tripitaka_75

พระอภิธรรมปฎ ก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ที่ 329จงึ ถวายพระพรกะพระยามิลินทรว า มหาบพิตร วริ ยิ ะมกี ารอุปถมั ภคอื คาํ้ จุนไวเปน ลกั ษณะ กุศลธรรมทั้งหมดมวี ริ ิยอุปถมั ภคํา้ จุนแลว ยอ มไมเ ส่ือมไปเหมอื นเม่ือบา นเกาจะพงั ไป ไดไ มอ นื่ มาคา้ํ จนุ ไว บา นเรอื นทมี่ เี สาอปุ ถัมภค้าํ จุนแลวนนั่ แหละก็ไปพงึ ลม ไป ฉะนน้ั . เหมอื นอยางวา กองทพั นอยและกองทพั ใหญทาํ สงครามกัน กองทพันอ ยถอยรนมา ทนี น้ั เขาพึงกราบทูลพระราชา พระราชาพงึ สง พลและพาหนะไป กองทัพของพระองคอนั พลและพาหนะสนับสนุนแลว พงึ ยงั กองทพั ของขาศกึ ใหพ ายแพ ฉันใด วริ ยิ ะก็เหมอื นกันนน่ั แหละ ยอ มไมทําใหส ัมปยตุ ธรรมท่ีเกดิ พรอมกันใหล าใหถ อย ยอ มยกคอื ยอ มประคองไว ดวยเหตุน้นั จงึ กลา ววา วิรยิ ะ มีความประคองไวเ ปน ลกั ษณะ. อีกนัยหนึง่ วริ ิยะมีความอุตสาหะเปนลักษณะ มีความอุปถมั ภส ห-ชาตธรรมทงั้ หลายเปน รส มคี วามไมท อถอยเปน ปจจุปฏฐาน มีความสลดใจเปน ปทฏั ฐาน เพราะพระบาลวี า ส วคิ โฺ ค โยนโิ ส ปทหติ (ความสลดยอมเรม่ิ ตั้งความเพยี รโดยแยบคาย) หรือมวี ัตถุแหง วริ ยิ ารัมภะเปนปทัฏฐาน.บณั ฑิตพึงทราบวา ความเพยี รอันเรม่ิ ตง้ั ไวโ ดยชอบ เปน มลู เหตแุ หงสมบัติทัง้ ปวง ดงั น.ี้ ความหมายของคาํ วา สตินทรีย ธรรมทช่ี ื่อวา สติ เพราะเปน เหตุระลกึ หรือวา ยอมระลกึ เอง หรือวาเปน เพียงการระลึกเทานัน้ . ก็สตินั้น ชอ่ื วา อนิ ทรยี  ดวยอรรถเปนอธิบดีโดยครอบงําความเปน ผูหลงลมื ดวยสติ อีกอยางหนึ่ง ชือ่ วา อนิ ทรยี  เพราะครองความเปนใหญใ นลกั ษณะแหงการอปุ การะ สตนิ ่ันแหละเปนอนิ ทรยี 

พระอภิธรรมปฎ ก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ที่ 330ช่ือวา สตินทรีย. ก็สตินน้ี น้ั มีการระลึก (การไมฟ น เฟอ น) เปนลักษณะและมีการเขาไปประคองไวเปนลักษณะ สติยอมใหกําหนด ยอมใหร ะลึกกุศลกรรมโดยชอบ เหมอื นขนุ คลังของพระราชารักษารตั นะ ๑๐ อยา ง ยอยงั พระราชาใหกําหนด ใหร ะลึกถงึ อสิ รยิ สมบตั ใิ นเวลาเยน็ เวลาเชา ฉะนน้ั .ดว ยเหตุนนั้ พระนาคเสนเถระจึงถวายพระพรพระราชาวา มหาบพิตร ขุนคลังของพระเจา จกั รพรรดิ ยอ มใหพระเจา จักรพรรดใิ หระลึกถงึ อิสริยสมบัติท้งัเวลาเย็นและเวลาเชาวา ขาแตเ ทวะ ชางมีประมาณเทา นี้ มามีประมาณเทา น้ีรถมปี ระมาณเทา นี้ พลเดนิ เทา มีประมาณเทา น้ี เงินมปี ระมาณเทานี้ ทองมีประมาณเทา น้ี สมบัตทิ ั้งปวงมปี ระมาณเทาน้ี ขอเทวะจงระลึกถึงอสิ รยิ สมบตั ินั้น ฉนั ใด ขอถวายพระพรมหาบพติ ร สตกิ ฉ็ ันนัน้ เหมอื นกันแล ยอ มใหระลกึ ถึงกศุ ลธรรมทัง้ หลาย คอื สติปฏฐาน ๔ เหลาน้ี สมั มัปปธาน ๔ เหลา น้ีอิทธิบาท ๔ เหลา น้ี อนิ ทรยี  ๔ เหลาน้ี พละ ๕ เหลานี้ โพชฌงค ๗ เหลา นี้นี้อรยิ มรรคประกอบดว ยองค ๘ น้ีสมถะ นว้ี ิปสสนา เหลาน้ีเปนอรยิ สจันีเ้ ปน วิชชา น้ีเปน วมิ ุตติ เหลา นนั้ เปนโลกตุ รธรรม มหาบพิตร สติมีการระลึกเปน ลักษณะอยางนแ้ี ล. ก็สติใครค รวญคตทิ ้งั หลายแหง ธรรมที่เปนประโยชน และไมเ ปนประโยชน รูวาธรรมทง้ั หลายมกี ายทจุ ริตเปน ตน เหลาน้ี วาไมม ีประโยชนยอมบันเทาธรรมท่ไี มเปนประโยชน รวู าธรรมมีกายสจุ รติ เปนตน เหลาน้เี ปนประโยชน ยอ มประคบั ประคองธรรมทีเ่ ปน ประโยชน เหมอื นปรณิ ายกแกวของพระเจาจกั รพรรดิ รสู งิ่ ท่ีไมเปน ประโยชน และส่ิงทเี่ ปน ประโยชนข องพระเจา-จักรพรรดิ ยอมนําสง่ิ ท่ีไมเปนประโยชนอ อกไป ยอมนอ มเขา มาซ่ึงสง่ิ เปนประโยชน ฉะนั้น. ดว ยเหตุนั้น พระนาคเสนเถระถึงถวายพระพรพระราชาวา

พระอภธิ รรมปฎ ก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท่ี 331มหาบพติ ร ปรณิ ายกแกวของพระเจาจกั รพรรดิ ยอ มรสู ง่ิ ท่เี ปนประโยชนแ ละไมเ ปน ประโยชนแ กพ ระเจาจกั รพรรดวิ า สงิ่ เหลา นเ้ี ปนประโยชนแกพระราชาสง่ิ เหลา นีไ้ มเ ปน ประโยชน สิง่ เหลานน้ั เปนอปุ การะ สง่ิ เหลาน้ไี มเ ปนอปุ การะดังนี้ จากนน้ั กจ็ ะบันเทา (กําจดั ) สง่ิ ไมเ ปนประโยชน ยอ มประคับประคองสิ่งท่เี ปนประโยชน ฉนั ใด ขอถวายพระพรมหาบพติ ร สติฉันน้ันเหมอื นกนั แลเมือ่ เกิดขนึ้ ยอมใครค รวญสตทิ ้ังหลายแหงธรรมที่เปน ประโยชน และไมเปนประโยชนวา ธรรมเหลา น้ันเปน ประโยชน ธรรมเหลาน้ไี มเ ปน ประโยชนธรรมเหลาน้ีมอี ุปการะ ธรรมเหลานี้ไมมอี ุปการะ ดงั น้ี จากน้นั ยอ มบนั เทา(กําจัด) ธรรมทไี่ มเปน ประโยชน ยอ มประคับประคองธรรมทเี่ ปนประโยชนมหาบพิตร สติมกี ารประคบั ประคองเปน ลักษณะอยา งน้ีแล. กอ็ กี นัยหนง่ึ สตมิ กี ารระลึกเปน ลกั ษณะ มกี ารไมห ลงลืมเปนรสมีการอารกั ขา (การรกั ษาอารมณ) เปน ปจ จปุ ฏฐาน หรือมกี ารมงุ ตอ อารมณเปนปทฏั ฐาน มกี ารจําไดอันมน่ั คงเปนปทฏั ฐาน หรือวา มกี ายคตาสติปฏ ฐานเปนตนเปนปทฏั ฐาน ก็บัณฑิตพงึ เหน็ สตเิ หมอื นเสาเขือ่ น เพราะต้ังอยูมัน่ คงในอารมณ และเหมอื นนายทวารผูร ักษาประตู เพราะรกั ษาทวารทั้งหลายมีจักขทุ วารเปน ตน . ความหมายของสมาธนิ ทรีย ธรรมทีช่ อื่ วา สมาธิ เพราะตง้ั ม่นั คอื วางจติ ไวใ นอารมณโดยชอบกส็ มาธนิ น้ั ชอื่ วา อนิ ทรีย ดวยอรรถวา เปนอธบิ ดี เพราะครอบงําความฟงุ ซา น อกี อยางหนง่ึ ชือ่ วา อินทรีย เพราะครองความเปนใหญกวา ธรรมอ่ืนในลักษณะแหง ความไมฟ งุ ซา น. สมาธิน่ันแหละเปนอนิ ทรีย ชื่อวา สมาธนิ ทรยี 

พระอภธิ รรมปฎก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ที่ 332กธ็ รรมมีลกั ษณะเปน ตน ของสมาธนิ ้นั บณั ฑิตพึงทราบโดยนยั ที่กลาวแลวในหนหลงั นัน่ แหละ. ความหมายของคําวา ปญญนิ ทรยี  ปชานาตีติ ปฺ า ธรรมที่ช่ือวา ปญญา เพราะอรรถวายอมรูทัว่ . ถามวา ยอมรทู วั่ ซงึ่ อะไร? ตอบวา ยอมรูท่ัวซงึ่ อริยสัจทง้ั หลายโดยนยั มคี ําวา นท้ี กุ ข เปนตน แตในอรรถกถาทานกลาววา ชอื่ วา ปญ ญาเพราะอรรถวา ยอ มใหรู ถามวา ยอมใหรอู ะไร? ตอบวา ยอมใหร ูอนิจจงั ทกุ ขงั อนัตตา. ก็ปญญานน้ั ชือ่ วา อินทรีย ดวยอรรถวาเปน อธิบดเี พราะครอบงําอวิชชา อีกอยางหน่ึง ชื่อวา อินทรีย เพราะครองความเปน ใหญก วาธรรมอื่นในลกั ษณะแหงการเหน็ . ปญ ญานน่ั แหละเปนอินทรยี  ชื่อวา ปญ ญนิ ทรยี .