tripitaka_81

พระอภิธรรมปฎก กถาวัตถุ เลม ๔ ภาค ๒ - หนาที่ 183 อรรถกถากมั มเหตุกถา วา ดว ยเหตแุ หง กรรม บัดนี้ ช่อื วาเร่ืองเหตุแหง กรรม หรือกรรมเปน เหต.ุ ในเร่ืองนัน้ลัทธิแหง ชนเหลา ใดวา พระอรหนั ตรปู ใดผูเคยกลา วตพู ระอรหนั ตในภพกอนดวยกรรมอันใด พระอรหนั ตรูปนั้นยอมเสอื่ มจากความเปนพระอรหันตเ พราะกรรมนั้นเปน เหตุ ดังนี้ ดุจลัทธิของนกิ ายปุพพเสลิยะและสมิติยะทัง้ หลาย คาํ ถามของสกวาทวี า เพราะเหตุแหง กรรม ดงั นี้หมายถงึ ชนเหลานนั้ คาํ ตอบรับรองเปนของปรวาที. คาํ ทเ่ี หลือมีนยั เหมือนคาํ ทกี่ ลาวไวใ นปรหิ านกิ ถานั่นแหละ. ขอวา เพราะกลา วตพู ระอรหนั ตทง้ั หลาย ความวา ความเปนพระอรหนั ตน้ยี อมเส่ือมเพราะเหตแุ หง กรรมใด ปรวาทีกลาวเพอ่ื ใหรบั รองซ่งึ กรรมน้ัน. ทีนน้ั สกวาที ยังปรวาทนี ้ันใหรับรองซึ่งฝกฝายนน้ั แลว จงึ กลา ววา ไมวาใครทกี่ ลา วตูพระอรหันต เปน ตน เพื่อทว งดว ยคาํ วา ถาวา ชนเหลาใดพึงเปนผกู ลาวตพู ระอรหตั ดว ยกรรมเหลา ใดอยางนไี้ ซร ชนเหลานั้นทั้งหมดพงึ บรรลเุ ปนพระอรหนั ตไดห รอืดงั น้ี ปรวาทีเมอื่ ไมเ หน็ นิยามในการบรรลคุ วามเปน พระอรหันตด วยกรรมนน้ั . จงึ ตอบปฏเิ สธ. อรรถกถากรรมเหตุกถา จบ

พระอภิธรรมปฎก กถาวัตถุ เลม ๔ ภาค ๒ - หนา ท่ี 184 รวมกถาทมี่ ีในวรรคนค้ี อื ๑. ฉคติกถา ๒. อนั ตราภวกถา ๓. กามคณุ กถา ๔. กามกถา๕. รูปธาตกุ ถา ๖. อรูปธาตุกถา ๗. รูปธาตยุ าอายตนกถา ๘. อรูเปรูปกถา๙. รปู งกัมมนั ติกา ๑๐.ชีวิตินทรยิ กถา ๑๑. กมั มเหตกุ ถา. วรรคที่ ๘ จบ

พระอภธิ รรมปฎก กถาวัตถุ เลม ๔ ภาค ๒ - หนา ท่ี 185 วรรคท่ี ๙ อานิสังสกถา [๑๓๐๖] สกวาที ผูเหน็ อานิสงส ในนพิ พาน ละสัญโญชนได หรือ ? ปรวาที ถูกแลว . ส. บุคคลมนสกิ ารอยูซึง่ สังขารทงั้ หลายโดยความเปนของไมเที่ยง ละสัญโญชนได มใิ ชห รอื ? ป. ถูกแลว . ส. หากวา บุคคลมนสิการอยูซ ่ึงสงั ขารทง้ั หลายโดยความเปน ของไมเทยี่ ง ละสญั โญชนได กต็ อ งไมกลา ววา ผูเ ห็นอานิสงสในนิพพาน ละสัญโญชนได ฯลฯ บคุ คลมนสกิ ารอยซู ง่ึ สังขารท้งั หลายโดยความเปน ทุกข ฯลฯ โดยความเปน โรค โดยความเปนหัวฝ โดยความเปน ลูกศร โดยความเปน ของลําเคญ็ โดยความเปน อาพาธ โดยความเปน ดงั คนอ่นื โดยความเปน ของหลอกลวง โดยความเปนเสนยี ด โดยความเปนเครอื่ งเบียดเบยี น โดยความเปนภยั โดยความเปนอปุ สรรค โดยความเปนของหว่ันไหว โดยความเปนของเปอ ยพังโดยความเปนของไมย ั่งยนื โดยความไมเปนทีต่ านทาน โดยความไมเปน ท่ีหลกี เรน โดยความไมเปนทพ่ี ึ่ง โดยความไมเ ปนที่ขจดั ภัย โดยความเปนของวา ง โดยความเปนของเปลา โดยความเปน ของสญู โดยความเปนอนตั ตา โดยความเปน โทษ ฯลฯ โดยความเปน ของมีความแปรไปเปน ธรรมดา ละสญั โญชนได มใิ ชหรือ ? ป. ถกู แลว .

