ี 422 [๗๓๒] ธรรมสมั ปยุตดวยสัญโญชน เปนไฉน ? ธรรมเหลาใด สัมปยตุ ดวยสญั โญชนธ รรมเหลานน้ั คอื เวทนาขันธฯลฯ วิญญาณขันธ สภาวธรรมเหลานช้ี อ่ื วา ธรรมสมั ปยตุ ดวยสัญโญชน. ธรรมวิปปยุตจากสญั โญชน เปน ไฉน ? ธรรมเหลาใด วิปปยุตจากสญั โญชนธรรมเหลา นน้ั คือ เวทนาขันธฯลฯ วิญญาณขันธ, รูปท้งั หมด และอสงั ขตธาตุ สภาวธรรมเหลานี้ชอื่ วาธรรมวปิ ปยตุ จากสญั โญชน. [๗๓๓] ธรรมเปน สญั โญชนและเปนอารมณของสญั โญชนเปน ไฉน ? สญั โญชนธรรมเหลาน้นั นั่นแหละ ช่ือวา ธรรมเปน สญั โญชนแ ละเปนอารมณของสญั โญชน. ธรรมเปนอารมณของสัญโญชนแ ตไ มเปนสัญโญชนเปนไฉน ? ธรรมเหลา ใด เปนอารมณของสัญโญชนโ ดยสัญโญชนธรรมเหลานนั้เวน สญั โญชนธรรมเหลา นัน้ เสยี คอื กศุ ลธรรม อกศุ ลธรรม อพั ยากตธรรมประเภททยี่ งั มอี าสวะที่เหลอื ซึ่งเปนกามาวจร รูปาวจร อรูปาวจร ไดแกรปู ขันธ ฯลฯ วญิ ญาณขนั ธ สภาวธรรมเหลา นช้ี ่ือวา ธรรมเปน อารมณของสัญโญชนแตไ มเปน สญั โญชน. [๗๓๔] ธรรมเปน สัญโญชนแ ละสัมปยุตดวยสญั โญชนเปนไฉน ? กามราคสัญโญชน เปนสัญโญชน และสัมปยุตดวยสญั โญชน โดยอวิชชาสญั โญชน อวชิ ชาสญั โญชน เปน สญั โญชน และสมั ปยุตดว ยสัญโญชนโดยกามราคสญั โญชน

พระอภธิ รรมปฎ ก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ท่ี 423 ปฏิฆสญั โญชน เปนสัญโญชน และสัมปยตุ ดว ยสัญโญชน โดยอวชิ ชาสัญโญชน อวิชชาสัญโญชน เปนสญั โญชน และสัมปยตุ ดวยสญั โญชนโดยปฏฆิ สัญโญชน มานสัญโญชน เปน สญั โญชน และสัมปยตุ ตดวยสญั โญชน โดยอวชิ ชาสัญโญชน อวิชชาสัญโญชน เปนสญั โญชน และสมั ปยุตดว ยสัญโญชนโ ดยมานสญั โญชน ทิฏฐิสัญโญชน เปนสัญโญชน และสมั ปยุตดวยสัญโญชนโดยอวิชชาสัญโญชน อวิชชาสัญโญชน เปนสัญโญชน และสมั ปยุตดว ยสัญโญชนโ ดยทฏิ ฐสิ ัญโญชน วจิ ิกิจฉาสญั โญชน เปนสัญโญชนและสัมปยตุ ดวยสญั โญชนโดยอวิชชาสญั โญชน อวิชชาสญั โญชน เปน สัญโญชน และสมั ปยตุ ดว ยสัญโญชนโดยวจิ กิ จิ ฉาสัญโญชน สีลพั พตปรามาสสัญโญชนเปนสญั โญชน และสัมปยุตดว ยสญั โญชนโดยอวิชชาสัญโญชน อวิชชาสญั โญชน เปน สญั โญชน และสัมปยุตดวยสัญโญชนโ ดยสลี ัพพตปรามาสสัญโญชน ภวราคสัญโญชน เปน สัญโญชน แสะสัมปยุตดวยสญั โญชนโ ดยอวิชชาสญั โญชน อวิชชาสญั โญชนเปน สญั โญชน และสมั ปยตุ ดว ยสัญโญชนโดยภวราคสัญโญชน อิสสาสญั โญชน เปน สัญโญชน และสมั ปยตุ ดวยสัญโญชนโดยอวชิ ชาสญั โญชน อวิชชาสญั โญชน เปน สัญโญชน และสัมปยุตดว ยสัญโญชนโดยอสิ สาสัญโญชน

พระอภิธรรมปฎ ก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาที่ 424 มัจฉริยสญั โญชน เปน สญั โญชน และสมั ปยตุ ดว ยสัญโญชนโ ดยอวชิ ชาสญั โญชน อวชิ ชาสัญโญชน เปน สญั โญชน และสัมปยตุ ดวยสัญโญชนโดยมัจฉริยสัญโญชน สภาวธรรมเหลา นี้ช่อื วา ธรรมเปน สัญโญชนและสมั ปยตุ ดว ยสัญโญชน. ธรรมสัมปยุตดวยสญั โญชนแตไมเ ปนสญั โญชน เปน ไฉน ? ธรรมเหลาใด สมั ปยตุ ดวยสัญโญชนธ รรมเหลา นน้ั เวนสัญโญชน-ธรรมเหลา นนั้ เสีย คอื เวทนาขนั ธ ฯลฯ วญิ ญาณขนั ธ สภาพธรรมเหลาน้ีช่อื วา ธรรมสมั ปยตุ ดว ยสัญโญชนแตไ มเปน สัญโญชน. [๗๓๕] ธรรมวปิ ปยุตจากสญั โญชนแ ตเ ปน อารมณข องสญั โญชน เปน ไฉน ? ธรรมเหลา ใด วิปปยุตจากสญั โญชนธรรมเหลานั้น คือ กศุ ลธรรมอกศุ ลธรรม อพั ยากตธรรม ประเภททีย่ งั มอี าสวะ ซงึ่ เปน กามาจร รูปาวจรอรปู าวจร คอื รูปขนั ธ ฯลฯ วิญญาณขันธ สภาวธรรมเหลานีช้ ือ่ วา ธรรมวิปปยตุ จากสัญโญชนแตเปน อารมณของสญั โญชนะ. ธรรมวปิ ปยุตจาถสัญโญชน และไมเ ปน อารมณข องสัญโญชนเปนไฉน ? มรรคและผลของมรรคท่ีเปน โลกตุ ระ และอสงั ขตธาตุ สภาวธรรมเหลานี้ช่อื วา ธรรมวปิ ปยตุ จากสญั โญชนแ ละไมเ ปน อารมณของสญั โญชน. สญั โญชนโคจฉกะ จบ

