tripitaka_76

พระอภิธรรมปฎ ก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ท่ี 475ปณิธาน ธรรมชาตผิ นู ําไปสูภพ ตัณหาเหมอื นปา ตณั หาเหมือนดง ความเกยี่ วขอ ง ความเยอ่ื ใย ความหว งใย ความผูกพนั การหวงั กริ ิยาทห่ี วงัความหวัง ความหวงั รูป ความหวงั เสียง ความหวังกล่นิ ความหวังรสความหวงั โผฏฐพั พะ ความหวังลาภ ความหวงั ทรัพย ความหวังบตุ ร ความหวงัชวี ิต ธรรมชาตผิ ูกระซบิ ธรรมชาตผิ ูกระซิบท่วั ธรรมชาติผูกระซบิ ยงิ่การกระซบิ กิรยิ าทก่ี ระซิบ ความกระซิบ การละโมบ กิริยาท่ลี ะโมบ ความละโมบ ธรรมชาติเปน เหตซุ มซานไป ความใครใ นอารมณด ี ๆ ความกาํ หนัดในฐานะอันไมค วร ความโลภเกินพอดี ความติดใจ กริ ิยาท่ตี ดิ ใจ ความปรารถนา ความกระหยิ่มใจ ความปรารถนานัก กามตัณหา ภวตัณหาวิภวตัณหา ตณั หาในรูปภพ ตณั หาในอรปู ภพ ตัณหาในนิโรธ [คือราคะที่สหรคตดวยอุจเฉททิฏฐิ] รปู ตณั หา สทั ทตณั หา คันธตัณหา รสตณั หาโผฏฐัพพตัณหา ธมั มตณั หา โอฆะ โยคะ คนั ถะ อุปาทาน อาวรณนวิ รณ เครอื่ งปด บัง เครือ่ งผูก อุปกเิ ลส อนุสัย ปริยุฏฐาน ตัณหาเหมือนเถาวลั ย ความปรารถนาวตั ถุมอี ยา งตาง ๆ รากเหงาแหง ทกุ ข เหตแุ หง ทุกขแดนเกิดแหง ทกุ ข บว งแหงมาร เบ็ดแหง มาร แดนแหง มาร ตัณหาเหมือนแมนํา้ ตณั หาเหมอื นขา ย ตณั หาเหมือนเชอื กผกู ตณั หาเหมือนสมุทร อภิชฌาอกุศลมลคอื โลภะ อนั ใด นี้เรยี กวา โลภะ. [๗๙๓] โทสะ เปน ไฉน ? อาฆาตยอมเกิดขึ้นไดดวยคิดวา ผนู ไ้ี ดก ระทาํ ความเสื่อมเสยี แกเ ราอาฆาตยอ มเกิดขึ้นไดด ว ยคิดวา ผนู ก้ี ําลงั ทาํ ความเส่ือมเสยี แกเ รา อาฆาตยอมเกิดขึน้ ไดด วยคิดวา ผนู จ้ี ักทําความเส่ือมเสีย ฯลฯ กาํ ลงั ทําความเสอื่ มเสยีฯลฯ จกั ทาํ ความเส่อื มเสียแกค นทร่ี กั ท่ชี อบพอของเรา อาฆาตยอมเกดิ ข้ึนได

พระอภธิ รรมปฎก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ท่ี 476ดว ยคดิ วา ผูน้ีไดทําความเจรญิ ฯลฯ กําลงั ทําความเจรญิ ฯลฯ จักทําความเจรญิ แกค นผไู มเ ปน ท่ีรักไมเ ปนท่ีชอบพอของเรา หรืออาฆาตยอมเกิดข้นึ ไดในฐานะอนั ใชเหตุ จติ อาฆาต ความขัดเคือง ความกระทบกระทั่ง ความแคนความเคือง ความขุนเคือง ความพลุงพลาน โทสะ ความคดิ ประทุษรา ยความมงุ คิดประทุษราย ความขุนจิต ธรรมชาติท่ปี ระทุษรา ยใจ โกรธ กริ ยิ าที่โกรธ ความโกรธ มีลักษณะเชน วา น้ี อนั ใด [และ] การคดิ ประทุษรายกริ ยิ าท่คี ดิ ประทษุ ราย ความประทษุ รา ย การคดิ ปองรา ย กิรยิ าทีค่ ิดปองรา ยความคิดปองรา ย ความโกรธ ความแคน ความดรุ า ย ความปากราย ความไมแชมชนื่ แหงจิต นี้เรียกวา โทสะ. [๗๙๔] โมหะ เปนไฉน ? ความไมร ใู นทกุ ข ความไมร ใู นทกุ ขสมุทยั ความไมรูในทกุ ขนโิ รธความไมรูในทกุ ขนโิ รธคามินปี ฏปิ ทา ความไมร ใู นสวนอดีต ความไมร ูในสว นอนาคต ความไมร ทู ้งั ในสวนอดตี และสว นอนาคต ความไมร ใู นปฏจิ จสมปุ -บาทธรรมวา เพราะธรรมน้เี ปน ปจจัยธรรมนี้จงึ เกดิ ขึน้ ความไมร ู ความไมเหน็ความไมตรัสรู ความไมร ูโ ดยสมควร ความไมร ูต ามความเจรญิ ความไมแทงตลอด ความไมถ อื เอาโดยถูกตอ ง ความไมห ยงั่ ลงโดยรอบคอบ ความไมพนิ ิจ การไมพิจารณา การไมท าํ ใหป ระจักษ ความทรามปญ ญา ความโงเ ขลาความไมร ชู ัด ความหลง ความลุมหลง ความหลงใหล อวชิ ชา โอฆะคืออวิชชา โยคะคืออวิชชา อนสุ ยั คอื อวิชชา ปริยุฏฐานคืออวชิ ชา ล่ิมคอื อวชิ ชาอกศุ ลมลู คอื โมหะ มลี ักษณะเชนวานี้ อนั ใด นี้เรียกวา โมหะ. [๗๙๕] มานะ เปนไฉน ?

พระอภิธรรมปฎก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาท่ี 477 การถอื ตวั วา เราดีกวาเขา เราเสมอกบั เขา เราเลวกวาเขา การถอื ตวักริ ยิ าทถี่ ือตวั ความถือตวั มลี กั ษณะเชน วาน้ี อันใด การยกตน การเทดิ ตนการเชิดชูตนดุจธง การยกจติ ขน้ึ ความมจี ติ ตอ งการเปนดุจธง นเี้ รียกวามานะ. [๗๙๖] ทฏิ ฐิ เปน ไฉน ? ความเห็นวา โลกเทีย่ งกด็ ี วา โลกไมเท่ียงกด็ ี วา โลกมีทสี่ ุดก็ดีวาโลกไมมีที่สดุ ก็ดี วาชพี อันนัน้ สรีระกอ็ นั นั้นกด็ ี วา ชีพเปน อื่น สรีระก็เปน อืน่ กด็ ี วาสัตวยังเปนอยเู บื้องหนา แตมรณะก็ดี วาสัตวไ มเปน อยูเบ้ืองหนาแตม รณะก็ดี วา สตั วยงั เปน อยกู ม็ ี ไมเปน อยูก็มี เบอื้ งหนา แตม รณะกด็ ีวา สตั วยงั เปนอยูก ็ไมใช ไมเ ปนอยกู ็ไมใชเบ้อื งหนา แตมรณะกด็ ี ทิฏฐิ ความ-เห็นไปขา งหนา ความเห็นไปขางทิฏฐิ ปา ชฏั คือทฏิ ฐิ กันดารคอื ทิฏฐิความเหน็ เปน ขาศึกตอ สัมมาทฏิ ฐิ ความผนั แปรแหงทิฏฐิ สญั โญชนคือทิฏฐิความยึดถือ ความยดึ ถอื มนั่ ความตงั้ ม่นั ความถือผดิ ทางช่ัว ทางผิดภาวะทผ่ี ิด ลัทธิเปนบอ เกิดแหง ความพินาศ การถอื โดยวิปลาส มลี ักษณะเชน วาน้ี อันใด นี้เรียกวา ทฏิ ฐิ มจิ ฉาทฏิ ฐิแมทกุ อยางจัดเปน ทิฏฐิ. [๗๙๗] วจิ ิกิจฉา เปนไฉน ? ปุถุชนเคลือบแคลงสงสัยในพระศาสดา ในพระธรรม ในพระสงฆในสกิ ขา ในสวนอดตี ในสวนอนาคต ทั้งในสว นอดตี และสว นอนาคต ในปฏิจจสมปุ บาทธรรมที่วา เพราะธรรมนเ้ี ปน ปจ จัยธรรมนจี้ ึงเกิดขึน้ การเคลอื บแคลง กิรยิ าทีเ่ คลือบแคลง ความเคลอื บแคลง ความคิดเห็นไปตาง ๆนานา ความตดั สินอารมณไมได ความเห็นเปน สองแง ความเหน็ เหมอื นทางสองแพรง ความสงสยั ความไมส ามารถจะถือเอาโดยสว นเดยี วได ความคิด

