tripitaka_60

พระสตุ ตันตปฎก ขุททกนกิ าย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนา ท่ี 1 พระสุตตนั ตปฎ ก ขุททกนกิ าย ชาดก เลม ท่ี ๓ ภาคท่ี ๖ขอนอบนอมแดพระผูม พี ระภาคอรหนั ตสัมมาสัมพทุ ธเจาพระองคนน้ั เอกาทสนิบาตชาดก ๑. มาตุโปสกชาดก วาดวยเรือ่ งพญาชา งเลีย้ งมารดา [๑๔๙๓] ไมออยชา ง ไมมกู มนั ไมช างนาว หญา งวงชา ง ขาวฟาง และลกู เดอื ย งอกงามขึ้นแลว เพราะพญาชา งน้นั พลัดพรากไป อน่งึ ตน กรรณกิ าร ทงั้ หลายที่เชิงเขากเ็ ผลด็ ดอกบาน. [๑๔๙๔] พระราชาหรือพระราชกุมาร ประทบั นง่ั บนคอพญาชา งใด ซ่ึงไมม คี วามสะดุง ยอมกาํ จัด เสียซ่งึ ปจจามิตรทงั้ หลาย อิสรชนผูประดับดวยอาภรณ อันงดงามผหู นง่ึ ยอมเลยี้ งดพู ญาชางน้นั ดว ยกอนขา ว.

พระสุตตันตปฎก ขทุ ทกนิกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนาที่ 2 [๑๔๙๕] ดูกอ นพญาชางตวั ประเสรฐิ เชญิ พอรับเอาคําขาวเถดิ อยา ผา ยผอมเลย ราชกิจมีเปน อันมาก ทานจะตอ งทําราชกจิ เหลานั้น. [๑๔๙๖] นางชางนัน้ เปนกาํ พรา ตาบอด ไมมีผูน าํ ทาง คงจะสะดดุ ตอไมล มลงตรงภูเขาจณั โฑรณะเปนแน. [๑๔๙๗] ดูกอนพญาชาง นางชา งตาบอดหาผนู าํทางมิได คงจะสะดดุ ตอไมลม ลงตรงภเู ขาจณั โฑรณะนนั้ เปน อะไรกับทานหรือ. เม่ือพราหมณเดนิ ทางยืนขออยู บัณฑิตทั้งหลายไมก ลา ววา ควรไป. [๑๔๙๘] ขา แตพระมหาราชา นางชางตาบอดไมมีผนู าํ ทาง คงจะสะดุดตอไมล มลงตรงภเู ขาช่ือจณั โฑรณะน้นั เปน มารดาของขา พระองค. [๑๔๙๙] พญาชางน้ยี อมเลยี้ งดมู ารดา ทา นทั้งหลายจงปลอยพญาชางน้ันเสียเถิด พญาชา งตวัประเสรฐิ จงอยูรว มกับมารดา พรอ มดว ยญาตทิ งั้ หลายเถดิ . [๑๕๐๐] พญาชางอนั พระเจากาสที รงปลอยแลวพอหลุดพนจากเคร่ืองผูก พกั อยูครหู น่ึง ไดไปยงั ภูเขาจากนน้ั เดนิ ไปสูส ระบัวอันเยน็ ท่เี คยซองเสพมา แลวดูดน้ําดวยงวงมารดมารดา.

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนา ท่ี 3 [๑๕๐๑] ฝนอะไรน้ไี มประเสรฐิ เลย ยอมตกโดยกาลท่ีไมค วรตก บตุ รเกดิ ในตนของเราเปน ผบู าํ รงุเรา ไปเสยี แลว . [๑๕๐๒] เชญิ ทา นลุกขึน้ เถดิ จะมวั นอนอยูทําไม ฉันเปนลูกของแมม าแลว พระเจา กาสผี ูทรงพระปรีชาญาณ มบี รวิ ารยศใหญหลวงทรงปลอยมาแลว. [๑๕๐๓] พระราชาพระองคใ ดทรงปลอ ยลูกของเราตวั ประพฤตอิ อนนอ มตอบุคคลผูเ จรญิ ทุกเม่อื ขอพระราชาพระองคนัน้ จงทรงพระชนมยนื นาน ทรงบํารุงแควนกาสีใหเ จรญิ รงุ เรืองเถิด. จบมาตโุ ปสกชาดกท่ี ๑

พระสุตตันตปฎก ขทุ ทกนิกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนาท่ี 4 อรรถกถาเอกาทสนิบาต อรรถกถามาตโุ ปสกชาดก พระศาสดา เม่อื ประทับอยูในพระเชตวันมหาวหิ าร ทรงพระ-ปรารภภกิ ษุผเู ลี้ยงมารดา จึงตรสั พระธรรมเทศนาน้ี มคี ําเรม่ิ ตน วา ตสฺสนาคสสฺ วิปปฺ วาเสน ดงั น้.ี เรื่องปจ จบุ ัน เสมือนกบั เร่อื งสามชาดกนนั่ เอง. กพ็ ระศาสดาตรสั เรยี กภกิ ษทุ ัง้ หลายมาแลว ตรัสวา ภิกษทุ ้ังหลาย พวกเธออยา ยกโทษภิกษนุ ี้เลยโปราณกบัณฑติ ทัง้ หลาย แมบ งั เกิดในกาํ เนดิ สัตวด ิรัจฉาน พรากจากมารดาซูบซดี ไป เพราะอดอาหาร ๗ วัน แมไดโภชนะอนั สมควรแกพ ระราชา คิดวาพวกเราเวนจากมารดาเสีย จักไมบรโิ ภค พอเหน็ มารดา กย็ ดึ ถือเอาอาหารดงั นี้แลว อนั ภกิ ษุท้งั หลายทูลอาราธนา จึงนาํ อดีตนทิ านมาวา ในอดีตกาล เมือ่ พระเจา พรหมทตั เสวยพระราชสมบัติ ในกรุงพาราณสี ครงั้ น้ันพระโพธิสตั วบ ังเกิดในกาํ เนิดชา ง ในหิมวันตประเทศไดเปนสตั วเผือกปลอด มีรปู งาม นา ชม นาเลอ่ื มใส สมบูรณด วยลกั ษณะกระทาํ ความเจริญโดยลาํ ดับ มีชา ง ๘๐,๐๐๐ เชือกเปน บริวาร. สว นมารดาของทา นเปน ชางบอด. แตท า นไดใหผ ลไม มรี สอรอ ยแกช างทงั้ หลาย แลวสง ไปยังสาํ นกั ของมารดา ชางทั้งหลายไมไดใ หแกมารดาเลย เค้ยี วกนิ ดวยตนเอง. ทา นกําหนดรูเ รอ่ื งนนั้ คิดวา เราจกั ละโขลงแลว เล้ยี งแตม ารดาเทานนั้ คร้นั ถึงสว นแหงราตรี เมือ่ ชางเหลา อน่ื ไมรูอ ยู จึงพามารดาไปยังเชิงเขา ช่อื วา จณั โฑรณะ แลว พักมารดาไวท ถี่ ํา้ แหงภเู ขา ซึง่ อยูตดิ แถบ

พระสุตตันตปฎ ก ขุททกนกิ าย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนา ท่ี 5อกี ขา งหนงึ่ แลวเลย้ี งด.ู ลําดบั น้นั พรานไพรชาวกรงุ พาราณสคี นหนง่ึ เปนคนหลงทาง เมอ่ื ไมอาจกาํ หนดทศิ ได จงึ รองไหดวยเสียงอันดังลั่น. พระ-โพธสิ ัตวไดย นิ เสียงของพรานไพรนนั้ คิดวา บรุ ุษนเี้ ปน คนไรท พี่ ึ่ง ขอ ทีเ่ ขาพงึ พนิ าศไปในทีน่ ้ี เมอื่ เรายงั อยู ไมสมควรแกเราเลย ดังนีแ้ ลว จงึ ไปหาเธอเหน็ เธอกําลงั หนีไปดว ยความกลัว จึงถามวา ดกู อนบรุ ษุ ผเู จรญิ ทานไมม ภี ัยเพราะอาศยั เรา ทา นอยาหนไี ปเลย เพราะเหตุไร ทานจงึ เที่ยวรองไหร่ําไรอยูเ ลา เมอ่ื เขากลาววา ขา แตน าย กระผมเปน คนหลงทาง วันนเ้ี ปนวันท่ี ๗สําหรับผม จงึ กลา ววา ดูกอ นบุรษุ ผเู จรญิ ทา นอยากลัวเลย เราจักวางทา นไวใ นถิ่นมนุษย ดงั น้ีแลว ใหเขานง่ั บนหลังตน นาํ ออกจากปาแลวกลบั ไป.ฝายเขาเปนคนชัว่ คดิ วา เราไปยังนครแลว จักทลู แกพระราชา ดังนีแ้ ลว จงึ ทําตนไมเ ปน เครอ่ื งหมาย ทําภเู ขาเปนเครื่องหมาย ไดออกไปยงั กรุงพาราณสี.ในกาลน้ัน ชา งมงคลของพระราชาไดทาํ กาละไป. พระราชาตรัสสั่งใหต ีกลองรองประกาศวา ถา ใคร ๆ เห็นชางตวั เหมาะ ทีส่ ง เสียงรอ งในที่ใดที่หน่ึงผนู น้ั จงบอก. บุรุษนนั้ เขา ไปเฝาพระราชาแลว ทลู วา ขา แตส มมตุ เิ ทพขา พระองคไดเห็นพญาชาง ตัวมีสเี ผือกปลอด เหมาะเพื่อจะทําการฝกขา พระองคจ ักแสดงหนทาง ขอพระองค จงสงนายหตั ถาจารย พรอมกับขา-พระองค ไปใหจับชา งนัน้ เถิด. พระราชาตรัสรับคําแลวจึงตรัสวา พวกเธอจงทําผูน้ใี หเปนผูนาํ ทาง ไปยงั ปานาํ พญาชา งทบ่ี ุรษุ นพี้ ูดไว ดงั น้แี ลว พรอ มดวยบุรษุ นัน้ จงึ สง นายหัตถาจารย พรอ มดวยบริวารเปนอันมาก. นายหัตถาจารยไ ปกบั บรุ ษุ น้ัน เห็นชางพระโพธิสตั ว กาํ ลงั เขา ไปยังท่ีซอ นเรนกําลังถอื เอาอาหาร. ฝายพระโพธิสัตวเห็นนายหัตถาจารยแลว อธิษฐานวา ภยั นี้ไมไดเกิดขึ้นจากผอู ืน่ ชะรอยจักเกิดข้นึ จากสาํ นกั บุรษุ ชัว่ นน้ี ้ัน ฝายเราแล