พระอภธิ รรมปฎก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาท่ี 425 อธิบายสญั โญชนโคจฉกะ วาดวยมานนพิ เทส พงึ ทราบวินิจฉยั มานนทิ เทสในสัญโญชนโคจฉกะ ตอไป บทวา เสยฺโย หมสมฺ ตี ิ มาโน* (การถือตวั วา เราดกี วาเขา) ไดแกมานะอันเกิดขนึ้ อยางนนั้ วา เราดกี วาเขา โดยความหมายวาสูงสุด. บทวาสทิโส หมสฺมีติ มาโน (การถือตัววา เราเสมอกบั เขา) ไดแ ก มานะอันเกดิ ขึ้นอยางนวี้ า เราเสมอกับเขา โดยความหมายวา เสมอ ๆ กนั . บทวาหโี น หมสมฺ ีติ มาโน (การถอื ตัววาเราเลวกวาเขา) ไดแก มานะอนัเกดิ อยา งนีว้ า เราเลวกวา เขา โดยความหมายวา ลามกกวา. มานะท้ัง ๓เหลา นี้ คือ มานะวาดกี วาเขา มานะวา เสมอเขา มานะวา เลวกวา เขา ยอ มเกิดแกชน ๓ จําพวก ดวยประการฉะนี้. จรงิ อยู มานะ ๓ คือ มคี วามสาํ คัญตนวา เราดีกวาเขา เสมอเขาเลวกวาเขา ยอมเกดิ แกค นทดี่ ีกวาเขาบา ง แกค นท่เี สมอเขาบาง แกค นท่ีเลวกวาเขาบาง. บรรดามานะ ๓ อยา งน้นั แมมานะวา เราดีกวาเขาของบุคคลผดู ีกวาเขาเปน มานะตามความเปนจริง มานะ ๒ นอกนีม้ ใิ ชมานะตามความเปน จรงิ .มานะวา เราเสมอเขาของบคุ คลผูเสมอเขา ฯ ล ฯ มานะวาเราเลวกวา เขาของบคุ คลผเู ลวกวาเขา เปน มานะตามความเปนจริง มานะ ๒ นอกนี้มใิ ชมานะตามความเปนจริง. ดวยคําที่กลาวมานี้ ตรสั ไวอยางไร ? ตรัสไววา มานะ ๓ ยอมเกิดแกบ ุคคลคนเดยี วได.* อภิ. ว.ิ เลม ๓๕. ๘๘๓/๔๗๖

พระอภธิ รรมปฎก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ท่ี 426 แตในนทิ เทสมานะขอ ที่หน่ึงในขทุ ทกวัตถวุ ิภงั ค ตรสั วา มานะหน่ึงยอมเกดิ แกชนทงั้ ๓. ท่ีช่อื วา มานะ (ความถือตวั ) ดว ยอาํ นาจการทาํ ความถอื ตวั . บทวา มฺ นา มฺ ติ ตฺต (กิรยิ าทถี่ อื ตัว ความถือตวั ) นเี้ ปนการช้ีแจงถึงอาการและภาวะ ทชี่ ่อื วา อุณณฺ ติ การยกตน) โดยความหมายวาเทิดทนู . ที่ชือ่ วา อุณฺณาโม (การเชดิ ชตู น) เพราะอรรถวา นานะยอมยงับคุ คลผเู กิดมานะใหพอง คือยกใหต้งั ข้นึ ทช่ี ื่อวาธโช (ดจุ ธง) โดยความหมายวา เชิดชูขึ้นแลว. ทช่ี ่อื วา สมปฺ คคฺ าโห (การยกจติ ขึ้น) เพราะอรรถวายอมประคับประคองจิตโดยความหมายวา การยกข้นึ . บรรดาธงท้ังหลายมากธงท่ียกขนึ้ สงู ตรัสเรียกวา เกตุ (ธง) เพราะวามานะเมอื่ เกิดบอย ๆ เพราะอาศยั มานะตอ ๆ มาก็เปน เหมือนธง เพราะอรรถวายกขึ้นไวสงู เพราะฉะนัน้จงึ เรยี กวา เหมอื นธง. จิตใดยอ มตอ งการมานะเหมอื นธง เพราะฉะน้ัน จติน้ันจงึ ชอื่ วา เกตุกมยฺ  (ปรารถนาดจุ ธง) ภาวะแหง เกตุกัมยะน้นั ช่อื วาเกตกุ มฺยตา (ความท่จี ติ ตอ งการดุจธง) ก็ความท่ีจิตตองการดุจธงนน้ั เปนของจิต มิใชเ ปน ของอตั ตา ดว ยเหตนุ น้ั จงึ ตรัสวา เกตุกมยฺ ตา จิตฺตสสฺ(ความทจ่ี ิตตอ งการดุจธง) อธบิ ายวา จติ สมั ปยตุ ดว ยมานะยอ มปรารถนาดจุ ธงและภาวะแหง จติ น้นั ชือ่ วา เกตุกมฺยตา คอื มานะทีน่ บั วา เปนดจุ ธง. วา ดว ยอสิ สานทิ เทส พึงทราบวนิ ิจฉัยในอิสสานทิ เทส ตอ ไป คําวา ยา ปรลาภสกกฺ าร ครกุ าร มานน วนทฺ นปูชนาทสี ุ อิสฺสา(การริษยาในลาภสกั การะ ในการทาํ ความเคารพ ในการนบั ถอื ในการไหว