พระอภธิ รรมปฎ ก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ที่ 478สา ยไป ความคดิ พรา ไป ความไมสามารถจะหย่งั ลงถือเอาเปน ยตุ ิได ความกระดา งแหง จิต ความลังเลใจมีลกั ษณะเชน วา นี้ อนั ใด นีเ้ รียกวา วิจกิ จิ ฉา. [๗๙๘] ถีนะ เปนไฉน ? ความไมสมประกอบแหง จิต ความไมค วรแกการงานแหงจิต ความทอแท ความถดถอย ความหดหู อาการท่หี ดหู ภาวะท่ีหดหู ความซบเซาอาการท่ีซบเซา ภาวะทซี่ บเซาแหง จติ อันใด นีเ้ รยี กวา ถนี ะ. [๗๙๙] อทุ ธจั จะ เปนไฉน ? ความฟุงซานแหงจิต ความไมสงบแหงจติ ความวนุ วายใจ ความพลานแหง จติ อนั ใด น้ีเรยี กวา อุทธัจจะ. [๘๐๐] อหิรกิ ะ เปน ไฉน ? กริ ยิ าที่ไมละอายตอการประพฤตทิ ุจรติ อันเปน ส่ิงทน่ี าละอาย กิริยาทไ่ี มละอายตอ การประกอบอกุศลบาปธรรมท้งั หลาย อันใด น้เี รียกวา อหริ กิ ะ. [๘๐๑] อโนตตัปปะ เปนไฉน ? กิริยาที่ไมเกรงกลวั ตอการประพฤติทุจรติ อนั เปน ส่ิงที่นาเกรงกลัว กริ ยิ าทไ่ี มเ กรงกลวั ตอการประกอบอกุศลบาปธรรมท้ังหลาย อนั ใด นเี้ รยี กวาอโนตตัปปะ สภาวธรรมเหลานี้ชื่อวา ธรรมเปน กเิ ลส. [๘๐๒] ธรรมไมเปนกิเลส เปนไฉน ? เวนกเิ ลสธรรมเหลา นั้นเสีย กศุ ลธรรม อกศุ ลธรรม อัพยากตธรรมท่ีเหลอื ซงึ่ เปน กามาวจร รปู าวจร อรูปาวจร โลกตุ ระ คอื เวทนาขันธฯลฯ วิญญาณขันธ รูปทัง้ หมด และอสังขตธาตุ สภาวธรรมเหลานชี้ ่ือวาธรรมไมเปน กเิ ลส.

พระอภธิ รรมปฎ ก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ที่ 479 [๘๐๓] ธรรมเปน อารมณของสังกเิ ลส เปนไฉน ? กุศลธรรม อกศุ ลธรรม อัพยากตธรรม ประเภททีย่ งั มอี าสวะ ซง่ึเปน กามาวจร รูปาวจร อรูปาวจร คือ รปู ขนั ธ ฯลฯ วญิ ญาณขันธสภาวธรรมเหลา นีช้ อ่ื วา ธรรมเปนอารมณของสงั กเิ ลส. ธรรมไมเ ปนอารมณข องสงั กิเลส เปน ไฉน ? มรรคและผลของมรรคทีเ่ ปน โลกตุ ระ และอสงั ขตธาตุ สภาวธรรมเหลา น้ีช่อื วา ธรรมไมเปนอารมณของสังกิเลส. [๘๐๔] ธรรมเศรา หมอง เปน ไฉน ? อกุศลมูล ๓ คอื โลภะ โทสะ โมหะ และกเิ ลสทตี่ ้งั อยฐู านเดยี วกันกับอกุศลมูลน้นั เวทนาขันธ ฯลฯ วิญญาณขนั ธ อนั สัมปยตุ ดวยอกศุ ลมลูน้นั กายกรรม วจีกรรม มโนกรรม อนั มอี กุศลมูลนน้ั เปน สมุฏฐานสภาวธรรมเหลาน้ีชอื่ วา ธรรมเศรา หมอง. ธรรมไมเศราหมอง เปน ไฉน ? กศุ ลธรรมและอพั ยากตธรรม ที่เปน กามาวจร รปู าวจร อรูปาวจรโลกตุ ระ คอื เวทนาขนั ธ ฯลฯ วญิ ญาณขนั ธ รูปทงั้ หมด และอสงั ขตธาตุสภาวธรรมเหลาน้ีชอื่ วา ธรรมไมเศราหมอง. [๘๐๕] ธรรมสัมปยตุ ดว ยกิเลส เปน ไฉน ? ธรรมเหลา ใด สัมปยุตดว ยกิเลสธรรมเหลา นน้ั คือ เวทนาขนั ธ ฯลฯวญิ ญาณขันธ สภาวธรรมเหลา น้ีชื่อวา ธรรมสมั ปยตุ ดวยกเิ ลส. ธรรมวปิ ปยตุ จากกิเลส เปนไฉน ? ธรรมเหลาใด วิปปยตุ จากกเิ ลสธรรมเหลา น้นั คอื เวทนาขนั ธ ฯลฯวญิ ญาณขันธ รปู ทั้งหมด และอสังขตธาตุ สภาวธรรมเหลานช้ี ื่อวา ธรรมวิปปยตุ จากกเิ ลส.

พระอภธิ รรมปฎ ก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ท่ี 480 [๘๐๖] ธรรมเปนกิเลสและเปน อารมณข องสังกิเลสเปนไฉน ? กิเลสธรรมเหลานนั้ นน่ั แล ชอ่ื วา ธรรมเปน กิเลสและเปนอารมณของสงั กเิ ลส. ธรรมเปนอารมณข องสังกเิ ลสแตไ มเปนกิเลส เปน ไฉน ? ธรรมเหลา ใด เปนอารมณของสงั กเิ ลสโดยกิเลสธรรมเหลา น้นั เวนกเิ ลสธรรมเหลาน้นั เสีย คือ กศุ ลธรรม อกศุ ลธรรม อพั ยากตธรรม ประเภทท่ียังมอี าสวะท่เี หลือ ซ่ึงเปน กามาวจร รปู าวจร อรูปาวจร ไดแ กรูปขันธ ฯลฯวิญญาณขนั ธ สภาวธรรมเหลานี้ชื่อวา ธรรมเปนอารมณข องสงั กิเลสแตไมเ ปนกิเลส. [๘๐๗] ธรรมเปน กิเลสและเศราหมอง เปน ไฉน ? กเิ ลสเหลา นน้ั นัน่ แล ช่ือวา ธรรมเปนกเิ ลสและเศราหมอง. ธรรมเศราหมองแตไมเ ปนกิเลส เปน ไฉน ? ธรรมเหลา ใด เศรา หมองโดยกเิ ลสธรรมเหลา นั้น เวน กิเลสธรรมเหลา นัน้ เสีย คือ เวทนาขนั ธ ฯลฯ วิญญาณขันธ สภาวธรรมเหลานีช้ อ่ื วาธรรมเศรา หมองแตไมมกี เิ ลส. [๘๐๘] ธรรมเปนกิเลสและสัมปยุตดว ยกเิ ลส เปนไฉน ? โลภะ เปน กเิ ลส และสมั ปยุตดวยกเิ ลสโดยโมหะ โมหะ เปน กเิ ลสและสัมปยตุ ดวยกิเลสโดยโลภะ. โทสะ. เปนกเิ ลส และสัมปยุตดว ยกเิ ลสโดยโมหะ โมหะ เปน กเิ ลสและสัมปยตุ ดวยกเิ ลสโดยโทสะ.