พระสุตตนั ตปฎก ขทุ ทกนิกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนา ที่ 6เปน ผูมกี าํ ลงั มาก และสามารถจะกําจัดชางไดตั้ง ๑,๐๐๐ เชือก ครน้ั โกรธแลวสามารถจะนําพาหนะของนายทพั พรอมท้งั แวนแควนใหพินาศไปได เพราะฉะนั้น วันนเี้ ขาเอาหอกตอกศรี ษะเรา เรากไ็ มโ กรธ ดังนีแ้ ลว จึงนอ มศีรษะลงไดยนื นงิ่ เฉย. นายหัตถาจารยล งสูสระปทมุ เหน็ ความสมบูรณแหง ลกั ษณะของพระโพธสิ ัตวน ั้น จึงกลา ววา มาเถอะพอ แลวจับงวงอนั เสมือนกบั พวงเงินในวนั ที่ ๗ จึงถึงกรงุ พาราณสี. ฝายมารดาพระโพธสิ ัตว เมอื่ บตุ รยังไมมาจึงคร่ําครวญวา ชะรอยวา พระราชาและมหาอํามาตยของพระราชา นําเอาบตุ รของเราไป บดั น้ี หมูปา ไมน ีจ้ กั เจรญิ เพราะอยูป ราศจากชางนน้ั ดงั น้ีจงึ ไดกลาวคาถา ๒ คาถาวา ไมอ อยชา ง ไมม กู มนั ไมช า งนาว หญางวงชาง ขา วฟาง และลกู เดือย งอกงามข้นึ แลวเพราะพญาชาง นั้นพลัดพรากไป อน่งึ ตนกรรณกิ ารท ้งั หลายท่เี ชิงเขา กเ็ ผล็ดดอกบาน. พระราชาหรือพระราชกุมาร ประทบั นัง่ บนคอ พญาชางใด ซึง่ ไมม คี วามสะดุง ยอมกาํ จัดเสยี ซ่ึง ปจ จามิตรทัง้ หลาย อสิ รชนผปู ระดับดวยอาภรณอ นั งดงามผูหนึ่ง ยอ มเลย้ี งดพู ญาชางนน้ั ดว ยกอนขาว. บรรดาบทเหลา น้ัน ดวยบทวา วริ ฬุ หฺ า ไดแ ก ชอ่ื วาความเจริญทา นกลา วดวยอาํ นาจความหวังวา ในขอนี้ไมม ีความสงสยั เลย. บทวาสลลฺ กิโย จ กุฏช า ไดแก ไมอ อยชาง และไมม กู มนั . บทวา กรุ วุ นิ ฺท-กรวรา ภิสสาม ความวา ไมชา งนาว หญางวงชา ง ขา วฟา ง และลูกเดอื ย.นางชางครํ่าครวญวา กห็ มปู าไมท งั้ หมดน้ี จกั เจริญในบัดนี.้ บทวา นิวาเต

พระสตุ ตันตปฎ ก ขุททกนิกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนา ท่ี 7ไดแก ที่เชงิ ภเู ขา. บทวา ปุปฺผิตา ทา นอธิบายไววา กิ่งไมทั้งหลายทีไ่ มไดถูกบุตรของเราหักเค้ียวกิน และตนกรรณกิ ารกจ็ ักผลดิ อกบาน. บทวาโกจิเทว ไดแ ก ในท่ใี ดทหี่ นึง่ จะเปนบา นหรือพระนครกต็ าม. บทวาสวุ ณณฺ กายรุ า ไดแ ก พระราชาและมหาอํามาตยข องพระราชา ผูมเี คร่อื งประดับทาํ ดวยทองคาํ . บทวา ภรนฺติ ปณเฺ ฑน ความวา ในวันน้ี จกัเล้ยี งพญาชา งตวั เลีย้ งมารดา ดวยปณ ฑะท่ีเจริญดีดว ยโภชนะอันสมควรแกพระราชา. บทวา ยตถฺ ความวา พระราชาประทบั นัง่ บนหลังพญาชางเชือกใด.บทวา กวจมภิเหสฺสติ ความวา พระราชาหรอื พระราชกมุ าร จกั เขาไปสูสงคราม กําจดั ทาํ ลายเกราะของหมขู าศกึ . ทานกลา วคาํ อธบิ ายไวว า พระราชาหรือพระราชกมุ าร ประทับน่ังในทใ่ี ด คอื บนหลงั ลูกของเรา ไมมคี วามสะดงุ กลวั จักทําลายเกราะของหมขู า ศึก วันน้พี วกเขามีอาภรณอ ันลวนดวยทองคํา ยอมเลย้ี งพญาชางของเราน้นั ดว ยกอนขา ว. ฝา ยนายหัตถาจารย ดาํ เนนิ ไปในระหวา งทาง สง สาสนไปถึงพระราชาพระราชาตรัสสง่ั ใหต บแตง พระนคร. ฝา ยนายหัตถาจารย นาํ พระโพธิสตั วทเ่ี ขาประพรมดวยของหอม ประดบั ตกแตงเขาไปยงั โรงชา ง ใหล อมดวยมา นอันวิจิตร ใหผ ูกเพดานอนั วจิ ิตรไวขา งบน แลว ใหกราบทูลแดพ ระราชา.พระราชาทรงนาํ โภชนะ มรี สอันเลิศตาง ๆ มาใหแกพ ระโพธิสัตว. พระ-โพธิสตั วค ิดวา เราเวนมารดาเสยี จกั ไมย อมรับอาหาร ดังนแ้ี ลว จึงไมรับอาหาร. ลาํ ดบั นัน้ พระราชาเม่ือจะทรงออ นวอนพระโพธสิ ัตว จึงตรสั คาถาที่ ๓ วา ดกู อนพญาชางตวั ประเสริฐ เชิญพอรบั เอาคาํ ขาวเถิด อยา ไดผ า ยผอมเลย ราชกิจมเี ปนอันมาก ทา นจักตองทาํ ราชกจิ เหลา น้นั .

พระสตุ ตันตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนาท่ี 8 พระโพธสิ ัตวไดฟ ง ดงั นน้ั จงึ กลา วคาถาท่ี ๔ วา นางชา งนัน้ เปนกาํ พรา ตาบอด ไมม ผี นู าํ ทาง คงจะสะดุดตอไมลมลงตรงภูเขาจัณโฑรณะเปนแน. บรรดาบทเหลานน้ั บทวา สา นนู สา แปลวา ขาแตมหาราชเจานางชา งน้นั เปนกําพราแนน อน. บทวา กปฺปณิกา ไดแ ก เปนกาํ พราเพราะพลัดพรากจากบตุ ร. บทวา ขาณุ ไดแก ทอ นไมที่โคน ลมลงในทีน่ ั้น ๆ.บทวา ฆฏเฏติ ความวา นางชางราํ่ ไรราํ พนั จงึ ไดส ะดุดตรงท่ีนน้ั ๆ เปน แน.บทวา จณโฺ ฑรณ ปติ ความวา นางชา งเดินบา ยหนา สภู ูเขาช่อื วา จณั โฑรณะคร่ําครวญอยทู ี่เชิงเขา. ลําดับนน้ั พระราชาเม่ือจะตรสั ถามพระโพธสิ ตั ว จึงตรสั คาถาที่ ๕ วา ดูกอ นพญาชาง นางชา งตาบอดหาผนู าํ ทางมไิ ด คงจะสะดดุ ตอไมล ม ลงตรงภูเขาจณั โฑรณะนัน้ เปน อะไรกับทา นหรือ ? พระโพธิสตั ว กลาวคาถาที่ ๖ วา ขา แตพ ระมหาราชา นางชา งตาบอดไมม ผี นู ําทาง คงจะสะดดุ ตอไมล ม ลงตรงภเู ขา ช่ือ จณั โฑรณะนนั้ เปนมารดาของขา พระองค. พระราชา ทรงสดับเนื้อความแหงคาถาที่ ๖ น้นั เมอ่ื จะใหป ลอ ยไปจึงตรสั คาถาท่ี ๗ วา พญาชางนี้ ยอ มเลีย้ งดูมารดา ทา นทั้งหลายจง ปลอยพญาชางนั้นเสียเถดิ พญาชางตัวประเสริฐจงอยู รว มกบั มารดา พรอมดว ยญาติทง้ั หลายเถิด.

