tripitaka_18

พระสตุ ตนั ตปฎก มัชฌิมนิกาย มลู ปณ ณาสก เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ที่ 451 สัตบรุ ษุ ยอ มปรากฏในทไ่ี กล เหมือน หมิ วันตบรรพต อสตั บรุ ษุ อยใู นที่น้นั เอง ก็ ไมปรากฏ เหมือนลูกธนูที่ยิงไปในเวลา กลางคืนฉะนั้น. บทวา อุฏเ หิ พรหมทูลวอนพระผูมีพระภาคเจาใหเสดจ็ จาริกแสดงธรรม. ในคาํ วา วีรเปน ตน พระผมู พี ระภาคเจา ชื่อวา วีระ เพราะทรงมคี วามเพยี ร. ชอื่ วา ผูชนะสงคราม เพราะทรงชาํ นะเทวบุตมาร มัจจุมาร และกเิ ลสมารผเู ปนดงั นายกองเกวยี น เพราะเปน ผสู ามารถในอันนําหมเู วไนยสัตว ใหข ามชาติกันดารเปน ตน พงึ ทราบวา ผูไมเปนหน้ี เพราะไมม ีหน้ี คือกามฉนั ท. บทวา อชฺเฌสน แปลวา ทลู วอน. บทวา พุทฺธจกฺขุนา ไดแก รอู นิ ทรียข องสัตวอ อนแก และรอู ัธยาศยั และกิเลส กค็ าํ วา พทุ ธจกั ษเุ ปนชอ่ื ของญาณ ๒ เหลาน้ี สมันตจักษุ เปนชอื่ ของ สัพพญั ตุ ญาณ ธรรมจกั ษเุ ปนชอื่ ของมรรคญาณ ๓. ในคําวา อปปฺ รชกเฺ ข เปน ตน กิเลสธลุ มี รี าคะเปน ตน ในปญญาจกั ษขุ องสตั วเ หลาใด มนี อ ย โดยนัยทก่ี ลา วแลวน้ันแลสตั วเหลาน้ันชอ่ื วา อัปปรชักขะ สตั วเ หลาใดมกี ิเลสธลุ นี ้นั มาก สตั วเ หลา นน้ัชื่อวา มหารชักขะ สัตวเหลา ใดมอี ินทรยี ต อ ศรทั ธาเปน ตนกลา สตั วเหลา นนั้ชอ่ื วา คกิ ขนิ ทรยิ ะะ สตั วเหลา ใดมอี ินทรียเหลานัน้ ออน สัตวเ หลาน้ัน ชื่อวามุทนิ ทริยะ สตั วเหลา ใดมอี าการคือศรทั ธา เปนตน เหลานน้ั ดี สัตวเหลาน้นัชื่อวา สวาการะ สตั วเหลาใด กําหนดรูเ หตุทีต่ รสั สามารถรไู ดงาย สัตวเหลา น้นั ชอ่ื วา สุวิญญาปยะ สตั วเหลา ใดเหน็ ปรโลกและโทษโดยเปน ภยัสตั วเ หลา นน้ั ช่ือวา เหน็ ปรโลกและโทษวา เปน ภัย. ก็ในที่นัน้ มบี าลดี ังตอ ไปน้ี บุคคลผมู ศี รทั ธา ช่ือวา มีกเิ ลสธุลีในปญญาจกั ษนุ อ ย บุคคลผูไมม ีศรัทธา ชือ่ วา ผมู ีกิเลสธุลีในปญ ญาจกั ษมุ ากผปู รารภความเพียรชื่อวา อัปปรชักขะ ผเู กียจครา น ชื่อวา มหารชกั ขะ

พระสุตตันตปฎก มชั ฌิมนกิ าย มูลปณ ณาสก เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ที่ 452ผูมสี ติม่นั คง ชื่อวา อัปปรชกั ขะ ผมู ีสตหิ ลงลืม ชือ่ วา มหารชกั ขะ ผูม ีจติตั้งมั่นช่อื วา อปั ปรชักขะ ผูมีจิตไมต งั้ มน่ั ชอื่ วา มหารชักขะ ผูม ีปญญา ชื่อวา อปั ปรชักขะ ผมู ปี ญ ญาทรามช่อื วา มหารชักขะ บุคคลผมู ีศรัทธาอยางนนั้ ช่อื วามีอนิ ทรยี กลา ฯลฯ บคุ คลผปู ญญาชือ่ วา ผเู ห็น ปรโลกและโทษวาเปนภัย บคุ คลผมู ปี ญญาทราม ชอ่ื วา ไมเ หน็ ปรโลกและโทษวา เปน ภยั . บทวาโลโก ไดแ กโลก คอื ขันธ โลกคอื ธาตุ โลกคอื อายตนะ โลกคอื สมั ปต ติภพโลกคอื สัมปต ติสมภพ โลกคือวิปตตภิ พ โลกคอื วิปตตสิ มภพ. โลก ๑ คอื สัตวทัง้ ปวง ดํารงอยไู ดด วยอาหาร. โลก ๒ คือ นามและรปู . โลก ๓ คือเวทนา๓ โลก ๔ คืออาหาร ๔ โลก ๕ คืออปุ าทานขันธ ๕ โลก ๖ คอื อายตนะภายใน ๖ โลก ๗ คือวญิ ญาณฐติ ิ ๗ โลก ๘ คอื โลกธรรม ๘ โลก ๙ คอืสตั ตาวาส ๙ โลก ๑๐ คือ อายตนะ ๑๐ โลก ๑๒ คือ อายตนะ ๑๒ โลก ๑๘คือ ธาตุ ๑๘. บทวา วชชฺ  ความวา กิเลสทงั้ ปวงจดั เปนโทษ ทจุ รติ ท้ังปวงจดั เปนโทษ อภิสงั ขารท้ังปวง จัดเปนโทษ กรรมอนั เปนเหตุนาํ สตั วไปสูภ พท้งั ปวงจัดเปน โทษ ความสาํ คญั ในโลกนี้ และในโทษนี้วาเปน ภยั อยางแรงกลาปรากฏแลว เหมือนเพชฌฆาตเงอ้ื ดาบ พระตถาคต ยอ มรเู หน็ รูต วั รูต ลอดอินทรยี  ๕ เหลา นี้ ดว ยอาการ ๕๐ เหลา น้ี ช่อื วา อนิ ทริยปโรปรยิ ตั ติญาณของพระตถาคต. บทวา อปุ ฺปลยิ  แปลวา ในปาอุบล. แมใ นคาํ นอกนี้กน็ ัยน้ีเหมอื นกัน. บทวา อนฺโต นิมุคฺคโปสี ไดแก ดอกอุบลทอี่ ยใู ตนํา้ ท่ีธรรมชาติเลี้ยงไว. บทวา อุทก อจจฺ คุ ฺคมฺม ติฏนฺติ ไดแ ก โผลน ้ําตั้งอย.ู ในดอกอุบลเหลา นี้ เหลา ใดขน้ึ พนนา้ํ รออยู เหลา นั้น คอยรับสัมผสั แสงอาทิตยจ ะบานในวนั น้ี เหลาใดต้ังอยูเ สมอนาํ้ เหลา น้นั กจ็ ะบานในวันพรุงนี้ เหลา ใดจมอยูใ ตนํ้า จมอยใู นน้าํ ธรรมชาติเล้ียงไว เหลา นน้ั ก็จะบาน ในวันที่ ๓. สวนดอกอบุ ลทอี่ ยูในสระเปนตน แมเ หลาอ่ืนอยูใตน าํ้ ยังมอี ยู เหลาใดจักไมบ าน

พระสตุ ตันตปฎก มัชฌมิ นิกาย มลู ปณณาสก เลม ๑ ภาค ๒ - หนาท่ี 453เหลาน้ันก็จักเปน ภกั ษาของปลาและเตา อยา งเดียว ดอกบวั เหลาน้นั ทา นแสดงไวยงั ไมขน้ึ สูบาลี ก็พงึ แสดง. เหมอื นอยา งวา ดอกไม ๔ อยางเหลา นั้นฉนั ใดบคุ คล ๔ จาํ พวก คือ อคุ ฆฏิตญั ู วิปจ จติ ัญู เนยยะ ปทปรมะ ก็ฉนั น้นัเหมือนกนั . ในบคุ คล ๔ เหลา น้ัน บคุ คลใดตรสั รูธรรมพรอ มกับเวลายกหัวขอธรรม บคุ คลนท้ี านเรียกวา อุคฆฏติ ญั .ู บุคคลใดตรสั รูธ รรมเม่อื ทา นแจกอรรถแหงภาษติ สังเขปไดโดยพิสดาร บคุ คลนท้ี า นเรยี กวา วปิ จ จติ ัญ.ู บคุ คลใดใสใจโดยแยบคายท้ังโดยอุเทศทงั้ โดยปริปุจฉา ซองเสพคบหาเขาใกลกลั ยาณ-มิตรจึงตรัสรูธรรมบคุ คลนที้ า นเรยี กวา เนยยะ. บคุ คลใด ฟงมากกด็ ี กลาวมากกด็ ี ทรงจาํ มากก็ดี สอนมากก็ดี กย็ งั ไมตรัสรธู รรมในชาติน้นั บุคคลนที้ านเรียกวา ปทปรมะ. บรรดาบคุ คลเหลา นน้ั พระผมู พี ระภาคเจาทรงตรวจดูหมื่นโลกธาตุ ซึง่ เปนเสมือนดอกบวั เปนตน ก็ไดทรงเหน็ วา อุคฆฏติ ญั ู เปรยี บเหมือนดอกไมบ านในวันน้ี วิปจจิตญั ู เปรยี บดอกไมบ านในวันพรงุ น้ี เนยยะเปรียบเหมอื นดอกไมบ านในวนั ท่ี ๓ ปทปรมะ เปรียบเหมอื นดอกไมท ีเ่ ปน ภักษาของปลาและเตา . กพ็ ระผมู ีพระภาคเจา เมื่อทรงเห็น ก็ทรงเหน็ โดยอาการทกุ อยา งอยางนวี้ า สตั วม ปี ระมาณเทา นี้ มีกิเลสธุลีในปญญาจกั ษนุ อย เหลานม้ี ีกิเลสธุลีในปญญาจกั ษุมาก บรรดาสตั วเหลา น้ัน เหลา นีเ้ ปน อุคฆฏิตัญู ดงั นเ้ี ปนตน.พระธรรมเทศนาของพระผูมพี ระภาคเจา ยอมใหส ําเรจ็ ประโยชนในอัตภาพนี้เทาน้นั แกบ คุ คล ๓ ประเภท ในจาํ นวนบุคคลเหลานั้น ปทปมะ มีวาสนาเพื่อประโยชนในอนาคตกาล. คร้งั น้ัน พระผมู ีพระภาคเจา ทรงทราบวา พระ-ธรรมเทศนาจะนาํ ประโยชนม าใหแ กบุคคล ๔ประเภทจงึ ทรงทาํ ใหเ กิดพระพทุ ธประสงคท จี่ ะทรงแสดงธรรม จงึ ทรงจําแนกเหลา สตั วใ น ๓ ภพ ทง้ั หมด อกีสองคอื ภัพพบคุ คลและอภพั พบุคคล. ทา นหมายเอาสัตวเหลา ใด จงึ กลาวคาํนี้ไว วา เหลา สัตวผูประกอบดวยการหา มกรรมหา มวิบาก หามกิเลส ไมม ีศรัทธา

พระสตุ ตันตปฎ ก มัชฌมิ นิกาย มลู ปณ ณาสก เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ที่ 454ตัดไมขาด ไมมปี ญ ญา ไมค วรกา วลงสูความชอบในกศุ ลธรรมแนน อน สตั วเหลา น้นี ัน้ จัดเปน อภัพพะ. เหลา สตั วผเู ปน ภพั พะเหลา นน้ั เปนไฉน คือเหลาสตั วผูไ มป ระกอบดว ยการหามกรรมหา มวบิ าก หามกิเลส ฯลฯ สตั วเหลา น้นี น้ั จัดเปนภพั พะ. ในสตั วสองประเภทนน้ั พระผูม ีพระภาคเจา ทรงละอภัพพบุคคลท้งั หมด ทรงกาํ หนดถือเอาดว ยพระญาณ เฉพาะภัพพบุคคลเทา นน้ั ทรงจําแนกออกเปน ๖ สว น คือ เหลาน้ีมรี าคจริต โทสจริต โมหจริต วิตกจรติ ศรทั ธา-จรติ และพุทธิจริต. คร้นั จาํ แนกอยางนแ้ี ลว กท็ รงพระดําริจกั ทรงแสดงธรรมโปรด. บทวา ปจจฺ ภาสึ แปลวา ตรัสเฉพาะ. บทวา อปารตุ า แปลวาเปด . บทวา อมตสสฺ ทฺวารา ไดแ ก อรยิ มรรค. จริงอยู อรยิ มรรคนนั้เปน ประตแู หง พระนิพพาน กลา วคอื อมติะ พระผูมพี ระภาคเจาทรงแสดงวาอรยิ มรรคนั้นเราเปด ต้ังไวแ ลว . บทวา ปมุ จฺ นตุ สทฺธึ ไดแ ก ขอสรรพสตั ว จงปลอ ย จงหล่ังศรทั ธาของตน. ในสองบทหลงั มคี วามดังน้วี า แมเราเขา ใจวา จะลาํ บากทางกายและวาจา จงึ ไมก ลา วธรรมสูงสดุ อันประณีตน้ี ทคี่ ลอ งแคลว แมทเี่ ปน ไปดว ยดขี องตน แตม าบัดนี้ ขอชนทงั้ ปวง จงนอมนําภาชนะคือศรัทธาเขา มา เราจะทาํ ความดาํ รขิ องสัตวเ หลา น้นั ใหเต็ม. บทวา ตสฺสมยฺห ภิกฺขเว เอตทโหสิ ความวา เราไดม ีความดาํ ริอยา งนีว้ า เราจะพงึแสดงธรรมแกใ ครกอ นหนอ ความวติ กอันเก่ียวดว ยการแสดงธรรมน้เี กดิ ขน้ึแลว . ถามวาก็ความวิตกน้เี กดิ ข้ึนเม่อื ไร. ตอบวา เมอ่ื เปน พระพุทธเจาสัปดาหที่ ๘. ในขอน้นั จะกลา วลาํ ดับความดังน้ี ดังไดส ดบั มา ในวันมหาภิเนษกรมณ พระโพธิสัตวทอดพระเนตรเห็นเรือนสนมกํานลั เปดก็สลดพระทัย จงึ ตรสั เรยี กนายฉันนะมาสัง่ วา นํามากัณฐ-กะมาซิ มีนายฉันนะเปน สหาย เสด็จขึน้ ทรงหลังพญามา ออกจากพระนคร