พระอภธิ รรมปฎก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาท่ี 481 มานะ เปนกเิ ลส และสัมปยุตดวยกิเลสโดยโมหะ โมหะ เปน กเิ ลสและสัมปยุตดวยกิเลสโดยมานะ. ทฏิ ฐิ เปน กิเลส และสมั ปยตุ ดว ยกเิ ลสโดยโมหะ โมหะ เปน กเิ ลสและสัมปยตุ ดวยกเิ ลสโดยทฏิ ฐ.ิ วิจิกิจฉา เปน กิเลส และสัมปยตุ ดว ยกเิ ลสโดยโมหะ โมหะ เปนกเิ ลส และสมั ปยุตดวยกเิ ลสโดยวจิ กิ ิจฉา. ถีนะ เปน กิเลส และสัมปยุตดว ยกเิ ลสโดยโมหะ โมหะ เปน กิเลสและสมั ปยตุ ดว ยกิเลสโดยถีนะ. อทุ ธัจจะ เปนกเิ ลส และสมั ปยตุ ดว ยกิเลสโดยโมหะ โมหะ เปนกเิ ลส และสมั ปยุตดว ยกเิ ลสโดยอทุ ธัจจะ. อหริ ิกะ เปนกเิ ลส และสมั ปยุตดว ยกิเลสโดยโมหะ โมหะ เปนกเิ ลสและสมั ปยุตดวยกเิ ลสโดยอหิรกิ ะ. อโนตตัปปะ เปน กเิ ลส และสมั ปยตุ ดวยกิเลสโดยโมหะ โมหะ เปนกเิ ลส และสัมปยตุ ดวยกิเลสโดยอโนตตปั ปะ. โลภะ เปน กิเลส และสมั ปยุตดวยกเิ ลสโดยอุทธัจจะ อุทธจั จะ เปนกเิ ลส และสมั ปยุตดวยกิเลสโดยโลภะ. โทสะ เปนกเิ ลส และสัมปยตุ ดวยกเิ ลสโดยอทุ ธจั จะ อุทธัจจะ เปนกเิ ลส และสมั ปยุตดวยกเิ ลสโดยโทสะ. โมหะ เปนกิเลส และสัมปยตุ ดว ยกเิ ลสโดยอุทธัจจะ อทุ ธัจจะ เปนกเิ ลส และสมั ปยุตดว ยกิเลสโดยโมหะ. มานะ เปน กิเลส และสัมปยุตดวยกิเลสโดยอุทธัจจะ อทุ ธัจจะ เปนกเิ ลส และสมั ปยุตดว ยกิเลสโดยมานะ.

พระอภธิ รรมปฎ ก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาท่ี 482 ทฏิ ฐิ เปนกเิ ลส และสัมปยตุ ดว ยกิเลสโดยอุทธจั จะ อทุ ธัจจะ เปนกเิ ลส และสมั ปยุตดวยกเิ ลสโดยทฏิ ฐิ. วจิ กิ ิจฉา เปน กิเลส และสมั ปยุตดวยกิเลสโดยอทุ ธัจจะ อุทธัจจะเปน กเิ ลส และสัมปยุตดวยกิเลสโดยวจิ กิ จิ ฉา. ถีนะ เปน กเิ ลส และสมั ปยุตดวยกิเลสโดยอทุ ธัจจะ อุทธัจจะ เปนกเิ ลส และสัมปยตุ ดวยกิเลสโดยถนี ะ. อหริ กิ ะ เปน กิเลส และสัมปยุตดวยกเิ ลสโดยอุทธัจจะ อทุ ธจั จะ เปนกิเลส และสมั ปยุตดวยกเิ ลสโดยอหิรกิ ะ. อโนตตัปปะ เปนกเิ ลส และสมั ปยุตดว ยกิเลสโดยอทุ ธัจจะ อุทธจั จะเปน กิเลส และสมั ปยตุ ดว ยกเิ ลสโดยอโนตตปั ปะ. โลภะ เปนกิเลส และสมั ปยุตดว ยกเิ ลสโดยอหิรกิ ะ อหริ ิกะ เปนกเิ ลส และสัมปยุตดว ยกิเลสโดยโลภะ. โทสะ เปนกิเลส และสมั ปยุตดวยกิเลสโดยอหิริกะ อหิริกะ เปนกิเลส และสัมปยตุ ดวยกเิ ลสโดยโทสะ. โมหะ เปนกิเลส และสัมปยุตดว ยกิเลสโดยอหิรกิ ะ อหิริกะ เปนกเิ ลส และสัมปยตุ ดวยกเิ ลสโดยโมหะ. มานะ เปน กิเลส และสมั ปยตุ ดวยกเิ ลสโดยอหิรกิ ะ อหริ กิ ะ เปนกเิ ลส และสัมปยุตดว ยกเิ ลสโดยมานะ. ทิฏฐิ เปน กเิ ลส และสัมปยตุ ดว ยกเิ ลสโดยอหิริกะ อหริ ิกะ เปนกิเลส และสมั ปยุตดวยกิเลสโดยทิฏฐิ. วจิ กิ ิจฉา เปนกิเลส และสมั ปยตุ ดวยกเิ ลสโดยอหิรกิ ะ อหิรกิ ะ เปนกเิ ลส และสมั ปยตุ ดว ยกเิ ลสโดยวิจกิ ิจฉา.

พระอภธิ รรมปฎ ก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาท่ี 483 ถนี ะ เปน กเิ ลส และสมั ปยตุ ดว ยกิเลสโดยอหริ ิกะ อหริ กิ ะ เปนกิเลส และสมั ปยตุ ดวยกเิ ลสโดยถีนะ. อุทธัจจะ เปนกเิ ลส และสัมปยตุ ดว ยกิเลสโดยอหิริกะ อหริ ิกะ เปนกเิ ลส และสัมปยตุ ดว ยกเิ ลสโดยอุทธัจจะ. อโนตตปั ปะ เปน กเิ ลส และสัมปยตุ ดว ยกิเลสโดยอหิริกะ อหริ ิกะเปนกเิ ลส และสัมปยตุ ดว ยกเิ ลสโดยอโนตตปั ปะ. โลภะ เปน กิเลส และสัมปยุตดวยกเิ ลสโดยอโนตตปั ปะ อโนตตปั ปะเปนกิเลส และสมั ปยตุ ดว ยกิเลสโดยโลภะ. โทสะ เปน กิเลส และสมั ปยตุ ดวยกิเลสโดยอโนตตปั ะ อโนตตัปปะเปนกเิ ลส และสัมปยตุ ดว ยกเิ ลสโดยโทสะ. โมหะ เปนกิเลส และสัมปยตุ ดว ยกิเลสโดยอโนตตัปปะ อโนตตัปปะเปน กเิ ลส และสมั ปยตุ ดวยกิเลสโดยโมหะ. มานะ เปน กิเลส และสัมปยุตดว ยกิเลสโดยอโนตตัปปะ อโนตตัปปะเปนกเิ ลส และสัมปยุตดวยกเิ ลสโดยมานะ. ทฏิ ฐิ เปนกิเลส และสัมปยตุ ดวยกเิ ลสโดยอโนตตัปปะ อโนตตปั ปะเปนกิเลส และสมั ปยตุ ดวยกเิ ลสโดยทิฏฐ.ิ วจิ ิกิจฉา เปน กเิ ลส และสัมปยุตดว ยกิเลสโดยอโนตตัปปะ อโนตตปั ปะเปน กิเลส และสัมปยตุ ดว ยกเิ ลสโดยวิจกิ ิจฉา. ถนี ะ เปน กเิ ลส และสมั ปยตุ ดว ยกเิ ลสโดยอโนตตปั ปะ อโนตตัปปะเปน กิเลส และสมั ปยุตดวยกเิ ลสโดยถนี ะ. อทุ ธจั จะ เปนกเิ ลส และสัมปยุตดวยกิเลสโดยอโนตตปั ปะ อโนตตปั -ปะ เปนกเิ ลส และสมั ปยตุ ดวยกิเลสโดยอุทธัจจะ.

พระอภธิ รรมปฎ ก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ท่ี 484 อหิริกะ เปนกิเลส และสัมปุยตุ ดว ยกิเลสโดยอโนตตปั ปะ อโนตตปั ปะเปน กิเลส และสัมปยุตดวยกิเลสโดยอหริ กิ ะ. สภาวธรรมเหลา น้ี ธรรมเปนกิเลสและสัมปยตุ ดว ยกิเลส. ธรรมสมั ปยุตดวยกิเลสแตไ มเ ปน กิเลส เปน ไฉน ? ธรรมเหลา ใดสัมปยุตดวยกิเลสธรรมเหลา นน้ั เวน กิเลสธรรมเหลา น้นัเสยี คอื เวทนาขันธ ฯลฯ วญิ ญาณขนั ธ สภาวธรรมเหลานั้นชอ่ื วา ธรรมสมั ปยุ ตุ ดวยกิเลสแตไ มเปน กิเลส. [๘๐๙] ธรรมวปิ ปยตุ จากกเิ ลสแตเ ปน อารมณของสงั กเิ ลสเปน ไฉน ? ธรรมเหลา ใดวิปปยตุ จากกเิ ลสธรรมเหลา นนั้ คือ กุศลธรรม อัพยา-กตธรรม ประเภทท่ียังมีอาสวะ ทเ่ี ปน กามาวจร รปู าวจร อรูปาวจร ไดแกร ูปขันธ ฯลฯ วิญญาณขันธ สภาวธรรมเหลา น้ีชื่อวา ธรรมวปิ ปยุตจากกิเลสแตเ ปนอารมณของกิเลส. ธรรมวปิ ปยตุ จากกิเลสและไมเปนอารมณของกเิ ลส เปนไฉน ? มรรคและผลของมรรคท่เี ปน โลกุตระ และอสงั ขตธาตุ สภาวธรรมเหลา นช้ี ื่อวา ธรรมวปิ ปยตุ จากกิเลสและไมเ ปน อารมณข องกเิ ลส. กิเลสโคจฉกะ จบ อัฏฐสาลนิ ี อรรถกถาธรรมสังคณี วาดวยกเิ ลสโคจฉกะ พงึ ทราบวนิ จิ ฉยั ในกเิ ลสโคจฉกะ ตอ ไป กเิ ลสเทา นนั้ ช่ือวา กิเลสวัตถุ อีกอยา งหน่งึ ที่ชอ่ื วา วตั ถุเพราะอรรถวา เปนทอ่ี ยูของสัตวผ ูมอี าสวะยงั ไมสน้ิ เพราะความท่สี ตั วเ หลา นน้ัต้ังอยใู นกิเลสมโี ลภะเปนตน ทชี่ ่ือวา กิเลสวตั ถุ เพราะอรรถวา กิเลส