พระอภธิ รรมปฎ ก กถาวัตถุ เลม ๔ ภาค ๒ - หนา ท่ี 186 ส. หากวา บุคคลมนสิการอยูซึ่งสงั ขารทง้ั หลายโดยความเปนของมคี วามแปรไปเปนธรรมดา ละสญั โญชนไ ด ก็ตอ งไมกลาววา ผูเหน็ อานิสงส ในนพิ พาน ละสัญโญชนได. ส. บุคคลมนสกิ ารอยซู งึ่ สงั ขารทง้ั หลายโดยความเปนของไมเทย่ี งดว ย เปนผเู ห็นอานสิ งสในนิพพานดว ย หรอื ? ป. ไมพงึ กลาวอยางนนั้ ฯลฯ ส. บคุ คลมนสิการอยซู ึ่งสังขารท้ังหลาย โดยความเปนของไมเ ท่ียงดว ย เปนผูเ หน็ อานสิ งสในนพิ พานดว ย หรอื ? ป. ถกู แลว. ส. เปนการประชมุ แหง ผัสสะ ๒ อยาง ฯลฯ แหงจิต ๒ดวง หรอื ? ป. ไมพึงกลาวอยา งนั้น ฯลฯ ส. บคุ คลมนสิการอยซู ึ่งสังขารทัง้ หลาย โดยความเปนทุกข ฯลฯ โดยความเปน โรค ฯลฯ โดยความเปนของมีความแปรไปเปนธรรมดาดว ยเหน็ อานิสงสในนพิ พานดว ย หรือ ? ป. ไมพงึ กลา วอยา งนน้ั ฯลฯ ส. บุคคลมนสกิ ารอยซู ง่ึ สงั ขารทง้ั หลายโดยความเปนของแปรไปเปน ธรรมดาดวย เปน ผูเห็นอานสิ งสใ นนพิ พานดว ย หรอื ? ป. ถูกแลว. ส. เปนการประชมุ แหง ผัสสะ ๒ อยา ง ฯลฯ แหง จิต ๒ดวง หรอื ? ป. ไมพึงกลาวอยา งนนั้ ฯลฯ

พระอภิธรรมปฎก กถาวตั ถุ เลม ๔ ภาค ๒ - หนา ท่ี 187 [๑๓๐๗] ป. ไมพึงกลาววา ผเู หน็ อานิสงส ในนิพพาน และสญั โญชนได หรือ ? ส. ถกู แลว . ป. พระผูมีพระภาคเจา ไดตรสั ไววา ดูกอนภกิ ษทุ งั้ หลายภกิ ษุในธรรมวินยั น้ี เปน ผพู จิ ารณาเห็นวา เปน สุข หมายรวู า เปนสุข มีความรสู ึกวาเปน สุข นอ มใจไปเนอื งนติ ยสม่าํ เสมอ ไมส ับสน หย่ังปญญาลงในพระนิพพานอยู ดังนี้ เปน สูตรมีอยจู ริง มใิ ชหรอื ? ส. ถูกแลว. ป. ถา อยางนนั้ ผเู ห็นอานิสงส ในนพิ พาน กล็ ะสัญโญชนได นะส.ิ อานิสังสกถา จบ อรรถกถาอานสิ งั สกถา วา ดว ย อานสิ งส บดั นี้ ชือ่ วา เรือ่ งอานิสงส. ในเรือ่ งน้ัน การแกป ญ หา คอื การชข้ี าด ในลทั ธขิ องสกวาทีวา การละสงั โยชนยอมมแี กผ เู หน็ สังขารทง้ั หลายโดยความเปน โทษ และเหน็ พระนิพพานโดยความเปนอานิสงสดงั นี้ ก็ชนเหลาใดมคี วามเหน็ ผดิ ดุจลัทธขิ องนิกายอนั ธกะท้งั หลายวาการละสังโยชนย อ มมแี กผเู หน็ พระนิพพาน โดยความเปน อานสิ งสเทานัน้ เพราะถือเอาวาทะของสกวาทเี พียงขอ เดยี วในวาทะ ๒ ขอ นั้นคาํ ถามของสกวาทหี มายถงึ ชนเหลานนั้ คําตอบรบั รองเปน ของปรวาที.