พระอภธิ รรมปฎ ก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ที่ 427และบูชาของบคุ คลอน่ื เปนตน อนั ใด) ความวา การรษิ ยาใดทมี่ ีลักษณะขึงเคยี ดในสมบตั ขิ องผูอ น่ื ในสง่ิ ท้งั หลายมลี าภเปนตน ของชนเหลาอน่ื นั่นวา ลาภเปนตนเหลานจี้ ะมีประโยชนอ ะไร ดว ยบคุ คลน.ี้ ในพระบาลนี ้นั บทวา ลาโภ (ลาภ) ไดแ ก การไดเ ฉพาะปจ จัย๔ มจี วี รเปนตน จรงิ อยู บคุ คลผูรษิ ยา ยอ มขึงเคยี ดลาภน้นั ของบคุ คลอื่นยอ มไมป รารถนาวา ประโยชนอ ะไร ดว ยลาภนี้แกบ คุ คลนี้ ดงั น.ี้ บทวา สกกฺ าโร (สักการะ) ไดแก การไดปจ จัยเหลานน้ั นัน่ แหละที่ดอี ันบคุ คลทาํ ดแี ลว. บทวา ครกุ าโร (การทาํ ความเคารพ) ไดแก กิริยาท่ยี กยอ งคอื การกระทําใหเปน ภาระ. บทวา มานน (การนบั ถอื ) ไดแกการกระทาํ ใหเปน ที่รักดวยใจ. บทวา วนทฺ น (การไหว) ไดแ ก การไหวดวยเบญจางคประดษิ ฐ. บทวา ปูชนา (การบชู า) ไดแก การบชู าดว ยของหอมและดอกไมเ ปน ตน . ทชี่ อื่ วา อสิ สฺ า (การริษยา) ดวยอํานาจกริ ยิ าทไ่ี มอยากใหคนอ่นื ไดด ี อาการท่ไี มอยากใหคนอ่ืนไดดี ชื่อวา อสิ ฺสายนา (กิรยิ าทร่ี ษิ ยา) ภาวะทไี่ มอยากใหคนอืน่ ไดด ี ช่อื วา อิสฺสายิตตฺต (ความรษิ ยา).การกีดกนั เปนตน เปนคําไวพจนของการรษิ ยา. บณั ฑติ พงึ ทราบลกั ษณะแหงความขึ้งเคียดของการริษยานโ้ี ดยบุคคลผูค รองเรอื นบาง ผูไ มค รองเรือนบา ง. วาดวยลกั ษณะการรษิ ยา ๒ อยา ง จรงิ อยู ฆราวาสบางคนอาศัยความเพยี รกระทาํ อยา งบุรษุ ของตนดว ยอาชีพอยา งใดอยา งหนึง่ ในการงานทั้งหลายมกี ารทํานาและคาขายเปน ตน ยอ มไดย านพาหนะหรือรัตนะท่ดี ี อกี คนหนึง่ มคี วามปรารถนาใหบคุ คลน้ันเลอื่ มลาภ ไมยินดดี ว ยการไดลาภของบคุ คลนั้น คิดแตวา เมอื่ ไรหนอ เจา คนน้ี

พระอภิธรรมปฎก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ท่ี 428จักเส่อื มจากสมบตั ินเ้ี ปนคนกําพราเท่ียวไป เม่อื บุคคลคนน้ันเสื่อมจากสมบัตินนั้ ดวยเหตุอยางหนึง่ ก็ชอบใจ. แมบ รรพชติ รูปหนึ่งผูมใี จรษิ ยา เห็นบรรพชติ รปู อื่นผถู ึงพรอมดวยการไดป จจัยเปน ตนอนั เกิดขนึ้ เพราะอาศยั สตุ ตปริยัติเปนตน ของตนก็คิดแตวาเมือ่ ไรหนอ ทานรูปน้ีจักเส่ือมจากลาภเหลา นเ้ี ปนตน เม่ือใดเห็นภกิ ษรุ ูปน้นัเสอื่ มดวยเหตอุ ยา งหนึง่ เมอ่ื นนั้ กม็ จี ติ เบกิ บาน บณั ฑติ พึงทราบวา การริษยามกี ารขึงเคียดสมบัติของบุคคลอนื่ เปน ลกั ษณะ ดว ยประการฉะน้ี. วาดว ยมัจฉริยนิทเทส พงึ ทราบวนิ ิจฉยั มจั ฉรยิ นิทเทส ตอไป เพ่อื ทรงแสดงมัจฉริยะ (ความตระหน่ี) โดยวัตถุ จึงตรสั คํามี อาทวิ าปฺจ มจฺฉริยานิ อาวาสมจฉฺ ริย (ความตระหน่ี ๕ คือตระหนอี่ าวาส)ดังนี.้ ในมัจฉรยิ ะเหลา นนั้ ความตระหนใี่ นอาวาส ช่อื วา อาวาสมจฺฉริย .แมบทที่เหลอื ก็นยั นี้เหมือนกัน. อารามท้ังสิน้ กด็ ี บริเวณอารามก็ดี หองนอ ยกด็ ี ทพ่ี กั ในเวลาราตรีเปน ตนกด็ ี ช่ือวา อาวาส. พวกภกิ ษทุ ีอ่ ยูในอาวาสนั้นยอ มอยสู บาย ยอ มไดปจจยั ท้ังหลาย ภิกษรุ ูปหน่งึ ผตู ระหนยี่ อมไมป รารถนาใหภิกษุผูถึงพรอมดวยวตั ร ผูม ศี ีลเปนที่รักมาในที่อยูน ั้น แมมาแลว กค็ ดิ วาภกิ ษนุ จ้ี งไปโดยเร็วเถิด น้ีเชอื่ วา อาวาสมัจฉริยะ (ตระหนอี่ าวาส) แตภกิ ษผุ ูไ มปรารถนาการอยูในทนี่ ้ันของพวกผกู อการทะเลาะเปน ตน ไมช่อื วาอาวาสมัจฉรยิ ะ (นี้เปนความตระหนข่ี อที่ ๑). บทวา กลุ  (ตระกลู ) ไดแก ตระกลู อุปฏ ฐากบาง ตระกลู ญาติบาง เมอ่ื ภกิ ษไุ มป รารถนาใหภิกษอุ น่ื เขาไปสตู ระกูลนนั้ ยอมเปน กลุ มัจฉรยิ ะ(ตระหน่ตี ระกูล) แตภ ิกษไุ มปรารถนาใหบ คุ คลลามกเขาไปในตระกลู นั้น ไม

