tripitaka_76

พระอภิธรรมปฎก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาที่ 554 จติ ตปุ บาทท่สี หรคตดวยโลภะวปิ ปยุตจากทฏิ ฐิ ๔ ดวง จติ ตปุ บาทที่สหรคตดว ยโทมนัสเวทนา ๒ ดวง สภาวธรรมเหลา น้ี ท่ีเปน ธรรมอนั โสดา-ปต ติมรรคประหาณกม็ ี ท่เี ปนธรรมอันมรรคเบอื้ งสูง ๓ ประหาณก็ม.ี ธรรมอนั โสดาปตตมิ รรคและมรรคเบือ้ งสูง ๓ ไมประหาณเปนไฉน ? กศุ ลในภูมิ ๔ วิบากในภมู ิ ๔ กิรยิ าอพั ยากฤตในภูมิ ๓ รูป และนพิ -พาน สภาวธรรมเหลา นช้ี อื่ วา ธรรมอนั โสดาปตตมิ รรคและมรรคเบือ้ งสงู ๓ไมป ระหาณ. [๘๘๖] ธรรมมีสัมปยุตตเหตอุ นั โสดาปตติมรรคประหาณเปน ไฉน ? จิตตปุ บาทท่สี ัมปยตุ ดว ยทฏิ ฐิ ๔ ดวง จิตตุปบาทที่สหรคตดว ยวิจกิ ิจ-ฉาเวน โมหะทีบ่ งั เกิดในจิตตปุ บาทเหลานี้เสีย สภาวธรรมเหลา น้ชี ือ่ วา ธรรมมสี มั ปยตุ ตเหตุอันโสดาปตติมรรคประหาณ. ธรรมมสี มั ปยุตตเหตอุ ันมรรคเบอื้ งสงู ๓ ประหาณ เปน ไฉน ? จิตตุปบาททสี่ หรคตดวยอทุ ธจั จะ เวนโมหะทีบ่ ังเกิดในจติ ตปุ บาทเหลานเี้ สีย สภาวธรรมเหลาน้ีชื่อวา ธรรมมสี ัมปยุตตเหตอุ ันมรรคเบื้องสงู ๓ประหาณ จิตตปุ บาทท่สี หรคตดว ยโลภะวิปปยุตจากทฏิ ฐิ ๔ ดวง จติ ตุปบาทท่ีสหรคตดว ยโทมนสั เวทนา ๒ ดวง สภาวธรรมเหลา นที้ ีเ่ ปนธรรมมีสมั ปยุตต-เหตุอันโสดาปต ติมรรคประหาณก็มี ทีเ่ ปนธรรมมีสัมปยตุ ตเหตุอันมรรคเบอื้ งสูง ๓ ประหาณกม็ ี.

พระอภธิ รรมปฎ ก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาที่ 555 ธรรมไมม ีสัมปยตุ ตเหตุอันโสดาปต ตมิ รรค และมรรคเบ้ืองสูง ๓ จะประหาณ เปนไฉน ? โมหะทสี่ หรคตดวยวจิ กิ ิจฉา โมหะท่ีสหรคตดว ยอทุ ธัจจะ กุศลในภูมิ ๔ วิบากในภมู ิ ๔ กริ ิยาอพั ยากฤตในภูมิ ๓ รปู และนพิ พาน สภาว-ธรรมเหลา น้ีชือ่ วา ธรรมไมมีสมั ปยุตตเหตุอันโสดาปตติมรรค และมรรคเบือ้ งสงู ๓ จะประหาณ. [๘๘๗] ธรรมเปนเหตใุ หจ ุติปฏสิ นธิ เปนไฉน ? กุศลในภมู ิ ๓ และอกศุ ล สภาวธรรมเหลาน้ชี อ่ื วา ธรรมเปน เหตุใหจตุ ปิ ฏสิ นธิ. ธรรมเปน เหตใุ หถ ึงนพิ พาน เปนไฉน ? มรรค ๔ ที่เปนโลกุตระ สภาวธรรมเหลา นีช้ ือ่ วา ธรรมเปน เหตุใหถึงนพิ พาน. ธรรมไมเ ปนเหตุใหจ ตุ ปิ ฏิสนธิ และไมเปนเหตุใหถงึ นิพพานเปน ไฉน ? วบิ ากในภมู ิ ๔ กิริยาอพั ยากฤตในภมู ิ ๓ รูป และนพิ พาน สภาว-ธรรมเหลา นชี้ ือ่ วา ธรรมไมเ ปนเหตุใหจุติปฏิสนธแิ ละไมเปน เหตุ ใหถึงนพิ พาน. [๘๘๘] ธรรมเปนของเสกขบคุ คล เปนไฉน ? มรรค ๔ ทีเ่ ปน โลกุตระ และสามัญผล ๓ เบ้อื งตาํ่ สภาวธรรมเหลา น้ีชื่อวา ธรรมเปน ของเสกขบุคคล. ธรรมเปน ของอเสกขบคุ คล เปน ไฉน ? อรหัตผลเบอ้ื งสูง สภาวธรรมเหลาน้ีชื่อวา ธรรมเปน ของอเสกข-บุคคล.

พระอภิธรรมปฎก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ที่ 556 ธรรมไมเ ปน ของเสกขบุคคล และไมเ ปน ของอเสกขบุคคลเปน ไฉน ? กุศลในภูมิ ๓ อกุศล วบิ ากในภมู ิ ๓ กริ ิยาอัพยากฤตในภมู ิ ๓ รปูและนพิ พาน สภาวธรรมเหลานีช้ อ่ื วา ธรรมไมเปนของเสกขบคุ คล และไมเปน ของอเสกขบุคคล. [๘๘๙] ธรรมเปนปรติ ตะ เปน ไฉน ? กามาวจรกศุ ล อกุศล กามาวจรวบิ ากท้งั หมด กามาวจรกิรยิ าอัพยา-กฤตและรูปท้งั หมด ภาวธรรมเหลา น้ีชือ่ วา ธรรมเปนปริตตะ. ธรรมเปน มหัคคตะ เปนไฉน ? กุศลธรรมและอพั ยากฤตธรรมท่ีเปนรปู าวจร อรปู าวจร สภาวธรรมเหลานี้ชือ่ วา ธรรมเปนมหัคคตะ. ธรรมเปนอัปปมาณะ เปน ไฉน ? มรรค ๔ ท่ีเปน โลกตุ ระ สามญั ผล ๔ และนพิ พาน สภาวธรรมเหลา น้ีชือ่ วา ธรรมเปนอัปปมาณะ. [๘๙๐] ธรรมมอี ารมณเ ปน ปริตตะ เปนไฉน ? กามาวจรวบิ ากท้ังหมด กิริยามโนธาตุ อเหตกุ กริ ิยา มโนวญิ ญาณ-ธาตทุ ีส่ หรคตดวยโสมนสั เวทนา สภาวธรรมเหลา นีช้ ื่อวา ธรรมมีอารมณเปนปริตตะ. ธรรมมีอารมณเปนมหัคคตะ เปนไฉน ? วญิ ญาณญั จายตนะ เนวสญั ญวนาสญั ญายตนะ สภาวธรรมเหลา น้ีช่ือวาธรรมมอี ารมณเปนมหัคตะ.

พระอภธิ รรมปฎก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาที่ 557 ธรรมมอี ารมณเปน อัปปมาณะ เปนไฉน ? มรรค ๔ ทีเ่ ปน โลกุตระ และสามัญผล ๔ สภาวธรรมเหลา น้ีชื่อวา ธรรมมอี ารมณเปน อัปปมาณะ. จิตตปุ บาทที่เปนญาณวิปปยุตฝา ยกามาวจรกุศล ๔ ดวง จติ ตุปบาทท่ีเปนญาณวปิ ปยตุ ฝายกิรยิ า ๔ ดวง อกศุ ลจติ ท้งั หมด สภาวธรรมเหลานี้ทม่ี ีอารมณปริตตะกม็ ี ที่มีอารมณเ ปนมหคั คตะแตไ มม อี ารมณเ ปนอปั ปมาณะก็มีทีจ่ ะกลาววามอี ารมณเปน ปรติ ตะกไ็ มไ ด วา มอี ารมณเ ปน มหัคคตะก็ไมไดก็มี จิตตปุ บาทท่ีเปนญาณสัมปยตุ ฝายกามาวจรกศุ ล ๔ ดวง จิตตุปบาทท่เี ปนญาณสัมปยุตฝา ยกิรยิ า ๔ ดวง รปู าวจรจตตุ ถฌาน ฝายกุศล และฝายกริ ยิ าอเหตุกกริ ิยามโนวิญญาณธาตุท่สี หรคตดวยอุเบกขา สภาวธรรมเหลาน้ีทม่ี ีอารมณเปนปริตตะกม็ ี ที่มอี ารมณเปน มหคั คตะกม็ ี ท่ีมอี ารมณเปน อัปป-มาณะกม็ ี ท่ีจะกลาววา มอี ารมณเปน ปรติ ตะก็ไมไ ด วา มีอารมณเปน มหคั คตะก็ไมได วามอี ารมณเปนอปั ปมาณะกไ็ มไ ดก ็มี ฌาน ๓ และ ๔ ทเี่ ปนรปู าวจร ฝายกศุ ล ฝายวบิ าก และฝา ยกิรยิ าจตุตถฌานวิบาก อากาสานัญจายตนะ อากญิ จัญญายตนะ สภาวธรรมเหลา น้ีจะกลาววา มีอารมณเ ปน ปริตตะก็ไมไ ด วา มีอารมณเปน มหัคคตะกไ็ มได วามีอารมณเปนอัปปมาณะก็ไมได รปู และนพิ พานจัดเปน อนารัมมณะ. [๘๙๑] ธรรมทราม เปน ไฉน ? จิตตุปบาททเี่ ปน อกุศล ๑๒ ดวง สภาวธรรมเหลาน้ชี ่อื วา ธรรมทราม. ธรรมปานกลาง เปน ไฉน ? กุศลในภมู ิ ๓ วบิ ากในภูมิ ๓ กริ ยิ าอัพยากฤตในภมู ิ ๓ และรูปท้ังหมด สภาวธรรมเหลาน้ีชื่อวา ธรรมปานกลาง.

พระอภิธรรมปฎ ก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาที่ 558 ธรรมประณตี เปน ไฉน ? มรรค ท่ีเปน โลกุตระ สามัญผล ๔ และนิพพาน สภาวธรรมเหลา นีช้ อื่ วา ธรรมประณีต. [๘๙๒] ธรรมเปนมจิ ฉาสภาวะและใหผ ลแนน อน เปนไฉน ? จิตตปุ บาทที่สัมปยุตดว ยทิฏฐิ ๔ ดวงจิตตุปบาททส่ี หรคตดว ยโทมนสัเวทนา ๒ ดวง สภาวธรรมเหลานี้ ที่เปนมจิ ฉาสภาวะ และใหผลแนน อนกม็ ีที่ใหผลไมแนน อนก็มี ธรรมเปนสัมมาสภาวะและใหผลแนน อน เปน ไฉน ? มรรค ๔ ท่ีเปน โลกุตระ สภาวธรรมเหลานชี้ อ่ื วา ธรรมเปน สมั มาสภาวะ และใหผ ลแนนอน. ธรรมใหผ ลไมแนน อน เปนไฉน ? จิตตปุ บาทท่ีสหรคตดวยโลภะวปิ ปยตุ จากทฏิ ฐิ ๔ ดวง จิตตุปบาทท่ีสหรคตดวยวิจิกจิ ฉา จติ ตปุ บาทที่สหรคตดว ยอทุ ัธจจะ กุศลในภูมิ ๓ วบิ ากในภมู ิ ๔ กริ ยิ าอพั ยากฤตในภมู ิ ๓ รูป และนิพพาน สภาวธรรมเหลานชี้ ื่อวาธรรมใหผ ลแนน อน. [๘๙๓] ธรรมมมี รรคเปน อารมณ เปนไฉน ? จติ ตปุ บาทท่ีเปนญาณสัมปยุตฝายกามาวจรกศุ ล ๔ ดวง จิตตปุ บาทท่ีเปน ญาณสมั ปยุตฝา ยกริ ิยา ๔ ดวง สภาวธรรมเหลา น้ี ที่มีมรรคเปน อารมณแตไมม เี หตคุ ือมรรคกม็ ี ที่มีมรรคเปน อธบิ ดี แตจะกลา ววา มีมรรคเปนอารมณกไ็ มได วา มมี รรคเปน อธบิ ดีไมไ ดก ็มี อริยมรรค ๔ ไมมีมรรคเปนอารมณ แตม ีเหตุคือมรรค ทมี่ ีมรรคเปน อธบิ ดีก็มี ทจ่ี ะกลาวไมไดวา มมี รรคเปน อธบิ ดีกม็ ี

พระอภธิ รรมปฎก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ท่ี 559 รปู าวจรจตตุ ถฌานฝา ยกศุ ล และฝา ยกริ ยิ า อเหตุกกริ ิยามโนวญิ ญาณ-ธาตุท่ีสหรคตดว ยอุเบกขา สภาวธรรมเหลานี้ ท่มี ีมรรคเปน อารมณ แตไ มมีเหตุคือมรรค ไมมีมรรคเปน อธิบดกี ม็ ี ที่จะกลาวไมไดว า มมี รรคเปนอารมณกม็ ี จติ ตปุ บาทที่เปน ญาณวิปปยุตฝายกามาวจรกศุ ล ๔ ดวง อกุศลทั้งหมดกามาวจรวิบากทง้ั หมด จติ ตปุ บาทฝายกิริยา ๖ ดวง ฌาน ๓ และ ๔ ท่ีเปนรปู าวจร ฝายกศุ ล ฝายวบิ าก และฝายกริ ิยา จตุตถฌานวิบาก อรปู ๔ฝา ยกุศล ฝา ยวิบาก และฝายกริ ยิ า สามัญผล ๔ สภาวธรรมเหลา น้ี จะกลา ววา มีมรรคเปนอารมณก ไ็ มไ ด วามเี หตคุ อื มรรคก็ไมไ ด วา มีมรรคเปนอธิบดีก็ไมได รูปท้งั หมด และนิพพาน จัดเปนอนารัมมณะ. [๘๙๔] ธรรมเกดิ ขึ้นแลว เปนไฉน ? วิบากในภมู ิ และรูปท่ีกรรมแตงขึน้ สภาวธรรมเหลา น้นั ทเ่ี ปน ธรรมเกดิ ขึ้นแลวกม็ ี ท่ีเปนธรรมจักเกิดขึ้นกม็ ี จะกลา วไมไ ดวา เปน ธรรมยังไมเกดิ ขน้ึ กศุ ลในภูมิ ๔ อกศุ ล กิริยาอัพยากฤตในภมู ิ ๓ และรูปท่ีกรรมไดแ ตงข้นึ สภาวธรรมเหลา น้ี ที่เปน ธรรมเกิดข้นึ แลว ก็มี ท่เี ปน ธรรมยงั ไมเกิดขึน้แตจะกลา วไมไดวาเปนธรรมจักเกดิ ขนึ้ ก็มี นพิ พาน จะกลาววา เปน ธรรมเกิดขน้ึ แลวกไ็ มได วาเปนธรรมยงั ไมเกิดขึน้ กไ็ มไ ด วา เปนธรรมจกั เกดิ ข้ึนกไ็ มไ ด. [๘๙๕] ธรรมท้งั ปวง เวนนิพพานเสยี ทเี่ ปน อดตี กม็ ี ทเ่ี ปน อนาคตก็มี ทเี่ ปน ปจ จบุ ันก็มี