พระอภธิ รรมปฎ ก กถาวัตถุ เลม ๔ ภาค ๒ - หนา ที่ 188ลําดับนน้ั สกวาทจี งึ กลาวคาํ วา บคุ คลมนสกิ ารอยูซึ่งสังขารทงั้ หลายเปนตน แกปรวาทีนั้นเพอ่ื แสดงการจาํ แนกวา วาทะของสกวาทนี ั้นทานถอื เอาแลว แมค วามเปน โทษในสงั ขารทั้งหลาย ทานกพ็ งึ เหน็ ดวยทีเดียว. ในปญ หาวา บุคคลมนสิการซึ่งสงั ขารทัง้ หลาย โดยความเปนของไมเ ที่ยงดว ย เปนผูเ หน็ อานิสงสใ นพระนพิ พานดวย พงึ ทราบอธบิ ายดังตอไปนวี้ า ลทั ธขิ องปรวาทีเหลา นั้นวา การละสงั โยชนย อมมีแกผูเห็นอานสิ งสในพระนิพพาน ดังนี้ จึงถกู สกวาทีถามวา บคุ คลมนสิการอยูซึ่งสังขารท้ังหลายโดยความเปนของไมเทย่ี ง ละสัญโญชนไดมิใชหรอื ปรวาทตี อบรบั รองวา ใช ดวยคํานัน้ สกวาทีจงึ กลาววาบคุ คลมนสกิ ารอยูซง่ึ สงั ขารทง้ั หลาย โดยความเปนของไมเ ทีย่ งดวยเปน ผูเห็นอานิสงสในนพิ พานดว ย ดังน้ี คาํ นที้ านรบั รองหรอื ลาํ ดบั นั้นปรวาทีจงึ ตอบปฏเิ สธ เพราะหมายเอาเพียงขณะจติ เดียว ถกู ถามคร้ังที่๒ ทา นกต็ อบรับรองดว ยสามารถแหงจิตตาง ๆ. ก็สกวาทีย่ํายีความประสงคข องปรวาทนี นั้ แลว จึงถามวา เปน การประชมุ แหง ผัสสะ ๒อยาง แหงจิต ๒ อยางหรือ เพราะความท่ีบุคคลผูมนสิการสังขารโดยความเปนของไมเท่ยี งเปนผูมปี กติเห็นอานสิ งสพ ระนิพพานดว ยเพราะความทป่ี รวาทตี อบรบั รองโดยความรวมเปนอนั เดยี วกันดว ย ดังน้ีปรวาทีเมื่อไมเ หน็ การประชมุ กนั แหงผัสสะ ๒ อยางเปนตน จงึ ตอบปฏเิ สธ. แมใ นปญ หามคี าํ วา โดยความเปน ทกุ ข เปน ตน กน็ ัยนี้นนั่ แหละ. กใ็ นขอ นมี้ กี ารสันนษิ ฐานอยางไร ? คอื ยอ มละสังโยชนท ั้งหลายเพราะมนสิการสังขารทง้ั หลายโดยความเปน ของไมเ ท่ียงเปนตน หรือ

พระอภธิ รรมปฎก กถาวตั ถุ เลม ๔ ภาค ๒ - หนาท่ี 189ยอมละสังโยชนข องผเู หน็ พระนิพพาน หรือยอมละสงั โยชนของผทู ําแมท งั้ ๒ รวมกัน. ผวิ า การละสงั โยชนเพราะมนสิการสงั ขารโดยความเปนของไมเทีย่ งเปนตน กอนไซร การละน้ีก็พึงมีดว ยวิปส สนาจติ เทาน้นัถาการละสงั โยชนด วยสามารถแหง การตามระลกึ ของผูมีปกตเิ หน็อานสิ งสไ ซร การละน้ันกพ็ งึ มดี ว ยวปิ ส สนาจิตของผูเห็นอยูซง่ึ อานสิ งสในพระนพิ พานน่ันแหละ กถ็ าวา การละสังโยชนพึงมีแกผ ทู าํ แมทั้ง ๒รวมกันไซร การประชุมแหง ผสั สะ ๒ ดวงเปน ตน ก็พึงมี ถงึ อยา งไรกด็ ีกจิ ของผูม นสกิ ารสังขารโดยความเปนของไมเที่ยงเปนตน ยอ มถงึความสาํ เรจ็ ในขณะแหง มรรค เพราะสกวาทยี อมตอ งการเหน็ อานิสงสในพระนพิ พานโดยสภาพแหง ธรรมที่เกดิ ข้นึ ของผูย ดึ ถือสงั ขารท้งั หลายโดยความเปน ของเทย่ี งเปนตนโดยประจักษน ่นั แหละอกี เหตุใด เพราะเหตุนั้น บัณฑติ พงึ ทราบวา การละสังโยชนทัง้ หลายของผเู หน็ อานิสงสในพระนพิ พานดวยสามารถแหง การใหสาํ เรจ็ กิจในอรยิ มรรคดวย ดว ยสามารถแหงความเปนไปเพราะทาํ ใหเปน อารมณโ ดยมนสิการสังขารทั้งหลายโดยความเปน ของไมเทย่ี งเปน ตนดวย. พระสตู รวา เปน ผูพิจารณาจงึ วาเปนสขุ ...ในพระนิพพานอยู ดงั น้ี เปนตน ยอมใหส ําเรจ็ในสภาพแหงธรรมมกี ารตามเหน็ ซงึ่ ความสขุ ในพระนพิ พานมิใชใ หสําเร็จกิจในการละสงั โยชนท ง้ั หลายโดยสกั วา การเห็นอานิสงสในพระนพิ พานเทานน้ั เพราะฉะนนั้ พระสูตรน้ี แมป รวาทีนํามาอา งแลวกห็ าเปน เชนนั้นไม ดงั น้แี ล. อรรถกถาอานสิ ังสกถา จบ