พระอภิธรรมปฎก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ที่ 429ชอ่ื วา มจั ฉริยะ เพราะคนผูลามกนั้นยอมปฏิบัติ เพอ่ื ทาํ ลายความเล่อื มใสของตระกลู เหลา น้นั แตภ ิกษุผสู ามารถรักษาความเลื่อมใสไวไ ด ไมปรารถนาใหภกิ ษุน้ันเขาไปในตระกูลน้ัน จึงชอ่ื วา มจั ฉริยะ (นเ้ี ปน ความตระหน่ขี อ ท่ี ๒). บทวา ลาโภ (ลาภ) ไดแก การไดปจ จัย ๔ เมอ่ื ภิกษุผูมศี ีลรปูอน่ื ไดอยซู ่ึงปจจยั ๔ นัน้ นนั่ แหละ ภกิ ษุผูตระหน่คี ดิ อยูวา ขอจงอยา ได ดงัน้ี ยอมเปน ลาภมัจฉรยิ ะ (ตระหนี่ลาภ) แตภ ิกษุใดยงั ศรัทธาไทย (ของที่ถวายดว ยศรัทธา) ใหต กไปกด็ ี ยอ มทาํ ปจจยั ทไี่ ดมาใหเสยี หายดวยสามารถแหง การไมบรโิ ภคหรอื บริโภคไมด เี ปน ตน ก็ดี ไมใ หว ตั ถุแมจะถึงความบูดเนาแกภิกษุอื่นกด็ ี ภกิ ษุผตู ระหนเ่ี ห็นภิกษนุ น้ั แลว คดิ อยวู า ถา ภิกษุรปู นไ้ี มไดปจจยั นี้ ภกิ ษอุ ่ืนผูม ีศีลพงึ ได พงึ บรโิ ภค ดงั น้ี ไมช่อื วา มัจฉรยิ ะ (น้ีเปนความตระหนีข่ อที่ ๓). สรีวรรณะ (ผวิ พรรณแหงสรีระ) กด็ ี คณุ วรรณะ (การสรรเสรญิคุณความดี) ก็ดี ชือ่ วา วรรณะ ในวรรณะทง้ั ๒ นัน้ บคุ คลผูตระหน่ีสรรี วรรณะ เมอื่ มคี นพูดวา บุคคลอนื่ นาเลื่อมใส มรี ูปงาม ดงั น้ี ไมป รารถนาจะกลาวถึงบคุ คลนั้น. บุคคลผตู ระหน่คี ุณวรรณะ (คอื การสรรเสริญคณุ ความดี) ยอ มไมปรารถนาจะกลา วชมคุณความดขี องผอู ื่นดว ยศีล ดว ยธดุ งค ดวยปฏปิ ทา ดวยอาจาระ (นี้เปนวรรณมจั ฉรยิ ะขอท่ี ๔). บทวา ธมฺโม (ธรรม) ไดแก ปริยตั ิธรรมและปฏเิ วธธรรม. ในธรรมทง้ั ๒ นน้ั พระอริยสาวกท้ังหลายยอ มไมตระหนี่ปฏิเวธธรรม ยอ มปรารถนาการแทงตลอดแกโลกพรอมทงั้ เทวโลกในธรรมอันตนแทงตลอดแลวคอื ยอ มปรารถนาวา ขอสัตวเหลาอื่นจงรกู ารแทงตลอดธรรมน้ัน กข็ ึน้ ช่อื วาธรรมมจั ฉริยะ (ความตระหนธ่ี รรม) ยอ มมใี นตันตธิ รรม * (ธรรมที่เปน* ตนั ติธรรม คอื ธรรมและวนิ ยั

พระอภิธรรมปฎ ก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาท่ี 430คัมภีร) เทานั้น บุคคลผูประกอบตันติธรรมนน้ั ยอ มรูคมั ภรี อ ันล้ีลบั หรอืกถามรรคอันใด ไมประสงคจ ะใหคนอนื่ รคู มั ภีร หรอื กถามรรคน้ัน แตว าบุคคลใดใครครวญถงึ บุคคล หรือใครครวญธรรมดว ยการประคองธรรม ไมใหด ว ยการประคองบุคคล ภกิ ษุน้ไี มชือ่ วา ธรรมมจั ฉรยิ ะ. ในขอน้ี บุคคลบางคนเปน คนเหลาะแหละ (โลโล) บางคราวเปนสมณะบางคราวเปน พราหมณ บางคราวเปนคฤหสั ถ กภ็ ิกษุใดไมใ หด ว ยคิดวา บคุ คลนจ้ี กั ทาํ ลายตันตธิ รรมอันละเอียดสุขเปน ธรรมอนั ยง่ิ เปนประเพณีสืบตอ กนั มาใหส ับสน ภิกษนุ ี้ใครค รวญถึงบุคคลแลว ช่ือวา ยอมไมใหเ พราะประคองธรรมไว สว นภกิ ษใุ ด ยอมไมใหด ว ยคิดวา ธรรมนีล้ ะเอียดสขุ ุม ถา บคุ คลนี้จกั เรยี นเอา จกั พยากรณอรหตั ผล จักแสดงตนใหถงึ ความพนิ าศ ภกิ ษนุ ้ีใครครวญธรรมแลว ชอ่ื วา ยอมไมใหดว ยการประคองบคุ คล แตบุคคลใดยอมไมใหดว ยคดิ วา ถา บุคคลนี้ เรยี นธรรมน้ี จกั สามารถทาํ ลายลัทธิ (สมย )ของพวกเรา ดังน้ี บคุ คลนี้ ช่อื วา เปน ผูต ระหนีธ่ รรม (นเี้ ปน ธรรมมจั ฉรยิ ขอ ท่ี ๕). บรรดามจั ฉรยิ ะ ๕ เหลาน้ี วา ดวยอาวาสมัจฉริยะกอ น บคุ คลเกดิเปน ยกั ษ หรือเปนเปรต แลวจะเอาศีรษะเทินหยากเยื่อของท่อี ยูน ัน้ แลเที่ยวไป.วาดวยกุลมัจฉริยะ เม่ือตระกลู นนั้ ทาํ ทาน และนับถือบุคคลเหลา อ่ืน เม่อืเขาเหน็ ก็คิดอยวู า ตระกูลน้ขี องเราแตกแลว หนอ โลหิตจะพงุ ออกจากปากมกี ารถา ยทองบาง ไสใ หญท ั้งหลายกจ็ ะเปน ทอ นเลก็ ทอนนอยออกมาบาง. วาดว ยลาภมัจฉรยิ ะ ตระหน่ใี นลาภอนั เปนของสงฆ หรอื คณะ หรือบคุ คลบริโภค เปนดุจเคร่อื งใชของบุคคล ยอมเกดิ เปน ยกั ษ หรอื เปรต หรืองเู หลอื มใหญ. วา ดว ยสรรี วรรณคณุ มัจฉริยะ และปรยิ ตั ิธรรมมจั ฉรยิ ะ บุคคล