พระอภธิ รรมปฎ ก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ที่ 560 นิพพาน จะกลาววา เปนอดตี ก็ไมไ ด วาเปน อนาคตกไ็ มไ ด วา เปนปจจุบันก็ไมไ ด. [๘๙๖] ธรรมมอี ารมณเ ปนอดตี เปน ไฉน ? วิญญาณัญจายตนะ เนวสญั ญานาสญั ญายตนะ สภาวธรรมเหลา นี้ช่ือวาธรรมมีอารมณเปนอดีต ธรรมที่จะจดั วา มีอารมณเปนอนาคตโดยเฉพาะ ไมมี. ธรรมมีอารมณเปน ปจ จบุ นั เปนไฉน ? ปญ จวิญญาณทงั้ ๒ มโนธาตุ ๓ สภาวธรรมเหลา นชี้ อ่ื วา ธรรมมีอารมณเปนปจจุบนั . จติ ตุปบาทฝายกามาวจรกศุ ลวบิ าก ๑๐ ดวง มโนวญิ ญาณธาตุทีส่ หรคตดว ยอเุ บกขา ฝายอกศุ ลวบิ าก อเหตกุ กิริยามโนวิญญาณธาตทุ ส่ี หรคตดว ยโสมนัส สภาวธรรมเหลา นี้ ที่มีอารมณเ ปน อดีตกม็ ี ทม่ี อี ารมณเ ปนอนาคตกม็ ี ที่มีอารมณเ ปนปจจุบันกม็ ี กามาวจรกศุ ล อกศุ ล จติ ตุปบาทฝา ยกริ ิยา ๙ ดวง รปู าวจรจตุตถ-ฌาน ฝายกศุ ล และฝายกริ ยิ า สภาวธรรมเหลาน้ี ท่มี อี ารมณเ ปน อดีตก็มีท่มี อี ารมณเปนอนาคตก็มี ทีม่ อี ารมณเ ปน ปจ จบุ ันกม็ ี ท่ีจะกลาววา มอี ารมณเปน อดตี ก็ไมไ ด วา มอี ารมณเปนอนาคตก็ไมได วา มอี ารมณเ ปน ปจจบุ นักไ็ มไดกม็ ี ฌาน ๓ และ ๔ ที่เปนรูปาวจร ฝา ยกศุ ล ฝายวิบาก ฝายกิริยาจตุตถฌานวิบาก อากาสานัญจายตนะ อากญิ จัญญายตนะ มรรค ๔ ที่เปนโลกตุ ระและสามญั ผล ๔ สภาวธรรมเหลานจี้ ะกลาววา มอี ารมณอ ดตี ก็ไมไ ดวามีอารมณเ ปน อนาคตก็ไมไ ด วา มีอารมณเ ปน ปจ จบุ นั กไ็ มได

พระอภิธรรมปฎ ก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ท่ี 561 รูป และนพิ พาน จัดเปนอนารมั มณะ. [๘๙๗] ธรรมทัง้ ปวง เวนรูปทีไ่ มเนื่องดวยอนิ ทรยี  และนพิ พานท่เี ปน ภายในกม็ ี ทเี่ ปน ภายนอกกม็ ี ที่เปน ท้ังภายในและภายนอกก็มี รปู ท่ีไมเ นอื่ งดวยอนิ ทรีย และนพิ พาน จัดเปนภายนอก. [๘๙๘] ธรรมมีอารมณเ ปนภายใน เปน ไฉน ? วิญญาณญั จายตนะ เนวสญั ญานาสญั ญายตนะ สภาวธรรมเหลานช้ี ือ่ วาธรรมมีอารมณเปนภายใน. ธรรมมีอารมณเปน ภายนอก เปนไฉน ? ฌาน ๓ และ ๔ ท่เี ปน รูปาวจร ฝายกศุ ล ฝายวิบาก ฝายกริ ิยาจตตุ ถฌานวิบาก อากาสานัญจายตนะ มรรค ๔ ทเ่ี ปนโลกตุ ระ และสามญั ผล ๔สภาวธรรมเหลานี้ชอื่ วา ธรรมมอี ารมณเปนภายนอก. กศุ ลธรรม อกุศลธรรม อพั ยากตธรรม ทีเ่ ปนกามาวจรท้ังหมดเวน รูปเสีย, รูปาวจรจตตุ ถฌาน ฝา ยกศุ ล และฝายกริ ิยา สภาวธรรมเหลา นี้ท่ีมอี ารมณเปนภายในกม็ ี ทีม่ อี ารมณเ ปน ภายนอกก็มี ท่ีมอี ารมณเ ปนท้ังภายในและภายนอกก็มี อากิญจญั ญายตนะ จะกลา ววา มอี ารมณเปน ภายในกไ็ มได วา มีอารมณเ ปนภายนอกก็ไมได วามอี ารมณเปนทง้ั ภายในและภายนอกก็ไมได รูป และนพิ พาน จดั เปน อนารัมมณะ. [๘๙๙] ธรรมทเ่ี ห็นไดแ ละกระทบได เปนไฉน ? รปู ายตนะ สภาวธรรมเหลาน้ีชื่อวา ธรรมทีเ่ หน็ ไดแ ละกระทบได. ธรรมท่เี ห็นไมไ ดแ ตก ระทบได เปน ไฉน ? จกั ขายตนะ ฯลฯ โผฏฐัพพายตนะ สภาวธรรมเหลานชี้ ่อื วา ธรรมที่เห็นไมไ ดแ ตก ระทบได.

พระอภิธรรมปฎก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ท่ี 562 ธรรมท่เี ห็นไมไ ดและกระทบไมไ ด เปนไฉน ? กุศลในภมู ิ ๔ อกุศล วบิ ากในภมู ิ ๔ กริ ยิ าอพั ยากฤตในภูมิ ๓ รูปท่ีเห็นไมไ ดและกระทบไมไดแ ตนับเนอ่ื งในธรรมายตนะ สภาวธรรมเหลานี้ชอื่ วาธรรมทีเ่ ห็นไมไดแ ละกระทบไมได. ติกะ จบ อฏั ฐกถากณั ฑวรรณนา* อธบิ ายเน้อื ความหมวดตกิ ะ บัดนี้ ถึงลาํ ดบั การพรรณนาอัฏฐกถากัณฑท ที่ านตง้ั ไวใ นลําดบั แหงนิกเขปกัณฑ. ถามวา กก็ ัณฑน ้ี ช่ือวา อัฏฐกถากัณฑ เพราะเหตไุ ร ?ตอบวา เพราะยกเนอ้ื ความพระพทุ ธพจนค อื พระไตรปฎกข้นึ ขยายความ. จริงอยู ความแตกตางกนั แหง ธรรมที่มาในปฎกทั้ง ๓ ทา นไดกําหนดแยกแยะใครค รวญไวดว ยอัฏฐกถากัณฑน ่ันแหละ ยอ มชอ่ื วา เปน คําอนั ทา นวนิ จิ ฉัยดีแลว. แมจะกาํ หนดทางแหง นัยในพระอภธิ รรมปฎกท้ังส้ินตลอดถงึ การขยายความปญ หา การเปนไปแหงการนับในมหาปกรณ ไมไ ดกค็ วรนาํ มาเปรียบเนือ้ ความดจู ากอัฏฐกถากัณฑไ ด. ถามวา กอ็ ัฏฐกถากณั ฑน ้ี เกิดแตใคร ? ตอบวา เกิดแตพระสารบี ุตรเถระ. จริงอยู พระสารบี ุตรเถระไดก ลาวอฏั ฐกถากัณฑใ หสติ วหิ าริกของทานรปู หน่งึ ซ่ึงไมอ าจกําหนดขยายเนอ้ื ความในนกิ เขปกัณฑไ ด แตอัฏฐกถากณั ฑน ี้ ทา นกลา วคัดคานไวในมหาอรรถกถาวา ธรรมดาพระอภธิ รรมไมใช* บาลเี ปน อตั ถทธารกัณฑ

พระอภิธรรมปฎก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ท่ี 563เปน วิสยั ของพระสาวก ไมใ ชเปน โคจรของพระสาวก พระอภธิ รรมนี้เปนพทุ ธวสิ ยั เปน โคจรของพระพทุ ธเจา แตพระธรรมเสนาบดีถกู สัทธิวหิ าริกถามแลว จึงพาสัทธวิ หิ ารกิ นั้นไปสาํ นกั พระศาสดา แลว ทลู ถามตอ พระสมั มา-สมั พุทธเจา พระสัมมาสมั พุทธเจา จึงตรัสอัฏฐกถากัณฑป ระทานแกภิกษุน้ัน.ไดตรัสประทานอยา งไร ? คอื พระผมู พี ระภาคเจาตรัสถามวา กตเม ธมฺมากสุ ลา (ธรรมเปนกุศลเปนไฉน). อธิบายวา เธอกําหนดวา ธรรมดากุศลธรรมท้งั หลาย เปน ไฉน ดงั น.้ี คร้ังน้นั พระผูมพี ระภาคเจาเม่ือจะทรงแสดงธรรมมีกุศลเปนตน ดวยอาํ นาจการขยายความกระทําใหเปนชอ ๆ เปนพวง ๆ เปนกลมุ ๆ ประทานแกภกิ ษุผูดษุ ณภี าพนนั้ โดยนัยนวี้ า กุศลอันตา งโดยภูมิดวยนัยมีอาทวิ า ธรรมเปนกศุ ล เปน ไฉน ? กามาวจรกศุ ลจิตเกดิ ข้ึนในสมัยใด ดงั นี้ เราแสดงแลวมิใชห รอื กศุ ลจติ นัน้ แมท้งั หมดในภมู ิ ๔ สภาวธรรมเหลานี้ ชอ่ื วา ธรรมเปน กุศล ดังน.้ี ในคําพทุ ธพจนเหลา น้ัน บทวา จตสู ุ (ในภมู ิ ๔) ไดแก กามาวจรภมู ิรูปาวจรภูมิ อรูปาวจรภมู ิ และโลกตุ รภมู ิ. บทวา กสุ ล (กุศล) ไดแ กกศุ ลอันตางดว ยกศุ ลมีผัสสะเปนตน. บทวา อเิ ม ธมมฺ า กสุ ลา (สภาวธรรมเหลา นี้ช่ือวา ธรรมเปน กุศล) ไดแ ก ธรรมเหลาน้แี มท ง้ั หมดมีผัสสะเปน ตนที่ตรัสไวใ นภมู ิ ๔ เหลาน้ัน ชือ่ วา ธรรมเปน กศุ ล. กเ็ พราะอกศุ ลธรรมทั้งหลายไมม ีความแตกตางกันดว ยอํานาจภูมิ จึงตรัสวา ทฺวาทส อกสุ ลจติ ตฺ ุปฺปาทา (จติ ตุปบาทฝา ยอกศุ ล ๑๒ ดวง) ดังน.้ี พงึ ทราบวินจิ ฉัยในคาํ วา อกศุ ลจิตตุปบาท นัน้ ตอ ไป. ทชี่ ่อื วา อปุ ปาโท (อปุ บาทะ) เพราะอรรถวา เกิดขึน้ . อุปปาทะคอื จิตนนั่ เอง ช่ือวา จติ ตุปปาทะ ก็คําวา จิตตุปปาทะนเ้ี ปน ประธานของ

พระอภธิ รรมปฎ ก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาท่ี 564เทศนา เหมอื นอยางที่เขากลา ววา พระราชาเสด็จมาแลว ดงั นี้ ยอมเปน อนักลา วถงึ การมาแมข องอาํ มาตยเปน ตน ฉันใด เมอื่ พระองคตรสั วา จิตตปุ บาทดงั น้ี แมส ัมปยตุ ตธรรมทง้ั หลายก็เปน อันตรสั แลว ดว ยจติ ตุปบาทเหลานน้ั ฉันนั้นเหมอื นกนั เพราะฉะนัน้ ดว ยศัพทวา จิตตปุ บาทในทท่ี ้งั หมด พงึ ทราบวาทรงถอื เอาจิตพรอ มทั้งสัมปยตุ ธรรม ดังน.ี้ กจ็ าํ เดมิ แตน้ีไป เนอื้ ความแหงบททีพ่ งึ จําแนกดวยบทติกะและทกุ ะแมท้ังหมด มีอาทวิ า จตสู ุ ภมู ีสุ วปิ าโก (วบิ ากในภูม)ิ และนวตั -ตัพพธรรม (คือธรรมที่ไมพ ึงกลา ว) แหงเวทนามสี ขุ เปน ตนในเวทนาตกิ ะเปนตน บณั ฑติ ใครครวญพระบาลี และอรรถกถา ในหนหลังแลวกพ็ ึงทราบไดโดยนยั ท่ีกลา วแลว นน่ั แหละ ขาพเจาจักกลาวแตเ น้ือความทตี่ า งกันเทา นัน้ . วา ดวยปริตตารัมมณติกะ บรรดาติกะเหลานน้ั พึงทราบปรติ ตารัมมณติกะ (บาลีขอ ๘๙๐) กอน ในขอ วา สพฺโพ กามาวจรสฺส วปิ าโก (กามาวจรวิบากทั้งหมด)น้ไี ดแก ทวิปญ จวญิ ญาณ (วิญญาน ๑๐) ชอ่ื วา ธรรมมอี ารมณเปนปริต-ตะ (กามอารมณ) เพราะอรรถาวาอาศัยจกั ขุประสาทเปน ตน แลว เรม่ิ เปน ไปในธรรมคอื รปู เสยี ง กลิ่น รส โผฏฐัพพะ อันตางโดยเปนอฏิ ฐารมณและอนฏิ ฐารมณเปนตน โดยแนน อนทเี ดียว. และมโนธาตุ ๒ คอื กุศลวิบากและอกุศลวบิ าก ก็ชือ่ วา ธรรมมอี ารมณเปนปรติ ตะ เพราะอรรถวาอาศัยหทยวัตถุปรารภอารมณท ้ังหลายมรี ูปเปนตนนั่นแหละเปน ไป ในลําดับแหง จกั ขุวิญญาณเปนตนโดยแนนอน. อเหตุกโนวิญญาณธาตุทเ่ี ปน กศุ ลวบิ าก สหรคตดว ยโสมนัส กช็ อ่ืวา ธรรมมีอารมณเปนปริตตะ เพราะอรรถวา ปรารภอารมณก ามาวจร

พระอภธิ รรมปฎ ก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ที่ 565๖ มีรปู ารมณเปน ตน เปนไปโดยแนน อนคือดว ยอํานาจเปนสนั ตริ ณะในทวาร ๕ดว ยอํานาจเปนตทารมั มณะในทวาร ๖. อเหตกุ มโนวญิ ญาณธาตุ ท่ีเปนกุศลวบิ ากและอกศุ ลวิบากทง้ั ๒ ก็ชือ่ วาธรรมมอี ารมณเ ปนปรติ ตะ เพราะอรรถวา ปรารภกามาวจรอารมณ ๖ มีรปู เปนตนนัน่ แหละโดยแนน อน เปนไปดว ยอํานาจสันติรณะในปญจทวารดวยอํานาจตทารัมมณะในทวาร ๖ แมเ ม่อื เปนไปดว ยอํานาจปฏสิ นธกิ ็ยอ มกระ-ทาํ ปรติ กรรม หรือกรรมนมิ ิต หรอื คตนิ ิมติ ใหเปนอารมณ เมื่อเปนไปดวยอาํ นาจจตุ ใิ นกาลเปน ท่ีสดุ ดวยอาํ นาจภวังคในปวตั ติ กก็ ระทําปริตตอารมณนน้ันั่นแหละใหเปน อารมณ. อน่งึ สเหตุกกุศลวิบากจติ ตปุ บาท ๘ ชื่อวา ธรรมมีอารมณเปนปริตตะ เพราะปรารภปรติ ธรรมนน่ั เองใหเ ปนไปดว ยอํานาจตทารัมมณะ และดวยอํานาจปฏิสนธิ ภวงั ค และจุติ โดยนัยที่กลา วในอเหตุกมโนวญิ ญาณธาตุทเี่ ปน กศุ ลวิบากและอกศุ ลวบิ าก ๒ ดวงนั้นน่นั แหละ. กริ ยิ ามโนธาตุ (๑) ช่ือวา ธรรมมอี ารมณเ ปน ปรติ ตะ เพราะปรารภอารมณม รี ูปเปนตน เปน ไปในทวาร ๕. อเหตุกกิริยามโนวญิ ญาณธาตทุ ่ีสหรคตดวยโสมนัส (๑) ชอื่ วา ธรรมมอี ารมณเ ปน ปรติ ตะ เพราะปรารภธรรมมีรปู เปนตน ทเ่ี ปน กามาพจรนนั่ แหละทเ่ี ปน ปจจบุ นั ในทวาร ๖ แมท ่เี ปนอดตี และอนาคต และกระทําอาการรา เริงใหเปนไปแกพ ระขีณาสพทั้งในมโน-ทวาร. จติ ตุปบาท ๒๕ เหลาน้ี ดว ยอาการอยา งน้ี พึงทราบวามอี ารมณเ ปนปริตตะ (กามอารมณ) สว นเดียวเทานนั้ .