พระสตุ ตันตปฎก ขุททกนิกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนาท่ี 9 บรรดาบทเหลานัน้ บทวา โยย ภรติ ความวา พญาชางนี้ กลาววาขาแตพระมหาราชา ขาพระองคเล้ียงมารดาตาบอด เวนขาพระองคเ สียมารดาของขา พระองค ก็จักถงึ ความสิ้นชีวิต เวนมารดาเสีย ขาพระองคไมมีความตองการดว ยความเปนใหญเ ลย วนั นี้ เมอื่ มารดาของขาพระองคไมไ ดอาหารเปนวนั ที่ ๗ เพราะฉะนนั้ ทานทัง้ หลายจงปลอยพญาชา งทเ่ี ลย้ี งมารดานี้พญาชา งน้ันจงมาอยรู วมกบั มารดา พรอ มดว ยญาตทิ ัง้ หมด. อภสิ มั พุทธคาถาท่ี ๘ และที่ ๙ มดี งั น้ี พญาชา ง อนั พระเจา กาสที รงปลอยแลว พอ หลุดพนจากเครอ่ื งผกู พักอยูครูห นึ่ง ไดไปยงั ภูเขา จากนน้ั เดนิ ไปสูส ระบัวอันเยน็ ที่เคยสองเสพมา แลว ดดู นาํ้ ดวยงวงมารดมารดา. ไดย ินวา พญาชา งน้ันพนจากเครอื่ งผกู พกั อยหู นอ ยหน่งึ แลวแสดงธรรมแกพระราชา ดวยทศพิธราชธรรมคาถาแลวใหโ อวาทวา ขา แตพระมหาราชา ขอพระองคจงอยาเปน ผปู ระมาทเลย อนั มหาชนบูชาอยูด ว ยเครอื่ งสกั การะมีของหอมและดอกไมเปน ตน ออกจากพระนคร ถงึ สระปทมุ น้ันในขณะนน้ั นน่ั เอง คดิ วา เราไมใ หมารดาของเรารบั เอาอาหาร เราเองกจ็ ักไมร ับ ดงั นแ้ี ลว จึงถือเอารากเหงาบัวเปน อันมาก จงึ ใชง วงดูดนาํ้ จนเตม็ออกจากทเ่ี รนในถํ้า ไปยงั สํานกั มารดา ตวั นอนอยทู ่ีประตูถํ้า รดน้าํ บนศีรษะเพือ่ ใหร า งของมารดาไดสัมผสั เพราะอดอาหารมาตงั้ ๗ วัน. พระศาสดาเมอื่ จะทรงทําใหแจงซ่ึงความนนั้ จึงไดต รสั คาถา ๒ คาถาเหลาน้.ี ฝายมารดาของพระโพธิสัตว จงึ วา กลาวเธอดวยความสําคญั วา ฝนตก แลว กลาวคาถาท่ี ๑๐ วา

พระสุตตนั ตปฎก ขทุ ทกนกิ าย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนาที่ 10 ฝนอะไรนี้ ไมป ระเสรฐิ เลย ยอ มตกโดยกาล ท่ีไมค วรตก บตุ รเกดิ ในตนของเรา เปน ผูบํารุงเราไป เสียแลว. บรรดาบทเหลา น้ัน บทวา อตรฺ โช ไดแ ก เกิดในตน. ลาํ ดับน้ัน พระโพธสิ ัตว เมื่อจะใหม ารดาสบายใจ จึงกลา วคาถาท่ี ๑๑ วา เชิญทานลกุ ขึ้นเถดิ จะมวั นอนอยูทําไม ฉันเปน ลกู ของแมมาแลว พระเจากาสผี ทู รงพระปรชี าญาณ มบี ริวารยศใหญห ลวง ทรงปลอ ยมาแลว . บรรดาบทเหลานนั้ บทวา อาคโต ตฺยาห ตัดเปน อาคโต เตอห . บทวา เวเทเหน ไดแ ก สมบูรณด ว ยญาณ. บทวา ยสสสฺ ินา ไดแกมบี รวิ ารมาก. อธิบายวา ฉันถูกพระราชานน้ั แมจ ับโดยความทฉ่ี นั เปน ชา งมงคลพนแลว บดั น้ี ฉนั มายังสาํ นักของแม แมจ งลกุ ข้ึน รับอาหารเถดิ . นางชางดใี จ เมอื่ จะทําอนุโมทนาแดพ ระราชา จงึ กลา วคาถาสุดทา ยวา พระราชาพระองคใด ทรงปลอ ยลกู ของเรา ตวั ประพฤตอิ อนนอมตอบคุ คลผูเ จริญทุกเม่ือ ขอ พระราชาพระองคนัน้ จงทรงพระชนมย ืนนาน ทรง บํารงุ แควนกาสีใหเ จริญรุงเรอื งเถิด. คร้งั นน้ั พระราชาทรงเล่ือมใสในพระคณุ ของพระโพธสิ ตั ว ทรงรับสงั่ ใหสรางโรงชางไมไกลแตเ มอื งนิลีนิ จึงทรงเริ่มต้ังภัตตาหารไวเนืองนติ ยเพ่อื พระโพธิสัตว และมารดา. ครนั้ ภายหลัง พระโพธิสตั ว เมือ่ มารดาทาํ

พระสุตตนั ตปฎก ขุททกนกิ าย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนา ที่ 11กาละแลว ไดท าํ การบริหารรางกายของมารดาแลว ไปสูอ าศรมช่อื กรัณฑกะกใ็ นทน่ี น้ั ฤาษีจาํ นวน ๕๐๐ ลงจากภูเขาหมิ พานตมาอยู. พระโพธิสตั วไดถวายปวตั ตทานนนั้ แดฤาษีเหลาน้ัน. พระราชาทรงรบั สั่งใหส รางรูปปฏมิ าอันสําเรจ็ ดว ยศลิ ามรี ูปเทาพระโพธสิ ตั วแ ลว ไดใหม หาสกั การะเปน ไป. ประ-ชาชนชาวชมพูทวปี ประชมุ กนั เปนประจําป ไดทาํ การฉลองชา ง. พระศาสดา ครน้ั ทรงนาํ พระธรรมเทศนานีม้ าแลว จึงประกาศสจั จะทง้ั หลาย ประชมุ ชาดกวา พระราชาในกาลนั้น ไดเปน พระอานนทบุรุษชว่ั ไดเปนพระเทวทัต นายหตั ถาจารยไดเ ปนพระสารบี ุตร นางชางนน้ั ไดเ ปนพระนางมหามายาเทวี สวนชา งเชือกประเสริฐ ซงึ่ เล้ียงดูมารดา คือเรานน่ั เอง ผเู ปน พระสมั มาสัมพุทธเจา. จบอรรถกถามาตุโปสกชาดก ๒. ชุณหชาดก วา ดวยการคบบณั ฑติ และคบคนพาล [๑๕๐๔] ขาแตพระองคผ เู ปน จอมแหงชน ขอ พระองคท รงสดบั คาํ ของขา พระองค ขา พระองคม าถึง ในทน่ี ีด้ ว ยประโยชนในพระเจา ชุณหะ ขา แตพ ระองค ผูป ระเสริฐวา สัตว ๒ เทา ทั้งหลาย เม่อื พราหมณ เดนิ ทางไกลยนื อยู บณั ฑิตท้ังหลายไมควรพูดวา พระราชาควรเสดจ็ เลยไป.

พระสุตตนั ตปฎ ก ขุททกนิกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนาท่ี 12 [๑๕๐๕] ดกู อนพราหมณ ขา พเจา กําลังรอฟงอยู ทา นมาถึงในท่นี ้ดี ว ยประโยชนอนั ใด จงบอกประโยชนอนั นนั้ หรอื วาทานปรารถนาประโยชนอะไรในขาพเจาจงึ มาในท่ีนี้ เชญิ ทานพราหมณบอกมาเถิด. [๑๕๐๖] ขอพระองคโปรดพระราชทานบา นสว ย๕ ตําบลแกข า พระองค ทาสี ๑๐๐ คน โค ๗๐๐ทองเนอื้ ดี ๑,๐๐๐ แทง ขอไดทรงโปรดประทานภรรยาผูพ รม้ิ เพราแกข า พระองค ๒ คน. [๑๕๐๗] ดกู อนพราหมณ ตบะอันมกี ําลังกลาของทานมีอยหู รือ หรือวามนตขลงั ของทา นมีอยู หรอืวายักษบางพวกผูเ ช่ือฟง ถอยคําของทา นมีอยู หรือวาทานยงั จาํ ไดถ ึงประโยชนท ่ที านทําแลวแกเรา. [๑๕๐๘] ตบะของขาพระองคมิไดมี แมมนตของขา พระองคกม็ ิไดมี ยกั ษบ างพวกผูเชื่อฟง ถอยคาํของขา พระองคก ็ไมม ี อนึ่ง ขาพระองคก จ็ ําไมไ ดถ ึงประโยชน ท่ีขา พระองคทาํ แลวแกพ ระองค ก็แตว าเมอื่ กอนไดม กี ารพบปะกนั เทาน้ันเอง. [๑๕๐๙] ขาพเจา รูอยูวา การเห็นนี้เปนการเห็นคร้ังแรก นอกจากน้ี ขาพเจาจาํ ไมไดถงึ การพบกนั ในครงั้ ใดเลย ขาพเจา ถามถึงเรอื่ งนัน้ ขอทานจงบอกแกข าพเจา วา เราไดเคยพบกนั เม่อื ไรหรือที่ไหน.