พระสุตตนั ตปฎ ก มชั ฌมิ นกิ าย มลู ปณณาสก เลม ๑ ภาค ๒ - หนาที่ 455ทรงแสดงเจติยสถานท่ใี หมา กณั ฐกะกลับ ทรงละราชสมบัติ ทรงผนวชใกลฝ งแมน้ําอโนมานที เสด็จจารกิ ไปตามลาํ ดับเทีย่ วแสวงหาอาหารในกรงุ ราชคฤหประทบั น่งั ณ ปณฑวบรรพต ถูกพระเจาพมิ พสิ ารตรสั ถามถึงนามและโคตรตรัสขอใหทรงรับราชสมบัติ แตท ูลวา อยา เลยมหาบพติ ร อาตมภาพไมต องการราชสมบตั ิ อาตมภาพละราชสมบัติ มาประกอบความเพยี ร เพือ่ ตองการเกื้อกลูแกโ ลก ออกบวชดวยหมายจกั เปน พระพุทธเจา ตัดความหมนุ เวียนในโลก ทรงรบั ปฏิญาณของพระเจาพมิ พสิ ารทีว่ า ถา อยางนน้ั พระองคเ ปน พระพุทธเจาแลว โปรดเสดจ็ มาแควน หมอ มฉันกอนดงั นี้ แลว เสด็จเขาไปหาอาฬารดาบสกาลามโคตร และอุททกดาบสรามบุตร เม่อื ไมพบสาระแหง ธรรมเทศนาของดาบสท้ัง ๒ น้ัน จึงหลกี ออกไปบาํ เพญ็ ทุกกรกิริยาถึง ๖ ปที่อุรุเวลา เมอ่ืไมอ าจแทงตลอดอมตธรรม ทําพระกายใหเอบิ อม่ิ ดว ยการเสวยอาหารหยาบ ๆ.คร้ังน้นั ธิดากุฏมพี ชือ่ วา สุชาดาในอรุ เุ วลคาม ต้งั ความปรารถนา ณ ตนนิโครธตน หนึง่ วา ถา เราแตง งานกับคนมีชาติเสมอกนั ไดบุตรชายทอ งแรกจกั กระทาํ การบวงสรวง. นางสําเรจ็ ความปรารถนานน้ั แลว. วันวิสาขปรุ ณมีนางตระเตรียมขาวมธุปายาสอยา งดีเวลาใกลร งุ ราตรี ดว ยหมายจะทําการบวง-สรวงแตเชา ตรู. เนื้อกาํ ลงั หงุ ขา วมธุปายาสอยูน น้ั ฟองขา วมธุปายาสฟองใหญๆผุดขึน้ วนเวยี นไปทางขวา. แมส ว นที่ถกู สมั ผัสอยา งหนึ่ง ก็ไมก ระเด็นออกไปขางนอก. ทา วมหาพรหมกน้ั ฉัตร. ทาวโลกบาลทัง้ ๔ ถอื พระขรรคอ ารักขา.ทา วสักกะ รวบรวมไมแหง (ฟน) มาติดไฟ. เทวดาใน ๔ ทวปี ก็รวบรวมโอชะมาใสล งในมธุปายาสนนั้ . พระโพธสิ ตั ว คอยเวลาภิกษาจารเสด็จไปแตเ ชา ตรู ประทับนง่ั ณ โคนไม. แมนมนาเพ่ือแผว ถางโคนไม บอกแกน างสชุ าดาวา เทวดามาน่ังอยโู คนไมแลว . นางสชุ าดาประดับเคร่ืองประดบั ทง้ั ปวงแลว บรรจงจดั ขา วมธปุ ายาสใสล งในถาดทองมคี า ๑๐๐,๐๐๐ ปดดว ยถาดทอง

พระสตุ ตันตปฎ ก มชั ฌมิ นิกาย มูลปณ ณาสก เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ที่ 456อกี ถาดหน่ึง แลวยกขนึ้ เดินไป เห็นพระมหาบุรุษ จึงวางไวใ นมอื พรอ มกบัถาดนนั่ แหละ ไหวแ ลว กลา ววา มโนรถของดฉิ นั สาํ เรจ็ แลว ฉนั ใด ขอมโนรถแมข องทา นก็จงสําเร็จ ฉันนัน้ เทอญ แลวกก็ ลบั ไป. พระโพธิสตั วเ สดจ็ ไปยังริมฝงแมน า้ํ เนรญั ชรา แลววางถาดทองไวรมิ ฝงลงสรงน้ําเสดจ็ ขึ้นแลว ทรงปน ขา วมธุปายาส จาํ นวน ๔๙ กอ น เสวยขาวมธุปายาสแลว ทรงเสีย่ งทายวา ถา เราจะเปนพระพุทธเจาวนั นี้ ขอถาดจงลอยทวนกระแสนาํ้ ดังนแ้ี ลว ทรงเหวย่ี งถาดไป. ถาดกล็ อยทวนกระแสน้ําแลวหยุดหนอ ยหนง่ึ เขาไปสภู พของทาวกาฬนาคราช วางทับถาดของพระ-พทุ ธเจา ๓ พระองค. พระมหาสตั วประทบั พักกลางวนั ณ แนวปา ตกเวลาเย็น ทรงรบั หญา ๘ กาํ ทีโ่ สตถิยพราหมณถวาย แลวเสด็จขนึ้ สูโ พธมิ ัณฑสถานประทบั ยืน ณ สว นทิศใต. ประเทศนน้ั ไดไ หว เหมอื นหยาดนา้ํ ในใบปทุม.พระมหาสัตวท รงดาํ รวิ า ตรงนี้ไมอาจทรงคุณของเราได กเ็ สด็จไปสวนทิศตะวนั ตก. แมทน่ี ัน้ ก็ไหวเหมอื นอยา งนั้น. ไดเ สด็จไปสวนทิศเหนอื . แมท่นี ้ันกไ็ หวเหมอื นกัน จงึ เสดจ็ ไปสว นทิศตะวันออก ณ ทน่ี ัน้ ฐานท่ที าํ เปนบลั ลังกไมไหวเลยเหมอื นเสาหลักทป่ี ก ไวด แี ลว . พระมหาสตั วท รงดาํ รวิ า ทนี่ ้ีเปนสถานท่ีร้อื บัญชรกเิ ลส ของพระพุทธเจาทกุ พระองค ทรงจบั ยอดหญาเหลานน้ัเขยา ยอดหญาเหลา นนั้ กไ็ ดเ ปน เหมอื นชา งจิตรกรรม วาดดวยปลายนนุ .พระโพธิสตั วท รงเขาประชิดตน โพธิ ทรงอฐษิ ฐานความเพยี รมีองค ๔ วาจักไมท รงทําลายบัลลังกนี้ แลว ประทับน่ังขดั สมาธ.ิ ทันใดน้นั เอง มารเนรมิตแขน ๑,๐๐๐ ข้นึ ชา งชื่อคิรเิ มขละสูง ๑๕๐โยชน พาพลมาร ๙ โยชน มองดูครงึ่ ดวงตา เขาประชิด ประหนึ่งภเู ขา.พระมหาสัตวท รงเหยียดพระหตั ถต รสั วา เรากาํ ลังบําเพญ็ บารมี ๑๐ ไมม สี มณะพราหมณเทวดามารหรือพรหมเปนพยาน แตในอตั ตภาพท่ีเปน พระเวสสนั ดร

พระสุตตนั ตปฎก มัชฌมิ นิกาย มูลปณ ณาสก เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ท่ี 457มหาปฐพีไดเ ปน พยานของเรา ใน ๗ ฐานะ แมบ ัดนี้ มหาปฐพีที่ไมม ีใจและอปุ มาดวยทอ นไม กเ็ ปนสักขพี ยาน. ทนั ทีนน่ั เอง มหาปฐพีกเ็ ปลงเสียงรอ ง รอ ยครง้ั พนั คร้งั เหมือนกงั สดาลท่ถี กู ดีดวยทอนเหล็ก แลวกล้ิงมวนเอาพลมารไปกองไวท่ขี อบปากจกั รวาล. เมือ่ ดวงอาทิตยด าํ รงอยนู น่ั แล พระ-มหาสตั ว กท็ รงกําจัดพลมารได ทรงชําระปพุ เพนวิ าสญาณ ในปฐมยามทพิ ยจักษุญาณในมัชฌมิ ยาม ทรงหยัง่ ญาณลงในปฏจิ จสมุปบาทในปจฉิมยามทรงพิจารณาวัฏฏและวิวฏั ฏะ เวลารุงอรณุ ก็เปนพระพทุ ธเจา ทรงดําริวาเราทาํ ความพยายาม เพอ่ื บลั ลงั กนี้มาตลอดหลายแสนโกฏกิ ลั ป ดังนแี้ ลวประทับน่งั ขัดสมาธทิ า เดยี วตลอดสัปดาห. ตอมาเทวดาบางเหลา เกดิ สงสยั วา ยังมีธรรมท่ที ําความเปนพระพทุ ธเจาอยอู กี หรอื . คร้งั นน้ั พระผมู ีพระภาคเจา ทรงออกจากสมาบัติในวนั ที่ ๘ทรงทราบความสงสัยของเหลา เทวดา จงึ เสด็จเหาะแสดงยมกปาฏิหารยเพือ่กําจัดความสงสัย ครัน้ ทรงกาํ จดั ความสงสยั ของเทวดาเหลานน้ั แลว ประทับยืนที่สว นทศิ เหนอื เย้อื งทิศตะวันออกจากบลั ลังกห นอยหน่ึง ทรงสํารวจสถานท่ีบรรลุผลแหง พระบารมที ีท่ รงบําเพญ็ มาตลอด ๔ อสงไขยกําไรแสนกปั ป พระ-บัลลงั กแ ละโพธพิ ฤกษ ดว ยดวงพระเนตรทีไ่ มก ระพรบิ ลวงไปสปั ดาหหนึง่ .สถานท่นี นั้ ชอื่ วา อนิมมิสเจดยี . ตอมาเสด็จจงกรม ณ รัตนจงกรมทตี่ อ จากทิศตะวันออกและทศิ ตะวนั ตก ในระหวางพระบัลลงั กแ ละสถานที่ประทบั ยืนลวงไปสัปดาหห น่ึง. สถานท่ีนน้ั ช่ือวา รตั นจงกรมเจดยี . ตอ นัน้ เหลาเทวดาในสวนทิศตะวันตก เนรมิตเรอื นทําดวยแกว ไว. ประทับน่ังขัดสมาธิณ เรือนนั้น ทรงเฟน อภธิ รรมปฎ ก โดยเฉพาะอยางย่งิ สมนั ตปฏฐานอนันตนยัในอภธิ รรมน้ัน ลวงไปสัปดาหห น่ึง. สถานที่นั้น ชอ่ื วา รตั นฆรเจดีย. ณ ที่ใกลโ พธมิ ณั ฑสถานนัน่ เอง ลว งไป ๔ สปั ดาห ดว ยอาการอยางนี้ ในสัปดาห