พระอภธิ รรมปฎก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาที่ 566 วา ดวยธรรมมอี ารมณเปน มหคั คตะเปนตน ธรรมคือ วญิ ญาณญั จายตนะ และเนวสญั ญานาสัญญายตนะ ชอ่ื วามอี ารมณเ ปน มหัคคตะ เพราะปรารภสมาบัติเบ้อื งต่าํ ของตน ๆ เปนไป.ธรรมคือ มรรคและผล ชื่อวา มีอารมณเปนอปั ปมาณะ. จิตตปุ บาททีเ่ ปนญาณวิปปยตุ ๘ คอื ท่เี ปน กศุ ล ๔ เปน กริ ิยา ๔ช่อื วา ธรรมมอี ารมณเ ปนปรติ ตะ ในเวลาทีเ่ สกขบคุ คล ปุถุชนและพระ-ขีณาสพปรารภกามาวจรธรรมในเวลาใหทาน การพจิ ารณา การฟงธรรมโดยไมเ คารพเปน ตน เปนไป ชอ่ื วา มีอารมณเ ปน มหคั คตะ ในเวลาท่พี จิ ารณาธรรมมปี ฐมฌานเปนตนทคี่ ลอ งแคลวย่งิ ช่อื วา เปนนวตั ตพั พารัมมณะในการพิจารณาปญญตั มิ ีกสิณและนมิ ิตเปน ตน . จติ ตุปบาททีเ่ ปน ทิฏฐคิ ตสัม-ปยุตตจติ ๔ ดวงฝา ยอกุศล ช่ือวา มอี ารมณเปนปริตตะ ในเวลาทยี่ นิ ดีเพลิดเพลนิ ดว ยความเหน็ กามาวจรธรรม ๕๕ ดวงวา เปน สัตวม ีอตั ตา ชอ่ื วามีอารมณเปนมหคั คตะ ในเวลาปรารภมหัคคตธรรม ๒๗ ดวง เปน ไปโดยอาการเห็นผดิ น้ันน่ันแหละ ชื่อวา มอี ารมณเ ปนนวัตตัพพะ ในเวลาที่ทปี่ รารภบญั ญตั ิธรรมเปน ไป. จิตตุปบาทที่เปน ทฏิ ฐิวิปปยตุ พึงทราบวามีอารมณเ ปน ปรติ ตะ มหัคคตะและนวัตตพั พะ ในเวลาปรารภธรรมเหลานั้นนน่ั แหละเปนไปดว ยอํานาจความยนิ ดีเพลิดเพลินอยางเดยี ว. และจติ ตุปบาททีเ่ ปนปฏฆิ สัมปยุต พึงทราบวา มอี ารมณเปน ปริตตะ มหัคคตะและนวัตตัพพะ ในเวลาเปนไปดวยอํานาจโทมนสั . จติ ตุปบาทท่สี มั ปยตุดวยวจิ กิ ิจฉา พึงทราบวา มอี ารมณเ ปน ปริตตะ มหคั คตะ และนวตั -ตัพพะ เปนไปดวยอํานาจความไมตกลงใจ. จติ ตุปบาททีส่ หรคตดว ยอทุ ธัจจะก็พึงทราบวา มีอารมณเ ปน ปริตตะ มหคั คตะและนวตั ตัพพะ เปนไปดวยอํานาจความฟุงซาน คือดว ยอํานาจแหงความไมส งบ.

พระอภธิ รรมปฎก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาท่ี 567 ก็บรรดาธรรมเหลานัน้ แมธ รรมอยา งหนึ่ง ยอมไมอ าจปรารภอปั ปมาณธรรมใหเ ปน ไป เพราะฉะนัน้ ธรรมเหลานนั้ จึงชื่อวา น อปฺป-มาณารมมฺ ณา (มอี ารมณเ ปน อัปปมาณะไมได) . จิตตปุ บาทสัมปยุตดว ยญาณ ๘ คือ ฝายอกุศล ๔ ฝา ยกิริยา ๔ มีอารมณเปน ปรติ ตะ มหคั คตะ นวตั ตัพพะ ในเวลาพระเสกขบคุ คลปุถุชน และพระขณี าสพปรารภธรรมมีประการตามท่ีกลาวแลวเปนไปในการใหทาน การพิจารณา และการฟงธรรมโดยเคารพเปนตน. จิตตปุ บาทสมั ปยตุดว ยญาณะ ๘ เหลาน้ัน พึงทราบวา เปนธรรมมีอารมณเปนอัปปมาณะในกาลแหงโคตรภู และในกาลพจิ ารณาโลกตุ รธรรม. วา ดว ยจตตุ ถฌาน ๑๒ อยา ง อน่งึ รปู าวจรจตุตถฌานนีใ้ ด รปู าวจรจตตุ ถฌานน้ันฝา ยกุศลกด็ ี ฝา ยกิรยิ ากด็ ี มีอยา งละ ๑๒ อยาง คือ จตุตถฌานอนั เปนบาทในธรรมทง้ั ปวง ๑ จตตุ ถฌานท่ีเปน ไปในอากาสกสิน ๑ จตตุ ถฌานทีเ่ ปนไปในอาโลกกสิณ ๑ จตุตถฌานท่ีเปนไปในพรหมวิหาร ๑ จตุตถฌานทีเ่ ปนไปในอานาปานะ ๑ จตุตถฌานที่เปนไปในอทิ ธิวิธะ ๑ จตุตถฌานท่เี ปนไปในทิพยโสต ๑ จตุตถฌานทเ่ี ปน ไปในเจโตปริยญาณ ๑ จตุตถฌานท่เี ปน ไปในยถากัมมปู คญาณ ๑ จตุตถฌานที่เปน ไปในทพิ ยจักขุญาณ ๑ จตตุ ถฌานทเี่ ปนไปในบุพเพนิวาสญาณ ๑ จตตุ ถฌานทีเ่ ปนไปในบพุ เพนิวาสญาณ ๑ จตุตถฌานท่ีเปน ไปในอนาคตังสญาณ ๑.

พระอภธิ รรมปฎก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาท่ี 568 บรรดาจตตุ ฌานเหลา นน้ั จตตุ ถฌานในกสิณ ๘ ช่ือวา จตุตถฌานเปนบาทในธรรมท้ังปวง จรงิ อยู จตุตถฌานในกสิณ ๘ นนั้ เปนบาทแหงวิปสสนาบาง เปน บาทแหง อภิญญาทัง้ หลายบาง เปนบาทแหงนโิ รธบาง เปนบาทแหงวฏั ฏะบา ง เพราะเหตุน้นั นัน่ แหละ จงึ ตรัสวา จตตุ ถฌานเปน บาทในธรรมทั้งปวง. สว นจตุตถฌานทเ่ี ปนไปในอากาสกสิณและอาโลก-กสิณ เปน บาทแหง วิปส สนาบา ง เปนบาทแหง อภญิ ญาท้งั หลายบาง เปนบาทแหง วัฏฏะบาง แตไ มเ ปน บาทแหงนิโรธเทานน้ั . จตตุ ถฌานท่เี ปน ไปในพรหมวหิ าร และ อานาปานสมาธิ เปน บาทแหงวปิ สสนา และเปนบาทแหงวฏั ฏะเทานน้ั แตไ มเปน บาทแหงอภญิ ญาทง้ั หลายและไมเปนบาทแหง นิโรธ. บรรดาจตุตถฌานเหลานน้ั ฌานทีม่ ีกสิณเปน อารมณแมทั้ง ๑๐ (กสนิ๑๐) ช่อื วา นวัตตัพพารัมมณะ คอื มอี ารมณท ีพ่ ึงกลาวไมไ ด ดว ยอาํ นาจแหงปรติ ตารมณเปน ตน เพราะปรารภกสิณบัญญตั เิ ปน ไป จตตุ ถฌานท่เี ปนไปในพรหมวิหาร กช็ ือ่ วา นวตั ตพั พารมั มณะ คือมอี ารมณทก่ี ลาวไมได ดวยอํานาจแหง ปริตตารมณเ ปนตน เพราะปรารภสัตวบัญญตั ิเปนไป. จตตุ ถฌานทเ่ี ปน ไปในอานาปานสมาธิ กช็ อ่ื วา นวตั ตพั พารมั มณะ คือมอี ารมณท ่ีกลา วไมไ ดดว ยอาํ นาจแหง ปริตตารมณเ ปน ตน เพราะปรารภนมิ ติ เปนไป. จตุตถฌานท่ีเปนไปในอิทธวิ ิธะ ยอมมอี ารมณเปน ปรติ ตะ และมหคั คตะ อยา งไร ? คือวา ในกาลใด พระโยคาวจรมคี วามประสงคท าํ กายใหอ าศัยจิตแลวไป (เหาะไป) ดว ยกายทม่ี องไมเหน็ ก็ยงั กายใหเ ปลย่ี นไปดว ยอาํ นาจแหงจติ ยอ มต้ังไว ยอมยกกายขน้ึ ในมหัคคตะ ในกาลน้นั อทิ ธวิ ิธะนั้นกม็ ีอารมณเ ปน ปริตตะ เพราะมีรปู กายเปน อารมณ เพราะทาํ อรรถาธิบายวา มอี ารมณทไ่ี ดแ ลว ดว ยการประกอบ. ในกาลใด พระโยคาวจรทําจติ ให

พระอภิธรรมปฎ ก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาที่ 569อาศยั กายมีความประสงคจ ะไปดว ยกายทม่ี องเหน็ กย็ งั จิตใหเ ปลย่ี นไปตามอาํ นาจแหงกาย ยอมต้ังจิตทม่ี ีฌานเปน บาทไว คือยอ มยกขึ้นต้งั ไวในรปู กาย ในกาลนนั้ อทิ ธิวิธะนั้น กม็ ีอารมณเ ปนมหัคคตะ เพราะมีมหคั คจติ เปนอารมณเพราะทําอรรถาธบิ ายวา มีอารมณท ี่ไดดว ยการประกอบ. จตุตถฌานทีเ่ ปนไปดวยทิพยโสต มีอารมณเ ปนปรติ ตะอยางเดียว เพราะปรารภเสียงเปนไป. จตตุ ถฌานทเ่ี ปนไปดว ยเจโตปรยิ ญาณ มอี ารมณเปนปรติ ตะเปน มหคั คตะและอัปปมาณะ. อยา งไร ? คอื วา ในเวลาทร่ี ูจติ อนั เปน กามาพจรของชนเหลาอื่น เจโตปรยิ ญาณนัน้ กม็ อี ารมณเ ปน ปรติ ตะ ในเวลาท่ีรูรูปาวจรจิต และอรปู าวจรจิตของชนอืน่ กม็ ีอารมณเ ปนมหคั คตะ ในเวลาท่รี ูมรรคและผลของชนอื่น ก็มีอารมณเ ปนอปั ปมาณะ ในอธิการน้ี ปุถุชนยอ มไมรจู ิตของพระโสดาบัน พระโสดาบนั ยอมไมรูจ ติ ของพระสกทาคามี ดวยอาการอยา งน้ี พงึ ทราบจนถงึ พระอรหนั ต แตพ ระอรหันตย อมรจู ิตของบคุ คลทง้ั หมด ก็อรยิ บคุ คลอ่นื อกี ที่สงู ยอ มรจู ติ ของบุคคลผูต่ํา พึงทราบความตางกันดังกลาวมาน.้ี จตุตถฌานทเ่ี ปนไปในยถากัมมุปคญาณ ยอ มมีอารมณเปน ปรติ ตะในเวลาท่ีรูกรรมที่เปน กามาพจร มอี ารมณเปน มหคั คตะ ในเวลาทร่ี กู รรมทีเ่ ปน รปู าวจรและอรูปาวจร. จตตุ ถฌานท่ีเปน ไปในทพิ ยจกั ษุ มีอารมณเปน ปริตตะอยางเดยี วเพราะมีรปู เปนอารมณ. จตุตถฌานท่เี ปนไปในบุพเพนวิ าสญาณ มอี ารมณท ี่เปนปรติ ตะมหัคคตะ อปั ปมาณะ และนวัตตัพพะ. อยา งไร ? คอื วา ในเวลาทีต่ ามระลึก

พระอภธิ รรมปฎ ก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาที่ 570ถึงขันธเ ปน กามาพจร บุพเพนิวาสญาณน้ัน ก็มีอารมณเ ปนปริตตะ ในเวลาทตี่ ามระลกึ ถงึ ขันธเปน รูปาวจรและอรูปาวจร ก็มอี ารมณเปนมหคั คตะในเวลาทีต่ ามระลึกถึงมรรคทต่ี นเองหรือบุคคลอืน่ เจริญแลว และผลทีต่ นหรือคนอ่นื ทําใหแ จงแลว ในอดีต กม็ ีอารมณเ ปนอปั ปมาณะ แมบ พุ เพนวิ าสญาณโดยการพจิ ารณา มรรค ผล พระนพิ พาน ดวยอาํ นาจการตามระลกึ ถึงพระพุทธเจา ผูม ีวัฏฏะอนั ขาดแลว อยา งน้ีวา พระพทุ ธเจา ทง้ั หลายในอดีตเจรญิ -มรรคแลว กระทาํ ผลใหแ จงแลว ปรินพิ พานแลว ดว ยนิพพานธาตุ ดังนี้ กม็ ีอารมณเ ปนอปั ปมาณะ บุพเพนวิ าสญาณมอี ารมณท ไ่ี มพ งึ กลา ว (นวตั -ตัพพารมั มณะ) ในเวลาทต่ี ามระลกึ นาม โคตร และนมิ ติ ปฐวกี สิณเปนตนโดยนยั มอี าทวิ า พระผมู พี ระภาคเจา พระนามวา วิปสสี ไดมีแลวในอดตี กาลพระนครของพระองคมีนามวา พันธุมดี พระราชบิดามพี ระนามวา พระเจา -พันธมุ ราช พระราชมารดามีพระนามวา พนั ธุมดี ดังน้ี. แมใ นจตุตถฌานที่เปน ไปในอนาคตงั สญาณกน็ ยั น้ีเหมือนกัน. จรงิ อยูจตุตถฌานทเ่ี ปน ไปในอนาคตังสญาณแมน ัน้ มอี ารมณเ ปนปรติ ตะ ในเวลาทร่ี วู า บุคคลนใ้ี นอนาคตกาลจักเกดิ ขนึ้ กามาพจร ดังนี.้ อนาคตงั สญาณนนั้ มีอารมณเ ปน มหคั คตะ ในเวลาทีร่ วู า บคุ คลนี้ในอนาคตกาลจกั เกดิ ในรูปาวจรหรืออรูปาวจรดงั นี้ มอี ารมณเปนอปั ปมาณะ ในเวลาที่รูถ ึงบุคคลผูมวี ฏั ฏะอันขาดแลววา ในอนาคตกาล บคุ คลนจ้ี กั เจรญิ มรรค จกั กระทาํ ผลใหแจงจักปรินิพพานดว ยนิพพานธาตุ ดังนี้ และมอี ารมณทไี่ มพึงกลา ว (นวัตตพั พา-รมั มณะ) ในเวลาที่รูชอ่ื และโคตรโดยนัยมีอาทวิ า ในอนาคตกาล พระผูมี-พระภาคเจา พระนามวา เมตไตยจักเสดจ็ อบุ ตั ขิ น้ึ พราหมณน ามวา สพุ รหมจักเปน พระพทุ ธบดิ า พราหมณีนามวา พรหมวดี จักเปน พระพทุ ธมารดาดงั นี้.