พระอภิธรรมปฎ ก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาท่ี 485เหลานั้นดวย เปนวตั ถุของสัตวผูต ้งั อยใู นกิเลสเหลา น้ันดว ย. ก็เพราะแมก ิเลสทั้งหลายเมื่อเกดิ ขึ้น โดยความเปน อนนั ตรปจจยั เปน ตน ชอื่ วา ยอ มอยใู นกเิ ลสที่เปน ปจ จยั น้ี ฉะน้นั จงึ ชือ่ วา กเิ ลสวัตถุ แมดวยอรรถวา เปนวตั ถุ(ทอี่ ยู) ของกเิ ลสทงั้ หลาย. ก็โลภะน้วี า ตตถฺ กตโม โลโภ โย ราโค สาราโค (บรรดากเิ ลส๑๐ เหลา น้ัน โลภะเปนไฉน ? ความกาํ หนัด ความกําหนัดหนกั ) ดงั น้ีทรงขยายออกต้งั รอ ยกวา บท ในฐานะท้งั ๓ คือ เหตโุ คจฉกะ คณั ฐโคจฉกะและในกิเลสโคจฉกะนี้. ทรงอธิบายไวใ นอาสวโคจฉกะ สญั โญชนโคจฉกะโอฆโคจฉกะ โยคโคจฉกะ นวี รณโคจฉกะ และอุปาทานโคจฉกะ โคจฉ-กะละ ๘ บท. โลภะนีน้ น้ั บัณฑติ พึงทราบวา ทรงถอื เอาโดยนปิ ปเทส(แสดงโดยไมเ หลอื ) ในฐานะที่ทรงช้ีแจงไวรอยกวา บทบา ง ในฐานะท่ีทรงชี้แจงไวโ คจฉกะละ ๘ บทบาง ในโคจฉกะเหลา นน้ั ตณั หาทีต่ ้ังอยูโดยสว นเดยี วกนั นัน่ แหละ ในเหตุโคจฉกะ คณั ฐโคจฉกะ นวี รณโคจฉกะ อปุ า-ทานโคจฉกะ กิเลสโคจฉกะ พึงฆา ดว ยมรรคทั้ง ๔. ตัณหาท่เี ปนสวนทงั้ ๒ตัง้ อยใู นอาสวโคจฉกะ สญั โญชนโคจฉกะ โอฆโคจฉกะ โยคโคจฉกะ กพ็ ึงฆาดว ยมรรคทัง้ ๔. ตัณหาทเี่ ปนสว นท้งั ๒ น้นั อยางไร ? คือในอาสวโคจฉกะเปนกามาสวะ และภวาสวะ ในสัญโญชนโคจฉกะ ไดแก กามราคสัญโญชนและภวราคสัญโญชน ในโอฆะ ไดแ ก กาโมฆะและภโวฆะ ในโยคะไดแกกามโยคะ และภวโยคะ กก็ เิ ลสวัตถุเหลานค้ี วรนํามาโดยลาํ ดบั กเิ ลสบา ง โดยลําดับมรรคบาง. วาโดยลําดบั กเิ ลส โลภะอนั มรรคท้งั ๔ ยอ มประหาณ โทสะอนั อนาคามิมรรคยอมประหาณ โมหะและมานะอันอรหตั มรรคยอมประหาณ

พระอภธิ รรมปฎก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ที่ 486ทฏิ ฐแิ ละวิจกิ ิจฉาอันโสดาปต ตมิ รรคยอมประหาณ ถนี ะเปน ตนอนั อรหตั มรรคยอมประหาณ. วา โดยลาํ ดับแหง มรรค ทิฏฐิและวจิ ิกจิ ฉาอนั โสดาปต ติมรรคยอ มประหาณ โทสะอันอนาคามมิ รรคยอ มประหาณ กิเลส ๗ ทเี่ หลอือนั อรหัตมรรคยอมประหาณฉะน้แี ล. ปฏฐิทกุ ะ [๘๑๐] ธรรมอันโสดาปต ตมิ รรคประหาณ เปนไฉน ? สัญโญชน ๓ คอื สักกายทฏิ ฐิ วจิ ิกิจฉา สีลัพพตปรามาส. [๘๑๑] บรรดาสัญโญชน ๓ นน้ั สกั กายทิฏฐิ เปน ไฉน ? ปุถุชนในโลกนี้ ผูไรการศกึ ษา ไมไ ดเหน็ พระอรยิ เจา ทง้ั หลายไมฉ ลาดในธรรมของพระอรยิ เจา ไมไดฝกฝนในธรรมของพระอรยิ เจา ไมไดเหน็ สตั บุรษุ ท้ังหลาย ไมฉ ลาดในธรรมของสตั บุรษุ ไมไ ดฝก ฝนในธรรมของสัตบรุ ษุ ยอมเห็นรปู เปน ตน หรือเหน็ ตนมีรูป เห็นรปู ในตน เห็นตนในรูปยอ มเห็นเวทนา ฯลฯ สญั ญา ฯลฯ สงั ขาร ฯลฯ วญิ ญาณเปนตน หรอืเห็นตนมีวิญญาณ เห็นวิญญาณในตน เห็นคนในวญิ ญาณ ทฏิ ฐิ ความเหน็ไปขา งทฏิ ฐิ ฯลฯ การถือโดยวิปลาส มีลกั ษณะเชน วา น้ี อันใด นเี้ รียกวาสักกายทิฏฐ.ิ [๘๑๒] วิจิกิจฉา เปนไฉน ? ปถุ ชุ นเคลอื บแคลงสงสยั ในพระศาสดา ฯลฯ ความกระดา งแหงจิตความลงั เลใจ มลี กั ษณะเชน วาน้ี อนั ใด นีเ้ รียกวา วิจกิ จิ ฉา.

พระอภธิ รรมปฎ ก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ท่ี 487 [๘๑๓] สลี พั พตปรามาส เปนไฉน ? ความเห็นวา ความบริสุทธ์ยิ อมมีไดดว ยศีล ดวยพรต ดวยศลี พรตของสมณพราหมณใ นภายนอกแตศ าสนานี้ ดงั น้ี ทิฏฐิ ความเห็นไปขางทฏิ ฐิการถือโดยวิปลาสมลี ักษณะเชนวาน้ี อนั ใด น้ีเรยี กวา สีลพั พตปรามาส. [๘๑๔] สัญโญชน ๓ ดงั กลา วมาน้ี และกเิ ลสซงึ่ ต้งั อยฐู านเดียวกนักับสัญโญชน ๓ นนั้ , เวทนาขนั ธ ฯลฯ วิญญาณขันธอ ันสมั ปยุตดว ยสญั โญชน ๓ น้ัน กายกรรม วจกี รรม มโนกรรม อนั มีสัญโญชน ๓ น้ันเปนสมฏุ ฐาน สภาวธรรมเหลา นีช้ อ่ื วา ธรรมอนั โสดาปตตมิ รรคประหาณ. ธรรมอนั โสดาปตตมิ รรคไมป ระหาณ เปนไฉน ? เวน สัญโญชนธรรมเหลา น้นั เสยี กุศลธรรม อกศุ ลธรรม อพั ยากตธรรมทเ่ี หลือ ซ่ึงเปนกามาวจร รปู าวจร อรูปาวจร โลกตุ ระ คอื เวทนาขนั ธฯลฯ วญิ ญาณขันธ, รปู ท้งั หมด และอสังขตธาตุ สภาวธรรมเหลา น้ีชอื่ วาธรรมอนั โสดาปตติมรรคไมป ระหาณ. [๘๑๕] ธรรมอันมรรคเบ้อื งสงู ๓ ประหาณ เปนไฉน ? โลภะ โทสะ โมหะทเี่ หลอื และกเิ ลสซึ่งตงั้ อยฐู านเดยี วกนั กับ โลภะโทสะ โมหะ นน้ั , เวทนาขนั ธ ฯลฯ วิญญาณขันธอนั สมั ปยุตดว ย โลภะโทสะ โมหะ น้ัน, กายกรรม วจีกรรม มโนกรรม อนั มีโลภะ โทสะโมหะ น้นั เปน สมุฏฐาน สภาวธรรมเหลา นช้ี อื่ วา ธรรมอนั มรรคเบื้องสูง ๓ประหาณ. ธรรมอันมรรคเบ้ืองสูง ๓ ไมป ระหาณ เปน ไฉน ? เวนธรรมอนั มรรคเบ้ืองสงู ๓ ประหาณเหลา น้ันเสยี กศุ ลธรรมอกุศลธรรม อัพยากตธรรมทเ่ี หลอื ซ่งึ เปนกามาวจร รูปาวจร อรปู าวจร