พระอภิธรรมปฎ ก กถาวตั ถุ เลม ๔ ภาค ๒ - หนา ที่ 190 อมตารัมมณกถา [๑๓๐๘] สกวาที สญั โญชนม ีอมตะเปนอารมณ หรอื ? ปรวาที ถูกแลว. ส. อมตะเปนอารมณของสญั โญชน เปน อารมณข องคันถะ เปน อารมณข องโอฆะ เปนอารมณข องโยคะ เปนอารมณข องนวิ รณ เปน อารมณข องปรามาสะ เปน อารมณของอุปาทาน เปนอารมณของสังกเิ ลส หรือ ? ป. ไมพึงกลาวอยา งนั้น ฯลฯ ส. อมตะไมเ ปนอารมณของสญั โญชน ไมเ ปน อารมณของคนั ถะ ฯลฯ ไมเปนอารมณของสงั กเิ ลส มใิ ชห รอื ? ป. ถกู แลว . ส. หากวา อมตะไมเ ปน อารมณของสญั โญชน ฯลฯ ไมเปนอารมณข องสงั กิเลส กต็ องไมก ลา ววา สญั โญชนมีอมตะเปน อารมณ. [๑๓๐๙] ส. ราคะปรารภอมตะเกดิ ขนึ้ ไดหรือ ? ป. ถกู แลว. ส. อมตะเปน ท่ตี ัง้ แหงราคะ อนั จติ พึงยนิ ดี พงึ ใคร พึงมัวเมา พงึ ผูกพนั พงึ สยบอยู หรือ ? ป. ไมพึงกลาวอยา งนนั้ ฯลฯ ส. อมตะไมเ ปนทต่ี ้งั แหง ราคะ อันจติ ไมพึงยินดี ไมพึงใคร ไมพึงมัวเมา ไมพ ึงผกู พนั ไมพึงสยบอยู มใิ ชหรอื ? ป. ถกู แลว. ส. หากวา อมตะไมเปนท่ีต้ังแหง ราคะ อันจิตไมพึง

พระอภธิ รรมปฎ ก กถาวัตถุ เลม ๔ ภาค ๒ - หนาท่ี 191ยินดี ไมพ ึงใคร ไมพึงมวั เมา ไมพงึ ผกู พัน ไมพ ึงสยบอยู ก็ตองไมก ลาววาราคะปรารภอมตะเกดิ ข้ึนได. [๑๓๑๐] ส. โทสะปรารภอมตะ เกิดขึ้นได หรือ ? ป. ถูกแลว. ส. อมตะเปน ท่ีตั้งแหงโทสะ เปนที่ต้ังแหง ความโกรธเปน ทต่ี ั้งแหง ความกระทบกระเทือน หรือ ? ป. ไมพ งึ กลา วอยางนนั้ ฯลฯ ส. อมตะไมเปน ทต่ี ้งั แหง โทสะ ไมเปน ทต่ี ้ังแหง ความโกรธ ไมเ ปนทต่ี ง้ั แหง ความกระทบกระเทือน มิใชหรอื ? ป. ถกู แลว. ส. หากวา อมตะไมเ ปน ทต่ี ง้ั แหง โทสะ ไมเ ปนท่ีตัง้ แหงความโกรธ ไมเ ปนทต่ี ง้ั แหงความกระทบกระเทือน ก็ตอ งไมกลาววาโทสะปรารภอมตะเกิดขึ้นได. [๑๓๑๑] ส. โมหะ ปรารภอมตะเกดิ ขึ้นได หรอื ? ป. ถกู แลว. ส. อมตะเปน ทต่ี ง้ั แหง โมหะ ทาํ ความไมร ู ทําความไมเหน็ เกือ้ กลู แกความดับสูญแหง ปญ ญา เปนไปในฝา ยทาํ ลายปญ ญาไมเปนไปเพอ่ื นิพพาน หรอื ? ป. ไมพ งึ กลา วอยางนั้น ฯลฯ ส. อมตะไมเ ปน ท่ีต้ังแหงโมหะ ไมกระทาํ ความไมรูเกอื้ กูลแกความเจรญิ แหง ปญญา ไมเ ปน ไปในฝา ยทําลายปญ ญา เปนไปเพ่อื นพิ พาน มใิ ชหรือ ?