พระอภิธรรมปฎก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาที่ 571 สวนจตุตถฌานทีเ่ ปน ไปในอรปู าวจร และจตตุ ถฌานในความสิน้อาสวะทง้ั หลาย ขา พเจาจะกลาวในทพี่ ระบาลีมาแลว ๆ นน่ั แหละ. อเหตกุ มโนวิญญาณธาตเุ ปน กิรยิ าที่สหรคตดว ยอเุ บกขาเปน ปุเรจาริก(ประพฤตอิ ยขู างหนา ) แหงกศุ ลจติ อกศุ ลจติ และกิริยาจติ เหลานแ้ี มท งั้ หมด.พงึ ทราบความตางแหง อารมณของอเหตกุ มโนวิญญาณธาตุเปน กริ ยิ าทสี่ หรคตดว ยอเุ บกขานน้ั โดยนัยทก่ี ลาวไวใ นกศุ ลจิต อกุศลจติ และกิริยาจิตเหลา นนั้ นัน่แหละ. แตใ นเวลาเปน ไปดว ยอาํ นาจโวฏฐัพพนะในทวาร ๕ ยอมมอี ารมณเ ปนปรติ ตะอยา งเดยี วเทาน้นั . ฌาน ๓ และฌาน ๔ ที่เปน รูปาวจรเปนตน มีอารมณไมพ งึ กลา ว (นวตั ตัพพารมั มณะ) เพราะเปน ไปปรารภนวัตตัพพธรรม (ธรรมที่ไมพ ึงกลา ว) โดยความเปนปรติ ตธรรมเปนตน. เพราะในฌาน ๓ และ ๔แหง รปู าวจรเหลาน้ี รปู าวจรท้งั หลายยอ มเปนไปในปฐวีกสิณเปนตน อากาสา-นัญจายตนะกเ็ ปน ไปในการเพิกอากาศ อากญิ จญั ญายตนะกเ็ ปนไปในการปราศจากวญิ ญาณของอรปู ฌาน ดงั นี้แล. วาดว ยมคั คารมั มณติกะ พึงทราบวินจิ ฉยั ในมัคคารมั มณติกะ ตอไป จิตตุปบาทที่ประกอบดวยญาณ ๘ ท่ีตรสั ไวในเบอ้ื งตน เปนธรรมมมี รรคเปน อารมณ (มัคคารมั มณะ) ในเวลาที่พระเสกขะและอเสกขบคุ คลพจิ ารณามรรคท่ตี นแทงคลอดแลว แตไ มม ีเหตคุ อื มรรค เพราะไมเกดิ พรอ มกบั มรรค ทช่ี ่ือวา มคฺคาธปิ ติโน (มีมรรคเปนอธบิ ดี) ดวยอํานาจอารัมม-ณาธปิ ติ ในการพิจารณากระทาํ มรรคทตี่ นแทงตลอดแลว ใหห นักหนว ง ในเวลาทที่ าํ ธรรมอน่ื เปน อารมณ ไมพงึ กลา ววา มมี รรคเปน อารมณบ าง มีมรรคเปนอธิบดบี าง. อริยมรรค ๔ เปนธรรมมีเหตุเปน มรรคโดยสวนเดยี ว เพราะ

พระอภิธรรมปฎ ก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ท่ี 572มเี หตุกลา วคอื มรรค หรือเหตทุ ี่สัมปยตุ ดว ยมรรค. แตในเวลาที่เจรญิ มรรคกระทาํ วิริยะหรอื วิมังสาใหเปน ใหญเ กดิ พรอ มกบั อธิบดกี พ็ ึงมมี รรคเปน อธิบดีในเวลาทที่ ําฉันทะ หรอื จิตตะอยา งใดอยา งหน่งึ ใหเ ปน ใหญ ก็ไมพงึ กลาววา มีมรรคเปนอธบิ ดีฉะนี้แล. ในรูปาวจรจตุตถฌาน ๑๒ อยา ง จตตุ ถฌาน ๙ อยางมีจตุตถฌานที่เปน บาทในธรรมทั้งปวงเปนตน ไมเปน มคั คารมั มณะ (ไมม ีมรรคเปน อารมณ)ไมเ ปนมคั คเหตกุ ะ (ไมม เี หตุคอื มรรค) ไมเ ปน มัคคาธิปติ (ไมมมี รรคเปนอธบิ ด)ี . สว นจตุตถฌานที่เปนไปในเจโตปริยญาณ บพุ เพนิวาสญาณ และอนาคตงั สญาณ มมี รรคเปนอารมณ ในเวลาที่รมู รรคจติ ของพระอริยะทง้ั หลาย แตไมเปนมคั คเหตกุ ะ (คือไมมเี หตคุ ือมรรค) เพราะไมเกดิ พรอ มกับมรรค ไมเ ปนมัคคาธปิ ติ (ไมมมี รรคเปนอธบิ ดี) เพราะไมทาํ มรรคใหหนักเปนไป. ถามวา ก็เพราะเหตุไร จตตุ ถฌานท้ัง ๓ น้ีจงึ ไมท าํ มรรคใหห นกัหนว ง. ตอบวา เพราะตนเปนมหคั คตะ. เหมอื นอยา งชาวโลกทั้งหมดการทําพระราชาใหเปน ท่ีเคารพ สวนพระมารดาและพระบดิ าไมทรงกระทาํ ความเคารพ เพราะพระมารดาบิดาเหลา น้นัเห็นพระราชาแลว ก็ไมลกุ จากอาสนะ ไมกระทาํ อัญชลีเปนตน ยอมตรัสเรยี กโดยนัยทต่ี รสั เรยี กในเวลาทรงพระเยาวน่นั แหละฉันใด แมจ ตุตถฌานท้ัง ๓ ท่ีเปน ไปในเจโตปรยิ ญาณเปน ตนก็ฉนั น้ัน ยอมไมท ํามรรคใหห นกั หนว ง เพราะความทต่ี นเปนมหคั คตะ.

พระอภธิ รรมปฎก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาที่ 573 แมอ เหตุกมโนวญิ ญาณธาตุทเ่ี ปน กริ ิยา (มโนทวาราวัชชนจคิ ) กเ็ ปนมคั คารัมมณะคือมีมรรคเปน อารมณ เพราะในเวลาพิจารณามรรคของพระอรยิ ะทั้งหลายเปนปุเรจาริกของปจ จเวกขณะ แตไ มเ ปนมัคคเหตกุ ะ (คอื ไมม เี หตุคือมรรค) เพราะไมเกิดพรอมกับมรรค ไมเ ปน มคั คาธิบดี (คอื ไมม ีมรรคเปนอธิบด)ี เพราะไมทํามรรคใหห นักหนว งเปน ไป. ถามวา เพราะเหตไุ ร จติ น้จี ึงไมทํามรรคใหหนักหนว ง. ตอบวา เพราะความทีต่ นเปน อเหตกุ ะ เปนสภาพเลว เปนความโง.เหมือนพระราชา ชาวโลกท้งั ปวงยอมเคารพ แตเดก็ รบั ใชซ งึ่ เปน คนเตย้ี คอมเปน ตน ซ่งึ ขาราชบรพิ ารมไิ ดท ําความเคารพอยา งยิง่ เหมอื นผูเปน บัณฑติเพราะความที่ตนเปน คนโง ฉันใด จิตแมน ้ีกฉ็ นั นัน้ เหมือนกนั ยอ มไมท าํ มรรคใหหนกั หนว ง เพราะตนเปน อเหตกุ ะ เปนสภาพเลว เปนความโง. จิตตุปบาทท่ีเปน กศุ ลไมประกอบดว ยญาณเปน ตน ยอมไมไดอารมณที่มอี ารมณเปนมรรคเปน ตน เพราะไมมญี าณและเพราะมอี ารมณเ ปนโลกิยธรรมพงึ ทราบวา จิตตปุ บาทน้ียอ มเปน นวัตตพั พารมั มณะเทา น้ันฉะน้แี ล. วา ดวยอตีตารัมมณตกิ ะ พงึ ทราบวนิ จิ ฉยั ในอตีตารมั มณติกะ ตอ ไป ธรรมคือ วญิ ญาณญั จายตนะ และเนวสญั ญานาสญั ญายตนะเปน ธรรมมอี ารมณเ ปนอดตี โดยสว นเดยี วเทานั้น เพราะถอื เอาสมาบัตทิ ่เี ปนอดตี ในหนหลังเปนไป. บทวา นิโยคา อนาคตารมฺมณา นตถฺ ิ (ธรรมทมี่ ีอารมณเปนอนาคตโดยเฉพาะไมม )ี ความวา ชือ่ วา จติ ที่มอี ารมณเ ฉพาะโดยท่ีกําหนดไวไมม ี. ถามวา กอ็ นาคตังสญาณมอี ารมณเปน อนาคตโดยสว นเดยี ว แมจติ ที่

พระอภิธรรมปฎ ก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ที่ 574เปน เจโตปริยญาณกป็ รารภอนาคตเปน ไป มิใชห รือ ? ตอบวา มิใชไ มป รารภเปนไป แตจิตที่เปน อนาคตงั สญาณ และเจโตปริยญาณน้ีมอี ารมณเฉพาะดวงไมมี มีแตอ ารมณท เ่ี ปน มิสสกะดวยมหคั คตจติ อื่น ๆ เพราะทรงสงเคราะหไ วดว ยรปู าวจรจตตุ ถฌาน ดว ยเหตนุ ้ัน จึงตรสั วา นโิ ยคา อนาคตารมฺมณานตฺถิ (ธรรมทีม่ ีอารมณโ ดยเฉพาะไมม )ี ดงั น.้ี ทวิปญ จวญิ ญาณ (วญิ ญาณ ๑๐) และมโนธาตุ ๓ ชอื่ วา มีอารมณเปนปจจุบัน เพราะเปน ไปในอารมณมีรูปเปน ตนซง่ึ เปนปจจบุ นั . ในบทวา ทส จติ ตฺ ปุ ฺปาทา (จิตตุปบาทท่เี ปน วบิ าก ๑๐) นี้ไดแ ก สเหตุกวบิ าก ๘ ดวงกอน ชื่อวา มีอารมณเ ปนอดตี เทา นั้น ในเวลาท่ีปรารภกรรม หรอื กรรมนิมิตในเวลาถือปฏสิ นธิของพวกเทวดาและมนษุ ยเ ปนไป. แมใ นเวลาเปนภวงั ค และจตุ ิ ก็นัยน้แี หละ. แตว า ในเวลาท่ีจติ นปี้ รารภคตินมิ ิตถอื ปฏิสนธแิ ละในเวลาทเ่ี ปนภวงั คตอ จากปฏสิ นธมิ าเปนปจจุบันอารมณ (มีอารมณเ ปนปจ จุบัน) ในขณะทเี่ ปนไปในทวาร ๕ ดวยอาํ นาจตทารัมมณะก็มีอารมณเ ปน ปจจบุ ันเหมอื นกัน แตเพราะรบั อารมณตอ จากชวนะทมี่ อี ารมณเปนอดีต อนาคต และปจ จุบันในมโนทวารเปนไป จึงมอี ารมณเปน อดตี อนาคต และปจ จุบัน. แมใ นมโนวิญ-ญาณธาตทุ สี่ หรคตดว ยอเุ บกขาฝา ยกุศลวิบากอเหตุกะก็มนี ัยน้ีแหละ. ในอธิการนีม้ เี นอ้ื ความตางกันอยางนคี้ ือ มโนวิญญาณธาตุท่ีสหรคตดว ยอเุ บกขา อเหตุก-กุศลวิบากนั้นเปน ปฏสิ นธขิ องคนท้งั หลายผูบ อดแตก ําเนิดเปน ตนในหมูมนษุ ยอยางเดยี ว และมอี ารมณเปน ปจ จุบัน ดว ยสามารถทาํ สันตริ ณกจิ ในปญจทวารสวนมโนวิญญาณธาตทุ ่ีสหรคตดวยโสมนสั กุศลวิบากอเหตุกเปนธรรมมอี ารมณปจจบุ ันดวยสามารถทําสนั ติรณกจิ และตทารัมมณกิจในปญจทวาร และพึง

พระอภิธรรมปฎ ก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ท่ี 575ทราบวา มอี ารมณท่เี ปน อดตี อนาคต และปจจุบนั ดวยสามารถตทารัมมณะในมโนทวาร เหมอื นมโนวิญญาณธาตุท่เี ปน สเหตกุ วิบาก ฉะนน้ั . สวนอเหตกุ มโนวิญญาณธาตทุ ี่เปน อกุศลวบิ าก มคี ตเิ หมอื นมโน-วิญญาณธาตุทีส่ หรคตดวยอเุ บกขา อเหตกุ กุศลวิบากนั่นเอง. แตใ นทนี่ ี้มีความแปลกกันดังนี้วา อเหตุกมโนวญิ ญาณธาตทุ ี่เปนฝา ยอกศุ ลวบิ ากน้นั เปนไปดว ยอาํ นาจปฏิสนธิ ภวังค และจุตขิ องพวกในอบายภมู ทิ ัง้ หลายอยา งเดยี ว. อเหตุกมโนวิญญาณธาตฝุ ายกิรยิ าสหรคตดวยโสมนสั เม่ือทําอาการราเริงของพระขีณา-สพท้ังหลายในปญจทวาร ก็เปนธรรมมีอารมณเปนปจ จบุ นั , ในเวลาปรารภธรรมอันตา งดว ยอดีตเปนตน ในมโนทวารเปน ไปดว ยอาํ นาจหสติ ปุ ปาทนกจิ ก็เปน ธรรมมอี ารมณเ ปน อดีต อนาคต และปจ จบุ นั . วา ดว ยจิตตปุ บาทกามาวจรกุศล ๘ พึงทราบบทมีอาทวิ า กามาวจรกุสล (กามาวจรกศุ ล) ตอไป วาโดยกศุ ลกอน จิตตปุ บาททสี่ มั ปยตุ ดว ยญาณ ๔ ดวงของพระ-เสกขะและปุถชุ นผูพ จิ ารณาขันธ ธาตุ และอายตนะอนั ตางโดยอดีตเปน ตนยอมเปนธรรมมีอารมณเปน อดตี อนาคต และปจจบุ นั . ในขณะพิจารณาบญั ญตั ิและพระนิพพานเปนนวัตตพั พารมั มณะ คือเปนธรรมมอี ารมณไมพ งึกลา ว. แมในจติ ตปุ บาทท่ีเปนญาณวิปปยุตกน็ ัยนแ้ี หละ. ในอธิการนี้ การพิจารณามรรคผลและนิพพานดวยจิตตปุ บาทที่เปนญาณวิปปยุตเหลา นั้น ไมมีน้ีเปน การตา งกันอยา งเดยี วเทานัน้ . วา โดยฝายอกุศล จติ ตปุ บาทท่เี ปนทฏิ ฐคิ ตสมั ปยตุ ๔ เปน ธรรมมีอารมณเ ปนอดีตเปนตนในเวลาท่ยี ินดีเพลดิ เพลินใจและมีความถอื ผดิ ซ่งึ ขันธธาตุ และอายตนะอันตา งโดยขนั ธทเ่ี ปนอดตี เปน ตน ยอ มเปนธรรมมอี ารมณ

พระอภธิ รรมปฎก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ที่ 576ไมพงึ กลา ว (นวตั ตัพพารัมมณะ) ของบุคคลผยู ินดีเพลดิ เพลินปรารภบญั ญตั ิผูยดึ ถอื วาเปน สัตวเปน อัตตา. แมใ นจิตตปุ บาทที่เปน ทิฏฐวิ ิปปยตุ ก็นัยน้ีเหมอื นกนั . ในท่ีน้ี การยดึ ถือดวยจิตตุปบาททเ่ี ปน ทฏิ ฐิวิปปยุตไมม เี พียงอยางเดียวเทา นน้ั . จติ ตปุ บาททเี่ ปนปฏฆิ สมั ปยตุ ๒ ดวง ยอ มเปน ธรรมมอี ดตี เปน ตนเปน อารมณแ กบุคคลผโู ทมนสั ปรารภธรรมอนั ตา งดวยอดีตขันธเปนตน, เปนธรรมมอี ารมณไ มพ งึ กลา วแกบุคคลผูถงึ โทมนัสปรารภบญั ญัติเปน อารมณ.จติ ตปบาททสี่ มั ปยตุ ดว ยวิจกิ ิจฉาและอุทธจั จะ ในขณะเปนไปในธรรมทง้ั หลายเหลาน้นั โดยความเปน ธรรมท่ตี กลงใจไมไ ด และความฟุงซา น กเ็ ปน ธรรมมีอารมณเ ปน อดตี อนาคต ปจจบุ ัน และนวตั ตัพพารมั มณะ. วา โดยกริ ยา สเหตกุ จิตตุปบาท ๘ มีคติอยางกุศลจติ ตุปบาทน่ันแหละ.กิรยิ าอเหตุกมโนวิญญาณธาตทุ สี่ หรคตดวยอุเบกขา ในขณะเปน ไปดวยอํานาจทาํ โวฏฐพั พนกจิ ในปญจทวาร เปนธรรมมีอารมณเปน ปจจุบนั เทานน้ั . ในเวลาทีเ่ ปน ปุเรจารกิ ของชวนจติ ที่มีธรรมเปนอดีต อนาคต ปจ จบุ นั เปน อารมณและมบี ญั ญัติเปน อารมณใ นมโนทวาร จติ เหลา น้ี ก็เปน ธรรมมีอารมณเปนอดีต อนาคต ปจ จุบัน และนวัตตัพพารัมมณะ. วา ดวยจิตตุปบาทเปน รปู าวจรจตุตถฌาน ในจตุตถฌานทีเ่ ปนรูปาวจรมีประเภทตามที่กลา วแลว จตุตถฌาน ๕เหลา น้ี คือ จตตุ ถฌานท่เี ปนบาทแหง ธรรมทง้ั ปวง ๑ จตตุ ถฌานที่เปนไปในอากาสกสณิ ๑ จตตุ ถฌานท่เี ปน ไปในอาโลกกสิณ ๑ จตตุ ถฌานทเี่ ปน ไปในพรหมวหิ าร ๑ จตุตถฌานทเ่ี ปน ไปในอานาปานสมาธิ ๑ เปนนวตั ตพั พา-รมั มณะ (คือเปน ธรรมมีอารมณไมพ งึ กลา ว) ทั้งนน้ั .