พระอภธิ รรมปฎ ก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาท่ี 488โลกตุ ระ คอื เวทนาขนั ธ ฯลฯ วญิ ญาณขันธ, รปู ท้ังหมด และอสงั ขตธาตุสภาวธรรมเหลา นี้ชอื่ วา ธรรมอันมรรคเบอ้ื งสูง ๓ ไมประหาณ. [๘๑๖] ธรรมมีสมั ปยตุ ตเหตอุ นั โสดาปตติมรรคประหาณเปนไฉน ? สญั โญชน ๓ คือ สกั กายทิฏฐิ วจิ กิ จิ ฉา สลี ัพพตปรามาส. [๘๑๗] บรรดาสญั โญชน ๓ น้ัน สกั กายทิฏฐิ เปน ไฉน ? ปุถชุ นในโลกน้ี ผูไ รการศึกษา ไมไดเ ห็นพระอรยิ เจาทง้ั หลายไมฉลาดในธรรมของพระอรยิ เจา ไมไ ดฝก ฝนในธรรมของพระอริยเจา ไมไดเหน็ สตั บุรษุ ทัง้ หลาย ไมฉลาดในธรรมของสัตบุรุษ ไมไดฝกฝนในธรรมของสตั บุรษุ ยอมเหน็ รปู เปน ตน หรอื เหน็ คนมีรูป เหน็ รูปในตน เหน็ ตนในรูปยอ มเหน็ เวทนา ฯลฯ สญั ญา ฯลฯ สังขาร ฯลฯ วญิ ญาณเปน ตนหรอืเหน็ ตนมวี ญิ ญาณ เห็นวญิ ญาณในตน หรือเห็นตนในวญิ ญาณ ทิฏฐิ ความเห็นไปขางทิฏฐิ ฯลฯ การยึดถอื โดยวิปลาสมีลักษณะเชน วา นี้ อันใด นเี้ รยี กวาสกั กายทิฏฐ.ิ [๘๑๘] วจิ ิกิจฉา เปน ไฉน ? ปถุ ุชนเคลือบแคลง สงสยั ในพระศาสดา ฯลฯ ความกระดางแหงจติความลังเลใจ มีลักษณะเชนวา นี้ อันใด นี้เรียกวา วจิ ิกจิ ฉา. [๘๑๙] สีลัพพตปรามาส เปน ไฉน ? ความเหน็ วา ความบรสิ ทุ ธิย์ อมมีดวยศลี ดว ยพร ดว ยศลี พรตของสมณพราหมณในภายนอกแตศ าสนาน้ี ดังน้ี ทิฏฐิ ความเห็นไปขา งทฏิ ฐิฯลฯ การถอื โดยวปิ ลาส มลี กั ษณะเชนวา นี้ อนั ใด นีเ้ รียกวา สลี ัพพตปรามาส.

พระอภธิ รรมปฎก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ท่ี 489 [๘๒๐] สัญโญชน ๓ ดงั กลาวมานี้ และกิเลสท่ีตั้งอยฐู านเดยี วกันกับสัญโญชน ๓ นั้น, เวทนาขันธ ฯลฯ วญิ ญาณขนั ธ อนั สมั ปยุตดวยสัญโญชน ๓นน้ั , กายกรรม วจกี รรม มโนกรรม อนั มสี ัญโญชน ๓ นั้นเปนสมฏุ ฐานสภาวธรรมเหลา นีช้ ่ือวา ธรรมมีสัมปยตุ ตเหตุอันโสดาปตตมิ รรคประหาณ สัญโญชน ๓ คอื สกั กายทฏิ ฐิ วจิ ิกจิ ฉา สีลพั พตปรามาส สภาวธรรมเหลาน้ีชือ่ วา ธรรมอนั โสดาปตตมิ รรคประหาณ, โลภะ โทสะ โมหะ อนัตั้งอยฐู านเดียวกนั กบั สญั โญชน ๓ นั้น สภาวธรรมเหลานช้ี ่ือวา สัมปยตุ ตเหตุอนั โสดาปต ติมรรคประหาณ สว นกิเลสอันตง้ั อยฐู านเดียวกนั กบั โลภะ โทสะ โมหะ น้นั , เวทนา-ขนั ธ ฯลฯ วญิ ญาณขันธ อันสมั ปยุตดว ย โลภะ โทสะ โมหะ น้ัน,กายกรรม วจีกรรม มโนกรรม อันมโี ลภะ โทสะ โมหะ น้นั เปนสมฏุ ฐานสภาวธรรมแหละน้ชี ือ่ วา ธรรมมีสัมปยตุ ตเหตอุ ันโสดาปต ติมรรคประหาณ. ธรรมไมม ีสัมปยุตตเหตุอนั โสดาปต ติมรรคจะประหาณ เปนไฉน ? เวนธรรมอนั โสดาปต ติมรรคประหาณเหลาน้นั เสีย กศุ ลธรรม อกศุ ล-ธรรม อพั ยากตธรรมที่เหลอื ซ่ึงเปนกามาวจร รูปาวจร อรูปาวจร โลกตุ ระคอื เวทนาขันธ ฯลฯ วญิ ญาณขันธ, รปู ท้งั หมด และอสงั ขตธาตุ สภาวธรรมเหลานช้ี อื่ วา ธรรมไมมสี ัมปยุตตเหตอุ ันโสดาปตติมรรคประหาณ. [๘๒๑] ธรรมมีสัมปยุตตเหตุอนั มรรคเบื้องสงู ๓ ประหาณเปนไฉน ? โสภะ โทสะ โมหะท่เี หลือ สภาวธรรมเหลานนั้ ชื่อวา สมั ปยุตตเหตุอันมรรคเบ้อื งสงู ๓ ประหาณ

พระอภิธรรมปฎก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาที่ 490 สว นกเิ ลสอนั ตง้ั อยูฐานเดียวกบั โลภะ โทสะ โมหะ น้ัน, เวทนาขันธฯลฯ วญิ ญาณขนั ธ อันสัมปยุตดวย โลภะ โทสะ โมหะ นน้ั , กายกรรมวจีกรรม มโนกรรม อันมี โลภะ โทสะ โมหะ นั้น เปน สมุฏฐาน สภาวธรรมเหลา น้ชี ่ือวา ธรรมมีสัมปยตุ ตเหตอุ ันมรรคเบอื้ งสงู ๓ ประหาณ. ธรรมไมม สี มั ปยุตตเหตอุ นั มรรคเบ้อื งสงู ๓ จะประหาณเปน ไฉน ? เวนธรรมอันมรรคเบอื้ งสูง ๓ ประหาณเหลานัน้ เสยี กศุ ลธรรมอกุศลธรรม อัพยากตธรรมทีเ่ หลอื ซึง่ เปนกามาวจร รูปาวจร อรูปาวจรโลกุตระ คือ เวทนาขนั ธ ฯลฯ วิญญาณขันธ, รูปทั้งหมด และอสงั ขตธรรมสภาวธรรมเหลา นี้ชอื่ วา ธรรมไมมีสมั ปยตุ ตเหตอุ นั มรรคเบอ้ื งสงู ๓ จะประหาณ. [๘๒๒] ธรรมมีวิตก เปน ไฉน ? เวทนาขันธ ฯลฯ วิญญาณขันธอันสัมปยตุ ดวยวิตก ในภมู แิ หงจิตมีวติ กท่เี ปนกามาวจร รปู าวจร โลกตุ ระ เวน วิตกเสยี สภาวธรรมเหลานชี้ อ่ื วาธรรมมวี ิตก. ธรรมไมม วี ติ ก เปน ไฉน ? เวทนาขนั ธ ฯลฯ วญิ ญาณขันธ ในภมู แิ หงจิตไมม ีวติ ก ทเ่ี ปนกามาวจร รูปาวจร อรปู าวจร และโลกตุ ระ, วติ ก รปู ทั้งหมด และอสังขตธาตุ สภาวธรรมเหลานช้ี ื่อวา ธรรมไมมวี ิตก. [๘๒๓] ธรรมมวี ิจาร เปน ไฉน ? เวทนาขนั ธ ฯลฯ วิญญาณขันธ อนั สมั ปยตุ ดว ยวิจาร ในภมู ิแหงจิตมวี จิ ารเปน กามาวจร รปู าวจร โลกุตระ เวนวิจารเสยี สภาวธรรมเหลาน้ีชอื่ วา ธรรมมวี จิ าร.