พระอภิธรรมปฎก กถาวตั ถุ เลม ๔ ภาค ๒ - หนา ท่ี 192 ป. ถูกแลว . ส. หากวา อมตะไมเ ปนที่ตงั้ แหง โมหะ ไมกระทําความไมรู ฯลฯ เปนไปเพอ่ื นิพพาน กต็ องไมก ลา ววา โมหะปรารภอมตะ เกดิขึน้ ได. [๑๓๑๒] ส. สญั โญชน ปรารภรูปเกิดข้นึ ได และรปู เปนอารมณของสญั โญชน เปนอารมณของคนั ถะ ฯลฯ เปน อารมณข องสังกิเลส หรือ ? ป. ถูกแลว . ส. สญั โญชนปรารภอมตะเกดิ ข้ึนได และอมตะเปนอารมณของสัญโญชน เปน อารมณของคันถะ ฯลฯ เปน อารมณข องกเิ ลส หรอื ? ป. ไมพ ึงกลา วอยางน้นั ฯลฯ [๑๓๑๓] ส. ราคะปรารภรูปเกิดขน้ึ ได รปู เปนทีต่ ง้ั แหง ราคะอนั จิตพงึ ยนิ ดี พงึ ใคร พงึ มวั เมา พึงผูกพัน พึงสยบอยู หรือ ? ป. ถกู แลว. ส. ราคะปรารภอมตะเกดิ ข้ึนได และอมตะเปน ทตี่ ้งัแหงราคะ อนั จติ พงึ ยนิ ดี ฯลฯ พึงสยบอยู หรือ ? ป. ไมพงึ กลา วอยา งน้นั ฯลฯ [๑๓๑๔] ส. โทสะปรารภรูปเกิดขน้ึ ได และรปู เปน ที่ต้ังแหงโทสะเปน ท่ีตั้งแหง ความโกรธ เปน ทตี่ ัง้ แหงความกระทบกระเทอื น หรือ ? ป. ถกู แลว. ส. โทสะปรารภอมตะเกดิ ข้นึ ได และอมตะเปนทต่ี ้ังแหงโทสะ เปนทตี่ งั้ แหงความโกรธ เปน ทีต่ งั้ แหงความกระทบกระเทือน หรือ ?

พระอภธิ รรมปฎ ก กถาวตั ถุ เลม ๔ ภาค ๒ - หนา ท่ี 193 ป. ไมพ ึงกลา วอยางนนั้ ฯลฯ [๑๓๑๕] ส. โมหะปรารภรปู เกิดขึน้ ได และรปู เปน ทตี่ ัง้ แหงโมหะกระทาํ ความไมร ู ฯลฯ ไมเปน ไปเพอื่ นิพพาน หรอื ? ป. ถูกแลว . ส. โมหะปรารภอมตะเกิดขนึ้ ได และอมตะเปนทต่ี ั้งแหงโมหะ กระทาํ ความไมรู ฯลฯ ไมเปน ไปเพื่อนพิ พาน หรือ ? ป. ไมพึงกลาวอยางน้นั ฯลฯ [๑๓๑๖] ส. สัญโญชนป รารภอมตะเกิดข้ึนได แตอมตะไมเปนอารมณของสญั โญชน ไมเปนอารมณข องคนั ถะ ไมเ ปน อารมณข องโอฆะไมเปนอารมณข องโยคะ ไมเปนอารมณข องนิวรณ ไมเ ปนอารมณข องปรามาสะ ไมเปนอารมณข องอุปาทาน ไมเ ปน อารมณข องสังกิเสส หรอื ? ป. ถูกแลว. ส. สญั โญชนปรารภรูปเกิดข้นึ ได แตรูปไมเปน อารมณของสญั โญชน ไมเ ปน อารมณของคนั ถะ ฯลฯ ไมเ ปน อารมณของสังกเิ ลสหรือ ? ป. ไมพ ึงกลาวอยางนนั้ ฯลฯ [๑๓๑๗] ส. ราคะปรารภอมตะเกดิ ข้นึ ได แตอมตะไมเปน ทีต่ ั้งแหงราคะ อนั จติ ไมพึงยนิ ดี ไมพ ึงใคร ไมพึงมวั เมา ไมพึงผกู พัน ไมพึงสยบอยู หรือ ? ป. ถกู แลว . ส. ราคะปรารภรูปเกดิ ขึน้ ได แตร ปู ไมเ ปนทต่ี ง้ั แหงราคะ อันจติ ไมพ ึงยนิ ดี ฯลฯ ไมพึงสยบอยู หรอื ?