พระอภิธรรมปฎก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาที่ 577 จตตุ ถฌานที่เปนไปในอิทธิวิธะ เปน ธรรมมอี ดตี เปนอารมณ เพราะความทโ่ี ยคาวจรบคุ คลผยู งั จิตใหเ ปลี่ยนไปตามอาํ นาจแหง กายปรารภฌานจิตในอดีตเปนบาทใหเ ปน ไป. แตเปน ธรรมมีอารมณเ ปนอนาคตแกโ ยคาวจรบุคคลผูอ ธิฐานธรรมอนั เปนอนาคต เหมือนพระมหากัสสปเถระเปนตนอธษิ ฐานในคราวบรรจุพระบรมสารรี ิกธาตุ ก็มีอารมณเปนอนาคต. ไดย นิ วา พระมหากสั สปเถระ เมื่อบรรจุพระบรมสารีริกธาตไุ ดอธิษฐานวา ในอนาคตกาลตลอด ๒๑๘ ป ขอกลิน่ หอม เหลา น้ี อยาพินาศไป ดอกไมท งั้ หลายอยา เหย่ี วแหง ประทปี ทง้ั หลายอยาดับดงั น้ี สง่ิ ทง้ั หมดไดเ ปนเหมอื นอธษิ ฐานน่นั แหละ. พระอัสสคตุ ตเถระ เหน็หมูภกิ ษุท่ฉี นั ภัตตาหารแหง ท่เี สนาสนะโรงภัต จึงอธิษฐานวา ขอใหแองน้าํ จงเปนรสนมสมในเวลาปเุ รภัตทุกวนั ดังน้ี น้ําท่ตี ักมาในเวลาปเุ รภตั จงึ มีรสเปนนมสม ในเวลาปจ ฉาภัต นา้ํ น้ันกเ็ ปน ปรกติอยางเดมิ น่นั แหละ. แตในเวลาที่พระโยคีบคุ คลทาํ กายใหอาศยั จติ (คือใหเ ปน ไปเร็วเหมอื นจติ ) แลวไปดว ยกายที่มองไมเ ห็นหรอื วาในเวลากระทาํ ปาฏหิ าริยอ ่นื จตตุ ถฌานนัน้ กเ็ ปน ธรรมมีอารมณเ ปนปจจุบัน เพราะปรารภกายเปนไป. จตุตถฌานทีเ่ ปนทพิ โสต เปนธรรมมอี ารมณเปนปจ จุบัน เพราะปรารภเสยี งที่มอี ยูนัน่ แหละเปน ไป. จตตุ ถฌานทเี่ ปน ไปในเจโตปรยิ ญาณยอ มเปน ธรรมมอี ารมณเ ปนอดีต และเปนธรรมมีอารมณเปน อนาคต แกบุคคลผูร จู ิตของบุคคลเหลา อนื่ ในอดีตภายใน ๗ วัน และในอนาคตภายใน ๗ วัน.แตใ นเวลาเกิน ๗ วนั แลว กไ็ มอ าจเพ่อื จะรจู ติ นน้ั ได เพราะวา นัน่ เปน วสิ ยัของอตตี งั สญาณและอนาคตงั สญาณ. แตใ นเวลาที่รจู ิตปจ จุบันของคนอื่นนี้ ก็เปนธรรมมอี ารมณเปนปจ จบุ นั .

พระอภธิ รรมปฎก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ที่ 578 วาดวยปจจุบันกาล ๓ อยาง ชือ่ วา ปจจุบนั นี้ มี ๓ อยา ง คอื ขณปจ จุบัน สนั ตตปิ จจบุ ัน อัทธาปจ จุบนั . บรรดาปจจบุ ัน ๓ เหลา นนั้ ปจจุบันท่ีถงึ อปุ ปาทขณะ ฐตี ิขณะ และภังคขณะ ช่อื วา ขณปจ จบุ ัน. ปจ จุบันเนือ่ งดวยวาระเปนไปติดตอ กันสนิ้วาระหนึง่ หรอื สองวาระ ชือ่ วา สนั ตตปิ จจบุ ัน. ในขอสันติปจ จุบันน้นั เม่อื บุคคลน่งั ในที่มดื แลว ออกมาสทู ส่ี วางอารมณย งั ไมแจมแจง ทนั ที อารมณน ัน้ จะปรากฏชัดเจนตราบใด ภายในระหวางนี้พึงทราบวาระทสี่ ืบตอกนั สน้ิ หนึ่งหรือสองวาระ เม่อื บคุ คลเทยี่ วไปในทแ่ี จง แลวเขาไปหองนอ ย (หองมดื ) แลวรปู ารมณก ย็ ังไมปรากฏทนั ทีกอ น รูปารมณน้ันยงั ไมป รากฏตราบใด ภายในระหวา งนี้ กพ็ งึ ทราบวาระการสบื ตอ สิ้นหน่งึ วาระหรอื สองวาระ ก็เม่อื บคุ คลยืนอยใู นท่ไี กล แมเห็นการไหวมอื ของพวกชา งยอมและการไหวมือเคาะระฆังตกี ลองก็ยังไมไ ดย ินเสยี งทนั ที และยังไมไดยนิเสียงตราบใด ในระหวางแมนี้ ก็พึงทราบวาระการสืบตอ หนง่ึ หรอื สองวาระ.ทา นมัชฌมิ ภาณกาจารยก ลา วไวอยา งน้กี อ น. สว นทานสังยตุ ตภาณกาจารยก ลาวถงึ สันตตมิ ี ๒ อยา ง คือรูปสันตติและอรปู สันตติ แลว กลาววา ระลอกนํ้าท่บี คุ คลเดินขามนํา้ ลุยไปยงั ฝง ยังไมใ สสนิทตราบใด เมื่อบคุ คลมาจากทางไกล ความรอ นในกายยังไมส งบไปตราบใดน้ีช่ือวา รูปสนั ตติ (ความสืบตอ แหงรูป) เม่ือบคุ คลมาจากแดดเขา ไปสูห อ งความมดื ยังไมไ ปปราศตราบใด เม่อื บุคคลมนสกิ ารกรรมฐานภายในหอ ง เปด

พระอภิธรรมปฎ ก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาที่ 579หนา ตา งแลดใู นเวลากลางวัน ความหว่นั ไหวแหง นยั นต า ยงั ไมสงบตราบใดนีก้ ็ช่อื วา รปู สนั ตติ วาระแหง ชวนะ ๒-๓ ช่อื วา อรปู สนั ตติ (ความสบื ตอแหงนาม) แลว กลา ววา สนั ตติแมทง้ั สองนี้ ชอ่ื วา ปจ จบุ ัน. สว นปจจบุ นั ทก่ี ําหนดดวยภพหน่ึง ช่ือวา อทั ธาปจจบุ นั ในภัตเทก-รัตตสตู ร๑ ทานพระมหากัจจายนเถระหมายเอาอทั ธาปจ จุบนั ที่พระผมู ีพระ-ภาคเจา ตรัสไววา โย จาวโุ ส มโน เย จ ธมฺมา สมฺปยุตฺตา อภุ ยเมต ปจฺจปุ ฺปนนฺ  ตสมฺ ึ ปจฺจุปฺปนฺเน ฯปฯ ธมฺเมสุ ส หิรติ (ดูกอนทานผูม ีอายทุ ้งั หลาย ถา บคุ คลมีความรูสึก๒ มีวิญญาณ) เน่ืองดว ยฉันทรา-คะในมโนและธรรมท่ีสมั ปยตุ กนั ท้ัง ๒ อยา ง ท่ีเปน ปจ จุบนั น้ัน เพราะความรสู กึ เนื่องดวยฉันทราคะ บคุ คลจึงเพลดิ เพลนิ มโนและธรรมนน้ั เมอ่ื เพลดิเพลินจงึ ชื่อวา งอนแงนในธรรมทเ่ี ปน ปจ จุบนั ดงั น.ี้ กใ็ นปจจบุ ันทีเ่ ปนสันตติและอทั ธาเหลาน้ี สันตตปิ จจบุ ันมาในอรรถ-กถาทง้ั หลาย. อัทธาปจ จุบันแลว ในพระสูตร ในขณปจจุบันเปน ตน น้นั เกจิ-อาจารยทง้ั หลายกลา ววา จิตที่เปน ขณปจจุบนั ยอมเปนอารมณของเจโตปรยิ ญาณดงั นี้. เพราะเหตไุ ร ? เพราะจิตของทา นผูม ฤี ทธิ์ และของบุคคลอน่ื เกดิ ข้นึในขณะเดียวกัน. กค็ วามอปุ มาของเกจอิ าจารยเหลานัน้ มีดังน้ี ในกําดอกไมทบี่ ุคคลชดั ไปในอากาศ ดอกหน่งึ ยอ มสวม๒ ขวั้ ดวยขว้ัของดอกไมดอกหน่งึ ไดแนน อนฉนั ใด เมอ่ื พระโยคาวจรพิจารณาจิตของมหาชนดวยสามารถเปนกองวา เราจกั รจู ิตของคนอน่ื ดังน้ี ก็จะรจู ิตของบุคคลหนึ่งดวยจิตดวงหนงึ่ ในอุปปาทขณะ หรอื ฐตี ิขณะ หรอื ภงั คขณะไดแน ฉันนัน้ ก็คําของพวกเกจอิ าจารยนั้นทานปฏิเสธไวในอรรถกถาท้งั หลายวา ไมถ กู ตอง๑. ม. อุ. เลม ๑๔.๕๖๐/๓๖๕ ๒. ฉบบั ไทยเปน นปฺปฏวิ ชิ ฺฌติ ฉบบั พมา เปน ปฏวิ ิชฌฺ ตี

พระอภธิ รรมปฎ ก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ท่ี 580เพราะจติ สองดวงซง่ึ เปน เหตใุ หบ คุ คลเม่อื รําลกึ แมร อยป แมแ สนป ยอ มระลกึไดและยอมรูได ไมม ฐี านะรวมกนั และเพราะโทษแหงการถึงความทอ่ี าวชั ชนจติ และชวนจติ มอี ารมณแตกตางกนั ในฐานะทไี่ มน า ปรารถนา. สว นสันตติปจ จ-ุบนั อัทธาปจ จบุ นั พงึ ทราบวา ยอ มเปนอารมณ ดงั น้ี บรรดาสันตตปิ จ จบุ ัน และอัทธาปจ จบุ นั เหลานัน้ คาํ ใดท่กี ลา วไวในอรรถกถาวาจิตของบุคคลอน่ื ใดในเวลาทเ่ี ปล่ยี นไป ๒-๓ ชวนวถิ ีดว ยอํานาจอดตีและอนาคตตอจากชวนวถิ ีปจ จบุ นั จติ น้นั แมทั้งหมด ชือ่ วา สันตตปิ จจุบนัสว นอทั ธาปจจุบันพึงแสดงดว ยวาระแหง ชวนะดังน้ี คําน้ันทานกลาวไวด ีแลว. ในคาํ ของทา นพระอรรถกถานนั้ ทา นแสดงไว ดังน้ี ทานผูมีฤทธป์ิ ระสงคจ ะรูจติ ของบคุ คลอ่ืนยอมนกึ ถึง การนกึ ถึงยอ มกระทาํ ขณปจจุบันใหเปนอารมณแ ลว ก็ดับไปพรอ มกับอารมณน ั้นน่นั แหละ ตอจากนนั้ ก็เปนชวนะ ๔-๕ ชวนะ มอี ทิ ธจิ ติ เปน ดวงสุดทา ย จติ ท่ีเหลอื เปนกามาพจร บรรดาจิตท้ังหมดนน้ั จติ ที่ดับแลวนัน้ นน่ั แหละยอ มเปนอารมณจิตเหลา นัน้ หาใชม ีอารมณตา งกนั ไม ยอ มมีอารมณเดียวกนั นั่นเอง เพราะความทจี่ ิตเหลานั้นมอี ารมณปจ จบุ นั ดวยอํานาจอัทธาปจ จุบัน กอ็ ิทธจิ ติ เทาน้ันยอ มรจู ติ ของบคุ คลอน่ื แมในความมอี ารมณเ ดียวกนั จติ อ่นื หารไู ดไ ม เหมอื นจกั ขวุ ิญญาณเทา นน้ั ยอ มเหน็ รูปในจักขทุ วาร วญิ ญาณนอกน้ีหาเห็นไดไ มเพราะฉะนน้ั อิทธจิ ิตน้จี งึ เปนธรรมมีอารมณเ ปน ปจจบุ ันดว ยสามารถแหงสันตตปิ จ จุบนั และอทั ธาปจจุบัน ดว ยประการฉะน้.ี อีกอยา งหน่ึง ก็เพราะสนั ตติปจ จุบนั ยอ มเปน ไปในนัยแหง อัทธา-ปจจุบันนัน่ แหละ ฉะนั้น อิทธจิ ิตนี้ บัณฑติ กพ็ งึ ทราบวา เปนธรรมมีอารมณเปน ปจจุบนั ดว ยอํานาจอัทธาปจ จบุ ันนนั่ เอง ดงั น้.ี

พระอภธิ รรมปฎ ก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาที่ 581 จตตุ ถฌานทเ่ี ปนไปในบุพเพนวิ าส พึงทราบวาเปนธรรมมอี ารมณไมพงึ กลา ว (นวัตตัพพารัมมณะ) แมโดยการตามระลึกถงึ ชอื่ และโคตรในการพิจารณาถึงนพิ พานและนมิ ิตน่ันแหละ พึงทราบวาเปน อดตี ารมั มณะ คอื เปนธรรมมอี ารมณเปน อดีตนั่นเองในกาลทีเ่ หลอื . แมจตุตถฌานที่เปน ไปในยถากมั มปู คญาณกเ็ ปน อตตี ารมั มณะเหมือนกัน. บรรดาจตตุ ถฌานมบี ุพเพนวิ าสญาณเปนตนเหลาน้ัน บพุ เพนวิ าสญาณและเจโตปริยญาณเปนธรรมมีอารมณเ ปนอดตี ก็จริง ถึงอยา งนัน้ บรรดาบุพเพ-นวิ าสญาณและเจโตปรยิ ญาณเหลาน้นั บุพเพนวิ าสญาณกเ็ ปนธรรมมีขันธในอดตี และเปน ธรรมเนื่องดว ยขันธ อะไร ๆ ชื่อวา ไมเปนอารมณหามไี ม เพราะบุพเพนิวาสญาณนั้นมีคตเิ สมอดวยสพั พญั ตุ ญาณในธรรมทงั้ หลายมีขนั ธแ ละธรรมทเี่ นอื่ งดวยขนั ธในอดีตเปนอารมณ. สว นเจโตปริยญาณมีจิตซงึ่ ผา นไปภายใน ๗ วนั เทาน้นั เปน อารมณ เพราะเจโตปริยญาณน้นั ยอมไมรูขนั ธอ น่ืหรือธรรมท่ีเนือ่ งดว ยขันธ แตโดยปรยิ ายตรสั วา มีมรรคเปน อารมณ เพราะมีจติ สมั ปยตุ ดว ยมรรคเปนอารมณ สว นยถากัมมปู คตญาณเปน มรรคคอื เจตนาในอดตี เทา นั้น เปนอารมณ พงึ ทราบความตา งกัน ดังพรรณนามาฉะน้.ี ในฐานะนี้ พงึ ทราบนัยแหง อรรถกถา ตอไป ก็เพราะตรสั ไวใ นปฏ ฐานวา กศุ ลขันธเ ปนปจจยั แกอ ทิ ธิวธิ ญาณ แกเจโตปริยญาณ แกบ ุพเพนวิ าสานสุ ติญาณ แกย ถากัมมูปคญาณ และแกอนาคตังสญาณ ดว ยอาํ นาจอารมั มณปจ จยั ดงั น้ี ฉะน้นั ขันธแมท้งั ๔ จึงเปนอารมณข องเจโตปรยิ ญาณ และยถากมั มปู ตญาณ แมใ นญาณท้งั ๒ เหลานัน้ ยถากัมมปู คญาณกม็ กี ุศลและอกุศลนนั่ แหละเปนอารมณ.