พระอภิธรรมปฎก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ท่ี 491 ธรรมไมมวี ิจาร เปน ไฉน ? เวทนาขนั ธ ฯลฯ วญิ ญาณขนั ธ ในภูมแิ หงจิตไมมีวิจาร ที่เปนกามาวจร รูปาวจร อรูปาวจร โลกุตระ, วจิ าร รูปท้งั หมด และอสังขต-ธาตุ สภาวธรรมเหลานช้ี อื่ วา ธรรมไมม ีวจิ าร. [๘๒๔] ธรรมมปี ต ิ เปน ไฉน ? เวทนาขนั ธ ฯลฯ วญิ ญาณขนั ธ อนั สัมปยตุ ดวยปต ิ ในภมู ิแหงจิตมีปต ิทเี่ ปนกามาวจร รปู าวจร โลกตุ ระ เวน ปต ิเสีย สภาวธรรมเหลานี้ช่อื วาธรรมมีปต .ิ ธรรมไมมปี ติ เปน ไฉน ? เวทนาขนั ธ ฯลฯ วิญญาณขันธ ในภมู ิแหงจติ ไมม ีปต ิ ท่ีเปนกามาวจร รูปาวจร อรูปาวจร โลกุตระ ปต ิ รปู ท้งั หมด และอสงั ขตธาตุสภาวธรรม เหลา นช้ี ือ่ วา ธรรมไมม ีปต ิ. [๘๒๕] ธรรมสหรคตดวยปติ เปนไฉน ? เวทนาขนั ธ ฯลฯ วิญญาณขันธ อนั สัมปยตุ ดว ยปต ิ ในภูมิแหง ปติทเี่ ปน กามาวจร รปู าวจร โลกตุ ระ เวน ปต ิเสีย สภาวธรรมเหลา น้ชี ่ือวาธรรมสหรคตดว ยปต.ิ ธรรมไมสหรคตดว ยปติ เปน ไฉน ? เวทนาขนั ธ ฯลฯ วญิ ญาณขันธ ในจติ อนั ไมเปนภูมแิ หงปติเปน กา-มาวจร รูปาวจร อรูปาวจร โลกตุ ระ, ปต ิ รปู ทัง้ หมด และอสงั ขตธาตุสภาวธรรมเหลา นช้ี อื่ วา ธรรมไมสหรคตดว ยปต .ิ

พระอภธิ รรมปฎ ก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาท่ี 492 [๘๒๖] ธรรมสหรคตดว ยสขุ เวทนา เปน ไฉน ? สญั ญาขนั ธ สงั ขารขันธ วญิ ญาณขันธ อนั สัมปยุตดว ยสุขเวทนาในภูมแิ หง สุขเวทนาทีเ่ ปน กามาวจร รูปาวจร โลกุตระ เวนสุขเวทนาเสีย สภาว-ธรรมเหลา นีช้ อ่ื วา ธรรมสหรคตดว ยสุขเวทนา. ธรรมไมส หรคตดวยสขุ เวทนา เปนไฉน ? เวทนาขันธ ฯลฯ วญิ ญาณขันธ ในจิตอันไมเ ปน ภมู แิ หงสขุ เวทนาที่เปนกามาวจร รปู าวจร อรูปาวจร โลกตุ ระ, สขุ เวทนา รูปทั้งหมด และอสงั ขตธาตุ สภาวธรรมเหลา นี้ชื่อวา ธรรมไมสหรคตดว ยสขุ เวทนา. [๘๒๗] ธรรมสหรคตดว ยอเุ บกขาเวทนา เปน ไฉน ? สญั ญาขันธ สงั ขารขันธ วญิ ญาณขนั ธอ ันสมั ปยุตดว ยอุเบกขาเวทนาในภูมแิ หง อุเบกขาเวทนาท่ีเปน กามาวจร รูปาวจร อรปู าวจร และโลกุตระเวนอเุ บกขาเวทนาเสีย สภาวธรรมเหลา น้ันช่อื วา ธรรมสหรคตดวยอเุ บกขา-เวทนา. ธรรมไมส หรคตดวยอุเบกขาเวทนา เปนไฉน ? เวทนาขนั ธ ฯลฯ วญิ ญาณขันธ ในจติ อันไมเ ปนภูมิแหง อเุ บกขา-เวทนาที่เปนกามาวจร รูปาวจร อรปู าวจร โลกตุ ระ อุเบกขาเวทนา รปูทงั้ หมด และอสังขตธาตุ สภาวธรรมเหลา นีช้ ื่อวา ธรรมไมสหรคตดว ยอเุ บกขาเวทนา. [๘๒๘] ธรรมเปนกามาวจร เปนไฉน ? ขนั ธ ธาตุ อายตนะ รปู เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ ซ่ึงทอ งเท่ียวอยูนบั เน่อื งอยูในภูมิระหวางนี้ คือ เบอ้ื งตํา่ กําหนดอเวจนี รกเปนท่ีสุด เบ้อื งสูงกาํ หนดเทพช้นั ปรนมิ มิตวสวตั ดเี ปนทีส่ ดุ อนั ใด สภาวธรรมเหลานี้ชอื่ วา ธรรมเปนกามาวจร.

พระอภธิ รรมปฎก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ที่ 493 ธรรมไมเปน กามาวจร เปนไฉน ? รปู าวจรธรรม อรูปาวจรธรรม อปรยิ าปนนธรรม สภาวธรรมเหลานช้ี ่อื วา ธรรมไมเปนกามาวจร. [๘๒๙] ธรรมเปน รูปาวจร เปน ไฉน ? จิตและเจตสิกธรรม ของทานผูเขา สมาบัติ (กุศลฌาน) หรือของทานผอู ุปบตั ิ (วปิ ากฌาน) หรือของทานผอู ยูดวยทฏิ ฐธรรมสุขวิหาร (กริ ิ-ยาฌาน) ซงึ่ ทองเทีย่ วอยนู บั เน่อื งอยใู นภมู ิระหวา งนี้ คอื เบ้อื งตํ่ากําหนดพรหมโลกเปน ท่ีสุด เบื้องสงู กําหนดเทพชนอกนิษฐเปน ท่สี ุด อนั ใด สภาว-ธรรมเหลานชี้ ือ่ วา ธรรมเปน รูปาวจร. ธรรมไมเ ปนรูปาวจร เปน ไฉน ? กามาวจรธรรม อรปู าวจรธรรม อปริยาปน นธรรม สภาวธรรมเหลานชี้ ่ือวา ธรรมไมเ ปน รปู าวจร. [๘๓๐] ธรรมเปนอรปู าวจร เปนไฉน ? จติ และเจตสิกธรรม ของทา นผเู ขาสมาบัติ (กุศลฌาน) หรือของทา นผูอ ุปบัติ (วปิ ากฌาน) หรอื ของทา นผอู ยดู ว ยทฏิ ฐธิ รรมสุขวหิ าร (กริ ิยา-ฌาน) ซ่งึ ทอ งเทย่ี วอยูน บั เนอื่ งอยูในภูมริ ะหวางนี้ คือเบือ้ งต่าํ กําหนดเทพผูเขาถึงอากาสานญั จายตนภมู ิเปนที่สดุ เบอื้ งสูงกาํ หนดเทพผเู ขา ถึงเนวสัญญาย-ตนภมู ิเปน ทสี่ ุด สภาวธรรมเหลานชี้ อื่ วา ธรรมเปนอรูปาวจร. ธรรมไมเปนอรูปาวจร เปนไฉน ? กามาวจรธรรม รูปาวจรธรรม อปริยาปนนธรรม สภาวธรรมเหลาน้ชี ่ือวา ธรรมไมเปน อรปู าวจร.