พระสตุ ตนั ตปฎ ก มัชฌมิ นิกาย มลู ปณ ณาสก เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ที่ 458ที่ ๕ เสดจ็ ออกจากโคนโพธพิ ฤกษ เสด็จเขา ไปยัง อชปาลนโิ ครธ. ทรงเฟนธรรมแมในท่ีนั้น ประทบั นง่ั เสวยวมิ ตุ ติสุขอยู. เมื่อทรงเฟนธรรม ก็ทรงพิจารณาเพียงนัยแหง อภธิ รรมในธรรมน้นั คอื คัมภรี แ รก ชื่อธมั มสังคณปี กรณตอน้นั กว็ ภิ ังคปกรณ ธาตุกถาปกรณ บคุ คลบัญญัตปิ กรณ กถาวัตถุปกรณยมกปกรณ ตอน้นั มหาปกรณ ช่ือปฏ ฐาน. เมอื่ จิตของพระองคห ย่งั ลงในปฏฐานอนั ละเอยี ดสขุ ุม ในพระอภธิ รรมน้นั ปตกิ ็เกดิ ขน้ึ . เมื่อปต ิเกดิ ขนึ้ พระโลหติ ก็ใส เมื่อพระโลหติ ใส พระฉวีกส็ ดใส เมอื่ พระฉวีสดใส พระรศั มีขนาดเทา เรือนยอดเปน ตน ก็ผดุ ขนึ้ จากพระกายสวนหนา แลน ไปตลอดอนันตจักรวาล ทางทิศตะวันออก เหมือนโขลงพญาฉทั ทนั ตแ ลน ไปในอากาศ. พระรศั มผี ดุ ขึ้นจากพระกายสว นพระ-ปฤษฏางค ก็แลนไปทางทศิ ตะวนั ตก ผุดข้นึ จากปลายพระอังสาเบือ้ งขวา ก็แลน ไปทางทิศใต ผดุ ขน้ึ จากปลายพระองั สาเบือ้ งซาย แลนไปตลอดอนนั ต-จกั รวาลทางทิศเหนือ. พระรัศมีมีวรรณะดงั หนอแกว ประพาฬกอ็ อกจากพ้ืนพระบาททะลมุ หาปฐพี แหวกนํ้าเปน สองสว น ทําลายกองลม แลน ไปตลอดอชั ฎากาส เกลียวพระรัศมสี ีเขียว เหมือนพวงแกว มณหี มนุ เปนเกลยี วผุดข้นึ จากพระเศียร ทะลุเทวโลก ๖ ชัน้ เลยพรหมโลก ๙ ชนั้ แลนไปตลอดอชฎากาส วนั น้นั เหลา สตั วไมมี ประมาณในจกั รวาลท่ีหาประมาณมิได ก็พากนั มีวรรณะดงั ทองไปหมด. ก็แลวันนัน้ พระรศั มีเหลาน้ันทีส่ รา งออกจากพระสรีระของพระผมู ีพระภาคเจา ก็ยงั ดาํ เนนิ ไปอยตู ลอดอนันตโลกธาตุแมกระทัง่ ทุกวนั น้ี. พระผูมีพระภาคเจา ครัน้ ประทบั นง่ั ณ อชปาลนโิ ครธ ลว งไปสัปดาหห นงึ่ ดว ยอาการอยา งนแ้ี ลว ตอ แตน นั้ กป็ ระทบั นัง่ ณ มุจจลนิ ทอีกสปั ดาหห นงึ่ . พอพระผูมีพระภาคเจา น้นั ประทบั น่งั เทา นั้น มหาเมฆซ่งึ

พระสตุ ตันตปฎ ก มชั ฌมิ นิกาย มลู ปณณาสก เลม ๑ ภาค ๒ - หนาที่ 459มใิ ชฤดกู าล กเ็ กิดตกทาํ ใหหองสกุลจกั รวาลเตม็ เปย มไป. เลาวา มหาเมฆเชน น้ันตกในกาลทงั้ สองเทานนั้ คือเมอื่ พระเจาจักรพรรดิ หรอื พระพทุ ธเจาอบุ ตั ิมหาเมฆน้นั เกดิ ในพุทธกาลนี้. ก็เมอ่ื มหาเมฆนน้ั เกิดข้ึนแลว พญานาค ชือ่มุจจลินท ก็ดํารวิ า เมฆนี้เกดิ ขึ้นเมือ่ พระศาสดาเสดจ็ เขา มายังภพเรา พระองคควรจะไดอาคารบงั ฝน. พญานาคนน้ั ยงั ดาํ รวิ า ถงึ จะสามารถเนรมิตปราสาทเปนรตั นะ ๗ ประการ เมือ่ ทําอยา งน้นั แลว กจ็ ักไมม ผี ลใหญ จาํ เราจกัทาํ ความขวนขวาย ดวยการถวายแดพระทศพล แลวจงึ ขยายอัตภาพใหใหญเอาขนดลอมรอบพระศาสดาไว ๗ ชนั้ ก้ันพังพานไวขางบน. โอกาสภายในขนดเบือ้ งลางมขี นาดเทาโลหะปราสาท. พญานาคมีอัธยาศรยั นอมไปวา พระ-ศาสดาจกั ประทบั อยูตามอริ ิยาบถทที่ รงตองการ. เพราะฉะนน้ั จึงลอ มโอกาสท่ีใหญไ วอยา งน.ี้ ตกแตง รตั นบัลลงั กไวตรงกลาง มีเพดานผา มีพวงของหอมพวงดอกไมพ รั่งพรอม วิจิตรดว ยดาวทอง อยูเบือ้ งบน. ประทีปนํ้ามันหอมสวา งทัง้ ๔ มมุ ตงั้ กลอ งจนั ทนเปดไว ๔ ทศิ . พระผูมพี ระภาคเจา ประทับณ มุจจลินทน้นั ลว งไปสปั ดาหหน่ึงดวยอาการอยา งนน้ั ตอ แตน ั้น ประทบั นง่ัณ ราชายตนพฤกษอกี สัปดาหหน่ึง. สัปดาหท ่ี ๘ ตอจากราชายตนพฤกษทรงเค้ียวไมสีฟนและสมอยาทท่ี า วสกั กะจอมเทพนํามาถวาย ทรงบวนพระโอฐแลว เม่ือทาวจตุโลกบาลนอมบาตรศลิ ามคี า พิเศษถวาย ก็เสวยบิณฑบาตของตปสุ สะและภลั ลกิ ะสองพาณิชแลว เสดจ็ กลับมาประทบั นัง่ ณ อชปาลนิโครธอกีทรงเกดิ ปริวติ กน้ีทพ้ี ระพุทธเจา ทกุ พระองคกท็ รงเคยปรวิ ติ กกันมาแลว . บรรดาบทเหลา นน้ั บทวา ปณฑฺ ิโต ไดแ ก ผูประกอบดวยความเปนบัณฑติ . บทวา พยตโฺ ต ไดแ ก ผปู ระกอบดวยความฉลาด. บทวาเมธาวี ไดแ ก ผูประกอบดวยปญญาข้ันมูลฐาน. บทวา อปฺปรชกฺชชาตโิ กคือสตั วบริสุทธิ์หมดกเิ ลส เหตขุ ม ไวไดดวยสมาบตั ิ. บทวา อาชานสิ สฺ ติ

พระสตุ ตนั ตปฎก มชั ฌิมนิกาย มลู ปณ ณาสก เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ที่ 460คอื กาํ หนดรู แทงตลอด. บทวา าณจฺ ปน เม ไดแ ก พระสพั พญั -ุตญาณเกิดข้นึ แมแกเ รา. นัยวา พระผูมีพระภาคเจา ไมตกลงพระทัยตามถอ ยคําทเ่ี ทวดาทลู เทานน้ั ทรงตรวจดดู ว ยพระองคเ อง ดว ยพระสัพพัญตุ ญาณก็ทรงทราบวา อาฬารดาบสกาลามโคตร ทํากาละ (มรณภาพ) ได ๗ วัน นับแตวันนี้ บงั เกิดในอากญิ จญั ญายตนภพแลว. พระผมู ีพระภาคเจาทรงหมายถงึขอ น้ัน จึงตรัสวา าณจฺ ปน เม ทสสฺ น อทุ ปาทิ ดังน้.ี บทวามหาชานิโย คอื ชอื่ วา มหาชานิยะ เพราะมีความเสื่อมใหญ เหตเุ ปน ผเู สื่อมจากมรรคผล ท่พี ึงบรรลรุ ะหวา ง ๗ วัน. อาฬารดาบส กาสามโคตรน้ัน ก็ไมม ีโสตประสาทท่จี ะฟง ธรรมแมทพี่ ระองคเ สด็จไปแสดงโปรด เพราะทา นบังเกิดในอขณะ (อสมัย เวลาทยี่ ังไมควรจะตรสั รู) แมบ ทท่จี ะชักมาเปนฐานแหงพระธรรมเทศนาน้กี ไ็ มม ี ดว ยเหตุนี้ จึงทรงแสดงวา มหาชานโิ ย ชาโตเกดิ เสือ่ มใหญ ดังนี้. บทวา อภโิ ทสกาลกโต คอื กระทาํ กาละ เสยี แลวเมอื่ เทีย่ งคนื . บทวา าณฺจ ปน เม ไดแก พระสพั พัญตุ ญาณ กเ็ กดิข้นึ แลว แมแ กเรา. นัยวา พระผมู ีพระภาคเจา ไมทรงตกลงพระทัยตามคาํ ของเทวดา ทรงตรวจดดู วยพระสัพพัญตุ ญาณ ก็ทรงเหน็ วา อุททกดาบสรามบตุ ร กระทาํ กาละเสียเมอ่ื เที่ยงคนื วานนี้ บังเกดิ ในเนวสญั ญานาสญั ญายตนภพ. เพราะฉะนัน้ จงึ ตรัสอยางนี.้ คาํ ทเี่ หลือก็เหมือนนยั แรกนั่นแหละ. บทวาพหกุ ารา แปลวา มีอปุ การะมาก. บทวา ปธานปหติ ตฺต อปุ ฏ หึสุความวา เหลาภกิ ษปุ ญ จวัคคยี บ าํ รงุ เราผูต้งั ความมงุ มาดเพื่อทาํ ความเพยี ร ดว ยการปดกวาดบรเิ วณทอ่ี ยู ดวยถือบาตรจวี รตดิ ตามไป และดวยการใหน าํ้บวนปากไมสีฟนเปนตน. ก็ใครทช่ี ่อื ปญจวัคคยี น ั้น. คอื พราหมณ ๘ คน ผูทาํ นายพระสุบินและทํานายพระลกั ษณะในเวลาท่ีพระโพธสิ ตั วเกดิ ตามคาถาประพันธว า

พระสตุ ตันตปฎ ก มชั ฌิมนิกาย มลู ปณณาสก เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ท่ี 461 ราโม ธโช ลกฺขโณ โชติมนฺตี ยโฺ  สโุ ภโช สยุ าโม สทุ ตโฺ ต เอเต ตทา อฏ อเหสุ พฺราหมฺ ณา ฉฬงคฺ วา มนตฺ วยิ ากรสึ ุ คร้งั นน้ั ไดมีพราหมณ ๘ คนเหลา น้ี คอื รามะ ธชะ ลกั ษณะ โชตมิ นั ติ ยญั ญะ สุโภชะ สยุ ามะ สุทัตตะ ใชฉ ฬังควมนต พยากรณ (พระลักษณะ).บรรดาพราหมณ ๘ คนนั้น ๓ คน พยากรณเ ปน ๒ คติวา ผปู ระกอบดว ยลกั ษณะเหลา น้ี อยูครองเรือน ก็จะเปนพระเจา จักรพรรดิ ออกบวชก็จะเปนพระพทุ ธเจา . พราหมณ ๕ คน พยากรณค ตเิ ดยี ววา ผปู ระกอบดว ยลกั ษณะเหลาน้ี จะไมค รองเรอื น จะเปน พระพุทธเจาอยางเดยี ว. บรรดาพราหมณเหลานั้น ๓ คนแรก ถอื ตามบทมนต. สว น ๕ คนน้ี กาวลว งบทมนต. พวกเขาจึงสละของรางวัลเต็มภาชนะท่ตี นไดม าแกเ หลาญาติ หมดความสงสยั วาพระมหาบรุ ุษนี้ จกั ไมอยูครองเรือน จักเปนพระพทุ ธเจา โดยสวนเดียว จึงบวชเปน สมณะอทุ ิศพระโพธสิ ตั ว. อาจารยบางพวกกลา ววา พวกที่บวชเปนบตุ รของพราหมณเ หลาน้ีดังนีก้ ็มี. คาํ นน้ั อรรถกถาคานี.้ เลา กันวา พราหมณ ๕คนน้ัน เวลายังหนุมรูมนตม าก เพราะฉะน้นั พราหมณเหลานั้นจึงอยูใ นฐานะอาจารย. ภายหลัง พราหมณเ หลา น้นั คดิ กนั วา พวกเราไมอาจตดั คนที่เปนบตุ รภรรยาบวชได จงึ บวชเสยี ในเวลาทยี่ งั เปนหนมุ ทีเดยี ว ใชส อยเสนาสนะทนี่ ารื่นรมยเ ท่ียวกนั ไป. แตตอ ๆ มา ถามกันวา ผูเ จรญิ พระมหาบุรุษออกบวชแลวหรอื . ผคู นทัง้ หลายกลา ววา พวกทา นจักพบพระมหาบุรษุ ไดท ี่ไหน ทานเสวยสมบตั ิอยา งกะเทวดา ทา มกลางนางราํ ๓ ประเภท บนปราสาท ๓ ฤด.ู