พระสุตตนั ตปฎก ขุททกนกิ าย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนาท่ี 13 [๑๕๑๐] ขา แตพระองคผ ูสมมตเิ ทพ พระองคและขา พระองคไ ดอยูก ันมาแลวในเมืองตกั กศิลา อันเปน เมอื งท่ีรน่ื รมยของพระเจา คันธารราช พระองคกับขาพระองคไ ดก ระทบไหลก นั ในความมืด มีหมอกทึบในนครนน้ั ขา แตพ ระองคผเู ปน จอม-ประชาชน พระองคแ ละขาพระองคยนื กนั อยูใ นท่ีตรงนนั้ เจรจาปราศรัยดวยคําอนั ใหร ะลึกถึงกนั ทีต่ รงนน้ั แล เปน การพบกันแหง พระองคแ ละขาพระองคภายหลงั จากนนั้ มไิ ดมี กอนแตนัน้ ก็ไมม ี. [๑๕๑๑] ดกู อนพราหมณ การสมาคมกับสัป-บรุ ษุ ยอมมใี นหมูมนษุ ยบ างครั้งบางคราว บณั ฑิตทัง้ หลายยอมไมท ําการพบปะกนั ความสนทิ สนม หรอืคุณทก่ี ระทําไวแ ลว ในกาลกอ นใหเสือ่ มสูญไป. [๑๕๑๒] สว นคนพาลทัง้ หลาย ยอ มทําการพบปะกนั ความสนทิ สนม หรอื คุณท่ีเขาทาํ ไวใ นกาลกอนใหเ สือ่ มสญู ไป คุณที่ทาํ ไวใ นคนพาลทัง้ หลาย ถงึ จะมากมายกย็ อมเส่อื มไปหมด เพราะวา คนพาลทงั้ หลายเปน คนอกตญั .ู [๑๕๑๓] สว นนักปราชญท้งั หลาย ยอมไมท ําการพบปะกนั ความสนทิ สนม หรือคุณทีเ่ ขาทําไวใ นกาลกอนใหเ ส่ือมสญู ไป คณุ ทที่ ําไวใ นนักปราชญท้งั หลาย ถึงจะนอ ยกย็ อมไมเสื่อมหายไป เพราะวา

พระสตุ ตันตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนา ที่ 14 นักปราชญท ง้ั หลายเปนผูค วามกตัญูดี ขา พเจาจะ ใหบ า นสวย ๕ ตาํ บลแกท า น ทาสี ๑๐๐ คน โค ๗๐๐ ทองเน้อื ดี ๑,๐๐๐ แทง และภรรยาผูพริม้ เพรา ๒ คน มชี าติและตระกลู เสมอกนั แกทา น. [๑๕๑๔] ขา แตพระราชา การสมาคมกบั สัตบุรษุ ยอมเปนอยา งนี้ ขาแตพระองคผ เู ปน ใหญใ นกาสิกรฐั ขา พระองคบริบูรณไปดวยสมบัติ มบี านสวยเปน ตน เหมอื นพระจนั ทรต้ังอยูท า มกลางแหงหมดู าวท้งั หลาย ฉะนน้ั การสงั คมกบั พระองคน ัน่ แล เปน อนั วาขา- พระองคไ ดแลวในวันนีเ้ อง. จบชุณหชาดกที่ ๒ อรรถกถาชณุ หชาดก พระศาสดา เมื่อทรงประทับอยใู นพระเชตวันมหาวิหาร ทรงพระปรารภพรทพ่ี ระอานนทเถระไดแลว จึงตรัสพระคาถานี้ มีคําเริ่มตนวา สโุ ณหิ มยหฺ  วจน ชนินฺท ดังน.้ี ดงั จะกลาวโดยพิสดาร ในปฐมโพธกิ าล พระผมู ีพระภาคเจา มิไดมีอปุ ฏ ฐากประจําตลอด ๒๐ ป. บางคราวพระนาคสมาลเถระ ก็อุปฏฐากพระผมู ีพระภาคเจา บางคราวพระนาคิตะ บางคราวพระอุปวาณะ บางคราว

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนา ที่ 15พระสนุ ักขตั ตะ บางคราวพระจุนทะ บางคราวพระสาคตะ บางคราวพระ-เมฆยิ ะ. ภายหลงั วนั หนึ่ง พระผมู ีพระภาคเจา ตรสั เรยี กภกิ ษทุ ัง้ หลายมาตรัสวา ภิกษทุ ้ังหลาย บัดนี้เราเปนผูแกแ ลว ภกิ ษุบางพวก เมือ่ เรากลาววาจะไปทางนี้ แลวพากนั ไปเสียทางอ่นื บางพวกทิ้งบาตรและจวี รของเราไวที่พนื้ ดนิ พวกเธอจงรูภกิ ษุรปู หน่ึง ผูจะเปนอปุ ฏ ฐากประจําตวั เรา ทรงหา มพระสารบี ุตรเถระเปน ตน ท่พี ากันลกุ ข้ึนกระทําอัญชลีดว ยเศยี รเกลาวา ขาแตพระองคผ ูเจรญิ ขา พระองค จกั อุปฏฐาก ขา พระองค จกั อปุ ฏฐาก ดังนี้ดวยพระดาํ รสั วา ความปรารถนาของพวกเธอ ถงึ ท่ีสดุ แลวพอละ. ลาํ ดบั นั้นภิกษทุ ั้งหลาย จงึ กลาวกะทา นพระอานนทเถระวา อาวโุ ส ทา นจงวิงวอนการอปุ ฏ ฐากเถดิ . พระเถระขอพร ๘ ประการ คือ ปฏิเสธ ๔ และขอ วงิ วอน ๔เหลาน้ีคือ ขา แตพ ระองคผเู จริญ ถา พระผมู พี ระภาคเจา จกั ไมประทานจวี รทพี่ ระองคไ ดแลวแกขาพระองค จกั ไมใหบณิ ฑบาต จักไมใ หอยใู นพระคนั ธกฎุ ีเดยี วกัน จักไมพ าขาพระองคไปยงั ท่ที ่ีนิมนต กถ็ า พระผูมพี ระภาคเจา จกั ไปยงั ทน่ี มิ นต ท่ีขา พระองครับไว ถา ขา พระองคจกั ไดเพ่ือใหบรษิ ัททีม่ า จากนอกแวนแควน นอกชนบท เพ่ือเฝาพระผมู ีพระภาคเจา ขอใหไดเ ขาเฝา ในขณะที่มาแลว ทีเดียว ขอใหขาพระองคจักไดเ ฝาพระผมู พี ระภาคเจา ในขณะท่ีขา พระองคเ กิดความสงสยั ถาพระผมู พี ระภาคเจาทรงแสดงธรรมอันใด ในที่ลับหลงั ขาพระองคก ลับมาแลว ขอไดแ สดงธรรมนัน้ แกขาพระองคอ กี ดว ยอาการอยางนี้ ขา พระองคจ งึ จักอปุ ฏฐากพระผูมีพระภาคเจานั้น. ฝา ยพระผูมีพระภาคเจา กไ็ ดประทานแกเธอแลว . ตั้งแตน ั้นมา พระอานนทเถระกไ็ ดเปนอุปฏ ฐากประจํา เปน เวลา ๒๕ ป. พระเถระไดร บั สถาปนาในเอตทัคคะ

พระสตุ ตันตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนาท่ี 16ในฐานะ ๕ ประกอบดวยสัมปทา ๗ เหลาน้ี คือ อาคมสมั ปทา อธิคม-สมั ปทา ปุพพเหตุสมั ปทา อตั ถตั ถปริปุจฉาสัมปทา ติฏฐวาสสมั ปทาโยนิโสมนสิการสมั ปทา และพทุ ธุปนสิ สยสัมปทา ไดรับมรดกคอื พร๘ ประการ ในสาํ นักของพระพทุ ธเจา ทง้ั หลาย ไดป รากฏชัดในพระพุทธศาสนาไดป รากฏเหมือนพระจันทรลอยเดน ในทองฟา . ภายหลงั วนั หนง่ึ ภกิ ษทุ ง้ั หลายสนทนากนั ในโรงธรรมสภาวา อาวโุ ส พระตถาคตไดใ หพ ระอานนทเถระอิ่มหนําดว ยการประทานพร. พระศาสดาเสด็จมาตรัสถามวา ภกิ ษุท้งั หลายบดั น้ี พวกเธอนั่งสนทนากนั ดวยเรอ่ื งอะไรหนอ เมื่อภิกษทุ ั้งหลายกราบทลูใหทรงทราบ จงึ ตรสั วา ภิกษทุ งั้ หลาย มิใชใ นบัดนอ้ี ยา งเดียวเทา นัน่ เอง แมใ นกาลกอ น เรากใ็ หพ ระอานนทอ่มิ หนําดว ยพรแลว ในกาลกอนนั่นเอง เราก็ไดใหสง่ิ ทเี่ ธอขอรอ งเหมือนกัน ดงั นแ้ี ลว จงึ นําอดตี นทิ านมาตรัสวา ในอดตี กาล เมือ่ พระเจา พรหมทัตเสวยราชสมบตั ิ ในกรุงพาราณสีพระโพธิสัตวไ ดเปน พระราชโอรสของทา วเธอ ทรงพระนามวา ชณุ หกุมารทรงศึกษาศลิ ปะในกรุงตกั กศิลา ใหการประกอบเนือง ๆ แกอ าจารย ในเวลามืดคาํ่ ตอนกลางคนื ออกจากเรอื นของอาจารย รีบไปท่ีอยขู องตน เมือ่ ไมเห็นพราหมณคนใดคนหน่งึ ผูเ ทีย่ วภิกษาจารไปยงั ทอ่ี ยขู องตน จึงตตี ุม ภตั รของพราหมณนน้ั แตกไป. พราหมณล มลงรอ งไห. กมุ ารกลบั ไดค วามกรณุ าจึงจบั มอื พราหมณนั้นใหล ุกขนึ้ . พราหมณกลาววา เธอมาทาํ ลายภาชนะภิกษาองเราทาํ ไม จงใหค า ภัตตาหารแกเรา. กุมารกลาววา พราหมณ บดั นี้ เราไมอ าจจะใหค า ภัตตาหารนัน้ แกทานได ก็เราแลเปนโอรสของพระเจากาสี มีนามวา ชุณหกุมาร เมื่อเราดํารงอยใู นรัชสมบตั ิ ทา นพงึ มาขอทรัพยเ ราไดจบการศึกษาแลว ไหวอาจารยแลว ไปยังกรุงพาราณสี แสดงศิลปะแกพระบิดา.

พระสตุ ตันตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนาท่ี 17พระบิดาทรงคดิ วา เราเมือ่ ยงั มีชีวิตอยูไดเ ห็นบตุ รแลว เราจักเหน็ บุตรนัน้ไดเ ปนพระราชา ดังนีแ้ ลว จงึ อภเิ ษกไวใ นรชั สมบัต.ิ พระองคเ ปน พระราชามพี ระนามวา ชุณหะ ครองราชสมบตั โิ ดยธรรม, พราหมณท ราบเร่ืองนั้นแลวจึงคิดวา บดั นีเ้ ราจกั ใหพ ระราชานําคาภตั ตาหารมาแกเรา จึงไปยังกรุงพาราณสีมองเหน็ พระราชากําลังทาํ ประทกั ษณิ พระนครที่ตบแตงไวน ั่นแล จงึ ยนื อยูในทีส่ งู แหงหน่ึงแลว เหยยี ดมอื ออกไปใหชัยชนะ. พระราชาเสดจ็ เลยไป โดยไมเ หลียวดูเลย. พราหมณรูวาทาวเธอมิไดเ ห็น เม่ือจะยกเร่อื งขน้ึ จึงกลาวคาถาท่ี ๑ วา ขา แตพ ระองคผเู ปน จอมแหงชน ขอพระองค จงทรงสดับคําของขา พระองค ขาพระองคม าถงึ ในท่ีนี้ ดวยประโยชนใ นพระเจา ชณุ หะ ขาแตพ ระองคผู ประเสริฐกวา สตั วส องเทาทงั้ หลาย เมอื่ พราหมณเ ดนิ ทางไกลยนื อยู บัณฑิตทัง้ หลายไมค วรพดู วา พระราชา ควรเสดจ็ เลยไป. บรรดาบทเหลา น้นั ดวยบทวา ชุณหฺ มฺหิ พราหมณย อมแสดงวาขา แตม หาราชเจา ขาพระองค มาถงึ ในทนี่ ด้ี ว ยประโยชนอ ันหนง่ึ ในทานผูชือ่ วา ชุณหะ มไิ ดมาโดยไรเหตผุ ล. บทวา อทิ ฺธิเก ไดแ ก มาสิน้ ระยะกาลนาน. บทวา คนฺตพพฺ  ความวา บณั ฑติ ทั้งหลาย ไมไดกลา วมาแลวและยอ มไมกลาววา พระราชาควรเสดจ็ เลยไป โดยไมเหลยี วแลดูพราหมณผ ูเดนิ ทางไกล คอื ผมู าสิ้นระยะกาลนานขอรอ งอย.ู พระราชา ทรงสดบั คําของเธอแลว จงึ เอาขอเพชรขมชาง ไดตรสัคาถาที่ ๒ วา

พระสตุ ตันตปฎก ขทุ ทกนกิ าย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนาท่ี 18 ดกู อ นพราหมณ ขาพเจากําลงั รอฟงอยู ทาน มาถงึ ในทีน่ ด้ี ว ยประโยชนอันใด จงบอกประโยชน อนั นั้น หรอื วาทานปรารถนาประโยชนอะไร ใน ขาพเจาจงึ มาในท่ีน้ี เชิญทานพราหมณบ อกมาเถดิ . ศัพทว า อีฆ ในคาถาน้ัน เปน นบิ าตใชใ นอรรถวา ประทวง.ตอ แตน ้นั จงึ ไดก ลา วคาถาที่เหลือดวยอาํ นาจคาํ โตต อบ ของพราหมณก ับพระราชาวา ขอพระองคโ ปรดพระราชทานบา นสวย ๕ ตําบล แกขา พระองค ทาสี ๑๐๐ คน โค ๗๐๐ ตัว ทองเนื้อดี ๑,๐๐๐ แทง ขอไดท รงโปรดประทานภรรยาผูพ ริ้มเพรา แกข า พระองค ๒ คน. ดกู อนพราหมณ ตบะอนั มีกําลงั กลา ของทานมี อยหู รอื หรือวามนตข ลังของทา นมีอยู หรือวายักษ บางพวกผูเชือ่ ฟงถอยคาํ ของทา นมีอยู หรอื วา ทา นยงั จาํ ไดถงึ ประโยชนท ที่ านทาํ แลว แกเรา. ตบะของขาพระองคม ิไดม ี แมมนตข องขา- พระองคมไิ ดมี ยกั ษบ างพวกผเู ชอ่ื ฟง ถอ ยคําของ ขา พระองคก ไ็ มม ี อนึ่ง ขาพระองคก ็จําไมไ ดถ งึ ประโยชน ท่ีขา พระองคท าํ แลว แกพ ระองค ก็แตว า เมือ่ กอนไดมีการพบปะกันเทาน้นั เอง. ขาพเจารอู ยูวา การเห็นนเ้ี ปนการเหน็ คร้ังแรก นอกจากน้ี ขาพเจา จาํ ไมไดถ งึ การพบกนั ในครง้ั ใดเลย

พระสุตตันตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนา ท่ี 19ขา พเจา ถามถงึ เร่ืองนนั้ ขอทานจงบอกแกขาพเจา วาเราไดเคยพบกนั เมอื่ ไรหรอื ท่ไี หน. ขาแตพ ระองคผูสมมตเิ ทพ พระองคและขา-พระองคไ ดอยกู ันมาแลวในเมืองตกั กศลิ า อนั เปนเมอื งท่รี นื่ รมยข องพระเจาคันธารราช พระองคกับขาพระองคไ ดก ระทบไหลก ัน ในความมืด มหี มอกทึบในนครนนั้ ขาแตพ ระองคผเู ปน จอมประชาชนพระองคแ ละขาพระองคย นื กนั อยูในที่ตรงนนั้ เจรจาปราศรัยดว ยคําอนั ใหร ะลึกถึงกนั ทตี่ รงน้ันแล เปน การพบกันแหงพระองคเ เละขาพระองค ภายหลงั จากนน้ัมิไดม ี กอ นแตนน้ั กไ็ มม.ี ดกู อ นพราหมณ การสมาคมกับสัปบุรุษยอมมีในหมูมนษุ ยบางคร้งั บางคราว บัณฑิตทง้ั หลายยอ มไมทาํ การพบปะกัน ความสนิทสนม หรือคณุ ที่กระทําไวแลวในกาลกอ น ใหเสื่อมสญู ไป. สว นคนพาลทั้งหลาย ยอ มทําการพบปะกันความสนิทสนม หรือคุณท่เี ขาทําไวใ นกาลกอน ใหเสอ่ื มสญู ไป คุณทท่ี าํ ไวในคนพาลทง้ั หลาย ถึงจะมากมายกย็ อมเส่ือมไปหมด เพราะวา คนพาลทง้ั หลาย เปนคนอกตัญ.ู

พระสุตตันตปฎก ขุททกนกิ าย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนา ท่ี 20 สวนนกั ปราชญท ้งั หลาย ยอมไมทาํ การพบปะกัน ความสนิทสนม หรอื คุณที่เขาทาํ ไวในกาลกอ น ให เสือ่ มสูญไป คุณที่ทําไวใ นนักปราชญทั้งหลาย ถงึ จะ นอยก็ยอ มไมเสื่อมหายไป เพราะวานกั ปราชญทง้ั หลาย เปน ผูม ีความกตัญูดี ขาพเจาจะใหบา นสวย ๕ ตาํ บล แกทาน ทาสี ๑๐๐ คน โค ๗๐๐ ตัว ทองเน้อื ดี ๑,๐๐๐ แทง และภรรยาผูพรม้ิ เพรา ๒ คน มีชาตแิ ละตระกูล เสมอกัน แกท า น. ขา แตพระราชา การสมาคมกบั สตั บรุ ษุ ยอมเปน อยางน้ี ขาแตพระองคผูเปนใหญใ นกาลิกรฐั ขา พระ- องคบ รบิ รู ณไ ปดว ยสมบัติ มบี า นสว ยเปน ตน เหมอื น พระจันทรต้ังอยทู า มกลางแหง หมูดาวทั้งหลาย ฉะนน้ั การสงั คมกบั พระองคน ั่นแล เปน อันวาขา พระองค ไดแ ลวในวนั นีเ้ อง. บรรดาบทเหลานัน้ บทวา สาทิสี ความวา ขอพระองคจ งทรงประทานภริยาผพู ร้งิ พรอมดว ยรปู ผมู ผี วิ พรรณ มีชาติตระกูล และประเทศนน้ั น่นั แล ผมู ียศใหญสองนาง ผูเปน เชนเดียวกันกบั ขา พระองค. บทวาภสี รโู ป ความวา ดกู อนพราหมณ ตบกรรมอันไดแกคณุ แหงศลี และอาจาระของทาน มเี รย่ี วแรงหรอื อยางไร. บทวา มนตฺ า นุ เต ความวา หรอืมนตอันขลังยง่ิ นัก อนั ใหสําเร็จประโยชนท ุกอยางของทา นมอี ย.ู บทวาอสสฺ กา ความวา พวกยักษผกู ระทาํ ตามถอยคาํ ผใู หสง่ิ ทท่ี า นมุงมาดปรารถนา บางจาํ พวกของทานมอี ย.ู บทวา กตฺต ความวา ทา นถามวา