พระอภิธรรมปฎก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาที่ 431ยอมสรรเสริญวรรณะของตน ไมสรรเสริญวรรณะของผูอ ืน่ เมอ่ื จะกลาวโทษดวยคาํ วา นว้ี รรณะอะไร ? ดังน้ี เมือ่ ไมใหปริยตั ธิ รรมอะไร ๆ แกใ คร ๆยอ มเปนผมู พี รรณทราม และจะเปน บานา้ํ ลาย.อีกอยางหนง่ึ บุคคลยอ มถูกไฟไหม ในเรือนโลหะดวยความตระหน่ีอาวาส ยอ มเปนผูม ีลาภนอ ยดวยความตระหนต่ี ระกลู ยอมเกิดในคถู นรกดว ยความตระหนลี่ าภ บุคคลเม่อื เกดิ ทุก ๆ ภพยอ มไมม ีผวิ พรรณดี ดว ยการตระหน่ีวรรณะ ยอ มเกดิ ในกกุ กุลนรก ดวยการตระหนธี่ รรม.ที่ชื่อวา มจเฺ ฉร (ความตระหน่)ี ดว ยสามารถการเหน็ แกตัว อาการแหง ความตระหนี่ ช่ือวา มจฺฉรายนา (กริ ิยาทตี่ ระหนี)่ ภาวะแหง จิตทถี่ ูกความตระหน่ใี หเปน ไปแลว พร่งั พรอ มดวยความตระหน่ี ชือ่ วา มจฉฺ ราย-ิตตตฺ  (ความตระหนี)่ . บคุ คลทีช่ ื่อวา วิวิจโฺ ฉ (ผูห วงแหน) เพราะอรรถวาปรารภนาสมบัติทัง้ หมดของตนไมใหเส่อื มสูญไป ดว ยคดิ วา ขอสมบตั ิท้ังปวงจงมีแกเ ราเทา นัน้ จงอยา มีแกค นอืน่ ดังน้.ี ภาวะแหงบคุ คลผูห วงแหน ชอื่ วาเววจิ ฉฺ  (ความหวงแหน) คําวา ความหวงแหน น้ี เปนชอื่ ของความตระหนอ่ี ยางออน.บุคคลผไู มเ อ้ือเฟอ ตรัสวา กทรโิ ย (ผเู ห็นแกตัว) ภาวะแหงบุคคลผเู ห็นแกตวั นน้ั เรยี กวา กทรยิ  (ความเหนียวแนน) คาํ วา ความเหนียวแนนนี้เปนชือ่ ของความตระหนก่ี ลาแข็ง เพราะบคุ คลผูป ระกอบดวยความตระหน่ีนั้นยอ มหา มแมบคุ คลอ่ืนผใู หแ กบ คุ คลเหลา อ่ืน ขอ น้สี มดว ยพระบาลที ต่ี รัสไวในสังยุตตนิกายสคาถวรรควา *กทรโิ ย ปาปส กปฺโป มิจฉฺ าทิฏฐิ อนาทโรททมาน นวิ าเรติ ยาจมานาน โภชน* ส . สคาถวคคฺ . เลม ๑๕ ๓๙๘/๑๓๙

พระอภธิ รรมปฎก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาที่ 432 บุคคลผูเหน่ียวแนน มีความดําริช่วั เปน มจิ ฉาทิฏฐิ ไมมีความเออื้ เฟอ ยอ มหาม คนท่กี าํ ลังจะใหโภชนาหารแกคนทงั้ หลายท่ี ขออยู ดงั นี.้ บุคคลใดเห็นยาจกทงั้ หลายแลว ใหจ ิตยบั ยงั้ อยู คือใหท นหดหอู ยูดวยความขี้เหนียว เพราะเหตุนน้ั บคุ คลนนั้ จึงชอ่ื วา กฏกจฉฺ โก (ผไู มเ ออื้ เฟอ ).ภาวะแหง ความเปนผูไมเอ้อื เฟอ น้นั ช่อื วา กฏกจฺฉกตา (ความไมเ อื้อเฟอ ). อกี นยั หนึง่ บคุ คลผูม ีชอ นในมือ ตรัสเรยี กวา กฏจฉฺ กุ ตา กบ็ คุ คลเม่ือจะถอื เอาขา วจากหมอซึง่ เตม็ เสมอปากหมอ ยอมถอื เอาดว ยปลายชอนอนัแคบทุกสวน กไ็ มอ าจเพื่อถอื เอาใหเต็ม ฉนั ใด จิตของบคุ คลผูตระหน่กี ฉ็ ันน้นัยอมคับแคบ เมือ่ จติ คับแคบ แมกายกค็ ับแคบถอยกลบั ยอ มไมยนื่ ใหเพือ่ ชนเหลา อื่น เพราะฉะนั้น ความตระหนจ่ี ึงตรสั เรียกวา กตกฺจกุ ตา (ความเปน คนมีใจแคบเหมอื นชอนเครอื่ งคดขาว). บทวา อคคฺ หิตตฺต จติ ฺตสสฺ (ความไมเผ่อื แผแ หง จิต) ไดแ กการท่จี ิตกนั เอาไว โดยประการทีไ่ มเ หยยี ดไปโดยอาการมีการใหทานเปนตนในการทาํ อุปการะแกชนเหลาอนื่ . กเ็ พราะคนตระหนยี่ อมไมปรารถนาจะใหส ิ่งอันมอี ยูของตนแกชนเหลา อ่นื อยากจะรบั แตข องคนอ่นื ฉะน้นั บัณฑติ พึงทราบความตระหน่นี ั้นมีการซอ นสมบัติของตนเปนลักษณะ หรอื ความตระหน่ีน้ันมีการถือเอาสมบัตขิ องคนอื่นเปนลักษณะ ดว ยอํานาจแหง ความเปน ไปวาความอัศจรรยน ี้ จงมีแกเ ราคนเดยี ว อยา มแี กคนอน่ื ดังน้.ี คําทเี่ หลือในโคจฉกะน้ี มเี นือ้ ความงายท้ังนัน้ .

พระอภิธรรมปฎก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ที่ 433 กส็ ังโยชนเ หลานี้ ควรนํามาแสดง โดยลําดบั กิเลสบา ง โดยลําดับมรรคบาง วาโดยลําดับกิเลส กามราคสังโยชนและปฏฆิ สงั โยชนอ นั อนาคา-มิมรรคยอมประหาณ มานสงั โยชนอ นั อรหัตมรรคยอมประหาณ ทิฏฐิวิจิกิจฉา และสลี ัพพตปรามาสอนั โสดาปตตมิ รรคยอ มประหาณ ภวราคสงั โยชนอนั อรหตั มรรคยอมประหาณ อิสสา มัจฉริยะอนั โสดาปต ติมรรคยอ มประหาณอวิชชาอนั อรหตั มรรคยอ มประหาณ. วา โดยลาํ ดบั แหงมรรค โสดาปตติมรรคยอมประหาณทฏิ ฐิ วจิ กิ จิ ฉา สสี ัพพตปรามาส อสิ สา และมจั ฉริยะ อนาคา-มรรคยอ มประหาณกามราคะและปฏิฆะ อรหตั มรรคยอ มประหาณมานะภวราคะ และอวชิ ชา ดังนแ้ี ล. คนั ถโคจฉกะ [๗๓๖] ธรรมเปน คันถะ เปนไฉน ? คนั ถะ ๔ คอื อภิชฌากายคันถะ พยาปาทกายคนั ถะ สสี ัพพตปรามาส-กายคนั ถะ อิทังสัจจาภินเิ วสกายคนั ถะ. [๗๓๗] บรรดาคนั ถะ ๔ น้นั อภิชฌากายคันถะ เปน ไฉน ? ความกําหนดั ความกําหนัดหนัก ความคลอ ยตามอารมณ ความยนิ ดีความเพลิดเพลนิ ความกาํ หนัดดวยอํานาจความเพลดิ เพลนิ ความกําหนดั นักแหงจติ ความอยาก ความสยบ ความหมกมุน ความใคร ความรักใครความของอยู ความจมอยู ธรรมชาติผคู ราไป ธรรมชาติผหู ลอกลวง ธรรมชาติผยู งั สตั วใหเ กิด ธรรมชาติผูยงั สัตวใ หเ กิดพรอม ธรรมชาติอนั รอยรดั ธรรมชาติอันมขี า ย ธรรมชาตอิ นั กาํ ซาบใจ ธรรมชาติอนั ซา นไป ธรรมชาตเิ หมอื น