พระสุตตันตปฎ ก มชั ฌิมนกิ าย มูลปณ ณาสก เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ท่ี 462พราหมณทงั้ ๕ คน คิดวา ญาณของพระมหาบรุ ษุ ยังไมแ กก ลา แลวพากนัขวนขวายนอยอยู. ถามวา กเ็ พราะเหตไุ ร พระผูม พี ระภาคเจา จึงตรสั วา ปญจวัคคียม ีอุปการะแกเรามาก พระองคจ ะทรงแสดงธรรมแกเหลาคนท่มี ีอุปการะเทานนั้ไมท รงแสดงธรรมแกพ วกคนทไี่ มม ีอปุ การะหรอื . ตอบวา มิใชไมทรงแสดงธรรม ความจรงิ พระองคทรงตรวจดูอาฬารดาบสกาลามโคตรและอุททก-ดาบสรามบตุ ร โดยการส่งั สมบารมี แตเ วน ทานพระอัญญาโกณทัญญะเสยีกไ็ มมผี ูสามารถกระทําใหแ จง ธรรมไดกอ น ในพุทธเขตน.ี้ เพราะเหตไุ ร.เพราะทา นพระอัญญาโกณทญั ญะมอี ปุ นสิ สยั ๓ อยา ง. เลากนั วา ในชาตกิ อนมีพี่นองสองคน ในเวลาทําบญุ . ผพู ค่ี ดิ จะถวายทานขาวอยา งเลศิ ๙ คร้ัง ในฤดขู าวฤดูหนึง่ . เขากถ็ วายทานเมลด็ ขา วอยางเลศิ ในเวลาหวาน เวลาขา วตง้ั ทองก็ปรึกษากับผูนอ งวา นองเอย เวลาขา วตง้ั ทองพ่จี ะผา ทองขาวถวายทาน. ผนู อ งบอกวา พตี่ อ งการจะทาํ ขา วออนใหเสียหรอื . ผูพ ี่รวู า นองไมยนิ ยอม กแ็ บงนากนั ผาทอ งขา วจากนาสว นของตน คนั้ นา้ํ นมปรงุ กบั เนยใสและน้าํ ออยถวายทาน. เวลาเปนขาวเมา ก็ใหท าํ ขาวเมา อยา งเลิศถวายทาน เวลาเกบ็ เก่ยี วกใ็ หท ําขาวที่เกบ็ เกีย่ วอยางเลศิ ถวายทาน เวลาทาํ คะเน็ด กใ็ หทาํ ขา วคะเน็ดอยางเลิศถวายทาน เวลาทํากําเปน ตนกใ็ หถ วายทานอนั เลิศเวลาทาํ กาํ ทานอนัเลิศเวลาขนขาวเชาลาน ทานอนั เลิศเวลานวด ทานอันเลิศ เวลาขา วเชา ยงุถวายทานอันเลศิ ๙ คร้งั ในฤดูขาวฤดูหน่งึ ดังกลาวมาน.ี้ สวนผนู อ งของเขาหมดฤดูขาวแลว จึงถวายทาน. ท้งั สองคนน้นั ผพู ก่ี ค็ อื ทานพระอัญญาโกณ-ฑัญญะ ผูนองก็คอื สุภทั ทปริพาชก. เวนพระเถระเสยี ก็ไมม ตี นอ่นื ๆ ที่จะสามารถทาํ ใหแจงธรรมไดก อ นเพราะทา นถวายทานอันเลิศ ๙ ครง้ั ในฤดขู า ว

พระสตุ ตันตปฎ ก มชั ฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๒ - หนาท่ี 463ฤดูเดยี ว. ก็คาํ วา พหุการา โข เม ปจฺ วคคฺ ยิ า นี้ ตรสั โดยเพยี งทรงระลกึถึงอปุ การะเทา น้ัน. บทวา อสิ ิปตเน มคิ ทาเย ความวา นยั วา ณ ประเทศที่นนั้เมอ่ื ยังไมเกดิ พทุ ธุปบาทกาล พระปจเจกสัมพทุ ธเจาทั้งหลาย ยับยัง้ อยดู ว ยนโิ รธสมาบัติตลอดสปั ดาห ณ คันธมาทนบรรพต ออกจากนิโรธสมาบตั ิแลวเค้ยี วไมช าํ ระฟนชื่อนาคลดา บว นปากท่ีสระอโนดาดถีอบาตรจีวรเหาะไปแลวลงหมจวี รในท่ีน้นั แลวเที่ยวไปบณิ บาตในพระนคร ฉนั เสร็จแลว ถึงเวลากเ็ หาะจากท่ีนนั้ ไป. ดังนน้ั ฤษีทงั้ หลายลงและเขาไปในทน่ี น้ั เหตุนัน้ ทน่ี ้นั จึงนับวาอสิ ปิ ตน สวนทเ่ี รยี กวา มคิ ทายะ เพราะใหอ ภัยแกเนอื้ ทั้งหลาย ดวยเหตุนัน้ทา นจงึ เรียกวา อสิ ปิ ตเน มิคทาเย. บทวา อนตฺ รา จ คย อนตุ รา จโพธึ ไดแ ก ในสถานระหวา ง ๓ คาวุต ในชว งของตาํ บลคยา และโพธิพฤกษ.ตง้ั แตโพธิมณั ฑสถานถงึ ตาํ บลคยา ๓ คาวุต กรุงพาราณสี ๑๘ โยชน. อุปกาชวี ก ไดเ ห็นพระผมู ีพระภาคเจาระหวางโพธสิ ถานและตาํ บลคยา. แตเพราะประกอบดว ยอันตราศพั ท ทา นจงึ ทาํ เปน ทุติยาวภิ ัต.ิ แตใ นท่ีนี้นกั อกั ษรศาสตรประกอบอันตราศพั ทอยางเดยี วเทา นัน้ วา อนฺตรา คามจฺ นทิจฺ ยาติไประหวางบา นและแมน ํา้ อันตราศัพทน ั้นก็ประกอบแมด ว ยบทท่ี ๒ เม่ือไมประกอบ ก็ไมถ งึ ทุติยาวภิ ตั ิ แตในทน่ี ้ี ทานประกอบแลวจงึ ไดก ลา วอยางน.้ี บทวา อทฺธานมคฺคปฏิปนฺน ความวา เดินทางทน่ี บั วาไกล อธิบายวาเดินทางยาว. จรงิ อยู สมัยทีเ่ ดินทางไกลแมก ่ึงโยชน กช็ ่ือวา ทางไกลเพราะพระบาลใี นวิภังคเปนตนวา พึงฉันเสียดว ยคดิ จะเดนิ ทางกงึ่ โยชน. ตง้ั แตโพธมิ ัณฑสถานถงึ ตําบลคยา ทาง ๓ คาวตุ . บทวา สพพฺ าภิภู ไดแ กครอบงําทางทีเ่ ปนไปในภมู ิ ๓ ทัง้ หมดต้งั อย.ู บทวา สพฺพวิทู ความวา ไดร ูไดแก ตรสั รูท ว่ั ถงึ ธรรมอันเปน ไปในภมู ิ ๔ ทงั้ หมด. บทวา สพฺเพสุ ธมเฺ มสุ

พระสุตตันตปฎก มชั ฌิมนิกาย มูลปณ ณาสก เลม ๑ ภาค ๒ - หนาที่ 464อนูปลิตโฺ ต ไดแ ก ไมต ดิ อยเู พราะสิน้ กิเลสในธรรมอนั ไปในภูมิ ๓ ท้ังหมด.บทวา สพพฺ ฺชโห ไดแ ก ละธรรมทีเ่ ปน ไปในภมู ิ ๓ ทงั้ หมดตัง้ อย.ู บทวาตณหฺ กฺขเย วมิ ุตฺโต ไดแ ก พน จากอารมณใ นพระนิพพาน เปนทส่ี ้นิ ตัณหา.บทวา สย อภิฺาย ไดแก รูธรรมทเ่ี ปน ไปในภูมิ ๔ ทัง้ หมดดวยตนเอง.บทวา กมุทฺทิเสยยฺ  ความวา เราจะพงึ ยกใครอน่ื วา ผูน้เี ปนอาจารยของเรา.บทวา น เม อาจรโิ ย อตถฺ ิ ความวา เราไมม ีอาจารยในโลกุตตรธรรม. บทวานตถฺ ิ เม ปฏปิ ุคฺคโล ความวา ไมม บี คุ คลทจี่ ะเทียบเรา. บทวา สมมฺ า-สมฺพุทฺโธ ไดแก ตรัสรูเองซง่ึ สจั จะ ๔ โดยชอบ โดยเหตุ โดยนัยทเี ดยี ว.บทวา สตี ภิ โู ต ช่อื วา เปน ผูเยน็ เพราะดับไฟคือกเิ ลสหมดสิ้น ชอ่ื วา ดับเพราะกเิ กสท้งั หลายดบั ไป. บทวา กาสนี  ปรุ  ไดแก นครในแควนกาส.ีบทวา อาหฺึ อมตทนุ ทฺ ุภึ ความวา เดนิ ทางหมายจะตีอมตเภรี เพ่ือใหสตั วไดดวงตาเห็นธรรม. บทวา อรหสิ อนนฺตชิโน ไดแ ก. ทานควรจะเปน อนนั ตชินหรือ. บทวา หเุ วยฺยาวุโส ความวา อุปกาชีวกกลาววา ผมู ีอายุ จะพึงมีช่ืออยางนน้ั หรอื . บทวา ปกกฺ ามิ ไดแก ไดไปยังชนบทชื่อวาวงั กหาร. เรอ่ื งอุปกาชวี ก ในชนบทนน้ั อปุ กาชวี กอาศัยหมูบา นพรานลาเนือ้ อยู. หัวหนา พรานบํารงุ เขาไว. ในชนบทน้นั มีชาวประมงดรุ า ย ใหเขาอยูดว ยภาชนะใบเดยี ว.พรานลาเนือ้ จะไปลา เน้อื ในท่ีไกล จึงสงั่ ธดิ าชอื่ นาวา วาอยาประมาทในพระอรหันตข องพวกเรา แลวไปกับเหลา บตุ รผูเปนพ่ี ๆ. ก็ธิดาของพรานนัน้มีรูปโฉมนาชม สมบรู ณด ว ยสว นสัด. วนั รุงข้นึ อุปกะมาเรือนพบหญิงรนุ นัน้เขา มาเล้ยี งดทู ําการปรนนิบตั ิทุกอยาง เกดิ รักอยางแรง ไมอาจแมแตจะกนิ ถือ

พระสตุ ตนั ตปฎ ก มัชฌิมนิกาย มูลปณ ณาสก เลม ๑ ภาค ๒ - หนาที่ 465ภาชนะอาหารไปท่ีอยู วางอาหารไวข า งหนง่ึ คดิ วา ถาเราไดแมน าวา จึงจะมีชวี ติ ถา ไมไดก็จะตายเสีย แลว นอนอดอาหาร. วนั ที่ ๗ นายพรานกลับมาถามเรอื่ งอปุ กะกบั ธดิ า. ธดิ าบอกวา เขามาวนั เดียวเทา นัน้ แลวไมเ คยมาอีกจะ .โดยขุดทีม่ าจากปา นนั่ แหละ. นายพรานบอกธดิ าวา พอ จักเขาไปถามเขาเองแลว ไปทันที จับเทา ถามวา ทานเจาขา ไมสบายเปนอะไรไป. อปุ กะถอนใจกล้ิงเกลือกไ็ ป. นายพรานกลาววา ทานเจา ขา บอกสิ ขา อาจทาํ ไดก ็จกั ทําทกุอยาง. อปุ กะจงึ บอกวา ถา เราไดแ มน าวา กจ็ ะมีชีวติ อยู ถา ไมไดกจ็ ะตายในท่นี แ่ี หละประเสรฐิ กวา. นายพรานถามวา ทา นเจาขา ทา นรศู ลิ ปะอะไรบา งละ.อุปกะตอบวาเราไมรูเลย. นายพรานกลาววา เม่อื ไมรูศ ิลปะอะไรๆ จะอยคู รองเรือนไดห รือ. อุปกะนัน้ จงึ กลา ววา เราไมรูศ ิลปะจริง ๆ แตเ ราจกั เปนคนแบกเนอื้ ของทา นมาขายไดน ะ. นายพรานคดิ วา เขาชอบกจิ การนีข่ องเรา จึงใหผา นุง ผนื หนงึ่ นําไปเรือนมอบธิดาให. อาศยั การสมสขู องคนทั้งสองนัน้ กเ็ กิดบตุ รขึ้นมาคนหน่งึ . ทง้ั สองสามภี รรยาจึงตง้ั ช่ือบุตรวา สุภทั ทะ. เวลาบตุ รรองนางจะพูดวา เจา ลูกคนแบกเน้ือ เจา ลกู พรานเนือ้ อยา รอ งดงั นีเ้ ปน ตน เยยหยันอุปกะ ดว ยเพลงกลอมลกู . อปุ กะกลา ววา แมง าม จกั เขา ใจวาขา ไมมที ี่พึ่งอยหู รือ ขามีสหายคนหนึ่ง ช่ืออนันตชนิ ะ ขาจะไปยงั สาํ นักเขา. นางนาวารูวา สามอี ึดอดั ใจดวยอาการอยางนี้ จึงกลาวบอ ย ๆ. วันหนงึ่ อุปกะนัน้ ไมบอกกลา วก็มงุ หนา ไปยังมัชฌิมประเทศ. กส็ มยั นนั้ พระผูมีพระภาคเจาประทับ อยู ณ พระเชตวนั มหาวหิ าร กรงุสาวตั ถี ทรงส่งั ภกิ ษทุ ั้งหลายไวกอนวา ภิกษุทง้ั หลาย ผใู ด มาถามหาอนันตชนิ ะ พวกทา นจงช้แี จงแกเขา. แมชีวกก็ถามเรอื่ ย ๆ ไปวา อนันตชนิ ะอยูไหนมาถงึ กรงุ สาวัตถีตามลาํ ดบั ยืนอยกู ลางพระวิหาร ถามวา อนนั ตชนิ ะอยูไหน. ภกิ ษุทั้งหลายกพ็ าเขาไปยงั สํานกั พระผูมพี ระภาคเจา. อุปกะน้นั เหน็ พระผูมี