พระอภิธรรมปฎ ก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาท่ี 494 [๘๓๑] ธรรมเปนปริยาปน นะ เปนไฉน ? กุศลธรรม อกุศลธรรม อัพยากตธรรมประเภททยี่ งั มีอาสวะซงึ่ เปนกา-มาวจร รูปาวจร อรูปาวจร คอื รูปขนั ธ ฯลฯ วญิ ญาณขันธ สภาวธรรมเหลาน้ีช่ือวา ธรรมเปน ปริยาปนนะ. ธรรมเปนอปริยาปน นะ เปน ไฉน ? มรรค ผลของมรรค และอสงั ขตธาตุ สภาวธรรมเหลา นี้ชื่อวา ธรรมเปน อปริยาปน นะ. [๘๓๒] ธรรมเปนนิยยานกิ ะ เปนไฉน ? มรรค ๔ ท่เี ปนโลกตุ ระ สภาวธรรมเหลานช้ี อ่ื วา ธรรมเปน นยิ ยา-นกิ ะ. อนยิ ยานิกธรรม เปนไฉน ? เวนนิยยานกิ ธรรมเหลา นน้ั เสีย กุศลธรรม อกุศลธรรม อัพยากตธรรมที่เหลือ ซ่ึงเปน กามาวจร รูปาวจร อรปู าวจร โลกตุ ระ คือ เวทนาขันธฯลฯ วญิ ญาณขนั ธ, รปู ท้งั หมด และอสังขตธาตุ สภาวธรรมเหลานี้ชื่อวาอนิยยานิกธรรม. [๘๓๓] ธรรมเปนนิยตะ เปนไฉน ? อนันตริยกรรม ๕ นิยตมิจฉาทฏิ ฐิ และมรรค ๔ ท่ีเปน โลกตุ ระสภาวธรรมเหลา น้ีชอ่ื วา ธรรมเปนนยิ ตะ. ธรรมใหผ ลไมแ นน อน เปนไฉน ? เวน นิยตธรรมเหลานน้ั เสีย กศุ ลธรรม อกศุ ธรรม อัพยากตธรรมท่ีเหลอื ซงึ่ เปนกามาวจร รูปาวจร อรูปาวจร โลกุตระ คือ เวทนาขนั ธ ฯลฯวญิ ญาณขันธ รูปทง้ั หมด และอสังขตธาตุ สภาวธรรมเหลา นี้ชอื่ วา ธรรมใหผลไมแนน อน.

พระอภธิ รรมปฎก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาที่ 495 [๘๓๔] ธรรมยังมีธรรมอ่ืนย่งิ กวา เปน ไฉน ? กุศลธรรม อกศุ ลธรรม อัพยากตธรรมประเภททีย่ งั มีอาสวะซึง่ เปนกา-มาวจร รูปาวจร อรูปาวจร คอื รปู ขนั ธ ฯลฯ วญิ ญาณขนั ธ สภาวธรรมเหลาน้ีชือ่ วา ธรรมยังมธี รรมอนื่ ย่ิงกวา . ธรรมไมมธี รรมอืน่ ย่ิงกวา เปนไฉน ? มรรคและผลของมรรคท่เี ปนโลกตุ ระ และอสังขตธาตุ สภาวธรรมเหลานชี้ ือ่ วา ธรรมไมม ธี รรมอ่นื ย่ิงกวา . [๘๓๕] ธรรมเกดิ กับกิเลส เปน ไฉน ? อกุศลมูล ๓ คอื โลภะ โทสะ โมหะ และกิเลสอนั ต้งั อยูฐานเดยี วกัน กับอกุศลมลู นนั้ , เวทนาขนั ธ ฯลฯ วิญญาณขนั ธ อันสัมปยตุ ดวยอกุศลมลู นั้น, กายกรรม วจกี รรม มโนกรรม อนั มีอกุศลมลู นั้นเปนสมุฏฐานสภาวธรรมเหลา นชี้ ื่อวา ธรรมเกิดกับกิเลส. ธรรมไมเกิดกบั กเิ ลส เปน ไฉน ? กุศลธรรมและอพั ยากตธรรมที่เปนกามาวจร รูปาวจร อรูปาวจรโลกตุ ระ คอื เวทนาขันธ ฯลฯ วญิ ญาณขนั ธ, รูปทง้ั หมด และอสังขตธาตุสภาวธรรมเหลาน้ีช่ือวา ธรรมไมเ กดิ กับกิเลส. ปฏ ฐิทุกะ จบ อรรกถานกิ เขปกัณฑ วา ดว ยนทิ เทสกามาวจรในปฏ ฐทิ ุกะ พึงทราบวนิ จิ ฉัยในนิทเทสกามาวจร ตอ ไป. บทวา เหฏโต (เบอื้ งตาํ่ ) (บาลีขอ ๘๒๘) ไดแก สว นขางลาง. บทวา อวีจินริ ย (อเวจีนรก) มีความหมายวา ที่ชอ่ื วา อวจี ิเพราะอรรถวา ในนรกน้ีไมม ชี อ งระหวา งระลอกแหงเปลวไฟทัง้ หลาย

พระอภิธรรมปฎ ก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาท่ี 496หรือไมมชี อ งระหวา งระลอกแหงทุกขเวทนาของสัตวทง้ั หลาย ทม่ี ชี อื่ วา นิรยะ(นรก) เพราะอรรถวา ในท่ีน้ีไมมคี วามเจริญกลา วคอื ความสุข อกี อยางหนึ่งช่ือวา นรก ดวยอรรถวา ไมม คี วามยนิ ดบี าง ดวยอรรถวา ไมม ีความชอบใจบาง. บทวา ปริยนตฺ  กริตวฺ า (เปน ท่สี ุด) ไดแ ก กระทํานรกกลา วคอือเวจนี ้ันเปนทีส่ ุด. บทวา อุปรโิ ต (เบ้ืองสงู ) ไดแ ก สวนเบ้ืองบน. บทวา ปรนมิ มฺ ิตวสวตตฺ ิเทเว (เทพปรนมิ มติ วสวัตด)ี ความวา เทพมโี วหารอันไดแ ลว อยางน้ี เพราะยังอํานาจใหเ ปนไปในความใคร (กาม) ทัง้ หลายอันเทพอนื่ นมิ ิตให. บทวา อนฺโต กรติ วฺ า (เปนที่สุด) ไดแ ก กั้นไวใ นที่สดุ . บทวา ย เอตสฺมึ อนฺตเร (ระหวา งนอ้ี นั ใด) ไดแก ในภมู นิ ้ีอนั ใด. ก็เพราะเหตุที่ธรรมแมเหลา อน่ื ยอ มทองเทยี่ วไปในระหวา งภมู นิ ้โี ดยความเกดิ ในภมู ิไหน ๆ ในกาลบางครง้ั บางคราว ฉะน้ัน เพ่ือไมท รงรวมธรรมเหลา นัน้ ดว ยบทน้ีวา เอตถฺ าวจรา (การทอ งเทยี่ วไปนี้) จึงตรัสคําวา อวจรา(ทองเทย่ี ว). ดว ยคํานั้น ธรรมเหลา ใด ยอ มทอ งเที่ยวไปหยง่ั ลงภายในระหวางภูมิน้ี โดยทเ่ี กิดอยูทกุ ทที่ ุกเมอื่ คือยอมทองเท่ยี วไปในสว นเบอ้ื งต่ําโดยภตู รูปและอุปาทารปู กเ็ ปน ไปในภายใตของอเวจีนรก จงึ ทรงกระทําการรวบรวมธรรมเหลา นั้นไว เพราะวา ธรรมเหลา นัน้ หยัง่ ลงแลวเทีย่ วไป คือหย่งั ลงในสวนเบื้องตาํ่ นั่นแหละ เพราะเหตนุ ้ัน จงึ ตรัสเรยี กวา อวจร. จริงอยู เพราะธรรมเหลาน้ี ทองเทีย่ วไปในภูมินี้ ยอ มทอ งเที่ยวไปแมใ นภูมอิ ื่น แตไมน ับเนอ่ื งในภูมอิ ันน้ัน ฉะนนั้ จงึ ทรงกระทําการกาํ หนดธรรมเหลา นน้ั ซง่ึ ทองเทยี่ วไปแมในภูมอิ นื่ ดว ยบทน้ีวา เอตถฺ ปรยิ าปนนฺ า (นับเนอื่ งในภูมนิ ้)ี . บดั นี้ เมอ่ื จะแสดง