พระอภิธรรมปฎ ก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ท่ี 434เสน ดาย ธรรมชาตอิ นั แผไ ป ธรรมชาตผิ ูประมวลมา ธรรมชาติเปน เพื่อนสองปณิธาน ธรรมชาตผิ นู าํ ไปสูภ พ ตัณหาเหมอื นปา ตัณหาเหมือนดง ความเกย่ี วขอ ง ความเยอื่ ใย ความหว งใย ความผกู พนั ความหวัง กิรยิ าทห่ี วังภาวะท่ีหวงั ความหวังรปู ความหวงั สียง ความหวังกลน่ิ ความหวงั รสความหวังโผฏฐัพพะ ความหวังลาภ ความหวังทรัพย ความหวังบตุ ร ความหวงัชีวติ ธรรมชาติผูกระซิบ ธรรมชาติผูก ระซิบทว่ั ธรรมชาติผกู ระซบิ ยิ่งการกระซิบ กิรยิ าทกี่ ระซิบ ความทะกระซบิ การละโมบ กริ ิยาท่ลี ะโมบความละโมบ ธรรมชาติเปน เหตซุ มซานไป ภาวะที่ใครอารมณด ี ๆ ความกําหนัดในฐานะอนั ไมค วร ความโลภเกนิ พอดี ความตดิ ใจ กริ ยิ าทต่ี ิดใจความปรารถนา ความกระหยม่ิ ใจ ความปรารถนานกั กามตัณหา ภวตัณหาวิภวตัณหา ตณั หาในรปู ภพ ตณั หาในอรปู ภพ ตัณหาในนโิ รธ [คอื ราคะท่ีสหรคตดว ยอุจเฉททฏิ ฐ]ิ รปู ตณั หา สทั ทตณั หา คันธตัณหา รสตณั หาโผฏฐพั พตณั หา ธัมมตัณหา โอฆะ โยคะ คันถะ อุปาทาน อาวรณ นวิ รณเคร่อื งปดบัง เคร่อื งผูก อุปกิเลส อนุสยั ปริยุฏฐาน ตณั หาเหมอื นเถาวัลยความปรารถนาวตั ถมุ ีอยางตาง ๆ รากเหงา แหงทุกข เหตุแหงทุกข แดนเกดิแหงทกุ ข บวงแหงมาร เบ็ดแหง มาร แดนแหงมาร ตณั หาเหมอื นแมนํา้ตัณหาเหมอื นขา ย ตณั หาเหมือนเชือกผูก ตัณหาเหมือนสมุทร อภชิ ฌาอกุศลมูลคือโลภะ อนั ใด น้เี รยี กวา อภชิ ฌากายคนั ถะ. [๗๓๘] พยาปาทกายคันถะ เปน ไฉน ? อาฆาตยอ มเกดิ ขนึ้ ไดด ว ยคดิ วา ผนู ้ไี ดก ระทําความเสื่อมเสยี แกเราอาฆาตยอมเกดิ ข้ึนไดดว ยคดิ วา ผูน ีก้ ําลงั ทาํ ความเส่อื มเสยี แกเรา อาฆาตยอมเกิดขน้ึ ไดด วยคดิ วา ผนู จี้ ักทําความเส่อื มเสียแกเรา อาฆาตยอ มเกิดขึน้ ไดด ว ย

พระอภิธรรมปฎ ก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ที่ 435คดิ วา ผนู ้ีไดท ําความเสอื่ มเสีย ฯลฯ กาํ ลงั ทาํ ความเส่ือมเสยี ฯลฯ จกั ทาํความเสอื่ มเสียแกคนที่รักชอบพอของเรา อาฆาตยอมเกดิ ข้นึ ไดด วยคิดวา ผูน ี้ไดทาํ ความเจริญ ฯลฯ กําลังทําความเจริญ ฯลฯ จกั ทาํ ความเจรญิ แกคนผไู มเปนทร่ี กั ไมเ ปนที่ชอบพอของเรา หรืออาฆาตยอ มเกิดข้นึ ไดใ นฐานะอนั ใชเ หตุจิตอาฆาต ความขัดเคือง ความกระทบกระท่งั ความแคน ความเคืองความขนุ เคอื ง ความพลุง พลา น โทสะ ความคดิ ประทษุ รา ย ความขนุ จติธรรมชาติทปี่ ระทษุ รา ยใจ โกรธ กริ ยิ าทโี่ กรธ ภาวะทีโ่ กรธ มลี ักษณะเชนวา น้ี อนั ใด [และ] การคดิ ประทษุ รา ย กริ ิยาทีค่ ิดประทษุ ราย ความคดิประทุษรา ย การคดิ ปองรา ย กริ ยิ าที่คดิ ปองราย ความคดิ ปองรา ย ความโกรธความแคน ความดรุ าย ความปากราย ความไมแชมช่ืนแหงจิต นเ้ี รียกวาพยาปาทกายคันถะ. [๗๓๙] สลี ัพพตปรามาสกายคันถะ เปนไฉน ? ความเห็นวาความบรสิ ทุ ธย์ิ อมมีไดดวยศลี ดวยพรต ดวยศีลพรตของสมณพราหมณในภายนอกแตศ าสนานด้ี งั นี้ ทิฏฐิ ความเหน็ ไปขางทฏิ ฐิ ปาชฏัคือทฏิ ฐิ กันดารคอื ทิฏฐิ ความเห็นเปน ขา ศกึ ตอสมั มาทิฏฐิ ความผันแปรแหง ทฏิ ฐิ สญั โญชนคือทฏิ ฐิ ความยึดถือ ความยดึ ม่นั ความต้งั ม่นั ความถือผดิ ทางชัว่ ทางผดิ ภาวะท่ีผดิ ลทั ธิเปน บอเกดิ แหง ความพนิ าศ การถอืโดยวปิ ลาส มีลักษณะเชนวานี้ อันใด นเี้ รยี กวา สีลพั พตปรามาสกายคนั ถะ. [๗๔๐] อทิ งั สจั จาภนิ เิ วสกายคันถะ เปน ไฉน ? ความเห็นวา โลกเที่ยง นแ้ี หละจริงอยา งอื่นเปลา ดังนก้ี ็ดี วา โลกไมเท่ยี ง นแี้ หละจรงิ อยางอนื่ เปลา ดังนกี้ ด็ ี วา โลกมีท่ีสดุ นแ้ี หละจรงิอยางอนื่ เปลา ดงั นี้ก็ดี วาโลกไมม ีท่ีสุด น้แี หละจรงิ อยา งอืน่ เปลา ดงั นี้ก็ดี