พระสตุ ตนั ตปฎก มัชฌมิ นิกาย มลู ปณ ณาสก เลม ๑ ภาค ๒ - หนาท่ี 466พระภาคเจา ทูลถามวา พระผูม ีพระภาคเจา จําขาไดไ หม. ตรสั วา เออ อุปกะจําไดซิ กท็ านอยูไหนละ. ทูลวา วังกหารชนบท เจาขา . ตรัสวา อุปกะ. ทา นแกแลวนะ บวชไดหรอื . ทลู วา พอจะบวชไดเจาขา . พระผูมพี ระภาคเจาใหบวชประทานกรรมฐานแกเ ขา. อปุ กะน้นั กระทาํ กจิ ในกรรมฐาน ต้งั อยใู นอนาคามผิ ลกระทาํ กาละแลว บังเกิดในสทุ ธาวาสชั้นอวหิ า แลว บรรลพุ ระอรหตั ในขณะทเ่ี กิดนั่นเอง. จรงิ อยู ชน ๗ คน พอเกิดในสทุ ธาวาสช้ันอวิหา กบ็ รรลุพระอรหัต.ในจาํ นวน ๗ คนนน้ั อุปกะกเ็ ปน คนหนง่ึ . สมจริงดงั คาํ ทที่ า นกลาวไวดงั นี้วา ภกิ ษุ ๗ รูปพนแลว สิน้ ราคะโทสะ แลว ขา มกิเลสทซี่ า นไปในโลก เขาถงึ สุทธาวาสพรหมชน้ั อวหิ า คอื คน ๓ คน ไดแ ก อุปกะ ปลคณั ฑะ ปุกกสุ าติ ๔ คนคอื ภัททยิ ะ ขณั ฑเทวะ พาหทุ ัตติ และปง คิยะ ทง่ั ๗ คนน้นั ละกายมนุษย แลว เขาถงึ กายทิพย. บทวา สณฺ เปสุ ไดแ ก กระทํากติกา. บทวา พาหุลฺลิโก ไดแกปฏิบัตเิ พือ่ ประโยชนแกความมกั มากในจวี รเปน ตน . บทวา ปธานวิพฺภนโฺ ตไดแ ก พรากเสอ่ื มจากความเพียร. บทวา อาวตฺโต พาหุลฺลาย ไดแกเวยี นมาเพือ่ ตอ งการจวี รเปน ตน มาก ๆ. บทวา อปจ โข อาสน เปตพฺพความวา ปญจวคั คยี กลา ววา พึงวางเพยี งอาสนะไวสําหรบั ทานผูเ กดิ ในตระกลูสูง. บทวา นาสกขฺ ึสุ ความวา ปญ จวคั คียถ ูกอานุภาพอํานาจของพระพทุ ธเจาครอบงําไว จงึ ต้ังอยูใ นกตกิ าของตนไมไ ด. บทวา นาเมน จ อาวโุ ส

พระสตุ ตันตปฎก มชั ฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๒ - หนาที่ 467วาเทน จ สมทุ าจรนฺติ ความวา เรียกวา โคตมะ เรยี กวา อาวโุ สอธบิ ายวา กลา วคาํ เห็นปานน้ีวา อาวโุ สโคดม เวลาทที่ านบาํ เพญ็ เพียร ณอรุ ุเวลา พวกเราชว ยกนั ถอื บาตรจีวรเท่ยี วไป ถวายนา้ํ บวนโอษฐและไมช ําระฟน กวาดบริเวณท่ีอยู ภายหลงั ใครทาํ วตั รปฏิบตั ิแกท าน ครน้ั พวกเราหนไี ปแลว ทา นไมคิดบางหรือ. บทวา อริ ยิ าย ไดแ ก ดวยการดําเนนิ ไปทที่ าไดย าก. บทวา ปฏิปทาย ไดแก ดว ยการปฏิบัติทท่ี ําไดยาก. บทวา ทุกฺกรการกิ าย ไดแก ดว ยการกระทําท่ีทาํ ไดย าก มีทําอาหารดวยถั่วเขยี วถั่วพฟู ายมอื หนงึ่ หรือกงึ่ ฟายมือเปนตน. บทวา อภิชานาถเม โน ไดแ ก พวกทานเคยรูถึงคําที่เรากลา วน หรือ. บทวา เอวรูป จภาสิตเมต ความวา การเปลง ถอยคําเหน็ ปานน.้ี อธบิ ายวา ผมู ีอายุ เรามากลางคืนหรือกลางวนั เพอ่ื สงเคราะหอนุเคราะหท าน อยาวิตกไปเลยในการบําเพ็ญเพยี ร ณ อุรฺเวลา โอภาส หรอื นิมิตปรากฏแกเ ราอยู เพราะฉะนน้ัจึงไดก ลาวคําบางคาํ เห็นปานน้ี. พวกใครไดสติดว ยพระดาํ รัสบทเดยี วเทา นัน้เกดิ ความเคารพเชือ่ วา เอาเถดิ ทานผูน้เี ปน พระพุทธเจาแนแ ลว แลวกลาววาโน เหต ภนเฺ ต คาํ นั้นไมเ คยไดฟงพระเจาขา. บทวา อสกขฺ ึ โข อหภิกฺขเว ปจฺ วคคฺ ิเย ภกิ ขฺ ู สฺาเปตุ ความวา ดูกอ นภกิ ษุทงั้ หลาย เราสามารถทําใหภกิ ษุปจ วคั คยี รูวา เราเปนพระพทุ ธเจา เปน พระอรหนั ต. ก็ครั้งน้นั พระผมู พี ระภาคเจาเสด็จมาในวันอโุ บสถ ทรงทําใหภกิ ษุปญ จวคั คยี ไ ดรูความทพ่ี ระองคเปนพระพทุ ธเจา ตรัสธมั มจกั กัปปวตั ตนสตู รทาํ พระโกณฑญั ญะใหเปน กายสักขี. เวลาจบพระสตู ร พระเถระตง้ั อยูใ นโสดาปตตผิ ลพรอมดวยพรหม ๑๘ โกฏิ. พระอาทติ ยยงั ไมท นั อัสดงคตเทศนาจบลงแลว. พระผมู ีพระภาคเจาเสดจ็ เขา จาํ พรรษาในปา อิสิปตนมฤคทายวันนั่นเอง. คาํ วา เทฺวป- .สุท ภิกขฺ เว ภกิ ฺขู โอวทามิ เปน ตน ตรสั เพ่อื แสดงการไมเสด็จเขา บานแมเพื่อบิณฑบาต ตง้ั แตว นั ปาฏบิ ทแรมค่าํ หน่ึง. เพ่ือจะทรงชําระมลทนิ ทเี่ กิด

พระสุตตันตปฎก มัชฌิมนกิ าย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๒ - หนาท่ี 468ขน้ึ ในพระกรรมฐานของภกิ ษุทั้งหลายเหลานัน้ พระผูมพี ระภาคเจา จงึ ไดประ-ทบั อยูภายในพระวหิ ารเทา นัน้ . ภกิ ษเุ หลา นัน้ ไดไปยังสํานกั ของพระผูมพี ระภาคเจาแลวทลู ถามถงึ มลทินของพระกรรมฐานท่ีเกิดข้ึน ๆ. ฝา ยพระผมู ีพระภาคเจา เสดจ็ ไปยงั ทีท่ ี่ภกิ ษุเหลาน้ันนง่ั ทรงบรรเทามลทิน. ลําดับน้นั บรรดาภิกษุปญ จวัคคยี เหลาน้ัน ทีพ่ ระผมู ีพระภาคเจา ทรงนําภตั รออกไปอยา งนี้โอวาทอยู พระวัปปเถระไดเ ปนพระโสดาบันในวันปาฏบิ ท. แรม ๒ ค่ําพระ-ภทั ทยิ ะ แรม ๓ ค่าํ พระมหานามะ แรม ๔ คํา่ พระอัสสชิ. ในวนั แรม ๕ คํา่ของปก ษ พระผูมพี ระภาคเจา ใหพระปญ จวคั คยี เหลานั้นทงั้ หมดประชุมรวมกนัตรสั อนัตตลกั ขณสตู ร. เวลาจบพระสตู ร ภิกษุทงั้ หมดตงั้ อยใู นพระอรหัตผล.ดว ยเหตุนน้ั พระผมู ีพระภาคเจาจึงตรสั วา อถโข ภิกฺขเว ปฺจวคคฺ ยิ าภกิ ฺขู ฯเปฯ อนตุ ฺตร โยคกเฺ ขม นิพพฺ าน อชฌฺ คม สุ ดังน้ี. บทวานตฺถทิ านิ ปุนพภฺ โว ความวา พระผูมพี ระภาคเจาไดตรัสถามมรรคใดไวกอน เมื่อทรงแสดงอนุสนธเิ ปน อันเดียวกันดังนี้วา แมพวกเธอก็ขึน้ สทู างของเราและของปญ จวัคคีย การแสวงหาของพวกเธอ ชอ่ื วา อรยิ ปรเิ ยสนา ดังนี้จึงทรงนาํ กถามรรคเพียงเทานนั้ . บดั น้ี ก็เพราะเหตทุ กี่ ารแสวงหากามคณุ ๕ เปน อนริยปรเิ ยสนาของคฤหัสถท ั้งหลาย เปน อนริยปริเยสนา แมของเหลาบรรพชติ ผไู มพ ิจารณาบรโิ ภคปจจัย ๔ ดว ยโดยอํานาจกามคณุ ๕ ฉะนั้น เพ่ือจะทรงแสดงขอน้ันจงึ ตรสั วา ปฺจิเม ภิกฺขเว กามคุณา เปน ตน . ในกามคุณ ๕ เหลา นัน้กามคุณ ๔ มีรปู ทพ่ี ึงรูด ว ยจกั ษุเปนตน ยอ มไดในปจจยั มบี าตรและจีวรเปนตน ทไี่ ดมาใหม. สว นรสในกามคุณนน้ั กค็ ือรสในการบริโภค กามคุณแมท งั้ ๕ ยอ มไดใ นบณิ ฑบาตและเภสชั ทพี่ อใจ. กามคุณ ๔ ยอ มไดในเสนาสนบริขารเหมอื นในจวี ร. สว นรสในเสนาสนบริขารแมน ้ัน กค็ อื รสในการ

พระสตุ ตนั ตปฎ ก มชั ฌิมนิกาย มลู ปณณาสก เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ท่ี 469บริโภคน้ันเอง. เพราะเหตุไร พระผมู ีพระภาคเจา จงึ ทรงเรม่ิ วา เย หิ เกจิภกิ ฺขเว ดังน้.ี เพราะวาพระผมู พี ระภาคเจา ครนั้ ทรงแสดงกามคุณ ๕ อยา งนี้แลว บัดน้ี เพื่อตองการจะปฏิเสธพวกทกี่ ลาวอยา งน้ีวา ชือ่ วาอนรยิ ปรเิ ยสนาต้ังแตบ วช จะเปน อรยิ ปริเยสนาของบรรพชติ ไดท่ไี หน จงึ ทรงเร่ิมเทศนานี้เพ่ือแสดงวา การบริโภคดวยการไมพ จิ ารณาในปจ จยั ๔ เปน อนริยปรเิ ยสนาแมข องบรรพชิต. บรรดาบทเหลา นัน้ บทวา คธติ า ไดแ ก กาํ หนดั ดว ยความกาํ หนดั ดว ยอํานาจตัณหา. บทวา มจุ ฉฺ ติ า ไดแ ก สยบดวยความสยบดว ยอาํ นาจตัณหา. บทวา อชฺฌาปนนฺ า ไดแ ก ถูกตัณหาครอบงาํ แลว . บทวาอนาทีนวทสฺสาวิโน ไดแก ไมเ หน็ โทษ. ปจจเวกขณญาณ ทานเรยี กวานสิ สรณะ ในคําวา อนสิ ฺสรณปฺปฺา เวน ปจจเวกขณญาณน้ัน. บดั นี้ เม่อื ทรงแสดงอปุ มาทจ่ี ะสาธกเนอ้ื ความน้ัน จงึ ตรัสวา เสยยฺ ถาปภกิ ขฺ เว เปน อาทิ พึงทราบขอ เปรียบเทียบในคํานน้ั ดงั น้ี . ความวา สมณ-พราหณเหมอื นเนอ้ื ในปา ปจ จัย ๔ เหมอื นบว งทีพ่ รานดักไวในปา เวลาที่สมณพราหมณเหลานัน้ ไมพ ิจารณาบริโภคปจ จัย ๔ เหมือนเวลาทพี่ รานนั้นดักบว งแลว นอน เวลาทส่ี มณพราหมณท ั้งหลายถกู มารกระทาํ ตามชอบใจตกไปสูอาํ นาจมาร เหมอื นเวลาทเี่ มอ่ื พรานมาเนือ้ ไปไมไดต ามชอบใจ. อนึง่ การพจิ ารณาในปจ จยั ๔ แลว บรโิ ภค ของสมณพราหมณ พึงเหน็ เหมือนเวลาท่ีเนอื้ ยงั ไมติดบวงนอนทับบว งเสยี การไมต กไปสอู ํานาจมารของสมณพราหมณพึงทราบเหมือนเมอ่ื พรานมาเนื้อก็ไปไดต ามชอบใจ. บทวา วสิ ฏโ ไดแกปลอดความกลัว ปลอดความระแวง. บททีเ่ หลอื ในทท่ี กุ แหงมีความงา ยทงั้ นนั้ . จบอรรถกถาปาสราสสิ ตู ร ท่ี ๖