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขุททกนิกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนา ที่ 21ทา นยังนึกถงึ ประโยชนอะไร ๆ ทที่ านทาํ ไวแกข าพเจา. บทวา สงคฺ ติมตฺตความวา พราหมณกราบทูลวา เหตุเพยี งการมาพบกนั กับพระองค ไดมีแกขา พระองคใ นครัง้ กอ น. บทวา ชานโต เม ความวา นเ้ี ปนการเหน็ ครงั้แรกของทา นกบั ขา พเจา ผูรูอย.ู บทวา น ตาภชิ านามิ ความวา เราไมร ูจักทา น. บทวา ติมิสสฺ ทาย ไดแก กลางคนื อันมืดมิด. บทวา เต ตตฺถตฺวาน ความวา เราเหลานน้ั ยืนอยูในที่ทไี่ หลต อไหลก ระทบกนั นน้ั . บทวาวีติสาริมฺห ตตฺถ ความวา พราหมณกราบทูลวา ในที่ตรงนน้ั นน่ั แหละ พวกเราไดย งั ถอยคําอันควรท่ีจะพึงระลกึ ใหห ล่งั ไหล คือ ขา พระองคก ราบทูลวาภาชนะภกิ ษาของขาพระองค อันพระองคทบุ แตกแลว ขอพระองคจ งประทานคา ภัตตาหารแกขาพระองค พระองคตรสั วา บดั นี้ ขาพเจา ไมสามารถจะใชคาภัตตาหารแกท านได แตข าพเจา เปน โอรสของพระเจากาสี ช่ือวาชุณหกมุ าร เมื่อขา พเจาดาํ รงอยูใ นราชสมบัติ ทา นคอ ยมาทวงทรพั ยก บัขาพเจา สาราณยี กถานี้ พวกเราไดก ระทํากนั ไดแ ลว. บทวา สาเยว โนสงคฺ ติมตตฺ มาสิ ความวา พราหมณแสดงวา ขา แตพระองคผูสมมติเทพพวกเรามเี พยี งไดพบปะระหวา งกนั และกนั คอื ไดพบกันเพียงครูเดยี ว. บทวาตโต ความวา ภายหลงั หรือกอ นแตน ้ัน คือ จากมติ รภาพชวั่ ครนู ้ันท่จี ะเรียกไดว าเปนการพบปะของพวกเรา ไมเคยมีครง้ั ไหนเลย. บทวาน ปณฑฺ ิตา ความวา ดูกอนพราหมณ อันทา นผชู ือ่ วาเปน บณั ฑิตทั้งหลายยอ มไมท ําใหการพบปะเพียงชั่วครูนน้ั หรอื หรอื การคนุ เคยกนั ตลอดกาลนานคณุ ท่ีทา นทาํ ไวในกาลกอ นอะไรๆ เสอ่ื มสูญไป. บทวา พหุ ป แปลวาแมม ากมาย. บทวา อกตฺ รุ ปู า ความวา เพราะเหตุทพ่ี วกคนพาล มีสภาวะเปน คนอกตญั ู ฉะน้นั อปุ การคณุ ท่ที า นทําไวใ นพวกคนพาลนัน้ ถึงจะมมี ากกย็ อ มเสอ่ื มสญู ไป. บทวา สกุ ตฺรูปา คือ มสี ภาวะรอู ปุ การคณุ ที่ทานทาํ แลว ดว ยด.ี หิ อกั ษรในคําวา ตถา หิ ทัง้ ในทน่ี ี้ ทง้ั ในทนี่ น้ั มีการณะเปน

พระสุตตันตปฎ ก ขุททกนิกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนาท่ี 22อรรถ. บทวา ททามิ เต ความวา พระราชาเมือ่ พระราชทานตามทีพ่ ราหมณทูลขอ จึงไดตรัสวา อยา งนัน้ . พราหมณเ มอ่ื ทาํ อนุโมทนาแดพ ระราชาจึงไดกราบทูลคาถาวา เอว สต เปนอาทิ คือ ช่ือวา การรวมสมาคม ไดแกการพบปะกับสตั บุรษุ คือทา นผเู ปน คนดที ้งั หลายแมเพยี งครงั้ เดยี วก็ยอ มเปนอยางน.ี้ ริว อักษรในบทวา นกฺขตตฺ ราชารวิ เปน เพียงนบิ าต. บทวาตารกาน ไดแก ในทา มกลางแหง ดวงดาวทงั้ หลาย. พราหมณท ูลพระราชาวากาสปิ ติ อธบิ ายวา ขาแตพระองคผ ูสมมตเิ ทพ ผเู ปน ใหญใ นกาสรี ัฐ ดวง-จนั ทรสถติ อยูในทามกลางแหงหมดู าว คือมกี ลมุ แหง ดวงดาวแวดลอ มยอ มเปลง ปลง่ั จาํ เดิมแตว ันปาฏิบทจนถึงวนั เพญ็ ฉนั ใด แมขา พระองคกฉ็ นั นั้นวนั น้กี าํ ลงั เปยมดว ยบานสวยเปน ตน ทพี่ ระองคพ ระราชทานให. บทวา ตยาหิ เม ความวา การสงั คมกับพระองค แมข า พระองคไ ดแลวในครั้งกอนกเ็ ปน เหมอื นกับไมได แตในวันนี้ เพราะมโนรถของขาพระองคส ําเรจ็ การสังคมกบั พระองค เปนอัน ชอื่ วาอนั ขา พระองคไดแ ลวทัง้ นนั้ พราหมณทลู วาผลแหงไมตรีจติ กับพระองคข องขาพระองคส ําเร็จแลว . พระโพธสิ ตั ว ไดป ระทานยศใหญแกพ ราหมณนนั้ . พระศาสดา คร้นั ทรงนําพระธรรมเทศนาน้มี าแลวจึงตรสั วา ดูกอ นภิกษุทัง้ หลาย ไมใ ชแตใ นบดั นเ้ี ทา น้นั แมในคร้ังกอน เรากเ็ คยใหพระอานนทอิ่มเอบิ ดว ยพรเหมือนกัน ดังนี้แลว จงึ ประชุมชาดกวา พราหมณในกาลนน้ัไดเปนพระอานนท สว นพระราชาไดม าเปนเราตถาคตแล. จบอรรถกถาชณุ หชาดก

พระสุตตันตปฎก ขทุ ทกนกิ าย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนา ท่ี 23 ๓. ธรรมเทวปตุ ตชาดก วา ดวยเร่ืองธรรมชนะอธรรม [๑๕๑๕] ดกู อ นอธรรมเทพบตุ ร ฉนั เปนผสู รางยศ สรา งบญุ สรณะและพราหมณสรรเสริญทกุ เม่ืออธรรมเอย ฉนั ช่อื วา เปนฝายธรรม อันเทวดาและมนษุ ยบชู าแลว คคู วรแกห นทาง ทา นจงใหห นทางแกฉันเถิด. [๑๕๑๖] ดูกอนธรรมเทพบตุ ร เราชื่อวาอธรรมข้ึนสูยานแหง อธรรมอันมั่นคง ไมเ คยกลวั ใคร มีกาํ ลงัเขมแขง็ ธรรมเอย เราจะพึงใหท างทีไ่ มเคยใหใ ครแกทา นในวันนี้ เพราะเหตอุ ะไรเลา . [๑๕๑๗] ธรรมแลปรากฏกอ น ภายหลงั อธรรมจึงเกิดขึ้นในโลก เราเปน ผูเ จรญิ กวา ประเสรฐิ กวาทัง้ เกากวา ขอจงใหทางแกเ ราเถิด นอ งเอย . [๑๕๑๘] เราจะไมใ หห นทางแกท า น เพราะการขอรองหรือเพราะความเปนผสู มควร ในวนั นี้เราท้งั สองจงมารบกนั แลวหนทางเปนของผชู นะในการรบ. [๑๕๑๙] เราผูช่ือวา ธรรม เปน ผูลือชาปรากฏไปทวั่ ทกุ ทศิ มกี ําลงั มาก มียศประมาณไมได ไมมีผูเสมอเหมอื น ประกอบดว ยคุณทง้ั ปวง อธรรมเอย ทา นจักชนะไดอ ยา งไร. [๑๕๒๐] เขาเอาฆอ นเหล็กตีทองอยางเดียว หาไดเอาทองตีเหลก็ ไม ถา หากวาเราผูช่ือวา อธรรม ฆาทา นผชู ือ่ วาธรรมในวนั น้ไี ด เหล็กจะนา ดู นาชมเหมือนทองคํา ฉะนน้ั .

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขุททกนิกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนาที่ 24 [๑๕๒๑] ดกู อนอธรรมเทพบุตร ถาหากวา ทา นเปน ผูมกี ําลงั ในการรบไซร ผหู ลักผูใหญแ ละครูของทานมิไดม ี เราจะยอมใหห นทางอนั เปน ทีร่ ักดว ยอาการอนั ไมเ ปน ท่รี ักของทาน ท้งั จะขออดทนถอ ยคาํ ชั่ว ๆของทา น. [๑๕๒๒] อธรรมเทพบตุ รไดฟง คาํ น้ีแลว กเ็ ปนผูมศี รี ษะลงเบอื้ งต่ํา มีเทาขึน้ เบื้องสูง ตกลงจากรถราํ พนั เพอ วา เราปรารถนาจะรบก็ไมไดรบ อธรรมเทพบุตรถูกตัดรอนเสยี แลว ดวยเหตุมปี ระมาณเทา นี้. [๑๕๒๓] ธรรมเทพบตุ รผูมขี นั ติเปนกาํ ลัง มีจติเทีย่ งตรง มกี าํ ลงั มาก มีความบากบน่ั อยางแทจรงิชํานะกําลังรบ ไดฆา อธรรมเทพบุตรฝงเสียในแผน ดนิแลว ข้ึนสูร ถของตนไปโดยหนทางนั่นเทียว. [๑๕๒๔] มารดาบดิ าและสมณพราหมณ ไมไดรบั ความนับถอื ในเรือนของชนเหลาใด ชนเหลา นั้นคร้ันทอดท้ิงรางกายไวในโลกนี้ ตายไปแลวยอ มตอ งพากันไปสูนรก เหมือนอธรรมเทพบตุ รผมู ศี ีรษะลงในเบือ้ งตํ่าตกไปแลว ฉะน้นั . [๑๕๒๕] มารดา บิดา และสมณพราหมณ ไดรบัความนับถือเปน อยางดใี นเรอื นของชนเหลาใด ชนเหลานน้ั ครั้นทอดท้งิ รา งกายไวในโลกนตี้ ายไปแลวยอ มพากนั ไปสคุ ติ เหมอื นธรรมเทพบตุ รขน้ึ สูรถของตนไปสูเ ทวโลก ฉะนน้ั . จบธรรมเทวปุตตชาดกที่ ๓