พระอภิธรรมปฎก กถาวตั ถุ เลม ๔ ภาค ๒ - หนาท่ี 194 ป. ไมพงึ กลา วอยา งนน้ั ฯลฯ [๑๓๑๘] ส. โทสะปรารภอมตะเกดิ ข้นึ ได และอมตะไมเปนทีต่ ัง้แหง โทสะ ไมเ ปน ทีต่ ั้งแหงความโกรธ ไมเปน ท่ตี งั้ แหงความกระทบกระเทอื นหรือ ? ป. ถูกแลว. ส. โทสะ ปรารภรูปเกิดขน้ึ ได แตร ปู ไมเปน ทีต่ งั้ แหงโทสะ ไมเ ปน ท่ตี งั้ แหงความโกรธ ไมเปนทต่ี ัง้ แหงความกระทบกระเทอื นหรอื ? ป. ไมพึงกลาวอยางนนั้ ฯลฯ [๑๓๑๙] ส. โมหะปรารภอมตะเกิดขน้ึ ได แตอมตะไมเปน ทีต่ ้ังแหงโมหะ ไมท ําความไมร ู ฯลฯ เปนไปเพอื่ นิพพาน หรอื ? ป. ถูกแลว . ส. โมหะปรารภรูปเกดิ ขึน้ แตร ูปไมเปน ทีต่ ัง้ แหง โมหะไมก ระทาํ ความไมร ู ฯลฯ เปนไปเพอื่ นพิ พาน หรือ ? ป. ไมพ งึ กลาวอยางน้ัน ฯลฯ [๑๓๒๐] ป. ไมพ งึ กลาววา สัญโญชนม อี มตะเปนอารมณ หรอื ? ส. ถกู แลว. ป. พระผมู ีพระภาคเจา ไดต รัสไววา ปถุ ชุ น... หมายรูนพิ พานโดยความเปนนิพพาน ครน้ั หมายรูน ิพพานโดยความเปนนพิ พานแลว ยอมสาํ คญั นพิ พาน ยอมสําคัญในนิพพาน ยอมสําคญั โดยความเปนนิพพาน ยอมสาํ คัญนพิ พานวาของเรา ยอ มชื่นชมนิพพาน

พระอภธิ รรมปฎก กถาวัตถุ เลม ๔ ภาค ๒ - หนาที่ 195ดังน๑ี้ เปนสตู รมีอยจู ริง มิใชห รอื ? ส. ถกู แลว. ป. ถาอยางน้ัน สญั โญชนก ็มีอมตะเปนอารมณ นะ สิ อมตารมั มณกถา จบ อรรถกถาอมตารมั มณกถา วา ดวย สงั โยชนมีอมตะเปนอารมณ บัดนี้ ชื่อวาเร่ืองสังโยชนมีอมตะเปน อารมณ ไดแ ก อมตะคือพระ-นิพพาน. ในเรอ่ื งนั้น ชนเหลาใดมคี วามเหน็ ผดิ ดุจลัทธขิ องนิกายปพุ พเสลิยะทั้งหลายวา สังโยชนม อี มตะเปนอารมณ เพราะถอื เอาอรรถโดยไมใครครวญแหง บทท้ังหลายวา ปถุ ุชนรูพระนพิ พาน เปน ตน คาํ ถามของสกวาทีหมายถึงชนเหลานัน้ คําตอบรับรองเปนของปรวาท.ี ลําดับนั้น สกวาทจี งึกลาวกะปรวาทีวา อมตะเปน อารมณข องสงั โยชน เปนตน เพื่อทวงวาถาวาสงั โยชนม อี มตะเปน อารมณไ ดไ ซร อมตะกต็ อ งปรากฏวา เปนอารมณข องสงั โยชนไ ด ปรวาทปี ฏเิ สธคาํ ท้งั ปวงเพราะกลัวผดิ จากพระสูตร บณั ฑติ พึงทราบเน้ือความในวาระท้งั ปวงโดยอบุ ายนี.้ ก็พระสตู รที่ปรวาทียกมาวา ปถุ ุชน... หมายรูพระนพิ พานโดยความเปน พระนพิ พาน นี้ ทานกลาวหมายเอานิพพานในทฏิ ฐธรรม คือในภพน้ีเพราะฉะนั้น ขอ นีจ้ งึ ไมส าํ เร็จประโยชน ดังนี้แล. อรรถกถาอมตารัมมณากถา จบ๑. ม.มู. ๑๓/๒.