พระอภธิ รรมปฎก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาท่ี 582 จตุตถฌานทีเ่ ปน ไปในทิพยจกั ษุ ช่อื วา เปนธรรมมอี ารมณเปนปจ จุบันเทาน้นั เพราะสี (วรรณะ) ทีเ่ ปนอารมณมอี ย.ู จตตุ ถฌานทเ่ี ปนไปในอนาคตงั สญาณเปน ธรรมมีอารมณเปน อนาคตเทาน้นั เพราะอนาคตังสญาณน้ันมคี ติอยางสัพพัญตุ ญาณในธรรมทัง้ หลายท่มี ีขันธอนาคตและธรรมท่ีเนอื่ งดว ยขันธในอนาคตเปน อารมณเ หมือนบุพเพนิวาสญาณ. ในบรรดาเจโตปรยิ ญาณและอนาคตังญาณเหลา น้ัน แมเ จโตปริยญาณจะมอี ารมณเปน อนาคตกจ็ รงิ ถงึอยางน้นั เจโตปริยญาณนั้นก็ทาํ จติ ทีเ่ กดิ ขน้ึ ภายใน ๗ วันเทานั้นใหเ ปน อารมณอนาคตังสญาณน้ียอมกระทาํ จิตทีเ่ กดิ ข้ึนบา ง ขันธทเ่ี กดิ ขึน้ บา ง ธรรมท่ีเนอ่ื งดวยขนั ธบ า ง ในอนาคตต้งั แสนกัปใหเ ปนอารมณได. ฌาน ๓ และฌาน ๔ที่เปนรูปาวจรเปน ตน พึงทราบวา เปนนวัตตัพพารัมมณ คือเปน ธรรมมอี า-รมณ พึงกลา วไมไดโ ดยสว นเดียว เพราะไมปรารภธรรมแมอ ยางหนงึ่ ในธรรมท่ีเปนอดีต อนาคต และปจจบุ ันใหเ ปน ไป. วาดวยอัชฌตั ติกะเปนตน พงึ ทราบวนิ ิจฉัยในธรรมทเี่ ปนอัชฌตั ตกิ ะ ตอ ไป บทวา อนินฺทรฺ ิยพทธฺ รูปจฺ นิพฺพานจฺ พหทิ ธฺ า (รูปท่ีไมเนอ่ื งดวยอนิ ทรยี  และนพิ พานท่เี ปนธรรมภายนอก) น้ี ตรัสวา ธรรมชาตินี้ ชื่อวา พหทิ ธา (เปน ธรรมภายนอก) เพราะไมม ปี ริยายแหงธรรมภายในทเ่ี กิดในตน โดยประการที่วา ธรรมชาตินี้ จะจกั เปนธรรมภายในโดยปริยายอะไร ๆ ไมไ ด เหมือนรูปท่ีเน่ืองดว ยอินทรยี  แมจิตเรียกวา เปนธรรมภายนอกเพราะมีในสันดานของบุคคลอ่นื ก็นบั วาเปนธรรมภายใน เพราะความทอี่ นิ ทรียรปู น้นั เปน ธรรมชาติเนื่องดว ยสนั ดานของตน มิใชเพราะเหตทุ ่ีไมเ กิดแตเพียงเปนภายในตน.

พระอภธิ รรมปฎก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ท่ี 583 สวนในอชั ฌัตตารมั มณตกิ ะ ตรสั วา เปน พหทิ ธารมณ (ธรรมมีอารมณเ ปน ภายนอก) ทรงหมายเพียงเหตสุ ักวาการไมเกิดข้ึนแกธรรมสกั วา เปนภายในของตน. พระดาํ รสั ท่ีตรสั วา อากญิ จญั ญายตนะ จะกลา ววามอี ารมณเ ปนภายในก็ไมได เปน ตน เพราะพระองคม ิยอมรบั แมภาวะที่เปน ภายใน แมภาวะทเ่ี ปน ภายนอก แมท้งั ภายในทงั้ ภายนอกแหง อารมณของอากิญจญั ญายตนะโดยเหตเุ พียงการปราศจากธรรมภายในเทาน้ัน. ในบรรดาธรรมมีอากญิ จัญญายตนะเปนตนเหลา นน้ั อากญิ จญั ญายตนะน้ันนัน่ แหละ ใชวา จะเปน นวัตตพั พารัมมณะอยา งเดียวก็หาไม แมอ าวัชชนะแมอ ปุ จารจติ ท้งั หลายของอากิญจัญญายตนะน้นั แมจติ ทพี่ ิจารณาอารมณข องอากญิ จัญญายตนะนนั้ แมอกศุ ลจิตท้ังหลายท่เี ปน ไปดว ยอํานาจความยินดีเปนตนของอากญิ จญั ญายตนะนน้ั ทง้ั หมด กเ็ ปน นวัตตพพารัมมณะ (คือเปนธรรมมอี ารมณไ มพงึ กลา ว) ทัง้ นนั้ กธ็ รรมชาติเหลาน้ี เม่ือตรสั ถึงอากญิ -จัญญายตนะแลว ก็ชอ่ื วา เปนอนั ตรัสแลว เหมอื นกนั เพราะฉะน้นั จึงมิไดตรัสไวแ ผนกหน่ึง. ถามวา ชอ่ื วาเปน อันตรสั แลวเหมือนกนั อยา งไร ? ตอบวา ก็อากญิ จญั ญายตนะ พงึ มีอารมณอยางเดียวกันกับธรรมชาติทเ่ี ปนปเุ รจาริกของอากญิ จญั ญายตนะนัน้ ซึ่งเปน ไปดว ยอาํ นาจแหงธรรมมีอาวชั ชะ และอุปจาระเปนตน ธรรมน้ันแมท งั้ หมด ตรสั วา เปนนวัตตพั พา-รมั มณะ คือ เปน ธรรมมีอารมณพ ึงกลา วไมได เพราะในอดีตารัมมณติกะทรงรับรองความที่จติ ตุปบาทเหลา นี้ ซึง่ ตรัสไวอยางนวี้ า กามาวจรกุศล อกุศลกริ ิยาจิตตุปบาท ๙ ดวง จตตุ ถฌานทีเ่ ปนรปู าวจร ดงั น้ี เปน นวตั ตพั พารมั มณะโดยนยั มอี าทิวา ธรรมเหลา นน้ั ไมพึงกลา ววา มีอารมณเ ปน อดีต ดังน้ี และ

พระอภธิ รรมปฎ ก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ที่ 584เพราะตรสั ถงึ ความท่ีอากิญจญั ญายตนะเปนเพียงนวตั ตพั พารมั มณะโดยสวนเดยี วอยา งน้ีวา ธรรมเหลาน้ี คอื อากิญจัญญายตนะ มรรค ๔ ท่ีเปน โลกุตระและสามัญผลแม ๔ ไมพงึ กลา ววา เปนอตตี ารมั มณะ (คอื ไมพึงกลาววาเปน ธรรมมีอารมณเ ปน อดีต ดงั น้กี ม็ ี. บดั นี้ อากญิ จญั ญายตนะนั้นแมพ ระองคจะตรสั ไวอยา งเดียวในอชั ฌตั -ตารมั มณติกะ แตเพราะความท่กี ศุ ลมีกามาพจรเปน ตน เปนนวัตตัพพารัมมณะ(คือเปนธรรมมอี ารมณไ มพึงกลาว) จงึ ตรสั หมายถึงแมค วามเปนอารมณอ ันเดียวกันกบั อากิญจัญญายตนะน้ันในหนหลงั ฉะนน้ั จึงแสดงความทก่ี ศุ ลมีกามา-วจรเปนตน เหลานน้ั เปนนวัตตพั พารัมมณะแมใ นอัชฌตั ตารัมมณตกิ ะนี.้ จรงิอยู ธรรมอะไรเลาจะเปน ขอขดั ขวางในความที่กุศลมกี ามาพจรเปนตน ทจ่ี ะเปนอารมณอนั เดยี วกันกับอากิญจัญญายตนะน้นั เปน นวัตตัพพารรัมมณะ เม่อื ตรสั ถึงอากิญจญั ญายตนะนั้นแลวดว ยอาการอยา งน้ี ก็พึงทราบไดวากศุ ลมีกามาพจรนนั้ เปนอันตรสั ไวแ ลว เหมอื นกัน ฉะน้แี ล. คําทีเ่ หลอื ในทน่ี ี้โดยพระบาลีในอชั ฌัตตารัมมณตกิ ะมเี น้อื ความตืน้ ทง้ั น้ัน. วาดว ยการจาํ แนกอารมณจ ติ ตปุ บาท กว็ า โดยการจาํ แนกดวยอาํ นาจแหง อารมณ จติ ตปุ บาทเหลาน้ี คอืวิญญาณัญจายตนะ และเนวสญั ญานาสญั ญายตนะเปน ๖ ดว ยสามารถแหง กุศลวิบากกิรยิ ากอ น พึงทราบวา มอี ารมณเ ปนภายใน (อชั ฌตั ตารมั มณะ) เพราะหนวงเหนี่ยวสมาบตั เิ บื้องตํา่ ท่เี น่ืองดวยสันดานของตนเปนไป. ก็ในบรรดาจิตตุปบาท ๖ เหลา น้ี อากาสานัญจายตนะท่เี ปนกิรยิ ายอมเปนอารมณข องวิญญาณญั จายตนะทเ่ี ปน กิริยาเทา นนั้ หาเปน อารมณข องวญิ -

พระอภธิ รรมปฎ ก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาท่ี 585ญาณัญจายตนะทเ่ี ปนกศุ ลและวบิ ากนอกน้ีไม เพราะเหตุไร ? เพราะบคุ คลผูพรงั่ พรอมดวยอากาสานญั จายตนกริ ิยา ไมม วี ิญญาณัญจายตนะท่ีเปน กุศลหรือวบิ าก. กก็ ศุ ลยอมเปนอารมณแกกศุ ล วิบาก และกิรยิ าท้งั ๓ ได เพราะเหตไุ ร เพราะความทบี่ คุ คลผูย งั อากาสานญั จายตนกุศลใหเกิดแลวตง้ั อยูใหวิญญาณญั จายตนะแมท้งั ๓ อยางใหเ กดิ ข้นึ สูงกวา การเกดิ ของอากาสานญั จายตนะกุศลนนั้ . ก็วบิ ากยอมไมเปน อารมณของจิตตปุ บาทอะไร ๆ เพราะเหตุไร ?เพราะจิต (ในสมาบัติ) ออกจากวิบากแลว ไมม อี ภนิ หิ าร. แมใ นการทาํ ใหเปนอารมณของเนวสญั ญานาสญั ญายตนะ ก็นยั น้ีแหละ. บณั ฑิตพงึ ทราบความท่ีจิตตปุ บาทแมท้ังหมดมฌี านที่ ๓ ท่ี ๔ ซ่งึ เปน รปู าวจรเปนตน เปนพหิทธารมั -มณะ คอื เปน ธรรมมอี ารมณภ ายนอก เพราะปรารภปฐวกี สิณเปน ตนทเ่ี ปนภายนอกเปนไปโดยความเปน ภายนอกจากธรรมท่ีเปน ภายในของตน. พึงทราบวินิจฉยั ในขอ วา สพเฺ พว กามาวจรา กุสลากสุ ลา-พยฺ ากตา ธมมฺ า รูปาวจรจตุตฺถฌาน (กุศลธรรม อกุศลธรรมอพั ยากต-ธรรมทเี่ ปนกามพจรท้งั หมด. . .รปู าวจรจตตุ ถฌาน) นี้ ตอไป วา โดยกุศล จติ ตปุ บาททสี่ มั ปยตุ ดวยญาณ ๔ ดวง เปน ธรรมมีอารมณภายใน (อชั ฌตั ตารัมมณะ) แกผพู จิ ารณาธรรมมขี นั ธเ ปน ตน ของตนเปนธรรมมีอารมณภ ายนอก (พหิทธารัมมณะ) ในขณะพิจารณาขันธเ ปน ตนของคนเหลาอ่ืน และในขณะพจิ ารณาบญั ญตั ิและพระนิพพาน เปน ธรรมมอี ารมณทงั้ ภายในและภายนอก (อชั ฌัตตพหิทธารัมมณะ) ดว ยสามารถแหง การพิจารณาธรรมมีขนั ธเปน ตนท้ังของตนและบคุ คลอน่ื ท้ังสองนน้ั . แมใ นญาณวปิ ปยุตก็นัยนีแ้ หละ. การพจิ ารณาพระนิพพานของกุศลท่เี ปน ญาณวปิ ปยตุ เหลานั้นอยา งเดียวไมม .ี

พระอภธิ รรมปฎก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาท่ี 586 วา โดยอกศุ ล จิตตุปบาทที่สมั ปยตุ ดวยทฏิ ฐิ ๔ ดวง เปน ธรรมมีอารมณภายใน เวลายินดี เพลิดเพลนิ และยดึ ถอื ความเห็นผิด ซง่ึ ธรรมมีขันธเปนตนของตน เปนธรรมมอี ารมณภ ายนอกในเวลาที่เปนไปอยางน้นั แหละในขันธเ ปน ตน และในรปู กสิณที่ไมเ น่ืองดว ยอินทรียเปน ตน ของบุคคลอน่ื เปนธรรมมอี ารมณท งั้ ภายในและภายนอก ดว ยสามารถแหง อารมณทง้ั สองน้นั .แมในจติ ตปุ บาทท่เี ปนทิฏฐวิ ปิ ปยุตท้งั หลายก็นัยนีเ้ หมอื นกนั . การยดึ ถือความเห็นผิดยอมไมม แี กจติ ตุปบาทที่เปน ทฏิ ฐวิ ิปปยุตเหลานัน้ อยา งเดียว จติ ตุปบาทท่สี ัมปยุตดวยปฏฆิ ะ ๒ ดวง เปนธรรมมอี ารมณภ ายใน แกบ คุ คลผูถงึ โทมนัสในขนั ธเ ปนตนของตน เปน ธรรมมีอารมณภายนอก แกบ คุ คลผถู ึงโทมนัสในขนั ธเปน ตน และในรปู บัญญัตทิ ไ่ี มเนือ่ งดวยอินทรยี ข องบุคคลอ่นื เปนธรรมมีอารมณท ้ังภายในและภายนอก ดว ยสามารถแหงอารมณทัง้ สอง แมจติ ตุปบาททส่ี ัมปยตุ ดว ยวิจกิ ิจฉา และอุทธจั จะ ก็พงึ ทราบวามีความเปนอารมณภายในเปนตนในเวลาเปน ไปดวยสามารถแหง ความสงสัยและความหว่ันไหวในธรรมท้งั หลายมปี ระการตามที่กลา วแลว . จติ ตุปบาท ๑๓ ดวงเหลานี้ คอื ทวปิ ญ จวิญญาณ ๑๐ มโนธาตุ ๓ในเวลาทีป่ รารภรปู เปน ตน ของตนเปนไป เปน ธรรมมีอารมณภ ายใน ในเวลาปรารภรูปเปน ตน ของบุคคลอ่ืนเปน ไป เปน ธรรมมีอารมณภายนอก เปนธรรมมอี ารมณท ้ังภายในและภายนอก ดว ยอาํ นาจอารมณทง้ั สองนนั้ . อเหตุกวบิ ากมโนวิญญาณธาตทุ ่ีสหรคตดวยโสมนสั เปนธรรมมีอารมณภายใน ในเวลาเปน ไปปรารภธรรมมีรูปเปน ตน ๕ อยางของตนดวยอํานาจสัน-ตริ ณะและตทารมั มณะในปญจทวาร และในเวลาเปนไปปรารภกามาวจรธรรมแมเ หลา อ่นื ที่เปน ภายในดว ยอํานาจตทารัมมณะในมโนทวารนน่ั แหละ, เม่อื เปน

พระอภธิ รรมปฎ ก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาที่ 587ไปในธรรมทั้งหลายเหลาอนื่ ก็เปนธรรมมีอารมณภายนอก, เปน ธรรมมอี ารมณทัง้ ภายในและภายนอกดวยอํานาจอารมณท้งั สอง. ในวิบากอเหตุกมโนวิญ-ญาณธาตทุ สี่ หรคตดวยอุเบกขาแมทง้ั ๒ ดวง ก็นยั น้ีแหละ. กม็ โนวญิ ญาณ-ธาตุเหลา นีย้ อมเปน ไปในกรรมเปน ตน อนั ตา งดวยอชั ฌัตตธรรมเปน ตน แมด วยอํานาจแหง ปฏิสนธิ ภวงั ค และจตุ ิ ในสุคตภิ ูมแิ ละทุคติภูมิเทา นัน้ . มหาวิบากจติ ๘ ดวง มีคตเิ หมือนวบิ ากอเหตกุ มโนวิญญาณธาตุที่สหรคตดวยอเุ บกขาแมท ง้ั ๒ เหลานั้นน่นั แหละ แตมหาวิบากจติ เหลา น้ีไมเ ปนไปดว ยอาํ นาจแหงสันตริ ณะอยางเดียว ยอ มเปน ไปในสคุ ตภิ ูมิดวยอํานาจปฏสิ นธิภวังคและจุตขิ องสัตวเ หลานนั้ เทานน้ั . อเหตุกกริ ยิ าทีส่ หรคตดว ยโสมนัสเปนธรรมมีอารมณภ ายใน ในเวลาปรารภรูปเปนตน ของตนดวยอํานาจการกระทําอาการรา เริงในปญจทวาร เปนธรรมมีอารมณในภายนอกเปน ไปในรปู เปนตนของบคุ คลอน่ื , เปน ธรรมมอี ารมณภ ายในเปน ไปดว ยอาํ นาจหสติ ุปบาทแกพ ระ-ตถาคตเจาผพู จิ ารณากริ ิยาทีพ่ ระองคทรงทาํ แลว ในเวลาเปนโชตปิ าลมาณพ ทา วมฆเทวราช และกัณหดาบสเปน ตนในมโนทวาร, เปน ธรรมมีอารมณภายนอกในเวลาปรารภการกระทํากิริยาของพระนางมัลลิกาเทวี สนั ตติมหาอาํ มาตยแ ละนายสุมนาการเปน ตนเปนไป, เปน ธรรมมอี ารมณทง้ั ภายในและภายนอก ดวยสามารถอารมณท ัง้ สอง. กริ ิยาอเหตกุ มโนวิญญาณธาตทุ ่ีสหรคตดวยอุเบกขา เปนธรรมมีอารมณเ ปน ภายในเปนตน ในเวลาเปนไปในปญ จทวารดวยอํานาจโวฏฐพั พะและในมโนทวารดวยอํานาจอาวชั ชนะ มหากริ ยิ าจิตตปุ บาท ๘ ดวง มีคติเหมอื นกุศลจติ น่ันแหละ. มหากิริยาจติ ตปุ บาทเหลานั้น ยอมีเกดิ ข้นึ แกพ ระขีณาสพอยา งเดยี ว กศุ ลจิตยอ มเกดิ แกพ ระเสกขะและปถุ ุชน เพราะฉะนั้น