พระอภิธรรมปฎก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ที่ 436วาชีพอนั นั้นสรรี ะก็อันน้ัน น้แี หละจรงิ อยางอืน่ เปลา ดงั น้กี ด็ ี วา ชีพเปนอืน่สรรี ะกเ็ ปนอืน่ นแ้ี หละจริง อยางอน่ื เปลา ดังนกี้ ด็ ี วา สตั วยังเปน อยูเบือ้ งหนาแตม รณะนแ้ี หละจรงิ อยา งอื่นเปลา ดงั น้กี ด็ ี วาสัตวไ มเปน อยเู บ้ืองหนา แตมรณะ นี้แหละจริง อยา งอืน่ เปลา ดังนกี้ ็ดี วาสัตวย ังเปน อยูกม็ ี ไมเปนอยูกม็ ีเบอ้ื งหนาแตม รณะ นแี้ หละจริง อยา งอน่ื เปลา ดังน้ีกด็ ี วาสตั วยังเปน อยูกไ็ มใช ไมเปนอยูกไ็ มใชเบื้องหนา แตมรณะ นแ้ี หละจริง อยา งอ่นื เปลาดงั นก้ี ด็ ี ทิฏฐิ ความเห็นไปขางทฏิ ฐิ ปาชัฏคือทฏิ ฐิ กนั ดารคอื ทิฏฐิ ความเห็นเปน ขาศกึ ตอ สมั มาทิฏฐิ ความผันแปรแหง ทฏิ ฐิ สญั โญชนคอื ทิฏฐิ ความยึดถือความยึดม่นั ความตง้ั มั่น ความถอื ผดิ ทางช่ัว ทางผดิ ภาวะที่ผดิ ลัทธิเปนบอ เกิดแหงความพนิ าศ การถือโดยวิปลาส มลี ักษณะเชน วาน้ี อนั ใดนเ้ี รียกวา อทิ งั สจั จาภินิเวสกายคนั ถะ. มจิ ฉาทิฏฐแิ มทุกอยาง เวน สลี ัพพตปรามาสกายคันถะ จดั เปน อทิ งั -สจั จาภนิ เิ วสกายคันถะ สภาวธรรมเหลา นช้ี อื่ วา ธรรมเปนคันถะ. [๗๔๑] ธรรมไมเปน คนั ถะ เปน ไฉน ? เวนคนั ถธรรมเหลา นั้นเสีย กุศลธรรม อกุศลธรรม อัพยากตธรรมทเ่ี หลือซงึ่ เปน กามาวจร รปู าวจร อรูปาวจร โลกตุ ระ คอื เวทนาขันธ ฯลฯวญิ ญาณขันธ, รปู ทง้ั หมด และอสังขตธาตุ สภาวธรรมเหลา นช้ี ือ่ วา ธรรมไมเ ปนคนั ถะ. [๗๔๒] ธรรมเปน อารมณข องคันถะ เปน ไฉน ? กศุ ลธรรม อกศุ ลธรรม อัพยากตธรรมประเภทท่ียงั มีอาสวะ ท่เี ปนกามาวจร รปู าวจร อรปู าจร คอื รูปขันธ ฯลฯ วญิ ญาณขันธ สภาวธรรมเหลาน้ชี ่อื วา ธรรมเปนอารมณของคันถะ.

พระอภิธรรมปฎก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาท่ี 437 ธรรมไมเ ปน อารมณข องคันถะ เปน ไฉน ? มรรคและผลของมรรคที่เปน โลกตุ ระ และอสังขตธาตุ สภาวธรรมเหลานช้ี ่อื วา ธรรมไมเ ปนอารมณข องคันถะ. [๗๔๓] ธรรมสมั ปยตุ ดว ยคนั ถะ เปนไฉน ? ธรรมเหลาใด สัมปยตุ ดวยคันถธรรมเหลา นี้ คอื เวทนาขนั ธ ฯลฯวญิ ญาณขันธ สภาวธรรมเหลานช้ี ือ่ วา ธรรมสัมปยตุ ดว ยคนั ถะ. ธรรมวปิ ปยตุ จากคนั ถะ เปนไฉน ? ธรรมเหลาใด วิปปยุตจากคนั ถธรรมเหลา นั้น คือ เวทนาขนั ธ ฯลฯวญิ ญาณขนั ธ, รปู ทงั้ หมด และอสังขตธาตุ สภาวธรรมเหลา น้ีช่อื วาธรรมวปิ ปยุตจากคนั ถะ. [๗๔๔] ธรรมเปนคนั ถะและเปน อารมณของคนั ถะ เปนไฉน ? คนั ถธรรมเหลา น้นั นั่นเอง ช่ือวา ธรรมเปนคนั ถะและเปนอารมณของคนั ถะ. ธรรมเปนอารมณของคันถะแตไมเปนคันถะ เปนไฉน ? ธรรมเหลา ใด เปนอารมณของคนั ถะโดยคนั ถธรรมเหลา นน้ั เวนคนั ถธรรมเหลา นั้นเสยี คอื กศุ ลธรรม อกุศลธรรม อัพยากตธรรม ประ-เภทท่ยี ังมีอาสวะทเี่ หลอื ซ่งึ เปนกามาวจร รปู าวจร อรูปาวจร ไดแกข นั ธฯลฯ วญิ ญาณขันธ สภาวธรรมเหลานีช้ อื่ วา ธรรมเปนอารมณข องคนั ถะแตไมเ ปนคันถะ. [๗๔๕] ธรรมเปน คนั ถะและสัมปยุตดวยคันถะ เปน ไฉน สีลัพพตปรามาสกายคันถะ เปน คนั ถะ และสมั ปยุตดว ยคันถะ โดยอภชิ ฌากายคันถะ อภิชฌากายคันถะเปนคันถะ และสมั ประยตุ ดว ยคนั ถะโดยสีลพั พตปรามาสกายคนั ถะ