พระสุตตนั ตปฎ ก มชั ฌมิ นกิ าย มูลปณ ณาสก เลม ๑ ภาค ๒ - หนาที่ 470 ๗. จฬู หตั ถปิ โทปมสตู ร [๓๒๙] ขาพเจาไดถ ึงมาแลวอยางนี้ :- สมัยหนงึ่ พระผมู ีพระภาคเจาประทบั ณ พระวิหารเชตวนั อารามของทานอนาถบิณฑิกเศรษฐี กรงุ สาวตั ถี. สมยั นัน้ ชาณุโสณีพราหมณ ออกจากกรุงสาวัตถีดว ยรถท่เี ทยี มดวยลา มเี ครื่องประดับขาวทกุ อยา ง ในเวลาเท่ียงวนั ไดเห็นปโลติกปริพาชกเดนิ มาแตไ กล แลวไดกลาวกะปโ ลตกิ ปริพาชกดงั นีว้ า เออแนะ ทา นวจั ฉายนะมาจากไหนแตเ ท่ยี งวนั เทียว. ปโ ลตกิ ปรพิ าชกตอบวา ทานผเู จรญิ ขา พเจา มาในที่นี้จากสาํ นกั ของพระสมณโคดมนน่ั แล.ชาณโุ สณพี ราหมณถามวา ทานผูเจริญ บัณฑิตยอมสําคญั ความมปี ญ ญาและความฉลาดของพระสมณโคดมเปน อยางไร. ปโ ลตกิ ปริพาชกตอบวา ทานผเู จริญกไ็ ฉนขา พเจา จักรูค วามมีปญญาและความฉลาดของพระสมณโคดมได แมผูที่จะพงึ รคู วามมปี ญญาและความฉลาดของทานพระสมณโคดมได ก็ตองเปน เชนทานพระสมณโคดมแนแททีเดยี ว. ชาณุโสณีพราหมณกลา ววา ทานวจั ฉายนะสรรเสริญทา นพระสมณโคดมดว ยการสรรเสริญอยางยงิ่ . ปโ ลตกิ ปริพาชกกลา ววา ทา นผูเจริญ ขา พเจา จักสรรเสริญทา นพระสมณโคดมไดอ ยา งไรเลาเพราะทา นพระสมณโคดมนน้ั ใคร ๆ ก็สรรเสรญิ แลวสรรเสรญิ เลา ทานเปนผูประเสรฐิ กวา เทวดาและมนษุ ยทง้ั หลาย. ชาณุโสณพี ราหมณถามวา ทานวัจฉายนะเหน็ อาํ นาจประโยชนอะไรเลา จงึ เปนผูเลือ่ มใสยงิ่ ในพระสมณโคดมถงึ เพียงน.้ี รอยเทา ๔ อยาง [๓๓๐] ปโลติกปริพาชกตอบวา ทานผเู จรญิ ทําไมขาพเจาจึงเปนผูเลอ่ื มใสยงิ่ ในทานพระสมณโคดมถงึ อยา งน้ี ทานผูเจริญ เปรยี บเหมือนคน

พระสตุ ตันตปฎก มัชฌิมนกิ าย มูลปณ ณาสก เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ที่ 471ตอชางผฉู ลาดเขา ไปในปาทีอ่ ยแู หงชาง เห็นรอยเทาชา งรอยใหญ แมว าโดยสวนยาว สว นกวา ง สวนขวาง และท่ีเสยี ดสี ในปาชา ง เขาก็สนั นิษฐานไดว าชา งขนาดใหญหนอ ดังน้ี แมฉ ันใด ขา พเจา ก็ฉนั นน้ั เหมอื นกนั แล เม่อื ใดไดเ ห็นรองรอยทง้ั ๔ ในพระสมณโคดมแลว เมื่อนัน้ ขาพเจาก็สนั นษิ ฐานไดว า พระผมู ีพระภาคเจา เปน พระอรหันตสมั มาสัมพุทธเจา พระธรรม อนัพระผูมพี ระภาคเจาตรสั ดแี ลว พระสงฆส าวกของพระผูม ีพระภาคเจาเปน ผูปฏบิ ตั ิดแี ลว ดังน้ี รองรอย ๔ เปนไฉน ทานผูเจรญิ ขา พเจาเห็นขัตติยบัณฑิตบางพวกในโลกนี้ ผูละเอยี ดละออ ผูปราบปรับปวาทไดแ ลว ประหน่ึงนายขมงั ธนยู งิ ขนทรายได ขตั ติยบัณฑติ เหลา น้นั ชรอยเท่ยี วทําลายทฐิ ทิ งั้ หลาย(ของผูอื่น) ดว ยปญ ญา (ของตน) ขัตตยิ บณั ฑิตเหลา นน้ั ไดฟงวา ไดย นิ วาพระสมณโคดมจกั เสด็จเท่ยี วไปสบู า นหรือนิคมช่อื โนน ขัตตยิ บณั ฑติ เหลา นน้ัพากนั คิดผูกปญหา ดว ยหมายใจวา จกั เขา ไปหาพระสมณโคดมแลวถามปญ หานี้หากวา พระสมณโคดมนนั้ ถูกพวกเราถามแลวอยางนี้ จกั พยากรณอยางน้ไี ซรพวกเราจักยกวาทะอยา งน้แี กพ ระองค แมหากวา พระสมณโคดมน้นั ถูกพวกเราถามแลว อยางน้ี จกั พยากรณอ ยา งน้ไี ซร พวกเราจักยกวาทะแมอ ยางน้แี กพระองค ดังนี้ ขัตติยบัณฑติ เหลา นนั้ ไดฟ งวา ทา นผเู จริญ ไดย ินวาพระสมณโคดมไดเ สด็จเท่ยี วไปถงึ บานหรอื นคิ มชือ่ โนนแลว ขตั ติยบณั ฑิตเหลานนั้ กพ็ ากนั เขาไปเฝา ณ ท่ีซง่ึ พระสมณโคดมประทบั อยู พระสมณโคดมกท็ รง ใหเ หน็ แจง ใหสมาทาน ใหอาจหาญ ใหรา เริง ดว ยธรรมกี ถาขตั ตยิ บัณฑิตเหลา นนั้ ถูกพระสมณโคดมทรงใหเ หน็ แจง ใหส มาทาน ใหอาจหาญ ใหราเรงิ ดว ยธรรมีกถาแลว กไ็ มถ ามปญ หากะพระสมณ-โคดมเลย แลว จกั ยกวาทะแกพ ระสมณโคดมที่ไหนได ยอ มกลายเปนสาวกของพระสมณโคดมไปโดยแท เม่ือใด ขาพเจา ไดเหน็ รองรอยท่ีหน่ึงน้ี ในพระสมณโคดมแลว เมือ่ น้นั ขา พเจา กส็ ันนษิ ฐานไดวา พระผวู า พระภาคเจา

พระสุตตันตปฎก มัชฌมิ นกิ าย มลู ปณณาสก เลม ๑ ภาค ๒ - หนาที่ 472เปน พระอรหันตสมั มาสมั พทุ ธเจา พระธรรมอันพระผมู ีพระภาคเจา ตรัสดีแลวพระสงฆสาวกของพระผูม พี ระภาคเจา เปน ผปู ฏบิ ัติดีแลว ดังนี้. ทานผูเจริญ ยงั อกี ขอหนง่ึ ขาพเจา เหน็ พราหมณบัณฑติ บางพวกในโลกน้ี ผูล ะเอยี ดละออ ผูปราบปรปั ปวาท ประหนง่ึ นายขมังธนยู ิงขนทรายไดพราหมณบณั ฑิตเหลา น้ันชรอยเทีย่ วทาํ ลายทฐิ ิทั้งหลาย (ของผูอืน่ ) ดวยปญ ญา(ของตน) พราหมณบณั ฑิตเหลาน้ันไดฟ ง วา ไดยินวา พระสมณโคดมจกัเสดจ็ เท่ียวไปสบู านหรือนิคมชื่อโนน พราหมณบณั ฑิตเหลานัน้ พากนั คิดผูกปญหา ดว ยหมายใจวา จักเขาไปหาพระสมณโคดมแลวถามปญ หาน้ี หากวาพระสมณโคดมน้นั ถกู พวกเราถามแลวอยา งน้ี จกั พยากรณอยางนีไ้ ซร พวกเราจกั ยกวาทะอยางนแ้ี กพ ระองค แมห ากวา พระสมณโคดมน้ันถกู พวกเราถามแลว อยา งนี้ จักพยากรณอยางนไ้ี ซร พวกเราจกั ยกวาทะแมอยางนีแ้ กพระองคดังนี้ พราหมณบณั ฑิตเหลานั้นไดฟ งวา ไดยินวา พระสมณโคดมไดเสด็จเท่ียวไปถงึ บานหรือนิคมชื่อโนน แลว พราหมณบัณฑติ เหลา น้นั ก็พากันเขาไปเฝา ณ ท่ซี ึง่ พระสมณโคดมประทบั อยู พระสมณโคดมก็ทรงใหเ ห็นแจงใหสมาทาน ใหอาจหาญ ใหราเรงิ ดว ยธรรมกี ถา พราหมณบณั ฑิตเหลานั้นถูกพระสมณโคดมทรงใหเ หน็ แจง ใหส มาทาน ใหอ าจหาญ ใหราเริง ดวยธรรมกี ถาแลว ก็ไมถามปญหากะพระสมณโคดมเลย แลวจักยกวาทะแกพระสมณโคดมทไี่ หนได ยอมกลายเปน สาวกของพระสมณโคดมไปโดยแทเมอื่ ใด ขา พเจา ไดเหน็ รองรอยที่สองนี้ในพระสมณโคดมแลว เมือ่ นนั้ขา พเจา ก็สันนิษฐานไดวา พระผมู ีพระภาคเจาเปน พระอรหันตสมั มาสมั พุทธเจาพระธรรมอันพระผูมพี ระภาคเจาตรสั ดแี ลว พระสงฆส าวกของพระผูมีพระภาค-เจา เปน ผปฏิบัติดีแลว ดังนี.้ ทา นผูเจริญ ยังอีกขอหนึง่ ขาพเจาไดเหน็ คฤหบดบี ณั ฑิตบางพวกในโลกนี้ ผลู ะเอยี ดละออ ผูปราบปรปั ปวาทไดแลว ผูประหน่งึ นายขมงั ธนู

พระสตุ ตันตปฎ ก มัชฌิมนกิ าย มลู ปณ ณาสก เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ท่ี 473ยงิ ขนทรายได คฤหบดบี ณั ฑิตเหลา นัน้ ชรอยเที่ยวทาํ ลายทฐิ ทิ งั้ หลาย (ของผูอื่น) ดวยปญ ญา (ของตน) คฤหบดบี ณั ฑติ เหลา น้นั ไดฟงวา ไดยินวาพระสมณโคดมจักเสด็จเทย่ี วไปสูบานหรือนิคมโนน คฤหบดบี ณั ฑิตเหลานั้นพากันคดิ ผูกปญหา ดว ยหมายใจวา จักเขาไปหาพระสมณโคดมแลวถามปญ หาน้ี หากวาพระสมณโคดมนน้ั ถกู พวกเราถามแลวอยา งนี้ จักพยากรณอยา งนีไ้ ซร พวกเราจกั ยกวาทะอยา งนีแ้ กพระองค แมหากวา พระสมณโคดมนัน้ ถกู พวกเราถามแลวอยางน้ี จักพยากรณอยางนีไ้ ซร พวกเราจักยกวาทะแมอยา งนี้แกพระองค ดงั นี้ คฤหบดบี ัณฑติ เหลา นน้ั ไดฟ งวา ไดยนิ วาพระสมณโคดมไดเ สด็จเทย่ี วไปถึงบานหรือนิคมชือ่ โนนแลว คฤหบดบี ณั ฑิตเหลานั้น กพ็ ากนั เขา ไปเฝา ณ ทีซ่ ึ่งพระสมณโคดมประทบั อยู พระสมณโคดมกท็ รงใหเห็นแจง ใหส มาทาน ใหอ าจหาญ ใหราเริง ดวยธรรมกี ถา คฤหบดีบัณฑิตเหลา น้ัน ถูกพระสมณโคดมทรงใหเหน็ แจง ใหส มาทาน ใหอ าจหาญใหราเริง ดวยธรรมีกถาแลว ก็ไมถ ามปญ หากะ พระสมณโคดมเลย แลวจกั ยกวาทะแกพ ระสมณโคดมที่ไหนได ยอมกลายเปนสาวกของพระสมณโคดมไปโดยแท เมอ่ื ใด ขาพเจา ไดเ หน็ รอ งรองทีส่ ามนใี้ นพระสมณโคดมแลวเมื่อนน้ั ขา พเจาก็สนั นิษฐานไดวา พระผูมพี ระภาคเจาเปน พระอรหนั ตสมั มา-สมั พุทธเจา พระธรรมอนั พระผูม พี ระภาคเจาตรสั ดีแลว พระสงฆสาวกของพระผูม พี ระภาคเจา เปน ผปู ฏิบตั ิดแี ลว ดงั นี้. ทา นผเู จรญิ ยังอกี ขอหนง่ึ ขาพเจา ไดเ หน็ สมณบณั ฑติ บางพวกในโลกนผ้ี ลู ะเอียดละออ ผปู ราบปรปั ปวาทไดแ ลว ผปู ระหนึ่งนายขมังธนยู งิ ขนทรายได สมณบัณฑิตเหลานนั้ ชะรอยเท่ียวทาํ ลายทฐิ ิทั้งหลาย (ของผอู น่ื )ดว ยปญญา (ของตน) สมณบณั ฑติ เหลา นน้ั ไดฟง วา ไดยนิ วา พระสมณโคดมจกั เสดจ็ เท่ียวไปสูบา นหรือนคิ มช่ือโนน สมณบณั ฑิตเหลา นัน้ พากนั คดิ ผกูปญหา ดว ยหมายใจวา จักเขาไปหาพระสมณโคดมแลวถามปญ หาน้ี หากวา