พระอภิธรรมปฎ ก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ท่ี 588ในขอ นจ้ี งึ มกี ารทาํ ทต่ี า งกัน ดว ยคํามีประมาณเทา นี้. ในรปู าวจรจตตุ ถฌานมีประการตามท่ีกลาวแลว จตตุ ถฌานท้งั ๕ มีจตตุ ถฌานทีเ่ ปน บาทในธรรมทง้ั ปวงเปน ตน ยอมไดโอกาสในติกะนี้. จริงอยู ฌานท้งั ๕ ตามทก่ี ลา วนี้เปนพหทิ ธารัมมณะ คอื เปน ธรรมมีอารมณเปนภายนอกเพราะ มกี สณิ บัญญัติ และนิมิตเปน อารมณ. จตตุ ถฌานท่เี ปน ไปในอิทธวิ ธิ ะเปนอชั ฌตั ตารัมมณะ คือเปนธรรมมีอารมณเปน ภายในเพราะกระทาํ กายและจติ ของตนใหเ ปน อารมณใ นเวลาท่ียงั จติ ใหเปลีย่ นไปตามอํานาจกาย หรือยังกายเปลย่ี นไปตามอํานาจจติ และในเวลาที่เนรมิตรปู เปนเพศกมุ ารเปนตนของตน มอี ารมณเ ปน ภายนอก (พหทิ ธารัมมณะ) ในเวลาท่แี สดงรปู เปนรปู ชางและมาเปน ตนในภายนอก มีอารมณเปนท้งั ภายในและภายนอก (อชั ฌัตตพหทิ ธารมั มณะ) ในเวลาทีเ่ ปน ไปในภายในตามกาลอนั ควรและในเวลาท่เี ปน ไปในภายนอกตามกาลอันควร. จตตุ ถฌานทีเ่ ปน ไปในทิพยโสต มอี ารมณเ ปน ภายใน (อัชฌัตตา-รัมมณะ) ในเวลาฟงเสยี งในทองของตน มีอารมณเปน ภายนอก (พหทิ ธา-รมั มณะ) ในเวลาฟงเสยี งคนอื่น มีอารมณเปนทงั้ ภายในและภายนอก(อชั ฌัตตพหิทธารัมมณะ) ดวยอํานาจแหงอารมณท ้ังสอง. จตุตถฌานทเ่ี ปน ไปในเจโตปรยิ ญาณ มอี ารมณเปนภายนอกอยา งเดียว เพราะมีจติ คนอน่ื เปน อารมณ ก็การใชเจโตปริยญาณนนั้ รูจิตของตนไมมี. จตตุ ถฌานท่ีเปน ไปในบพุ เพนิวาสญาณเปน ธรรม มีอารมณเปนภายใน ในเวลาท่ตี ามระลึกถึงขนั ธของตน เปนธรรมมอี ารมณภ ายนอกเพราะตามระลึกถึงขันธของคนอน่ื รูปท่ีไมเนื่องดว ยอินทรีย และบัญญตั ิทั้ง ๓เปนธรรมมีอารมณเ ปนทง้ั ภายในและภายนอก ดว ยสามารถอารมณท ัง้ สอง.

พระอภธิ รรมปฎ ก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาท่ี 589 จตตุ ถฌานทเ่ี ปน ไปในทิพยจกั ษุเปน ธรรมมอี ารมณเ ปนภายใน ในเวลาเห็นรปู ในทองของตนเปนตน เปน ธรรมมีอารมณภายนอกในเวลาทเ่ี หน็ รูปท่ีเหลือ เปนธรรมมีอารมณทัง้ ภายในและภายนอก ดว ยสามารถแหง อารมณทงั้ สอง. จตุตถฌานท่ีเปน ไปในอนาคตังสญาณเปนธรรมมอี ารมณภ ายใน ในเว-ลาที่ระลึกถึงขนั ธใ นอนาคตของตน เปนธรรมมีอารมณภ ายนอก ในเวลาทรี่ ะลกึถึงขันธอ ันเปน อนาคตของคนอืน่ หรอื รปู ที่ไมเ นอ่ื งดว ยอนิ ทรีย เปน ธรรมมีอารมณเปน ทั้งภายในและภายนอก ดวยสามารถแหง อารมณทงั้ สอง. เหตทุ ่อี ากิญจัญายตนนฌานเปนนวตั ตัพพารมั มณะ คอื เปนอารมณพึงกลา วไมได ขา พเจา กลา วไวใ นหนหลังแลว แล. เหตโุ คจฉกะ [๙๐๐] ธรรมเปนเหตุ เปนไฉน ? กุศลเหตุ ๓ อกุศลเหตุ ๓ อพั ยากตเหตุ ๓ อโลภกศุ ลเหตุ อโทส-กศุ ลเหตุ บังเกิดในกุศลท้งั ๔ ภูมิ อโมหกศุ ลเหตุ บงั เกิดในกศุ ลทงั้ ๔ ภมู ิเวนจิตตปุ บาททเ่ี ปนญาณวิปปยุตฝา ยกามาวจรกุศล ๔ ดวง โลภะ บงั เกดิ ในจิตตุปบาททส่ี หรคตดวยโลภะ ๘ ดวง โทสะ บังเกดิ ขนึ้ จติ ตุปบาทท่ีสหรคตดว ยโทมนสั ๒ ดวง โมหะ บังเกิดในอกุศลทง้ั ปวง อโลภวิปากเหตุ อโทสวิปากเหตุ ยอมเกดิ ในวิบากทงั้ ๔ ภมู ิ เวนอเหตกุ จิตตปุ บาทฝา ยกามาวจรวบิ าก

พระอภิธรรมปฎ ก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาท่ี 590 อโมหวปิ ากเหตุ บังเกิดในวิบากทงั้ ๔ ภูมิ เวนอเหตุกจิตตปุ บาทฝา ยกามาวจรวิบาก [และ] เวนจติ ตปุ บาทที่เปนญาณวิปปยตุ ๕ ดวง อโลภกิรยิ เหตุ อโทสกิรยิ เหตุ บงั เกดิ ในกิรยิ าทง้ั ๓ ภมู ิ เวน อเหตุก-จติ ตุปบาทฝา ยกามาวจรกิริยา อโมหกิรยิ เหตุ บังเกดิ ในกริ ิยาท้ัง ๓ ภมู ิ เวนอเหตุกจติ ตุปบาท ฝา ยกามาวจรกิริยา [และ] เวน จิตตปุ บาททีเ่ ปนญาณวปิ ปยตุ ๔ ดวง สภาวธรรมเหลา นช้ี ื่อวา ธรรมเปนเหตุ. ธรรมไมเปน เหตุ เปน ไฉน ? เวน เหตทุ ง้ั หลายเสีย กุศลในภมู ิ ๔ อกุศล วิบากในภมู ิ ๔ กิริยาอัพยากฤตในภูมิ ๓ รปู และนิพพาน สภาวธรรมเหลานี้ช่ือวา ธรรมไมเ ปนเหต.ุ [๙๐๑] ธรรมมีเหตุ เปนไฉน ? อกศุ ลทเี่ หลอื เวนโมหะท่ีสหรคตดว ยวิจกิ จิ ฉา [และ] ที่สหรคตดว ยอุทธจั จะ, กศุ ลในภูมิ ๔, วิบากในภูมิ ๔ เวน อเหตุกจิตตุปบาท ฝา ยกามา-วจรวิบาก, กริ ยิ าอัพยากฤตในภมู ิ ๓ เวน อเหตุกจิตตุปบาท ฝา ยกามาวจร-กิรยิ า สภาวธรรมเหลา นช้ี อ่ื วา ธรรมมเี หต.ุ ธรรมไมม เี หตุ เปน ไฉน ? โมหะท่สี หรคตดว ยวิจกิ ิจฉา โมหะที่สหรคตดวยอุทธจั จะ ปญ จวญิ -ญาณทง้ั ๒ มโนธาตุ ๓ อเหตกุ มโนวญิ ญาณธาตุ ๕ รูป และนพิ พาน สภาว-ธรรมเหลา นี้ชือ่ วา ธรรมไมม เี หตุ. [๙๐๒] ธรรมสัมปยุตดวยเหตุ เปนไฉน ? อกศุ ลท่ีเหลือ เวน โมหะท่ีสหรคตดว ยวจิ ิกิจฉา [และ] ทสี่ หรคตดว ยอทุ ธจั จะ, กุศลในภมู ิ ๔, วิบากในภมู ิ ๔ เวนอเหตุกจติ ตปุ บาทฝายกามาวจร-

พระอภธิ รรมปฎก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาท่ี 591วบิ าก, กิรยิ าอพั ยากฤตในภูมิ ๓ เวน อเหตกุ จิตตุปบาทฝา ยกามาวจรกริ ิยาสภาวธรรมเหลานชี้ ือ่ วา ธรรมสัมปยุตดว ยเหต.ุ ธรรมวปิ ปยุตจากเหตุ เปน ไฉน ? โมหะที่สหรคตดว ยวจิ ิกจิ ฉา โมหะที่สหรคตดว ยอุทธัจจะ ปญ จวญิ ญาณทง้ั ๒ มโนธาตุ ๓ อเหตกุ มโนวญิ ญาณธาตุ ๕ รปู และนิพพาน สภาวธรรมเหลา นช้ี ื่อวา ธรรมวิปปยุตจากเหตุ. [๙๐๓] ธรรมเปน เหตุและมีเหตุ เปนไฉน ? เหตุ ๒-๓ บังเกิดรวมกนั ในจติ ตปุ บาทใด สภาวธรรมเหลาน้ชี อื่ วาธรรมเปนเหตแุ ละมเี หตุ. ธรรมมีเหตแุ ตไ มเปน เหตุ เปน ไฉน ? กศุ ลในภมู ิ ๔, อกุศล, วิบากในภมู ิ ๔ เวน อเหตกุ จิตตปุ บาท ฝายกามาวจรวิบาก, กิริยาอัพยากฤตในภูมิ ๓ เวนอเหตกุ จติ ตุปบาทฝา ยกามาวจร-กริ ยิ า, เวน เหตทุ ้ังหลายทีบ่ งั เกดิ ในจิตตุปบาทเหลา นี้เสีย สภาวธรรมเหลา นี้ชอ่ื วา ธรรมมีเหตุแตไมเ ปน เหต.ุ ธรรมไมม ีเหตุ จะกลาววา ธรรมเปน เหตุและมเี หตุกไ็ มได วา ธรรมมีเหตุแตไมเปน เหตุก็ไมไ ด. [๙๐๔] ธรรมเปนเหตุและสัมปยตุ ดวยเหตุ เปน ไฉน ? เหตุ ๒-๓ บงั เกดิ รว มกนั ในจิตตุปบาทใด สภาวธรรมเหลา นชี้ ือ่ วาธรรมเปน เหตุและสัมปยุตดว ยเหต.ุ ธรรมสัมปยตุ ดว ยเหตุแตไ มเ ปนเหตุ เปน ไฉน ? กศุ ลในภูมิ ๔, อกศุ ล, วบิ ากในภูมิ ๔ เวนอเหตุกจิตตุปบาทฝา ยกามาวจรวิบาก, กิริยาอพั ยากฤตในภูมิ ๓ เวน อเหตกุ จติ ตปุ บาทฝายกามาวจร

พระอภธิ รรมปฎก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาท่ี 592กริ ยิ า เวน เหตทุ ั้งหลายทีบ่ งั เกดิ ขึ้นในจติ ตปุ บาทเหลา น้เี สีย สภาวธรรมเหลา น้ีชือ่ วา ธรรมสมั ปยุตดว ยเหตุแตไมเ ปนเหต.ุ ธรรมวิปปยุตจากเหตุ จะกลา ววา ธรรมเปน เหตุและสัมปยุตดว ยเหตุก็ไมได วาธรรมสมั ปยตุ ดวยเหตแุ ตไมเ ปน เหตกุ ไ็ มได. [๙๐๕] ธรรมไมเ ปน เหตุแตมีเหตุ เปนไฉน ? กุศลในภมู ิ ๔, อกุศล, วิบากในภมู ิ ๔ เวน อเหตกุ จติ ตุปบาทฝายกามาวจรวบิ าก, กริ ิยาอพั ยากฤตในภูมิ ๓ เวน อเหตกุ จิตตปุ บาทฝายกามาวจรกิรยิ า, เวนเหตุทัง้ หลายท่บี ังเกิดในจติ ตุปบาทเหลา นเี้ สีย สภาวธรรมเหลา น้ีชื่อวา ธรรมไมเ ปน เหตุแตม ีเหต.ุ ธรรมไมเ ปนเหตุและไมมเี หตุ เปน ไฉน ? ปญ จวญิ ญาณท้งั ๒ มโนธาตุ ๓ อเหตุกมโนวญิ ญาณธาตุ ๕ รูปและนิพพาน สภาวธรรมเหลา นีช้ ื่อวา ธรรมไมเปนเหตแุ ละไมม ีเหต.ุ ธรรมเปนเหตุ จะกลาววา ธรรมไมเปนเหตแุ ตมีเหตุกไ็ มไ ด วาธรรมไมเปนเหตแุ ละไมมีเหตกุ ็ไมได. เหตุโคจฉกะ จบ จูฬนั ตรทุกะ [๙๐๖] สัปปจจยธรรม เปนไฉน ? กุศลในภมู ิ ๔ อกุศล วิบากในภูมิ ๔ กริ ิยาอพั ยากฤตในภูมิ ๓ และรูปทั้งหมด สภาวธรรมเหลานช้ี ื่อวา สปั ปจ จยธรรม.

พระอภิธรรมปฎก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาท่ี 593 อปั ปจจยธรรม เปนไฉน ? นิพพาน สภาวธรรมเหลาน้ีชอ่ื วา อปั ปจ จยธรรม. [๙๐๗] สังขตธรรม เปน ไฉน ? กศุ ลในภมู ิ ๔ อกศุ ล วิบากในภมู ิ ๔ กริ ิยาอัพยากฤตในภมู ิ ๓ และรปู ทงั้ หมด สภาวธรรมเหลา นีช้ อื่ วา สังขตธรรม. อสังขตธรรม เปน ไฉน ? นพิ พาน สภาวธรรมเหลานช้ี ื่อวา อสงั ขตธรรม. [๙๐๘] สนทิ สั สนธรรม เปนไฉน ? รูปายตนะ สภาวธรรมเหลานีช้ ื่อวา สนทิ ัสสนธรรม. อนทิ สั สนธรรม เปนไฉน ? จกั ขายตนะ ฯลฯ โผฏฐัพพายตนะ กุศลในภมู ิ ๔ อกศุ ล วิบากในภมู ิ ๔ กิริยาอพั ยากฤตในภมู ิ ๓ รปู ทเ่ี หน็ ไมไดท กี่ ระทบไมไ ด แตนับเนอื่ งในธรรมายตนะ และนิพพาน สภาวธรรมเหลา นชี้ ่ือวา อนทิ สั สนธรรม. [๙๐๙] สัปปฏฆิ ธรรม เปน ไฉน ? จกั ขายตนะ ฯลฯ โผฏฐัพพายตนะ สภาวธรรมเหลา นช้ี ่ือวา สปั -ปฏฆิ ธรรม. อัปปฏฆธรรม เปน ไฉน ? กศุ ลในภมู ิ ๔ อกศุ ล วิบากในภูมิ ๔ กิรยิ าอพั ยากฤตในภูมิ ๓ รูปที่เห็นไมไดท่ีกระทบไมไ ดแตนับเนือ่ งในธรรมายตนะ และนพิ พาน สภาวธรรมเหลา น้ชี อื่ วา อปั ปฏิฆธรรม.