พระอภิธรรมปฎ ก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ที่ 497ธรรมเหลา น้นั อนั เปน ธรรมนับเนอ่ื งในภูมนิ ี้โดยความเปนราสี (กอง) โดยความวา งเปลา โดยความเปนปจ จัย และเปนสภาวะ จึงตรสั คาํ วา ขนั ธเปน ตน. วาดว ยนทิ เทสแหง รปู าวจรธรรม พึงทราบวนิ จิ ฉยั ในนิทเทสรูปาวจรธรรม ตอ ไป. บทวา พฺรหฺมโลก (พรหมโลก) ไดแก สถานท่ดี ํารงอยูแ หงพรหมกลา วคอื ปฐมฌานภมู .ิ คําทเี่ หลอื ในนิทเทสนี้ พึงทราบโดยนยั ที่กลาวไวใ นนทิ เทสกามวจรน่ันแหละ. ในบทมอี าทิวา สมาปนฺนสฺส จ (ของผูเขา สมาบตั )ิ พงึ ทราบวา ตรัสกศุ ลฌานดว ยบทท่ี ๑ ตรัสวบิ ากฌานดวยบทท่ี ๒ ตรสั กริ ยิ าฌานดว ยบทท่ี ๓ ดงั น.ี้ พึงทราบวินจิ ฉยั ในนทิ เทสอรูปาจรธรรม ตอไป บทวา อากาสานจฺ ายตนปู เค (ผเู ขา ถึงอากาสานญั จายตนภูม)ิไดแก ผูเขา ถงึ ภพกลา วคอื อากาสานญั จายตนะ. แมในบทท่ี ๒ ก็นัยนีแ้ หละ.คาํ ที่เหลือในนทิ เทสนี้ พงึ ทราบโดยนัยท่กี ลา วแลว ในหนหลังนั่นแหละ. วา ดว ยนทิ เทสสรณทุกะ (ท่ี ๑๘) พงึ ทราบวนิ จิ ฉยั ในนทิ เทสสรณทกุ กะ ตอไป บรรดาอกุศลมลู ๓ อกุศลมลู คือโมหะน้ีใด โมหะนั้นสมั ปยุตดวยโลภะ พงึ ทราบวา เปน สรณะ (เกิดพรอ มกบั กิเลสเปนเหตุใหส ัตวรองไห)โดยโลภะ โมหะท่สี ัมปยุตดว ยโทสะ เปนสรณะโดยโทสะ แตโ มหะที่สัมปยตุดว ยวิจกิ จิ ฉาและอุทธจั จะ เปนสรณะโดยเปนกเิ ลสท่ตี ง้ั อยใู นฐานเดยี วกนั กบัการประหาณโดยกิเลสเปน เหตุใหสัตวรอ งไหค อื ราคะอันสัมปยตุ ดวยทฏิ ฐิ และกิเลสคือรปู ราคะอรูปราคะ ดงั นี้.

พระอภิธรรมปฎก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาท่ี 498 สตุ ตนั ตกิ ทกุ ะ [๘๓๖] ธรรมเปน ไปในสว นวชิ ชา เปน ไฉน ? ธรรมทัง้ หลายท่ีสัมปุยตุ ดวยวชิ ชา สภาวธรรมเหลา นช้ี ่อื วา ธรรมเปนไปในสว นวิชชา. ธรรมเปนไปในสวนอวชิ ชา เปน ไฉน ? ธรรมทั้งหลายท่ีสมั ปยุตดว ยอวชิ ชา สภาวธรรมเหลาน้ชี ่อื วา ธรรมเปนไปในสวนอวิชชา. [๘๓๗] วิชชปู มธรรม เปนไฉน ? ปญ ญาในอรยิ มรรค ๓ เบือ้ งตํ่า สภาวธรรมเหลา น้ีชื่อวา วิชชูปมธรรม. วชริ ูปมธรรม เปน ไฉน ? ปญ ญาในอรหัตมรรคเบ้ืองสงู สภาวธรรมเหลาน้ีช่อื วา วชิรูปมธรรม. [๘๓๘] พาลธรรม เปนไฉน ? อหริ กิ ะ อโนตตัปปะ สภาวธรรมเหลานช้ี ื่อวา พาลธรรม. บณั ฑิตธรรม เปน ไฉน ? หิริ โอตตปั ปะ สภาวธรรมเหลาน้ีชอื่ วา บัณฑติ ธรรมกุศลธรรมแมท ้งั หมดจดั เปน บัณฑติ ธรรม. [๘๓๙] กณั หธรรม เปน ไฉน ? อหริ กิ ะ อโนตตปั ปะ สภาวธรรมเหลา นีช้ อ่ื วา กณั หธรรมอกุศลธรรมแมท งั้ หมดจดั เปน กณั หธรรม. สุกกธรรม เปน ไฉน ?

พระอภธิ รรมปฎก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาท่ี 499 หิริ โอตตัปปะ สภาวธรรมเหลานชี้ ่ือวา สุกกธรรมกุศลธรรมแมทงั้ หมดจัดเปน สกุ กธรรม. [๘๔๐] ตปนิยธรรม เปนไฉน ? กายทจุ ริต วจที จุ ริต มโนทุจริต สภาวธรรมเหลา นชี้ อ่ื วา ตปนิยธรรมอกศุ ลธรรมแมท้งั หมดจดั เปน ตปนยิ ธรรม. อตปนยิ ธรรม เปนไฉน ? กายสจุ รติ วจสี ุจริต มโนสุจรติ สภาวธรรมเหลาน้ชี ื่อวา อตปนยิ ธรรมกุศลธรรมแมท งั้ หมดจดั เปน อตปนยิ ธรรม. [๘๔๑] อธิวจนธรรม เปน ไฉน ? การกลาวขาน สมัญญา บัญญตั ิ โวหาร นาม การขนานนามการต้ังชอื่ การออกชือ่ การระบชุ อื่ การเรียกชื่อ ของธรรมน้ัน ๆ อนั ใดสภาวธรรมเหลา น้ชี อ่ื วา อธวิ จนธรรม ธรรมท้งั หมดแลชื่อวา อธิวจนปถธรรม. [๘๔๒] นริ ตุ ตธิ รรม เปนไฉน ? การกลาวขาน สมัญญา บญั ญัติ โวหาร นาม การขนานนามการต้ังช่อื การออกชอ่ื การระบชุ ่อื การเรียกชือ่ ของธรรมนัน้ ๆ อันใดสภาวธรรมเหลา น้ีชื่อวา นริ ุตติธรรม ธรรมทงั้ หมดแลชือ่ วา นริ ุตติปถธรรม. [๘๔๓] บัญญัตธิ รรม เปน ไฉน ? การกลา วขาน สมัญญา บญั ญตั ิ โวหาร นาม การขนานนามการต้งั ชือ่ การออกชือ่ การระบชุ ื่อ การเรียกชือ่ ของธรรมนน้ั ๆ อันใดสภาวธรรมเหลานชี้ ื่อวา บญั ญัติธรรม

พระอภธิ รรมปฎ ก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ท่ี 500 ธรรมทงั้ หมดแลชอื่ วา บัญญตั ิปถธรรม. [๘๔๔] บรรดาธรรมเหลานน้ั นามธรรม เปนไฉน ? เวทนาขนั ธ สญั ญาขนั ธ สงั ขารขันธ วญิ ญาณขนั ธ และอสงั ขตธาตุนเี้ รยี กวา นามธรรม. รปู ธรรม เปนไฉน ? มหาภตู รูป ๔ และรปู ที่อาศยั มหาภตู รูป ๔ น้ัน นเี้ รยี กวา รูปธรรม. [๘๔๕] อวชิ ชา เปนไฉน ? ความไมร ู ความไมเ หน็ ฯลฯ ล่ิมคอื อวชิ ชา อกุศลมูลคือโมหะอันใด นี้เรียกวา อวชิ ชา. ภวตณั หา เปนไฉน ? ความพอใจในภพ ฯลฯ ความหมกมนุ ในภพ ในภพทั้งหลาย อันใดนเี้ รียกวา ภวตณั หา. [๘๔๖] ภวทฏิ ฐิ เปน ไฉน ? ความเห็นวา ตนและโลกจกั เกดิ ดังน้ี ทิฏฐิ ความเหน็ ไปขางทฏิ ฐิฯลฯ การถือโดยวิปลาส มีลักษณะเชน วา น้ี อนั ใด น้เี รยี กวา ภวทฏิ ฐิ. วิภวทิฏฐิ เปน ไฉน ? ความเห็นวา ตนและโลกจกั ไมเ กิด ดงั นี้ ทฏิ ฐิ ความเห็นไปขางทฏิ ฐิ ฯลฯ การถอื โดยวปิ ลาส มีลักษณะเชนวานี้ อันใด นเี้ รยี กวา วภิ วทฏิ ฐิ. [๘๔๗] สัสสตทิฏฐิ เปน ไฉน ? ความเหน็ วา ตนและโลกเท่ยี ง ดงั นี้ ทฏิ ฐิ ความเห็นไปขา งทิฏฐิฯลฯ การถอื โดยวิปลาส มีลกั ษณะเชนวานี้ อนั ใด นี้เรยี กวา สัสสตทฏิ ฐ.ิ