กป็ ญ ญาน้ีน้ันมีการสองแสงเปน ลักษณะ. และมีการรทู วั่ เปน ลักษณะ เหมอื นอยา งวา เมื่อบุคคลจดุ ประทปี ใหสวางในเวลากลางคนื ในบานที่มฝี า ๔ ดา นความมืดยอมหมดไป แสงสวางยอ มปรากฏฉนั ใด ปญ ญามีการสอ งสวางฉนั น้นัเหมอื นกนั . ธรรมดาแสงสวา งเสมอดวยแสงสวางของปญญายอมไมม.ี จรงิ อยูเม่อื มหาบุรุษผมู ปี ญ ญานงั่ โดยบัลลังกห น่งึ หมืน่ โลกธาตุก็มแี สงสวางเปนอันเดียวกัน. ดว ยเหตุนนั้ พระนาคเสนเถระจึงถวายพระพรพระราชาวามหาบพิตร ในเวลาทีม่ ืดคํา่ แลว บรุ ษุ พึงเอาประทปี เขา ไปวางไวในบา นประทีปทีน่ ําเขาไปแลวยอมกาํ จดั ความมืด ยอมยังโอภาสใหเ กิดขึ้น ยอ มยังแสงสวางใหรงุ โรจน ยอมทํารปู ทัง้ หลายใหปรากฏ ฉนั ใด มหาบพติ ร ปญ ญากฉ็ นั นน้ั เหมือนกัน เม่ือเกดิ ขน้ึ ยอ มกําจดั ความมืดคือ อวชิ ชา ยอมยงั โอภาส

พระอภิธรรมปฎ ก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท่ี 333คือวชิ ชาใหเกดิ ยอ มยังแสงสวางคอื ญาณใหรุงโรจน และยอ มทาํ อรยิ สัจจะทงั้ หลายใหป รากฏ มหาบพิตร ปญญามีการสอ งสวา งเปนลักษณะดว ยประการฉะนี้แล. อีกอยา งหนึง่ ปญญาเม่ือเกดิ ข้ึนยอมรทู ว่ั ซ่ึงธรรมทง้ั หลายท่ีเปน กุศลและอกุศล ทีค่ วรเสพและไมค วรเสพ ท่เี ลวและประณตี ทีดําและขาว และท่เี ขา กันไดและเขา กนั ไมไ ด เหมือนแพทยผ ูฉลาดยอมรเู ภสชั เปน ตน ทเี่ ปน ที่สบายและไมสบายแกบ ุคคลผปู วย ฉะน้ัน. สมดังคําพระธรรมเสหาบดีกลาวไววา ดูกอนอาวุโส ธรรมชาตใิ ดยอมรทู ่วั เพราะเหตุนัน้ ธรรมชาตนิ น้ัจึงชอื่ วา ปญ ญา. ถามวา ยอ มรทู ่ัวซึง่ อะไร? ตอบวา ยอมรูทว่ั วา นีท้ ุกขเปน ตน ขอความน้ีบัณฑติ พึงใหพสิ ดาร. พงึ ทราบความที่ปญ ญานั้นมคี วามรูทว่ั เปนลกั ษณะดว ยประการฉะน้ี. อกี นยั หนงึ่ ปญ ญามกี ารแทงตลอดสภาวะเปนลักษณะ หรอื การแทงตลอดไมผิดพลาดเปน ลกั ษณะดจุ การแทงของลูกศรทนี่ ายขมงั ธนูผฉู ลาดยงิ ไปฉะนนั้ มกี ารสองใหเหน็ อารมณเปน รสดุจประทีป มกี ารไมห ลงใหลเปนปจ จปุ ฏ ฐานดุจผูช้ีทางแกบคุ คลไปมาฉะน้ัน. ความหมายของคําวา มนินทรยี  ธรรมท่ชี ื่อวา มนะ เพราะยอ มรู คอื ยอมรูแจง . แตท า นอรรถกถาจารยท้ังหลายกลาววา ชอื่ วา มนะ เพราะยอมรอู ารมณ เหมือนบคุ คลนับอยดู วยทะนาน และเหมือนชง่ั อยูดว ยชงั่ ใหญฉะน้ัน. มนะนนั้ นน่ั แหละ ชอื่ วา อนิ ทรีย เพราะครองความเปน ใหญกวาธรรมอื่นในลกั ษณะแหงความร.ู มนะน่นั แหละเปนอินทรีย จงึ ช่อื วา มนินทรีย.มนะนเี้ ปนคําไวพจนข องจติ ตามทีก่ ลา วแลว ในหนหลงั .