พระอภธิ รรมปฎ ก กถาวตั ถุ เลม ๔ ภาค ๒ - หนา ที่ 196 รูปง สารัมมณนั ติกถา [๑๓๒๑] สกวาที รปู เปน ธรรมมอี ารมณห รือ ? ปรวาที ถกู แลว . ส. ความนึก ความผกู ใจ ความสนใจ ความทาํ ไวใ นใจ.ความจงใจ ความปรารถนา ความต้ังใจ ของรูปน้ัน มอี ยหู รอื ? ป. ไมพ งึ กลา วอยางน้นั ฯลฯ ส. ความนึก ความผูกใจ ฯลฯ ความต้ังใจ ของรปู น้นัไมม ี มใิ ชห รือ ? ป. ถกู แลว. ส. หากวา ความนึก ความผกู ใจ ฯลฯ ความต้ังใจ ของรูปนนั้ ไมมี กต็ อ งไมกลาววา รปู เปน ธรรมมอี ารมณ. [๑๓๒๒] ส. ผัสสะเปนธรรมมอี ารมณ ความนึก ความผกู ใจ ฯลฯความต้งั ใจ ของผัสสะน้นั มอี ยูหรือ ? ป. ถูกแลว . ส. รูปเปน ธรรมมีอารมณ ความนกึ ความผูกใจ ฯลฯความตง้ั ใจ ของรูปน้นั มอี ยหู รือ ? ป. ไมพงึ กลาวอยางนัน้ ฯลฯ [๑๓๒๓] ส. เวทนา ฯลฯ สญั ญา เจตนา จติ ศรทั ธา วิริยะ สติสมาธิ ปญญา ราคะ โทสะ โมหะ ทิฏฐิ วิจกิ ิจฉา ถนี ะ อทุ ธัจจะ อหิรกิ ะฯลฯ อโนตตปั ปะ เปน ธรรมมีอารมณ ความนึก ความผกู ใจ ฯลฯ ความตัง้ ใจ ของอโนตตปั ปะนน้ั มีอยูห รอื ? ป. ถกู แลว.

พระอภธิ รรมปฎก กถาวัตถุ เลม ๔ ภาค ๒ - หนาท่ี 197 ส. รปู เปน ธรรมมอี ารมณ ความนกึ ความผกู ใจ ฯลฯความตั้งใจ ของรปู น้นั มอี ยหู รอื ? ป. ไมพงึ กลา วอยางนนั้ ฯลฯ [๑๓๒๔] ส. รปู เปนธรรมมีอารมณ แตค วามนกึ ความ ใจ ฯลฯความตั้งใจ ของรปู นั้น ไมม ีหรือ ? ป. ถกู แลว. ส. ผสั สะเปนธรรมมอี ารมณ แตค วามนกึ ความผกู ใจฯลฯ ความต้งั ใจ ของผสั สะน้ัน ไมม หี รอื ? ป. ไมพ ึงกลา วอยา งน้ัน ฯลฯ [๑๓๒๕] ส. รปู เปน ธรรมมีอารมณ แตความนกึ ความผกู ใจ ฯลฯความตั้งใจ ของรปู น้ัน ไมมหี รือ ? ป. ถกู แลว . ส. เวทนา สัญญา ฯลฯ อโนตตัปปะ เปน ธรรมมีอารมณแตค วามนกึ ความผกู ใจ ฯลฯ ความตง้ั ใจ ของอโนตตัปปะนน้ั ไมม ีหรือ ?ป. ไมพึงกลา วอยางน้ัน ฯลฯ [๑๓๒๖] ป. ไมพ ึงกลาววา รปู เปน ธรรมมีอารมณ หรอื ? ส. ถูกแลว . ป. รปู เปนธรรมมีปจ จยั มิใชหรอื ? ส. ถูกแลว. ป. หากวา รูปเปนธรรมมีปจจยั ดว ยเหตนุ นั้ นะทา น จึงตอ งกลาววา รูปเปน ธรรมมีอารมณ. รปู งสารมั มณนั ตกิ ถา จบ