พระอภธิ รรมปฎ ก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ท่ี 594 [๙๑๐] รูปธรรม เปนไฉน ? มหาภตู รปู ๔ และรปู ทีอ่ าศัยมหาภตู รปู ๔ นน้ั สภาวธรรมเหลาน้ีช่ือวา รูปธ รรม. อรูปธรรม เปนไฉน ? กศุ ลในภมู ิ ๔ อกุศล วบิ ากในภมู ิ ๔ กิรยิ าอพั ยากฤตในภมู ิ ๓ และนพิ พาน สภาวธรรมเหลาน้ีชือ่ วา อรูปธรรม. [๙๑๑] โลกยิ ธรรม เปนไฉน ? กศุ ลในภมู ิ ๓ อกศุ ล วบิ ากในภมู ิ ๓ กิริยาอพั ยากฤตในภูมิ ๓ และรปู ทง้ั หมด สภาวธรรมเหลาน้ชี อ่ื วา โลกยิ ธรรม. โลกตุ รธรรม เปนไฉน ? มรรค ๔ ท่เี ปน โลกุตระ สามัญผล ๔ และนพิ พาน สภาวธรรมเหลา นี้ ช่ือวา โลกุตรธรรม. [๙๑๒] ธรรมทงั้ หมดแล จดั เปนเกนจิวญิ เญยยธรรม เกนจิน-วิญเญยยธรรม. จูฬันตรทุกะ จบ อาสวโคจฉกะ [๙๑๓] อาสวธรรม เปน ไฉน ? อาสวะ ๔ คอื กามาสวะ ภวาสวะ ทฏิ ฐาสวะ อวิชชาสวะ กามาสวะ บังเกดิ ในจิตตุปบาทท่ีสหรคตดว ยโลภะ ๘ ดวง ภวาสวะ บังเกิดในจิตตปุ บาททีส่ หรคตดว ยโลภะ วิปปยตุ จากทฏิ ฐิ ๔ดวง

พระอภธิ รรมปฎ ก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาท่ี 595 ทฏิ ฐาสวะ บังเกดิ ในจิตตปุ บาททีส่ ัมปยุตดวยทฏิ ฐิ ๔ ดวง อวิชชาสวะ บงั เกดิ ในอกศุ ลทง้ั ปวง สภาวธรรมเหลา น้ชี อ่ื วา อาสวธรรม. ธรรมไมเ ปน อาสวะ เปนไฉน ? กุศลทีเ่ หลือเวน อาสวธรรมเสีย กศุ ลในภูมิ ๔ วบิ ากในภูมิ ๔ กริ ยิ าอัพยากฤตในภมู ิ ๓ รูป และนพิ พาน สภาวธรรมเหลา น้ชี อื่ วา ธรรมไมเ ปนอาสวะ. [๙๑๔] ธรรมเปน อารมณข องอาสวะ เปน ไฉน ? กศุ ลในภมู ิ ๓ อกุศล วบิ ากในภมู ิ ๓ กิรยิ าอัพยากฤตในภูมิ ๓ และรปู ทง้ั หมด สภาวธรรมเหลา นี้ชื่อวา ธรรมเปนอารมณข องอาสวะ. ธรรมไมเ ปนอารมณของอาสวะ เปนไฉน ? มรรค ๔ ท่ีเปนโลกตุ ระ สามัญผล ๔ และนพิ พาน สภาวธรรมเหลานี้ ชอ่ื วา ธรรมไมเปนอารมณข องอาสวะ. [๙๑๕] ธรรมสมั ปยุตดวยอาสวะ เปน ไฉน ? จิตตปุ บาทท่สี หรคตดวยโทมนสั ๒ ดวง อกุศลทเ่ี หลือ เวนโมหะทเ่ี กิดในจิตตุปบาท ๒ ดวงน้ี เวน โมหะทีส่ หรคตดวยวจิ กิ ิจฉา (และ) เวนโมหะท่ีสหรคตดวยอทุ ธัจจะ สภาวธรรมเหลานช้ี ่ือวา ธรรมสมั ปยุตดวยอาสวะ. ธรรมวิปปยุตจากอาสวะ เปนไฉน ? โมหะ ที่เกดิ ขึ้นในจิตตปุ บาทท่สี หรคตดว ยโทมนัส ๒ ดวง โมหะที่สหรคตดวยวิจกิ ิจฉา โมหะทีส่ หรคตอุทธัจจะ กศุ ลในภมู ิ ๔ วิบากในภูมิ ๔กริ ยิ าอพั ยากฤตในภมู ิ ๓ รปู และนิพพาน สภาวธรรมเหลา นีช้ ื่อวา ธรรมวิปปยุตจากอาสวะ.

พระอภิธรรมปฎ ก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาท่ี 596 [๙๑๖] ธรรมเปนอาสวะและเปนอารมณข องอาสวะ เปนไฉน ? อาสวะเหลานัน้ แล ชื่อวา ธรรมเปนอาสวะและเปนอารมณข องอาสวะ. ธรรมเปน อารมณของอาสวะแตไมเปน อาสวะ เปน ไฉน ? อกศุ ลทเ่ี หลอื เวนอาสวะเสีย กุศลในภูมิ ๓ วบิ ากในภมู ิ ๓ กิรยิ า-อพั ยากฤตในภมู ิ ๓ และรปู ทง้ั หมด สภาวธรรมเหลานี้ช่ือวา ธรรมเปนอารมณของอาสวะแตไ มเ ปน อาสวะ. ธรรมไมเปนอารมณของอาสวะ จะกลา ววา เปน อาสวะและเปนอารมณของอาสวะก็ไมไ ด วา เปน อารมณข องอาสวะ แตไ มเ ปนอาสวะก็ไมไ ด. [๙๑๗] ธรรมเปน อาสวะและสมั ปยตุ ดวยอาสวะ เปน ไฉน ? อาสวะ ๒-๓ อยา งบังเกิดรว มกนั ในจิตตุปบาทใด สภาวธรรมเหลาน้ีชื่อวา ธรรมเปน อาสวะและสัมปยตุ ดวยอาสวะ. ธรรมสมั ปยุตดว ยอาสวะแตไมเ ปน อาสวะ เปน ไฉน ? อกศุ ลทเี่ หลือ เวนอาสวะท้งั หลายเสีย สภาวธรรมเหลานีช้ ือ่ วา ธรรมสมั ปยตุ ดว ยอาสวะแตไ มเปน อาสวะ. ธรรมวปิ ปยตุ จากอาสวะ จะกลาววา เปนอาสวะและสัมปยุตดว ยอาสวะกไ็ มไ ด วา สมั ปยุตดว ยอาสวะ แตไมเ ปนอาสวะก็ไมไ ด. [๙๑๘] ธรรมวปิ ปยุตจากอาสวะ แตเปน อารมณของอาสวะเปน ไฉน ? โมหะทบ่ี งั เกดิ ในจิตตปุ บาทที่สหรคตดวยโทมนัสเวทนา ๒ ดวงโมหะท่สี หรคตดวยวิจิกิจฉา โมหะทส่ี หรคตดวยอุทธัจจะ กุศลในภูมิ ๓ วบิ ากในภมู ิ ๓ กริ ยิ าอัพยากฤตในภูมิ ๓ และรูปท้ังหมด สภาวธรรมเหลานชี้ อื่ วาธรรมวิปปยุตจากอาสวะแตเ ปนอารมณข องอาสวะ.

พระอภิธรรมปฎก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ที่ 597 ธรรมวิปปยตุ จากอาสวะและไมเปน อารมณข องอาสวะ เปนไฉน ? มรรค ๔ ที่เปนโลกุตระ สามญั ผล ๔ และนพิ พาน สภาวธรรมเหลาน้ี ช่อื วา ธรรมวิปปยุตจากอาสวะและไมเ ปน อารมณข องอาสวะ. ธรรมสัมปยตุ ดวยอาสวะ จะกลาววา ธรรมวิปปยุตจากอาสวะแตเปนอารมณของอาสวะกไ็ มได วาธรรมวปิ ปยุตจากอาสวะและไมเ ปน อารมณของอาสวะกไ็ มได. อาสวโคจฉกะ จบ สัญโญชนโคจฉกะ [๙๑๙] สญั โญชนธรรม เปนไฉน ? สัญโญชน ๑๐ คือ กามราคสัญโญชน ปฏิฆสญั โญชน มานสัญโญชนทิฏฐิสัญโญชน วิจกิ จิ ฉาสัญโญชน สลี ัพพตปรามาสสัญโญชน ภวราคสญั โญชนอิสสาสัญโญชน มจั ฉรยิ สญั โญชน อวิชชาสัญโญชน กามราคสัญโญชน บงั เกดิ ในจติ ตปุ บาทท่สี หรคตดวยโลภะ ๘ ดวง ปฏิฆสญั โญชน บงั เกดิ ในจติ ตุปบาททสี่ หรคตดว ยโสมนัสเวทนา ๒ดวง มานสัญโญชน บงั เกดิ ในจติ ตุปบาททสี่ หรคตดวยโลภะ วิปปยตุ จากทฏิ ฐิ ทิฏฐสิ ัญโญชน บงั เกิดในจิตตุปบาทท่ีสมั ปยุตดวยทิฏฐิ ๒ ดวง วจิ กิ ิจฉาสัญโญชน บังเกิดในจติ ตุปบาทท่สี หรคตดวยวิจกิ จิ ฉา สลี พั พตปรามาสสญั โญชน บังเกดิ ในจติ ตุปบาทท่สี ัมปยุตดว ยทิฏฐิ๔ ดวง

พระอภธิ รรมปฎ ก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาท่ี 598 ภวราคสัญโญชน บังเกิดในจติ ตุปบาทท่สี หรคตดวยโลภะ วปิ ปยุตจากทฏิ ฐิ ๔ ดวง อิสสาสญั โญชน และมจั ฉรยิ สญั โญชน บังเกดิ ในจติ ตปุ บาทท่สี หรคตดว ยโทมนัสเวทนา ๒ ดวง อวิชชาสญั โญชน บังเกดิ ในอกศุ ลทง้ั ปวง สภาวธรรมเหลานช้ี ่อื วา สัญโญชนธรรม. ธรรมไมเ ปนสญั โญชน เปน ไฉน ? อกุศลท่เี หลือ เวน สญั โญชนท ้งั หลายเสยี กุศลในภมู ิ ๔ วบิ ากในภมู ิ๔ กริ ยิ าอพั ยากฤตในภมู ิ ๓ รูป และนพิ พาน สภาวธรรมเหลาน้ีช่อื วา ธรรมไมเ ปน สญั โญชน. [๙๒๐] ธรรมเปนอารมณข องสัญโญชน เปนไฉน ? กุศลในภูมิ ๓ อกศุ ล วบิ ากในภมู ิ ๓ กิรยิ าอพั ยากฤตในภูมิ ๓ และรูปทัง้ หมด สภาวธรรมเหลานช้ี อ่ื วา ธรรมเปนอารมณของสญั โญชน. ธรรมไมเ ปน อารมณของสญั โญชน เปนไฉน ? มรรค ๔ ท่ีเปนโลกุตระ สามัญผล ๔ และนิพพาน สภาวธรรมเหลานี้ ช่อื วา ธรรมไมเปนอารมณข องสัญโญชน. [๙๒๑] ธรรมไมเ ปนอารมณของสญั โญชน เปนไฉน ? อกุศลที่เหลือเวน โมหะที่สหรคตดวยอทุ ธจั จะ สภาวธรรมเหลา น้ีชอื่ วาธรรมสมั ปยุตดว ยสญั โญชน. ธรรมวิปปยตุ จากสัญโญชน เปนไฉน ? โมหะ ที่สหรคตดว ยอุทธัจจะ กศุ ลในภมู ิ ๔ วิบากในภมู ิ ๔ กิริยาอพั ยากฤตในภูมิ ๓ รูป และนพิ พาน สภาวธรรมเหลา นช้ี ่ือวา ธรรมวปิ ปยุตจากสัญโญชน.

พระอภิธรรมปฎก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาท่ี 599 [๙๒๒] ธรรมเปนสญั โญชน และเปน อารมณของสัญโญชนเปนไฉน ? สัญโญชนเ หลานน้ั แล ช่อื วา ธรรมเปน สญั โญชนแ ละเปนอารมณของสัญโญชน. ธรรมเปน อารมณของสัญโญชนแ ตไมเ ปน สัญโญชน เปน ไฉน ? อกศุ ลทเ่ี หลือเวนสัญโญชนท้งั หลายเสีย กศุ ลในภูมิ ๓ วิบากในภูมิ ๓กิริยาอัพยากฤตในภมู ิ ๓ ละรูปทงั้ หมด สภาวธรรมเหลานชี้ อื่ วา ธรรมเปนอารมณข องสัญโญชนแตไมเ ปนสัญโญชน. ธรรมไมเปน อารมณของสัญโญชน จะกลาววา ธรรมเปนสัญโญชนและเปนอารมณของสัญโญชนก ็ไมไ ด วา ธรรมเปนอารมณของสัญโญชนแ ตไ มเปนสญั โญชนก็ไมไ ด. [๙๒๓] ธรรมเปน สัญโญชนและสมั ปยตุ ดว ยสญั โญชน เปนไฉน ? สัญโญชน ๒-๓ อยาง บังเกดิ รว มกนั ในจติ ตปุ บาทใด สภาวธรรมเหลา นชี้ อ่ื วา ธรรมเปนสญั โญชนและสมั ปยตุ ดว ยสญั โญชน. ธรรมสัมปยตุ ดว ยสญั โญชนแตไ มเ ปน สญั โญชน เปน ไฉน ? อกุศลทเ่ี หลือเวนสญั โญชนทัง้ หลายเสยี สภาวธรรมเหลานี้ชอื่ วา ธรรมสัมปยุตดวยสัญโญชนแ ตไมเปนสัญโญชน. ธรรมวปิ ปยตุ จากสัญโญชน จะกลาววา ธรรมเปนสัญโญชนแ ละสัมปยตุ ดว ยสญั โญชนกไ็ มได วาธรรมสัมปยตุ ดว ยสญั โญชนแ ตไมเปนสัญโญชนก็ไมไ ด. [๙๒๔] ธรรมวิปปยุตจากสญั โญชน แตเปนอารมณข องสญั โญชน เปนไฉน ?

พระอภธิ รรมปฎ ก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๒ - หนาที่ 600 โมหะที่สหรคตดว ยอุทธจั จะ กุศลในภมู ิ ๓ วบิ ากในภมู ิ ๓ กิรยิ าอพั ยากฤตในภูมิ ๓ และรปู ทงั้ หมด สภาวธรรมเหลา น้ชี ่อื วา ธรรมวิปปยุตจากสญั โญชนแตเปน อารมณของสัญโญชน. ธรรมวปิ ปยตุ จากสญั โญชน และไมเ ปนอารมณข องสญั โญชนเปน ไฉน ? มรรค ๔ ท่เี ปน โลกตุ ระ สามญั ผล ๔ และนิพพาน สภาวธรรมเหลานี้ช่ือวา ธรรมวปิ ปยตุ จากสัญโญชนและไมเ ปน อารมณข องสัญโญชน. ธรรมสัมปยตุ ดว ยสัญโญชน จะกลาววา ธรรมวิปปยุตจากสญั โญชนแตเ ปนอารมณข องสญั โญชนก ไ็ มไ ด วาธรรมวิปปยตุ จากสญั โญชนและไมเ ปนอารมณของสญั โญชนก ็ไมได. สญั โญชนโคจฉกะ จบ คนั ถโคจฉกะ [๙๒๕] คนั ถธรรม เปน ไฉน ? คนั ถะ ๔ คือ อภิชฌากายคนั ถะ พยาปาทกายคันถะ สีลพั พตปรามาส-กายคันถะ อทิ ังสจั จาภนิ ิเวสกายคนั ถะ อภิชฌากายคนั ถะ บังเกดิ ในจติ ตปุ บาทท่สี หรคตดว ยโลภะ ๘ ดวง พยาปาทกายคนั ถะ บงั เกดิ ในจติ ตปุ บาทที่สหรคตดวยโทมนัสเวทนา๒ ดวง สีลพั พตปรามาสกายคันถะ และอิทงั สัจจาภินเิ วสกายคันถะ บังเกดิ ในจติ ตุปบาทที่สัมปยุตดวยทิฏฐิ ๔ ดวง สภาวธรรมเหลา นช้ี ่อื วา คันถธรรม.