พระอภธิ รรมปฎก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ท่ี 334 ความหมายของคาํ วา โสมนัสสินทรีย บุคคลชื่อวา สุมนะ เพราะมใี จงาม เพราะสมั ปโยคะดวยปต ิและโสมนสั ความเปนแหงบคุ คลผมู ีใจงาม ช่อื วา โสมนัสสะ โสมนัสสะนนั้ช่อื วา อินทรีย เพราะครองความเปนใหญกวาธรรมอ่นื ในลักษณะแหง ความยินดี. โสมนสั สะนน่ั แหละเปนอินทรยี  ช่อื วา โสมนัสสินทรีย โสมนสั -สินทรยี น ้เี ปนไวพจนข องเวทนาตามทีก่ ลาวแลวในหนหลังแล. ความหมายของชีวิตินทรีย ธรรมทีช่ อ่ื วา ชวี ิต เพราะเปนเหตใุ หธรรมท่ีสมั ปยตุ ดวยชวี ติ นิ ทรียนน้ั เปนอย.ู ชวี ิตน้ันชอ่ื วา อินทรยี  เพราะครองความเปนใหญก วา ธรรมอื่นในลกั ษณะแหงการตามรักษา. ชวี ิตนน่ั แหละเปน อินทรีย ชื่อวา ชีวติ นิ ทรยี ชวี ิตินทรยี น ้ัน เปนอธบิ ดีในความเปนไปและสบื ตอ. กเ็ มื่อวาโดยลกั ษณะเปนตน ชีวิตนิ ทรียม กี ารตามรกั ษาธรรมท่ีเกิดแลวโดยไมเวน ตนเปน ลกั ษณะมกี ารเปนไปแหงสัมปยุตธรรมเหลา นนั้ เปน รส มกี ารดาํ รงอยูแหง สัมปยุตต-ธรรมเหลานั้นนั่นแหละเปน ปจ จปุ ฏฐาน มีธรรม (คอื เวทนา สญั ญาวญิ ญาณ) ทีเ่ ปนอยเู ปนปทฏั ฐานะ เมอ่ื การทรงไวมกี ารตามรักษาเปน ตนแมมีอยู ชวี ติ นิ ทรียกย็ อมตามรักษาธรรมในขณะท่มี อี ยูเ ทาน้ัน เหมอื นนาํ้ตามรกั ษาอยูซึง่ ดอกอุบลเปน ตน และยอ มรักษาธรรมทงั้ หลายอันเกิดขนึ้ เพราะปจจยั ตามความเปนของตนดจุ แมนมเลีย้ งดูกุมาร และเปนไปโดยสมั พันธก บัธรรมทต่ี นใหเปน ไปดุจตน หนยังเรอื ใหแลน ไป ชีวิตินทรียนัน้ ใหเ ปน ไปเหนือภังคขณะไมได เพราะความที่ตนและธรรมทต่ี นใหเ ปน ไปไมม ี ยอมไมต ้ังอยู

พระอภิธรรมปฎ ก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท่ี 335ในภงั คขณะเพราะตนเองกต็ อ งแตกดบั ดจุ ไสนาํ้ มนั สิน้ ไปอยู เปลวประทปีก็ดับไป บณั ฑิตไมพ งึ เห็นชีวติ นิ ทรยี วา เวนจากอานุภาพแหงการรักษา การใหเปนไป การดํารงไวเ พราะชวี ิตนิ ทรยี ย ังอานภุ าพนน้ั ๆใหส ําเร็จ ดังน.้ี อธิบายวา ดวยสัมมาทิฏฐเิ ปน ตน พึงทราบวนิ ิจฉยั ในคาํ วา สมั มาทิฏฐิ เปน ตน องคมรรคทีช่ อื่ วาสมั มาทิฏฐิ เพราะอรรถวา การเห็น. ชือ่ วา สมั มาสงั กัปปะ เพราะอรรถวา การยกขน้ึ . ชอื่ วา สัมมาวายามะ เพราะอรรถวา การประคอง. ช่อื วาสมั มาสติ เพราะอรรถวาการอปุ การะ. ชอื่ วา สมั มาสมาธิ เพราะอรรถวาการไมฟ งุ ซา น. กว็ าโดยวจนตั ถะ คอื ความหมายของพระบาลี ชื่อวาสมั มาทิฏฐิ เพราะเห็นชอบหรือวา เปนเหตุใหเ หน็ ชอบ. ชอื่ วา สมั มา-สังกปั ปะ เพราะดาํ รชิ อบหรือวาเปน เหตใุ หดาํ ริชอบ. ช่อื วา สัมมาวายามะเพราะพยายามชอบหรอื วาเปน เหตุใหพยายามชอบ. ช่ือวา สัมมาสติ เพราะระลึกชอบหรือวา เปนเหตุใหร ะลกึ ชอบ. ชอ่ื วา สัมมาสติ เพราะตง้ั มั่นโดยชอบหรอื วาเปน เหตใุ หต ง้ั ม่ันโดยชอบ. อีกอยางหนึ่ง พึงทราบวจนตั ถะขององคมรรคนั้นโดยนัยแมนว้ี า ทฏิ ฐิอันบณั ฑติ สรรเสริญแลวเปน ทฏิ ฐดิ ีชอื่ วา สัมมาทฏิ ฐิ. สวนธรรมมลี ักษณะเปน ตน ขา พเจา กลาวไวแลวในหนหลังนั่นแหละ. อธบิ ายวา ดว ยศรทั ธาพละเปน ตน ธรรมมศี รทั ธาพละเปน ตน มีเนอื้ ความตามกลา วไวแมในศรัทธาพละน่นั แหละ แตวา พึงทราบวาพละเพราะอรรถวาไมห วน่ั ไหว. บรรดาธรรมเหลา นน้ั ธรรมท่ีชือ่ วา ศรทั ธาพละ เพราะไมห วั่นไหวไปในความเปนผูไมม ศี รทั ธา ชือ่ วา วิรยิ พละ เพราะไมหวั่นไหวไปในความเกยี จครา น.

พระอภธิ รรมปฎ ก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ท่ี 336ชอ่ื วา สติพละ เพราะไมห วั่นไหวไปในความหลงลืมสต.ิ ชอ่ื วา สมาธิพละเพราะไมหวนั่ ไหวไปในความฟุงซา น. ช่ือวา ปญญาพละ เพราะไมห ว่ันไหวไปในอวิชชา. ช่ือวา หิริพละ เพราะไมหวั่นไหวไปในอหิริกะ. ช่อื วาโอตตปั ปพละ เพราะไมหว่ันไหวไปในอโนตตปั ปะ นีเ้ ปนการพรรณนาเน้อื ความดว ยอาํ นาจบททง้ั สอง ดวยประการฉะนี้. บรรดาพละ ๗ เหลา นั้น พละ ๕ เบอ้ื งตน ขาพเจาประกาศแลวโดยลกั ษณะเปนตนน่นั แหละ พละ ๒ บทหลัง มคี ําอธิบายวา ธรรมที่ช่ือวา. หริ ิเพราะละอายแตก ายทจุ ริตเปน ตน คาํ วา หริ นิ ี้เปน ช่ือของความละอาย ช่อื วาโอตตปั ปะ เพราะความเกรงกลัวแตกายทุจริตเปน ตน เหลาน้ันเหมอื นกันคาํ วา โอตตปั ปะน้ีเปน ช่อื ของความเกรงกลวั ตอ บาป. เพอื่ การแสดงความตางกันแหง หิรแิ ละโอตตปั ปะทัง้ ๒ นนั้ ทา นจงึ เรม่ิ ตัง้ มาตกิ า (แมบท) นี้วาสมุฏ าน อธปิ ตลิ ชฺชาภยลกฺขเณน วา (สมุฏฐาน อธบิ ดี ลชั ชาภยั และลักษณะ) ดังน.ี้ วาโดยสมุฏฐานเปนตน ช่ือวา หิริ เพราะมเี หตุภายในเปนสมุฏฐาน. ช่อื วา โอตตัปปะ เพราะมีเหตุภายนอกเปน สมุฏฐาน. ช่อื วาหริ ิ เพราะมีอัตตาเปนอธบิ ดี ชื่อวา โอตตปั ปะ เพราะมีโลกเปน อธบิ ดี.ชือ่ วา หริ ิ เพราะตงั้ อยโู ดยสภาพแหงความละอาย. ชอื่ วา โอตตัปปะเพราะต้งั อยูโดยสภาพแหงความกลัว. ชอื่ วา หิริ เพราะมีความเคารพเช่อื ฟงเปน ลกั ษณะ ชอ่ื วา โอตตัปปะ เพราะมคี วามกลวั โทษและเห็นเปน ลักษณะบรรดาหริ แิ ละโอตตัปปะเหลานน้ั บุคคลยอ มใหห ิรอิ ันมีเหตภุ ายในเปนสมุฏฐานดวยเหตุ ๔ คอื พจิ ารณาถึงชาติ พิจารณาถึงวัย พิจารณาถงึ ความเปน ผูกลา พจิ ารณาถงึ ความเปนพหูสูต. ถามวา พจิ ารณาอยา งไร ตอบวา