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนา ท่ี 25 อรรถกถาธรรมเทวปุตตชาดก พระศาสดา เมือ่ ประทับอยู ณ พระเชตวนั มหาวหิ าร ทรงพระปรารภถงึ การทแี่ ผนดนิ สูบพระเทวทตั จึงตรสั พระธรรมเทศนาน้ี มีคําเรมิ่ ตนวา ยโสกโร ปุ ฺกโรหมสมฺ ิ ดงั น้.ี ความยอวา ในคร้ังนัน้ พวกภกิ ษุสนทนากนั ในโรงธรรมสภาวา อาวโุ สทั้งหลาย พระเทวทตั กลบั เกรยี้ วกราดกับพระตถาคตเจา เลยถูกแผน ดนิ สูบเสยี แลว. พระศาสดาเสดจ็ มาตรัสถามวา ภกิ ษทุ ั้งหลาย บัดน้ีพวกเธอนงั่สนทนากนั ดว ยเรือ่ งอะไรหนอ เมื่อภกิ ษุเหลานนั้ กราบทูลใหท รงทราบ จึงตรสั วา ดูกอนภิกษุทง้ั หลาย มใิ ชแตในบัดน้ีเทาน้ัน ท่ีพระเทวทตั ใหก ารประหารในชนิ จกั รของเรา ถูกแผนดินสบู แมใ นกาลกอน เธอก็เคยใหประหารในธรรมจกั ร ถูกแผนดนิ สบู บา ยหนา ไปสูอเวจีมหานรก ดังนีแ้ ลว จงึ ไดน ําอดตี นทิ านมาแสดงดงั ตอ ไปน้ี ในอดีตกาล เมือ่ พระเจา พรหมทัตเสวยราชสมบตั ิ ในกรงุ พาราณสีพระโพธสิ ตั วบ ังเกิดเปน เทพบุตรนามวา ธรรม ในกามาวจรเทวโลก. สวนพระเทวทัตเปนเทพบตุ ร ช่อื วา อธรรม. ในเทวบุตรที่ ๒ องคน้นั ธรรมเทพบตุ รประดับดว ยเครื่องอลงั การอนั เปน ทิพย ทรงรถทพิ ยอนั ประเสริฐสนทนากันอยางสบาย ทป่ี ระตูเรือนของตน ๆ ก็สถิตอยใู นอากาศ ณ คามนิคม ชนบทและราชธานี ในวนั เพ็ญอนั เปนวนั อโุ บสถ ชวนหมชู นใหถ ือมน่ัซึ่งกุศลกรรมบถ ๑๐ ประการวา ทานท้ังหลายจงงดเวน จากอกศุ ลกรรมบถ๑๐ ประการ มีปาณาติบาตเปน ตน พากันบาํ เพญ็ ธรรม คอื การบํารงุ มารดา

พระสุตตันตปฎก ขทุ ทกนิกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนา ที่ 26ดิ า ทง้ั สจุ ริตธรรม ๓ ประการทว่ั กันเถดิ เมอื่ บาํ เพญ็ อยูอยางนี้ จกั มีสวรรคเปน ท่ีไปในเบอ้ื งหนา เสวยยศอนั ยิง่ ใหญ ดงั นี้ จึงกระทําประทกั ษิณชมพทู วีป.ฝา ยอธรรมเทพบุตร ชักชวนใหถ อื อกศุ ลกรรมบถ ๑๐ ประการ โดยนยั มีอาทิวาพวกเธอจงฆา สตั วกนั เถิด ดังนี้แลว จงึ กระทาํ การเวียนซา ยชมพูทวีป ลําดบั นน้ัรถของเทพบตุ รเหลา นั้น ไดม าพบกันในอากาศ. ตอมาพวกบรษิ ัทของเทพบตุ รเหลาน้นั ตา งถามกนั วา พวกทานเปนฝา ยไหน พวกทานเปนฝา ยไหนกัน.ตา งตอบกันวา พวกเราเปน ฝา ยธรรมเทพบุตร พวกเราเปน ฝายอธรรมเทพบตุ ร จงึ ตา งพากันแยกทางหลกี เปน ๒ ฝาย. ฝายธรรมเทพบตุ ร เรียกอธรรมเทพบุตรมากลาววา สหายเอย เธอเปนฝายอธรรม ฉันเปน ฝา ยธรรมหนทางสมควรแกฉัน เธอจงขบั รถของเธอหลีกไป จงใหท างแกฉนั เถิด แลวกลา วคาถาท่ี ๑ วา ดกู อ นอธรรมเทพบตุ ร ฉันเปน ผูสรางยศเปน ผูสรางบญุ สมณะและพราหมณพ ากันสรรเสริญ ทุกเมอื่ อธรรมเอย ฉนั ชื่อวา เปน ฝายธรรม เปน ผู สมควรแกห นทาง เปนผอู นั เทวดาและมนษุ ยพ ากนั บชู า ทา นจงใหห นทางแกฉันเถิด. บรรดาบทเหลา นัน้ บทวา ยโสกโร ไดแ ก ฉนั เปนผสู รา งยศใหแกเทวดาและมนุษยท้งั หลาย แมใ นบทท่ี ๒ กน็ ัยน้ีเหมือนกัน. บทวาสทตถฺ โุ ต คอื ไดรับความชนื่ ชมทุกเม่อื สรรเสริญอยเู ปน นติ ย. ลาํ ดบั นน้ั อธรรมเทพบุตรกลา ววา ดกู อ นธรรมเทพบตุ ร เราผูชื่อวา อธรรม ขึ้นสู ยานแหงอธรรม อนั มนั่ คงไมเ คยกลัวใคร กาํ ลัง

พระสตุ ตนั ตปฎก ขทุ ทกนกิ าย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนา ท่ี 27เขม แข็ง ธรรมเอย เราจะพึงใหทางที่ไมเ คยใหใ ครแกท า นในวันนี้ เพราะเหตุอะไรเลา. ธรรมแลปรากฏกอ น ภายหลงั อธรรมจึงเกดิ ข้นึในโลก เราเปน ผูเ จริญวา ประเสริฐกวา ท้ังเกากวาขอจงใหท างแกเราเถิด นองเอย. เราจะไมใ หห นทางแกทาน เพราะการขอรองหรอื เพราะความเปนผูสมควร ในวันน้เี ราทง้ั สองจงมารบกัน แลว หนทางจะเปน ของผูช นะในการรบ. เราผชู อ่ื วา ธรรม เปน ผลู อื ชาปรากฏไปทั่วทุกทศิมกี าํ ลังมาก มยี ศประมาณไมได ไมมีผูเ สมอเหมือนประกอบดวยคุณทัง้ ปวง อบรมเอย ทา นจะชนะไดอยา งไร. เขาเอาคอ นเหล็กตที องอยา งเดียว หาไดเ อาทองมาตเี หลก็ ไม ถา หากวาเราผูชือ่ วา อธรรม ฆาทา นผูช ื่อวา ธรรม ในวนั น้ีได เหลก็ จะนาดนู า ชมเหมือนทองคาํ ฉะนั้น. ดูกอนอธรรมเทพบตุ ร ถาหากวา ทา นเปน ผมู ีกาํ ลังในการรบไซร ผหู ลกั ผใู หญแ ละครูของทา นมิไดมี เราจะยอมใหทนทางอนั เปน ทร่ี กั ดวยอาการอันไมเปน ทรี่ กั ของทา น ทง้ั จะอดทนถอ ยคําช่วั ๆของทาน.

พระสุตตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนาที่ 28 คาถาทัง้ ๖ น้ี ทานกลาวไวดว ยสามารถเปนคาํ โตต อบของเทพบุตรเหลา น้ันนัน่ แล. บรรดาบทเหลา นน้ั บทวา ส กสิ สฺ เหตุมฺหิ ตวชฺชทชชฺ  ความวากแ็ ล ขา พเจานนั้ ชือ่ วา อธรรม ขนึ้ รถอันเปนยานของอธรรมแลว ไมเ คยกลวั ตอ ใคร มีกําลงั ธรรมเอย เหตุไรในวันนี้ ขาพเจา จะใหท างท่ีไมเคยใหใคร ๆ แกเจาเลา . บทวา ปพุ เฺ พ ความวา ธรรมคอื กศุ ลกรรมบถ ๑๐ ประการปรากฏแลว ในโลกนก้ี อนทเี ดียว ในกาลเร่ิมปฐมกปั อธรรมเกิดขึน้ ภายหลงั .ดว ยบทวา เชฏโ จ น้ี ธรรมกลา ววา เพราะความท่ีธรรมบังเกดิ กอ นฉันจงึ เจริญกวา ประเสริฐกวา เกากวา สวนเธอเปนนอ ง เหตุนน้ั เธอจงหลกี ทางไป. บทวา นป ปาฏริ ปู า ความวา ขาพเจาจะไมข อยอมใหห นทางแกเจา เด็ดขาด จะดว ยคาํ ขอรอ ง ดว ยคําทีพ่ ดู สมควร ดวยเหตทุ คี่ วรใหหนทางทัง้ นนั้ แหละ. บทวา อนุสโฏ ความวา ฉันมีชือ่ เสียงแผไปแลว เลือ่ งลือไปแลว ปรากฏเดนทั่วทกุ ทิศ คือ ในทิศใหญ ๔ ทิศ ในทศิ นอ ย ๔ ทศิ .บทวา โลเหน ไดแ ก ดวยคอนเหล็ก. บทวา หฺ ติ แปลวา จักฆา เสยีใหไ ด. บทวา ยทุ ฺธหโล อธมมฺ ความวา ถาเธอเปนผูมีกาํ ลงั ในการรบ.บทวา วฑุ ฺฒา จ ครุ ู จ ความวา ถาทา นเหลาน้ี เปน ผูห ลักผใู หญ ทา นเหลานเ้ี ปนครู เปน บัณฑติ ของทา น อยางนี้ยอ มมีไมไ ด. บทวา ปยาปปฺ เ ยนความวา ฉันเมอ่ื จะใหทง้ั ดว ยอาการอนั เปน ท่รี ัก ท้ังดวยอาการอันไมเปน ท่รี ักกจ็ ะใหทางอนั เปน ท่รี ักแกเธอ ดว ยอาการอันเปนทรี่ กั . กแ็ ล ในขณะทพี่ ระโพธิสตั ว กลา วคาถานจ้ี บลงนน่ั เอง อธรรมกไ็ มอาจจะดาํ รงอยบู นรถได หกคะเมนตกลง ณ เบื้องปฐพี ครั้นปฐพเี ปด ชอ งใหก็ไปบังเกิดในอเวจมี หานรกน่นั แล. พระผูม ีพระภาคเจา ครน้ั ทรงทราบเน้อืความนีแ้ ลว ไดเปน ผตู รสั รูเองโดยชอบ ไดต รสั คาถาท่ีเหลอื ดงั นว้ี า