พระสุตตนั ตปฎก มชั ฌมิ นิกาย มลู ปณณาสก เลม ๑ ภาค ๒ - หนาท่ี 474พระสมณโคดมนนั้ ถกู พวกเราถามแลว อยางนี้ จกั พยากรณอยา งนไ้ี ซร พวกเราจักยกวาทะอยา งนี้แกพ ระองค แมหากวา พระสมณโคดมน้นั ถูกพวกเราถามแลว อยางน้ี จกั พยากรณอ ยา งนี้ไซร พวกเราจักยกวาทะแมอยา งนีแ้ กพระองคดังน้ี สมณบณั ฑิตเหลานี้ ไดฟ งวา ไดย นิ วา พระสมณโคดมไดเ สด็จเท่ียวไปถึงบา นหรอื นคิ มชอ่ื โนน แลว สมณบัณฑิตเหลา น้ัน ก็พากันเขา ไปเฝา ณที่ซง่ึ พระสมณโคดมประทับอยู พระสมณโคดมก็ทรงใหเ หน็ แจง ใหส มาทานใหอาจหาญ ใหร า เรงิ ดว ยธรรมกี ถา สมณบณั ฑติ เหลา น้นั ถูกพระสมณโคดม ทรงใหเ ห็นแจง ใหสมาทาน ใหอาจหาญ ใหราเริง ดวยธรรมกี ถาแลว. กไ็ มถ ามปญหากะพระสมณโคดมเลย แลว จักยกวาทะแกพ ระสมณโคดมน้นั ท่ไี หนได ยอ มพากันทลู ขอโอกาสกะพระสมณโคดมน้นั แหละ ออกจากเรอื นไมม ีเรือนบวชโดยแท. พระสมณโคดมกย็ ังสมณบณั ฑิตเหลานนั้ ใหบวชสมณบัณฑิตเหลา น้ัน บวชในธรรมวินัยนนั้ แลว ปลกี ตัวออก (จากหมู) ไมประมาท มีความเพยี รมงุ มนั่ ปฏบิ ตั อิ ยู ไมนานนกั กท็ าํ ใหแ จง ซง่ึ พระอรหัตผลเปน ธรรมอันยอดเยี่ยม เปน ทีส่ ดุ แหงพรหมจรรย ซึง่ เปน ประโยชนท ีก่ ลุ บุตรท้ังหลายผอู อกจากเรือนไมมีเรือนบวชโดยชอบ มุงหมายดวยปญ ญาอันย่ิงดว ยตนเอง เขาถึงอยใู นปจ จบุ ันเทียว สมณบัณฑติ เหลา นน้ั จงึ พากนั กลา วอยางน้ีวา ทา นผูเจริญ เราทั้งหลายไมเ สยี หายสักหนอยหนอ เพราะวา แตกอนเราท้งั หลายไมเปนสมณะเลย ก็ปฏญิ าณวา เปนสมณะ ไมเ ปน พราหมณเลยกป็ ฏิญาณวา เปน พราหมณ ไมเ ปน พระอรหนั ตเ ลย กป็ ฏญิ าณวา เปน พระ-อรหันต บัดนี้แล พวกเราเปนสมณะแลว บดั นแ้ี ล พวกเราเปน พราหมณแลว บดั นแ้ี ล พวกเราเปนพระอรหันตแลว ดังน้ี ทานผเู จรญิ เมอ่ื ใดขา พเจา ไดเ ห็นรองรอยทีส่ ่ีนี้ในสมณโคดมแลว เมื่อน้ัน ขา พเจา ก็สนั นษิ ฐานไดวา พระผมู พี ระภาคเจาเปน พระอรหนั ตสัมมาสัมพุทธเจา พระธรรมอันพระผมู ีพระภาคเจา ตรัสดีแลว พระสงฆสาวกของพระผมู ีพระภาคเจาเปน ผูปฏิบตั ดิ ี

พระสุตตนั ตปฎก มัชฌมิ นิกาย มลู ปณ ณาสก เลม ๑ ภาค ๒ - หนาที่ 475แลว ดงั น้ี ทานผูเจริญ เม่อื ใด ขาพเจา ไดเ หน็ รองรอยทัง้ ๔ เหลานีใ้ นพระสมณโคดมแลว เมอ่ื น้ัน ขาพเจา ก็สนั นษิ ฐานไดว า พระผูมีพระภาคเจาเปนพระอรหนั ตสัมมาสัมพทุ ธเจา พระธรรมอันพระผมู ีพระภาคเจาตรัสดีแลวพระสงฆส าวกของพระผูมีพระภาคเจาเปน ผปู ฏบิ ตั ดิ ีแลว ดังน้.ี ชาณโุ สณพี ราหมณเปลง อุทาน [๓๓๑] เมือ่ ปโลติกปริพาชกกลา วอยา งน้แี ลว ชาณุโสณพี ราหมณไดลงจากรถที่เทียมดวยลา มเี คร่ืองประดบั ขาวทกุ อยางแลว ทาํ ผาหมเฉวียงบาขา งหนง่ึ ประณมอญั ชลีไปทางทิศท่ีพระผูมีพระภาคเจา ประทับอยแู ลว เปลงอทุ านวาจาสามครง้ั วา ขอนอบนอ มแดพ ระผูมพี ระภาคเจา อรหันตสมั มาสัมพทุ ธเจาพระองคน้นั ขอ นอบนอมแดพ ระผมู ีพระภาคเจาอรหนั ต สัมมาสมั พทุ ธเจาพระองคนนั้ ขอนอบนอ ม แดพระผมู พี ระภาคเจาอรหนั ตสมั มาสมั - พุทธเจาพระองคนัน้ถา กระไร ในบางคร้ังบางคราว เราพงึ สมาคมกับพระสมณโคดมพระองคนน้ั ถากระไร การสนทนาปราศรัยบางอยา งน่ันแหละจะพงึ ม.ี คร้ังน้นั แล ชาณุโสณีพราหมณไ ดเขา ไปเฝาพระผูมีพระภาคเจา สนทนาปราศรัยกันตามธรรมเนยี มไปแลว ไดนัง่ ณ ท่ีควรสวนขา งหน่งึ ครั้นแลว ไดท ูลเลาถอยคําสนทนาปรา-ศรยั กับปโ ลติกปริพาชก ตามทไ่ี ดมีแลวทัง้ หมดแดพระผูม พี ระภาคเจา . เม่ือชาณโุ สณพี ราหมณก ราบทลู อยางน้ีแลว พระผูม พี ระภาคเจาไดตรสั กะชาณโุ สณพี ราหมณดงั นีว้ าดูกอ นพราหมณ ดวยเหตมุ ีประมาณเทา นี้ ขอความเปรยี บดว ยรอยเทาชาง ยังมิไดบ รบิ ูรณโดยพิสดาร ดูกอ นพราหมณกแ็ ลทานจงฟงขอความเปรยี บดว ยรอยเทา ชา งโดยประการที่บรบิ รู ณโ ดยพสิ ดาร

พระสุตตันตปฎ ก มัชฌิมนิกาย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ที่ 476จงใสใ จเปน อันดเี ถิด เราจกั กลาว บดั นี้ ชาณโุ สณพี ราหมณท ลู รับพระดํารัสของพระผูมพี ระภาคเจา แลว . อุปมารอยเทาชาง ๔ อยา ง [๓๓๒] พระผมู พี ระภาคเจา ไดตรัสพระพุทธพจนน ้ีวา พราหมณเปรยี บเหมอื นคนตอชางเขาไปสปู าชาง เขาเห็นรอยเทาชา งทใี่ หญ แมว า โดยสวนยาวสวนกวา งสวนขวางในปา ชา ง คนตอชา งผฉู ลาด ยอมไมตกลงใจกอ นวาเปนชางใหญหนอ ดังน้ี ขอ นน้ั เปน เพราะเหตไุ ร เพราะวาชา งพงั ทง้ั หลายชือ่วา วามนิกา (พงั คอ ม) มรี อยเทาใหญม อี ยใู นปาเปน ท่อี ยแู หง ชาง รอยเทานี้จะเปนรอยเทา ชา งพังวามนกิ าเหลาน้ันกไ็ ด คนตอชา งนั้นกต็ ามรอยเทาชา งน้นัไป เขากําลงั ตามรอยเทา นน้ั อยู ก็พบรอยเทาชา งใหญ ไมว า โดยสว นยาวสวนกวางและสวนขวาง ท่ีซ่งึ ถกู เสียดสีท่ีอยปู ระจาํ ในท่ีสูงในปาชาง ซง่ึ คนตอชางผฉู ลาด ก็ยังไมต กลงใจกอ นวา เปนชา งใหญห นอ ดงั น้ี ขอนนั้ เพราะเหตุไร ดกู อ นพราหมณ เพราะวาชางพังทัง้ หลายช่ือวาอุจจากฬาริกา มีรอยเทาใหญมีอยใู นปาชา ง รอยเทานพ้ี ึงจะเปนรอยเทา ชางพงั เหลาน้ันก็ได คนตอชางนน้ั กเ็ ดินตามรอยเทาชา งนั้นไป เขากําลงั เดนิ ตามรอยเทาชา งนนั้ อยู กจ็ ะพบรอยเทาชางใหญ ทงั้ ยาวทง้ั กวางทั้งสวนขวางทซี่ ึง่ ถูกเสยี ดสใี นทส่ี ูง และที่ซงึ่ขนายแทงไวในทส่ี งู คนตอ ชางผูฉลาด ก็ยังไมตกลงใจกอนวา ชางใหญหนอดังนี้ ขอ นัน้ เพราะเหตไุ ร ดกู อนพราหมณ เพราะวาชา งพังท้ังหลายช่ืออุจจากเณรกุ า มีรอยเทาใหญมอี ยใู นปาท่ีอยูแหงชา ง รอยเทานจ้ี ะเปน รอยเทาชา งพังเหลานั้นกไ็ ด คนตอชางนนั้ กเ็ ดินตามรอยเทา ชา งนั้นไป เขากําลงั เดินตามรอยเทาชางนนั้ อยู ก็จะพบรอยเทาชางใหญ ทง้ั ยาว ทั้งกวา ง ทง้ั ขวางท่ีซึ่งถกู เสยี ดสีในท่ีสงู ท่ซี ง่ึ ขนายแทงไวในทีส่ ูง และกง่ิ ไมหักในท่สี ูง และเหน็ตวั ชา งน้ันอยโู คนตนไม อยกู ลางแจง เดนิ อยู ยนื อยู นัง่ อยหู รือนอน เขายอมตกลงใจวา ชา งเชือกนีเ้ องคอื ชา งใหญเชอื กนัน้ ดังน้ี แมฉ ันใด ดกู อ นพราหมณ