พระอภธิ รรมปฎ ก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ท่ี 337เบ้ืองตน บุคคลพิจารณาถึงชาติอยา งนวี้ า ขนึ้ ชอื่ วา การกระทําความช่ัวนี้ไมใ ชการงานของบคุ คลสมบรู ณดว ยชาติ การงานน้ีเปนของบคุ คลผูมชี าติมีพวกประมงเปนตน การงานน้ีไมสมควรแกบคุ คลผสู มบูรณด วยชาติ เชน ดังเรา แลวไมท ําปาณาติบาต เปน ตน ชอื่ วา ยังหริ ิใหตั้งข้นึ . อนึง่ บคุ คลผูพิจารณาถึงวยั อยางนวี้ า ขึน้ ชื่อวา การทาํ บาปนี้เปนการกระทําอันคนหนุมทัง้ หลายพงึ กระทาํ การทาํ นไ้ี มส มควรแกผดู ํารงอยูในวยัเชนอยางเรา แลว ไมท าํ ปาณาติบาตเปน ตน ชอื่ วา ยอ มยงั หิริใหตัง้ ขึน้ . อน่ึง บุคคลพจิ ารณาถงึ ความเปน ผูกลาอยางน้ีวา ขึ้นช่อื วา การทาํบาปนีเ้ ปน การทําของบุคคลผมู ีชาตอิ อนแอ การทําน้ไี มสมควรแกบ คุ คลผูสมบูรณดว ยความกลาเชน เรา แลว ไมท าํ ปาณาติบาตเปน ตน ชือ่ วา ยอมยังหิรใิ หต งั้ ข้ึน. อน่งึ บุคคลพจิ ารณาถงึ ความเปน พหสู ูตอยา งน้ีวา ขึ้นช่อื วา การทาํ บาปน้ีเปน การกระทําของบุคคลอนั พาลไมใชของบัณฑติ การทํานี้ไมสมควรแกบคุ คลผเู ปนพหูสตู ผูเปนบณั ฑติ เชน กับเราแลว ไมท ําบาป ช่อื วา ยอมยงั หิริใหต ัง้ ขึ้น ดวยอาการอยางนี้ บุคคลชอ่ื วา ยอมยงั หิรอิ นั มีเหตุภายในเปนสมฏุ ฐานใหตัง้ ข้ึนดว ยเหตุ ๔ อยาง ก็และคร้ันใหตั้งข้นึ คอื ใหห ริ ิเขา ไปต้งัไวใ นจิตของตนไมก ระทาํ บาปกรรม ชอื่ วา หริ ิ มเี หตุภายในเปน สมุฏฐานดว ยประการฉะน้.ี ถามวา ชอื่ วา โอตตัปปะ มีเหตภุ ายนอกเปน สุมุฏฐาน อยา งไรตอบวา ถาทานจกั ทําบาป ทานก็จักถูกบริษัท ๔ ติเตียน จริงอยู เมอื่ บุคคลพจิ ารณาอยอู ยา งน้วี า

พระอภิธรรมปฎ ก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท่ี 338 วญิ ูชนทั้งหลายจกั ตเิ ตียนเธอ เธอ จักเปน อนั บุคคลผมู ศี ีลทงั้ หลายเวน แลว เหมือนชาวพระนครเวน ของไมสะอาด ดกู อนภิกษุ เธอจักทาํ อยา งไรเลา ดงั น.ี้ บุคคลนนั้ ยอมไมทาํ บาปกรรมเพราะโอตตัปปะอนั เหตุภายนอกเปนสมุฏฐาน ชอื่ วา โอตตัปปะ มเี หตภุ ายนอกเปนสมุฏฐาน ดว ยประการฉะน้.