พระอภธิ รรมปฎ ก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาท่ี 438 อทิ งั สจั จาภนิ ิเวสกายคันถะ เปน คันถะ และสมั ปยตุ ดวยคนั ถะโดยอภชิ ฌากายคันถะ อภชิ ฌากายคันถะเปน คนั ถะ และสมั ประยตุ ดว ยคนั ถะโดยอิทงั สจั จาภนิ ิเวสกายคันถะ สภาวธรรมเหลานชี้ อื่ วา ธรรมเปน คันถะและสมั ปยตุ ดวยคนั ถะ. ธรรมสัมปยุตดว ยคนั ถะแตไ มเ ปนคนั ถะ เปน ไฉน ? ธรรมเหลาใด สัมปยุตดว ยคนั ถธรรมเหลาน้นั เวนคนั ถธรรมเหลา นนั้เสยี คอื เวทนาขนั ธ ฯลฯ วญิ ญาณขันธ สภาวธรรมเหลา น้นั ชอ่ื วา ธรรมสัมปยตุ ดว ยคนั ถะแตไมเปนคันถะ. [๗๔๖] ธรรมวิปปยตุ จากคันถะแตเปน อารมณของคันถะเปนไฉน ? ธรรมเหลา ใด วิปปยุตจากคนั ถธรรมเหลาน้นั คอื กุศลธรรม อกุศลธรรม อัพยากตธรรม ประเภททย่ี งั มีอาสวะ ซึ่งเปน กามาวจร รูปาวจร อรปู -วจร ไดแ ก รูปขนั ธ ฯลฯ วญิ ญาณขนั ธ สภาวธรรมเหลา นี้ชื่อวา ธรรมวิปปยตุ จากคนั ถะแตเ ปนอารมณของคนั ถะ. ธรรมวปิ ปยตุ จากคนั ถะและไมเปนอารมณข องคนั ถะ เปนไฉน ? มรรคและผลของมรรคทีเ่ ปนโลกุตระ และอสังขตธาตุ สภาวธรรมเหลานี้ชอื่ วา ธรรมวปิ ปยตุ จากคันถะและไมเ ปนอารมณข องคนั ถะ. คันถโคจฉกะ จบ

พระอภธิ รรมปฎ ก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาท่ี 439 โอฆ-โยคโคจฉกะ [๗๔๗] ธรรมเปน โอฆะ เปน ไฉน ? ฯลฯ ธรรมเปน โยคะ เปนไฉน ? ฯลฯ โอฆ-โยคโคจฉกะ จบ วาดว ยนิทเทสคัณฐโคจฉกะ พึงทราบวนิ จิ ฉัยคัณฐโคจฉกะ ตอ ไป. สภาวธรรมทชี่ ่ือวา กายคัณะ เพราะอรรถวา ยอ มผูกนามกายคอื ยอมยังนามกายใหส ืบตอในวัฏฏะดวยอํานาจแหงการปฏิสนธิ. กายคณั ฐะใดที่ปฏิเสธแมค ําภาษติ ของพระสัพพัญู ยอ มยึดม่ันโดยอาการนีว้ า โลกเท่ียงนเี้ ทา นน้ั จรงิ อยางอื่นไรป ระโยชน (เปนโมฆะ) เพราะฉะนั้น กายคัณฐะนัน้จงึ ช่อื วา อิทังสัจจาภนิ ิเวสะ ก็เพราะความแตกตา งกนั แหงอภิชฌาและกามราคะมีอยู ฉะน้นั ในการจําแนกบทอภชิ ฌากายคัณฐะ จึงไมตรัสวา กาม-ฉนั ทะ (ความพอใจในกาม) กามราคะ (ความกําหนัดในกาม) ในกามทัง้ หลายอนั ใด ดังน้ี ตรัสวา ราคะ (ความกําหนัด ) สาราคะ (ความกาํ หนดั หนัก)เปน ตน ดว ยพทุ ธพจนน ้ี คาํ ใดทกี่ ลาวไวใ นภายหลงั วา ฉันทราคะ (ความกําหนดั ดว ยอาํ นาจความพอใจ) ในวิมานเปน ตน ของพวกพรหม ไมเปนกามาสวะเพงถงึ คัณฐะแลวอภิชฌากช็ ่อื วา กายคัณฐ (อภชิ ฌากายคณั ฐะ) ดังน้ี คํานน้ับณั ฑิตพงึ ทราบวา ขาพเจากลาวไวด ีแลว . แมในกิเลสโคจฉกะขางหนา ก็นัยนแี้ หละ.

พระอภธิ รรมปฎ ก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ที่ 440 คาํ วา เปตฺวา สลี พพฺ ตปรามาส (เวน สลี ัพพตปรามาส) น้ีความวา เพราะสลี พั พตปรามาสไมยึดถือโดยอาการมอี าทิวา น้ีเทานัน้ จรงิ ดงั นี้แตยอมยึดถอื อยางน้ีวา มีความบริสทุ ธ์ไิ ดด ว ยศลี ดงั น้ี ฉะนัน้ พระผมู -ีพระภาคเจา เมือ่ ทรงคัดคานสีลพั พตปรามาสอันเปนมิจฉาทฏิ ฐินั้นจึงตรสั วา เวน. นวี รณโคจฉกะ [๗๔๘] ธรรมเปนนวิ รณ เปนไฉน ? นวิ รณ ๖ คือ กามฉันทนิวรณ พยาปาทนิวรณ ถนี มทิ ธนิวรณอทุ ธจั จกกุ กุจจนิวรณ วิจกิ ิจฉานวิ รณ อวชิ ชานวิ รณ. [๗๔๙] บรรดานวิ รณ ๖ นัน้ กามฉันทนวิ รณ เปนไฉน ? ความพอใจคือความใคร ความกาํ หนัดคอื ความใคร ความเพลิดเพลนิคือความใคร ตัณหาคือความใคร สเิ นหาคือความใคร ความเรารอนคอื ความใคร ความสยบคอื ความใคร ความหมกมนุ คือความใคร ในกามท้งั หลายอนั ใด นเี้ รยี กวา กามฉันทนวิ รณ. [๗๕๐] พยาปาทนวิ รณ เปนไฉน ? อาฆาตยอ มเกิดข้นึ ไดดวยคิดวา ผนู ้ไี ดกระทําความเส่ือมเสยี แกเ ราอาฆาตยอ มเกดิ ขน้ึ ไดดว ยคิดวา ผูน ี้กําลังทาํ ความเสื่อมเสียแกเรา อาฆาตยอ มเกดิไดดวยคิดวา ผูน้ีจักทําความเสอ่ื มเสียแกเ รา อาฆาตยอ มเกดิ ขึน้ ไดดวยคิดวาผูนไ้ี คทาํ ความเสือ่ มเสยี ฯลฯ กาํ ลังทาํ ความเสื่อมเสยี ฯลฯ จกั ทาํ ความเสือ่ มเสียแกคนทีร่ ักท่ีชอบพอของเรา อาฆาตยอ มเกดิ ขน้ึ ไดดวยคิดวา ผนู ้ไี ดทําความเจริญ ฯลฯ กําลังทําความเจริญ ฯลฯ จกั ทาํ ความเจริญแกค นผูไ มเ ปน ทรี่ ัก