พระสตุ ตันตปฎ ก มัชฌมิ นกิ าย มลู ปณ ณาสก เลม ๑ ภาค ๒ - หนาท่ี 477ขอ อปุ ไมยกฉ็ นั นั้นน่ันแล ตถาคตอบุ ัติในโลกนี้ เปน อรหนั ต รูเองโดยชอบถงึ พรอมแลว ดวยวชิ ชาแสะจรณะ ไปดแี ลว เปนผรู โู ลก เปนสารถีฝก บุรษุ ที่ควรฝก ไมม ีมผี ูอ่นื ยิ่งกวา เปนศาสดาของเทวดาและมนุษยท ง้ั หลาย เปน ผตู น่ืแลว เปน ผูจาํ แนกธรรมนัน้ ตถาคตนน้ั ทาํ ใหแ จง ซงึ่ โลกน้พี รอ มดว ยเทวโลกมารโลก พรหมโลก ซึ่งหมูส ัตวพ รอ มดว ยสมณพราหมณท ้งั เทวดาและมนษุ ยดว ยปญ ญาอันยง่ิ ดวยตนเองแลว สอนผูอ ืน่ ใหรตู าม ตถาคตนั้นยอมแสดงธรรมงามในเบอื้ งตน งามในทา มกลาง งามในทส่ี ุด ประกาศพรหมจรรยพ รอมทง้ัอรรถทัง้ พยัญชนะบริสุทธบ์ิ ริบูรณ ส้ินเชิง คฤหบดี คฤหบดบี ตุ ร หรอื ผทู ี่เกดิมาภายหลงั แลว ในสกุลใดสกลุ หนึ่ง ยอมฟง ธรรมนัน้ คร้ันไดฟ งธรรมนั้นแลวยอมไดเ ฉพาะซึง่ ศรทั ธาในตถาคต เขาประกอบดวยการไดเ ฉพาะซง่ึ ศรัทธาแมน้ัน ยอมพิจารณาเหน็ แมด งั น้วี า ฆราวาสเปน ทคี่ บั แคบ เปน ทางมาแหงกเิ ลสเพียงดังธุลี บรรพชาเปนโอกาสอนั ปลอดโปรง การที่ผูอ ยคู รองเรอื นจะประพฤติพรหมจรรยใ หบริบรู ณใ หบ รสิ ทุ ธิ์โดยสว นเดียว ดุจสังขทขี่ ดั แลว น้ี หาเปน กิจอนั ใคร ๆ กระทําไดโ ดยงา ยไม อยา กระน้นั เลย เราพึงปลงผมและหนวดนงุ หมผากาสาวพัสตรอ อกจากเรือนไมมเี รอื นบวชเถดิ ตอ มา เขาละกองโภค-สมบัตนิ อยใหญ และเครอื ญาตนิ อยใหญ ปลงผมและหนวดนมุ หมผากาสาว-พสั ตร ออกจากเรือนไมม เี รอื นบวช. ถงึ พรอ มดวยสกิ ขาสาชพี [๓๓๓] กุลบตุ รนั้นบวชแลว อยา งนี้ ถงึ พรอมดวยสิกขาสาชพี ของภกิ ษทุ ัง้ หลาย ละการฆา สตั ว เวนจากการฆา สัตว วางทัณฑะไม วางศาสตรามดี มีความละอาย มคี วามเอ็นดู มคี วามกรณุ า หวงั ประโยชนแ กสตั วท้งั ปวงอยู ละการลกั ทรัพย เวน ขาดจากการลักทรพั ย รับแตของทเ่ี ขาให ตอ งการแตของที่เขาให ไมเปนขโมย เปนผูสะอาดอยู ละกรรมทีเ่ ปนขาศึกแกพ รหม-จรรย ประพฤติหา งไกล เวนขาดจากเมถุนอนั เปน กจิ ของชาวบา น ละการพดู

พระสุตตนั ตปฎ ก มชั ฌิมนิกาย มูลปณ ณาสก เลม ๑ ภาค ๒ - หนาท่ี 478เท็จ เวนขาดจากการพดู เทจ็ พดู แตค าํ จริง พูดคาํ สตั ยตลอดมีถอยคาํ เปนหลักฐาน ควรเธอถอื ได ไมพ ดู คลาดเคล่ือนตอโลก ละคาํ สอ เสียด เวนขาดจากคําสอ เสียด ฟงจากขางนแี้ ลวไมไปบอกขา งโนน เพ่อื ใหคนหมูน้ีแตกราวกันหรือฟง จากขางโนนแลวไมม าบอกขา งนี้ เพ่ือใหคนหมโู นน แตกราวกัน สมานคนท่แี ตกราวกนั แลวบาง สง เสรมิ คนทพ่ี รอ มเพรียงกันแลว บาง ชอบคนผูพรอ มเพรียงกัน ยนิ ดใี นคนผพู รอมเพรยี งกัน เพลดิ เพลินในคนผูพรอ มเพรียงกัน กลา วแตค ําทีท่ าํ ใหคนพรอมเพรียงกัน ละคําหยาบ เวนขาดจากคาํ หยาบกลาวแตคาํ ทไ่ี มมโี ทษ เพราะหู ชวนใหรกั จบั ใจ เปนของชาวเมือง คนสวนมากรักใครพ อใจ ละคําเพอเจอ เวน ขาดจากคําเพอ เจอ พดู ถูกกาล พูดแตคาํ ท่ีเปน จรงิ พดู อิงอรรถ พูดอิงธรรม พูดองิ วินยั พดู แตคํามหี ลักฐาน มีท่ีอา ง มที ก่ี าํ หนด ประกอบดว ยประโยชน โดยกาลอนั ควร เวนขาดจากการพรากพชื คามและภตู คาม ฉันหนเดียว เวนการฉันในราตรี งดจากการฉันในเวลาวกิ าล เวน ขาดจากการฟอ นราํ ขบั รอ งประโคมดนตรี และดูการเลนอนั เปนขาศกึ แกกุศล เวน ขาดจากการทัดทรงประดบั และตบแตง รางกายดว ยดอกไมของหอมและเครือ่ งประเทอื งผวิ อันเปนฐานแหง การแตง ตวั เธอเวนขาดจากการนั่งนอนบนท่นี งั่ ที่นอนอันสงู ใหญ เธอเวน ขาดจากการรับทองและเงิน เธอเวน ขาดจากการรบั ธญั ญาหารดบิ เธอเวน ขาดจากการรับเนื้อดิบเธอเวนขาดจากการรับสตรีและกมุ ารี เธอเวนขาดจากการรับทาสีและทาสเธอเวนขาดจากการรบั แพะและแกะ เธอเวนขาดจากการรับไกแ ละสุกร เธอเวนขาดจากการรบั ชา ง โค มา และลา เธอเวนขาดจากการรบั ไรน าและที่ดนิ เธอเวน ขาดจากการประกอบทูตกรรมและการรับใช เธอเวน ขาดจากการซ้อื การขาย เธอเวน ขาดจากการโกงดวยตาชง่ั การโกงดว ยของปลอม และการโกงดวยเครือ่ งตวงวัด เวน ขาดจากการรบั สินบน การลอ ลวง และการตลบตะแลง เวนขาดจากการตดั การฆา การจองจํา การตชี งิ และปลน และกรรโชก

พระสตุ ตนั ตปฎ ก มัชฌิมนกิ าย มูลปณณาสก เลม ๑ ภาค ๒ - หนาที่ 479ภกิ ษนุ ัน้ เปนผูสันโดษดวยจวี รเปนเครือ่ งบรหิ ารกาย ดวยบิณฑบาตเปน เครื่องบรหิ ารทอง เธอไปทางทิสาภาคใด ๆ กถ็ ือไปไดเอง นกมปี ก จะบินไปทางทิสาภาคใด ๆ กม็ ีแตป ก ขอตวั เปนภาระบินไปฉันใด ภิกษุก็ฉนั นั้นแล เปนผูสันโดษดว ยจีวรเปน เครอ่ื งบริหารกาย ดวยบณิ ฑบาตเปน เครื่องบริหารทอ งเธอจะไปทิสาภาคใด ๆ ก็คือไปไดเ อง ภกิ ษนุ ัน้ ประกอบดว ยศลี ขันธอันหาโทษมไิ ดนี้แลว ยอมไดเ สวยสุขอนั ปราศจากโทษในภายใน ภิกษนุ นั้ เห็นรปู ดว ยจกั ษุแลว ไมถ ือนิมติ ไมถ อื อนุพยัญชนะ เธอยอ มปฏบิ ัตเิ พ่อื สาํ รวมจัก-ขุนทรยี  ท่ีเมื่อไมส าํ รวมแลว จะเปนเหตใุ หอ กุศลธรรมอันลามก คอื อภิชฌาและโทมนัสครอบงาํ นั้น ชื่อวา รักษาจกั ขนุ ทรีย ชือ่ วาถงึ ความสํารวมในจกั -ขุนทรยี  ภิกษฟุ ง เสียงดว ยโสต ดมกลิ่นดว ยฆานะ ลิ้มรสดวยชวิ หา ถูกตอ งโผฏฐพั พะดว ยกาย รแู จงธรรมารมณด ว ยใจแลว ไมถอื นิมิต ไมถ อื อนุ-พยัญชนะ เธอยอ มปฏิบตั ิเพื่อสํารวมมนนิ ทรีย ทเี่ มือ่ ไมส าํ รวมแลว จะเปนเหตุใหอ กศุ ลธรรมอนั ลามก คือ อภิชฌาและโทมนสั ครอบงํานั้น ชื่อวา รกั ษามนนิ ทรยี  ชื่อวาถึงความสํารวมในมนนิ ทรยี  ภกิ ษปุ ระกอบดวยอินทรยี สังวรอันเปน อริยะเชน นี้ ยอมไดเ สวยสุขอนั ไมร ะคนดว ยกเิ ลสในภายใน ภิกษุนน้ัยอ มทําความรสู กึ ตัวในการกา ว ในการถอย ในการแล ในการเหลียว ในการคูเ ขา ในการเหยียดออก ในการทรงสงั ฆาฏิ บาตร และจีวร ในการฉันการดม่ื การเค้ียว การล้มิ ในการถายอจุ จาระปสสาวะ ยอ มทาํ ความรสู ึกตวั ในการเดิน การยืน การน่ัง การหลับ การตน่ื การพูด การนิ่ง. [๓๓๔] ภิกษนุ ้นั เปน ผูประกอบดวยศลี ขนั ธน้ี อินทรยี สงั วรสตสิ มั ป-ชญั ญะ และสนั โดษ อนั เปน อริยะเชนนแ้ี ลว ยอ มเสพเสนาสนะอันสงัด คือปา โคนไม ภูเขา ซอกเขา ถ้าํ ปา ชา ปาชฏั ท่แี จง ลอมฟาง ในเวลาภายหลังภัต เธอกลับจากบิณฑบาตแลว นัง่ คบู ัลลังก ต้ังกายตรง ดํารงสติไวเฉพาะหนา ภิกษนุ ั้นละความเพงเลง็ ในโลก มจี ติ ปราศจากความเพงเลง็ อยู

พระสุตตันตปฎก มชั ฌมิ นกิ าย มลู ปณ ณาสก เลม ๑ ภาค ๒ - หนา ที่ 480ยอมชําระจติ ใหบริสทุ ธจ์ิ ากความเพงเลง็ ได ละความประทษุ รา ยคือพยาบาทไมค ิดพยาบาท มีความกรณุ า หวังประโยชนแกสตั วท้งั ปวงอยู ยอ มชําระจติใหบรสิ ทุ ธ์จิ ากความประทษุ รายคอื ความพยาบาทได ละถนิ่ มิทธะไดแ ลวเปนผูปราศจากถิน่ มทิ ธะ มคี วามกาํ หนดหมายอยูท ่ีแสงสวา ง มีสติสมั ปชญั ญะอยู ยอมชาํ ระจิตใหบ รสิ ุทธิจ์ ากถน่ิ มิทธะได ละอทุ ธจั จกกุ กจุ จะไดแ ลว เปนผไู มฟงุ ซา นมีจิตสงบ ภายในอยู ยอ มชาํ ระจติ ใหบริสุทธิจ์ ากอุทธจั จกุกกุจจะได ละวิจิ-กจิ ฉาไดแ ลว เปน ผูขามวิจกิ ิจฉา ไมม คี วามคลางแคลงในกศุ ลธรรมทั้งหลายอยู ยอ มชําระจิตใหบริสทุ ธิ์จากวิจกิ ิจฉาได. รปู ฌาน ๔ [๓๓๕] ภกิ ษนุ ้ันละนิวรณ ๕ เหลา นี้ อันเปนเคร่อื งเศราหมองแหงจติ อันเปนเหตุทําปญ ญาใหออนกําลงั ลงไดแลว สงดั จากกาม สงดั จากอกศุ ล-ธรรม บรรลปุ ฐมฌาน มีวติ ก มีวิจาร มีปต ิและสุขอันเกดิ แตวเิ วกอยู ดูกอ นพราหมณ ขอนี้เราเรียกวา ตถาคตบท (รองรอยคอื ญาณของตถาคต) ดงั นี้บา งวา ตถาคตนิเสวิตะ (ฐานะอันสีขางคอื ญาณของตถาคตเสพแลว) ดังนบี้ า ง วาตถาคตารญั ชติ ะ (ฐานะอนั ขนายคอื ญาณของตถาคตแทงแลว) ดงั น้ีบางอรยิ สาวกก็ยังไมต กลงใจกอ นวา พระผูมพี ระภาคเจาเปนพระอรหนั ตสมั มาสัม-พุทธเจา พระธรรมอนั พระผมู ีพระภาคเจาตรสั ดแี ลว พระสงฆสาวกของพระผูมพี ระภาคเจาเปนผปู ฏิบัติดีแลว ดงั น้ี. ดูกอนพราหมณ ยงั อกี ขอ หนงึ่ ภิกษุบรรลุ ทตุ ิยฌาน มีความผองใสแหง จติ ในภายใน เปน ธรรมเอกผดุ ขึน้ เพราะวติ กวิจารสงบไป ไมมวี ติ กไมม ีวิจาร มปี ติและสุขอันเกิดแตสมาธอิ ยู ฯลฯ เธอมอี เุ บกขา มีสตสิ มั ปชัญญะเสวยสุขดวยนามกายเพราะปติสนิ้ ไป บรรลตุ ติยฌานท่พี ระอรยิ เจา ท้ังหลายสรรเสริญวาผไู ดฌ านน้ี เปนผูม อี ุเบกขา มีสติอยูเ ปน สุข ฯลฯ เธอบรรลุจตตุ ถฌานไมม ีทุกขไ มมสี ุข เพราะละสขุ ละทกุ ข และดับโสมนัสโทมนัสกอ นๆ