ี ถามวา ช่ือวา หิริ มีอัตตาเปนอธบิ ดี อยางไร. ตอบวา กลุ บุตรบางคนในโลกนก้ี ระทาํ ตนใหเปนใหญใ หเปนหวั หนาแลว คิดวา การทาํ ความช่ัวไมส มควรแกบ ุคคลผูบวชดว ยศรทั ธา เปน พหูสูต ผปู ฏบิ ตั ธิ ดุ งค ผูเชน กับเราแลว ไมทาํ บาปกรรม ชอื่ วา หริ ิ มอี ัตตาเปน อธบิ ดี อยางน้ี เพราะเหตนุ ้ันพระผูม ีพระภาคเจา จึงตรัสวา บุคคลน้นั กระทาํ ตนเทาน้ันใหเ ปน ใหญ ใหเ ปนหวั หนาแลว ยอ มละอกุศล เจรญิ กุศล ยอ มละธรรมที่มโี ทษ เจรญิ ธรรมไมม ีโทษ ยอมบรหิ ารตนใหห มดจด ดงั น.ี้ ถามวา ช่อื วา โอตตปั ปะ มีโลกเปน อธบิ ดี อยา งไร ตอบวากลุ บุตรบางคนในโลกน้กี ระทําโลกใหเ ปน ใหญ ใหเ ปนหัวหนา แลว ไมทาํ บาป-กรรม เหมือนอยางทตี่ รัสไววา ก็โลกสันนิวาสนใ้ี หญแล อน่ึง ในโลกสันนวิ าสใหญแ ล ยอ มมีสมณพราหมณทง้ั หลายผูม ฤี ทธิ์ มที พิ ยจักษุ รจู ติ ของผอู ื่นสมณพราหมณเ หลาน้นั ยอ มมองเหน็ ไดแมแตทีไ่ กล แมแตท่ใี กลเราก็มองไมเหน็ ทา น สมณพราหมณเ หลา น้ันยอมรชู ดั ซึ่งจิตแมด วยจิต ทา นแมเหลา นัน้จักรูเราอยางนี้วา ดูกอ นทา นผเู จริญทงั้ หลาย จงดูกุลบตุ รนี้ซิ เขาเปน ผูมีศรทั ธาออกจากเรอื น บวชเปน บรรพชติ ผูไ มมเี รอื น แตเ กลอื่ นกลนดวยอกศุ ลธรรมอันลามกอยู ดังนี้ ถึงเทวดาท้ังหลายทม่ี ีฤทธ์ิ มีทิพยจกั ษุ รใู จผูอนื่ กม็ อี ยู

พระอภิธรรมปฎ ก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 339เทวดาเหลา น้นั ยอ มมองเหน็ ไดแ มแตท ีไ่ กล แมท า นอยูใ กลพวกเราก็ไมเหน็เทวดาเหลา นน้ั ยอ มรูช ดั ซ่งึ จิตแมด ว ยจิต ถึงพวกเทวดาเหลาน้นั กจ็ กั รเู ราอยา งน้วี า ทา นผเู จริญทง้ั หลาย จงดูกุลบตุ รนีซ้ ิ เปนผมู ีศรทั ธาออกจากเรือนบวชเปน บรรพชติ ผูไมม ีเรือน แตเกลอ่ื นกลน ไปดว ยอกุศลธรรมอันลามกทง้ั หลายอยู ดังน้ี บุคคลนั้นกระทําโลกเทา น้นั ใหเปน ใหญ เปนหวั หนาแลวยอมละอกุศล เจรญิ กุศล ยอมละธรรมทีม่ โี ทษ เจริญธรรมไมมีโทษ ยอมบรหิ ารตนใหหมดจด ชื่อวา โอตตัปปะ มโี ลกเปนอธบิ ดี ดวยประการฉะน้ี. กบ็ ณั ฑิตพงึ ทราบเน้อื ความในคาํ วา หิริ อนั ต้งั ข้นึ ดว ยสภาวะ คอืความละอาย และโอตตปั ปะอันตง้ั ขนึ้ ดวยสภาวะคือความกลวั ตอ ไป คาํ วาละอาย ไดแก อาการท่ีนา ละอาย อธิบายวา หริ ิตัง้ อยโู ดยสภาวะทีน่ าละอายนัน้ . คาํ วา กลัว ไดแก กลัวอบาย อธบิ ายวา โอตตัปปะตัง้ อยโู ดยสภาวะท่ีกลัวนัน้ . หริ แิ ละโอตตปั ปะแมท้ัง ๒ น้ัน ยอ มปรากฏในการเวน จากความชั่ว.