พระอภิธรรมปฎก กถาวัตถุ เลม ๔ ภาค ๒ - หนาที่ 198 อรรถกถารปู งสารัมมณันตกิ ถา วา ดวย รูปเปน ธรรมมอี ารมณ บัดน้ี ช่อื วาเรอ่ื ง รปู เปนธรรมมีอารมณ. ในเร่อื งนั้น วา โดยอาํ นาจอารัมมณปจ จยั วา รูป ชื่อวามอี ารมณ เพราะอรรถวามีปจจัยแตร ูปน้นั กระทาํ ธรรมอื่นใหเ ปนอารมณไ มไ ด คอื หมายความวารูอารมณไมได. กล็ ัทธแิ หงชนเหลาใด ดุจลทั ธขิ องนกิ ายอตุ ตราปถกะทัง้ หลายวารปู มอี ารมณไดโ ดยไมแ ปลกกัน ดงั นี้ คําถามของสกวาทีหมายถึงชนเหลานน้ั เพ่ือแสดงวิภาคอารมณ ๒ อยาง คือ โอลุพฺภารมมฺ ณ ไดแกอารมณท เ่ี ปนเครื่องยดึ เหนย่ี ว และ ปจจฺ ยารมฺมณ ไดแ ก อารมณค อื เปนปจจยั คาํ ตอบรับรองเปนของปรวาที. คําท่ีเหลอื ในที่นี้ บณั ฑิตพงึ ทราบโดยทํานองแหงพระบาลีนน่ั แหละ. ในปญหาวา ไมพ งึ กลาว เปนตน คําตอบรับรองเปน ของสกวาทีหมายเอาโอลุพภารมณ คอื อารมณท เ่ี ปน เครื่องยดึ เหนย่ี ว. แมในปญ หาที่ ๒ สกวาทนี ้นั น่นั แหละตอบรับรองหมายเอาอารมณคือเปนปจ จัยเพราะฉะนั้น ในทนี่ ้ี ความท่ีรปู น้ันเปน ธรรมชาติมีอารมณส าํ เร็จแลวเพราะอรรถวา มีปจ จยั เทา นัน้ มิใชมอี ารมณอันเปนเครอื่ งยึดเหน่ียว ดวยประการฉะน้แี ล. อรรถกถารูปงสารมั มณันตกิ ถา จบ

พระอภิธรรมปฎ ก กถาวัตถุ เลม ๔ ภาค ๒ - หนาท่ี 199 อนสุ ยา อนารัมมณาตกิ ถา [๑๓๒๗] สกวาที อนุสัยเปนธรรมไมม ีอารมณ หรือ ? ปรวาวี ถกู แลว . ส. เปน รูป เปน นิพพาน เปนจกั ขายตนะ ฯลฯ เปนโผฏฐัพพายตนะ หรือ ? ป. ไมพ งึ กลาวอยา งน้นั ฯลฯ [๑๓๒๘] ส. กามราคานุสยั เปนธรรมไมมีอารมณ หรือ ? ป. ถกู แลว . ส. กามราคะ กามราคปรยิ ุฏฐาน กามราคสัญโญชนกาโมฆะ กามโยคะ กามฉนั ทนวิ รณ เปน ธรรมไมม ีอารมณ หรือ ? ป. ไมพ งึ กลาวอยางนั้น ฯลฯ ส กามราคะ กามราคปริยฏุ ฐาน กามราคสัญโญชนกาโมฆะ กามโยคะ กามฉนั ทนวิ รณ เปนธรรมมอี ารมณ หรือ ? ป. ถกู แลว. ส. กามราคานุสัย เปน ธรรมมอี ารมณ หรือ ? ป. ไมพงึ กลาวอยา งนน้ั ฯลฯ [๑๓๒๙] ส. กามราคานุสยั เปน ธรรมไมม อี ารมณ หรอื ? ป. ถูกแลว . ส. นับเน่ืองในขันธไหน ? ป. นบั เน่ืองในสงั ขารขนั ธ. ส. สังขารขันธ เปนธรรมไมมอี ารมณ หรือ ? ป. ไมพึงกลาวอยางน้นั ฯลฯ

พระอภธิ รรมปฎก กถาวัตถุ เลม ๔ ภาค ๒ - หนาที่ 200 ส. สังขารขนั ธเ ปนธรรมไมมอี ารมณ หรอื ? ป. ถกู แลว. ส. เวทนาขนั ธ สัญญาขนั ธ วิญญาณขนั ธ เปน ธรรมไมม ีอารมณ หรอื ? ป. ไมพึงกลา วอยา งนน้ั ฯลฯ [๑๓๓๐] ส. กามราคานสุ ยั นบั เน่ืองในสงั ขารขนั ธ แตเปน ธรรมไมม ีอารมณ หรอื ? ป. ถกู แลว . ส. กามราคะนับเนอ่ื งในสังขารขนั ธ แตเ ปนธรรมไมมีอารมณ หรอื ? ป. ไมพงึ กลาวอยางนน้ั ฯลฯ ส. กามราคะนบั เน่อื งในสังขารขนั ธ และเปนธรรมมีอารมณ หรอื ? ป. ถูกแลว . ส. กามราคานุสยั นับเนอื่ งในสังขารขันธ และเปนสารัมมณะ หรอื ? ป. ไมพ งึ กลาวอยา งนนั้ ฯลฯ [๑๓๓๑] ส. กามราคานสุ ัย นบั เนอ่ื งในสังขารขันธ แตเ ปนธรรมไมม อี ารมณ สวนกามราคะนบั เนือ่ งในสงั ขารขนั ธ และเปนธรรมมีอารมณ หรอื ? ป. ถกู แลว. ส. สงั ขารขันธส วนหน่งึ เปนธรรมมีอารมณ แตอีกสวน