พระสุตตนั ตปฎ ก ขุททกนกิ าย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนา ที่ 29 อธรรมเทพบุตรไดฟง คาํ นีแ้ ลว กเ็ ปนผมู ีศีรษะ ลงเบ้ืองต่าํ มเี ทาขนึ้ เบ้อื งสุดตกลงจากรถ ราํ พันเพอ วา เราปรารถนาจะรบกไ็ มไ ดร บ อธรรมเทพบตุ รถกู ตดั รอนเสยี แลว ดวยเหตุมปี ระมาณเทา น้.ี ธรรมเทพบุตร ผูมีขันติเปนกาํ ลัง มจี ติ เทีย่ งตรง มีกําลังมาก มีความบากบ่นั อยางแทจ รงิ ชํานะกาํ ลงั รบ ไดฆา อธรรมเทพบตุ ร ฝงเสยี ในแผนดนิ แลว ขนึ้ สูรถ ของตน ไปโดยหนทางนั่นแล. มารดาบิดาและสมณพราหมณ ไมไดร บั ความ นบั ถือในเรือน ของชนเหลา ใด ชนเหลา นัน้ คร้ัน ทอดทงิ้ รา งกายไวในโลกนี้ ตายไปแลว ยอ มตองพา กนั ไปสูน รก เหมอื นอธรรมเทพบุตร มีศีรษะลงใน เบอ้ื งตํา่ ตกไปแลว ฉะน้นั . มารดาบดิ าและสมณพราหมณ ไดรับความนบั ถือ เปนอยา งดใี นเรือนของชนเหลา ใด ชนเหลา น้ัน คร้นั ทอดทิ้งรางกายไวในโลกนี้ตายไปแลว ยอ มพากันไป สสู คุ ติ เหมอื นธรรมเทพบุตรขึ้นสรู ถของตนไปสู เทวโลก ฉะน้นั . บรรดาบทเหลา น้นั บทวา ยุทฺธตถฺ โิ ก เว ไดแก เขามีความบนเพอดงั น.้ี ไดย นิ วา เขากาํ ลังบน เพอ อยนู ัน่ แล ตกจมแผน ดนิ ไปแลว. บทวาเอตฺตาวตา ความวา ดูกอนภิกษุท้งั หลาย อธรรมจมแผนดนิ ไปเพยี งใดอธรรมชอ่ื วา ถกู กาํ จัดแลว เพยี งน้นั . บทวา ขนฺติพโล ความวา ดกู อ นภิกษุ

พระสุตตนั ตปฎ ก ขุททกนกิ าย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนาที่ 30ท้งั หลาย อธรรมเทพบุตรจมแผน ดินไปอยา งนี้แลว ธรรมเทพบุตรเปน ผมู ีกาํ ลังคอื อธิวาสนขันติ ชาํ นะพลรบฆาแลวฝงไวในแผน ดิน ใหตกไป มีจติแนน อน เพราะเกิดความคดิ ข้นึ จึงขึ้นสรู ถของตน มีความบากบน่ั อยางแทจ รงิไดไปตามหนทางนน่ั แล. บทวา อสมมฺ านติ า แปลวา อันเขาไมสักการะ.บทวา สรรี เทห ความวา ไดทอดท้ิงกายกลาวคือสรรี ะในโลกนีเ้ อง. บทวานริ ย วชนตฺ ิ ความวา ชนเหลานั้น ผสู มควรแกส ักการะ อนั คนชั่วใดไมสกั การะในเรอื น เหลา คนช่ัวเหน็ ปานนนั้ ยอมหกคะเมนลงสูน รก เหมือนอธรรมเทพบตุ ร เอาศรี ษะตกลงไปเบ้อื งตํา่ ฉะนน้ั . บทวา สคุ ตึ วชนฺติความวา เหลาบณั ฑติ ผูเปนเชน นัน้ อนั ผใู ดสักการะแลว ผูนน้ั ยอมไปสูสุคติเหมอื นธรรมเทพบตุ รข้นึ สูรถรบไปเทวโลก ฉะนน้ั . พระศาสดา คร้นั ทรงนําพระธรรมเทศนานมี้ าแลว ตรสั วา ดูกอ นภกิ ษุทง้ั หลาย ไมใชแ ตในบดั น้ีอยางเดียวเทา นั้น แมในกาลกอน พระเทวทัตก็กราดเกรีย้ วโตก ับเรา ถูกแผน ดนิ สูบไปแลว จึงทรงประชุมชาดกวา อธรรมเทพบุตรในกาลน้นั ไดเ ปนพระเทวทตั แมบรษิ ัทของอธรรมเทพบุตรน้นักไ็ ดเ ปนบริษทั ของพระเทวทตั สวนธรรมเทพบุตร กค็ อื เราตถาคตนนั่ เองสวนบรษิ ัท ไดม าเปน พทุ ธบริษัทน้นี นั่ แล. จบอรรถกถาธรรมเทวปตุ ตชาดก

พระสตุ ตันตปฎก ขทุ ทกนิกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนา ที่ 31 ๔. อทุ ยชาดก วา ดวยบารมี ๑๐ ทัศ [๑๕๒๖] ดกู อนพระนาง ผมู ีพระวรกายงามหาที่ตมิ ไิ ด มีชวงพระเพลากลมกลงึ ผึง่ ผาย ทรงวัตถาภรณอนั สะอาด เสดจ็ ขนึ้ สูปราสาทประทับนั่งอยูพระองคเดียว ดูกอนพระนางผูม ีพระเนตรงามดงั เนตรกนิ นรหมอมฉันขอวงิ วอนพระนาง เราทงั้ สองควรอยรู วมกนัตลอดคนื หนง่ึ น.้ี [๑๕๒๗] นครนี้มคี รู ายรอบ มีปอ มแลซุมประตูมั่นคง มีหมทู หารถอื กระบร่ี กั ษา ยากทีใ่ ครๆ จะเขาไดทหารนักรบหนุม กไ็ มมเี ลย เมอื่ เปนเชน นี้ ทานปรารถนามาพบขาพเจาดวยเหตุอะไรหนอ. [๑๕๒๘] ดูกอ นพระนางผูเลอโฉม หมอมฉนัเปนเทพบตุ รมาในตาํ หนกั ของพระนาง ดูกอ นพระนางผเู จริญ เชญิ พระนางชืน่ ชมกับหมอ มฉันเถดิ หมอ มฉนัจะถวายถาดทอง อนั เต็มดวยเหรยี ญทองแกนาง. [๑๕๒๙] นอกจากเจา ชายอุทยั แลว ขา พเจา ไมพงึ ปรารถนาเทวดา ยักษ หรือมนษุ ยผ ูอน่ื เลย ดูกอ นเทพบตุ รผมู อี านุภาพมาก ทานจงไปเสียเถดิ อยากลบัมาอกี เลย.

พระสตุ ตนั ตปฎก ขุททกนิกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๖ - หนาที่ 32 [๑๕๓๐] ความยินดีอันใดเปนที่สดุ ของผบู ริโภคกาม สตั วท ง้ั หลายประพฤตไิ มสมควรเพราะเหตุแหงความยินดอี นั ใด พระนางอยาพลาดความยินดี ในทางอันสะอาดของพระนางนน้ั เลย หมอมฉันขอถวายถาดเงินอันเต็มดว ยเหรียญเงนิ แกพ ระนาง. [๑๕๓๑] ธรรมดาชายหมายจะใหห ญงิ เอออวยดว ยทรัพย ยอ มประมูลราคาขึ้นจนใหพอใจ ของทา นตรงกนั ขาม ทานประมูลราคาโดยลดลงดงั ทเ่ี ห็นประจกั ษอ ยู. [๑๕๓๒] ดูกอ นพระนางผูม พี ระวรกายงาม อายุและวรรณะของหมูมนษุ ยในมนุษยโลกยอ มเสอื่ มลงดวยเหตนุ ้ันแล แมท รัพยส ําหรบั พระนางกจ็ ําตองลดลงเพราะวันน้พี ระนางชราลงกวา วนั กอ น ดกู อนพระราชบุตรผี ูม ีพระยศ เมื่อหมอ มฉันกําลงั เพง มองอยอู ยางน้ีพระฉวีวรรณของพระนางยอ มเสื่อมไป เพราะวนั คนืลวงไป ๆ ดูกอ นพระราชบุตรผูมีปรชี า เพราะเหตุนั้นพระนางพึงประพฤตพิ รหมจรรยเสียวนั น้ีทเี ดียว จะไดมพี ระฉววี รรณงดงามยิ่งขึ้นอีก. [๑๕๓๓] เทวดาทงั้ หลายไมแ กเหมอื นมนุษยหรือเสนเอน็ ในรางกายของเทวดาเหลานน้ั ไมมหี รอื ดกู อ นเทพบตุ ร ขา พเจาขอถามทานผูมอี านุภาพมาก รางกายของเทวดาเปนอยางไร.