จริงอยู คนบางคนกาวลงสูธรรมคือ ความละอายในภายใน ยอ มไมทําบาปเหมอื นอยา งกลุ บตุ รบางคนผกู ระทาํ การถายอุจจาระปสสาวะเปน ตน เหน็ บุคคลแมค นเดียวท่ีตนควรละอายกพ็ งึ ถึงอาการละอาย พงึ แอบแลวเปน ผลู ะอายแลวไมท ําการถายอจุ จาระปส สาวะฉะนน้ั . คนบางคนเปน ผกู ลัวตอ ภัยในอบายแลวกไ็ มท ําบาปกรรม. ในอธกิ ารแหง หิรแิ ละโอตตปั ปะนัน้ มขี อ อปุ มาดงั นี้เปรียบเหมอื นกอนเหล็ก ๒ กอน กอ นหน่งึ เยน็ แตเปอนคถู กอ นหนึ่งรอนลุกโพลง บรรดากอ นเหล็กทั้ง ๒ น้นั คนฉลาดรังเกียจกอนเหล็กท่ีเยน็ แตเปอ นคูถจึงไมจบั รังเกียจกอ นเหล็กนอกน้เี พราะกลวั ความรอ น ในการอุปมานนั้ พึงทราบการที่บคุ คลกา วลงสธู รรม คือความละอายภายในแลวไมทําบาปเหมือนคนฉลาดไมจ ับกอนเหล็กเย็นทีเ่ ปอนคถู เพราะความรังเกยี จ. พงึทราบการไมทาํ บาปเพราะกลวั อบาย เหมือนบุคคลไมจบั กอ นเหล็กรอ นเพราะกลวั ความรอน ฉะน้นั .

พระอภิธรรมปฎก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 340 หริ มิ ีความเคารพเช่อื ฟง เปน ลกั ษณะ โอตตปั ปะมคี วามกลัวโทษและเหน็ ภัยเปน ลักษณะ เพราะฉะนน้ั ธรรมทัง้ ๒ แมน ี้จึงปรากฏในการเวนจากบาปเหมอื นกัน. จริงอยู คนบางคนยงั หริ ิอันมคี วามเคารพเชอ่ื ฟง เปน ลกั ษณะใหต้ังขน้ึ แลว ไมท ําบาปดว ยเหตุ ๔ คอื พจิ ารณาถงึ ชาตทิ เี่ ปน ใหญ พิจารณาถึงศาสดาที่เปน ใหญ พจิ ารณาถงึ ความเปนทายาทท่ีเปนใหญ พิจารณาถึงเพอ่ื นพรหมจารที ่เี ปน ใหญ บางคนยงั โอตตปั ปะอนั มีความกลวั โทษและเห็นภัยเปนลกั ษณะใหต ง้ั ขน้ึ แลวไมท าํ บาปดวยเหตุ ๔ คอื ภัยเกดิ แตก ารติเตยี นตนเองภัยเกิดเเตก ารตเิ ตยี นแตผ อู นื่ ภัยแตอ าชญา ภยั แตทุคต.ิ บรรดาเหตุทง้ั ๘เหลา นนั้ บณั ฑิตพึงกลา วถงึ การพิจารณาชาติทเี่ ปนใหญเ ปน ตน และภัยมกี ารติเตียนตนเองเปนตนใหพิสดาร. ความหมายของคาํ วา อโลภะ ธรรมที่ช่ือวา อโลภะ เพราะเปนเหตใุ หไ มโลภ หรือวา ตวั เองไมโ ลภ หรือวา เปน เพยี งความไมโลภ. แมใ นอโทสะและอโมหะกน็ ัยนเี้ หมือนกัน บรรดาธรรมทัง้ ๓ เหลานั้น อโลภะมีความทจ่ี ติ ไมกาํ หนัดในอารมณเปน ลักษณะ หรอื มคี วามทจี่ ติ ไมตดิ ในอารมณเปน ลกั ษณะเหมือนหยดนาํ้ไมตดิ บนใบบัว มีการไมหวงแหนเปนรสเหมือนภกิ ษพุ นแลว มีการไมต ิดใจเปนปจจปุ ฏ ฐานเหมือนบรุ ุษผตู กไปในของไมสะอาด ฉะนนั้ . อโทสะมีการไมดรุ า ยเปนลักษณะ หรือวา มกี ารไมพ ิโรธเปนลักษณะเหมือนมิตรผูชว ยเหลือมีการกาํ จัดความอาฆาตเปนรส หรอื วา มีการกําจดั ความเรา รอนเปน รสเหมือนเนอ้ื ไมจันทน มีความรม เยน็ เปน ปจจปุ ฏฐานเหมอื นจนั ทรเ พญ็ . สว นอโมหะพรอมท้งั ลกั ษณะเปน ตน ทา นตง้ั บทอธิบายเหมอื นปญญนิ ทรีย ตามท่ีกลา วแลวในหนหลงั นน่ั แหละ.

พระอภิธรรมปฎ ก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ท่ี 341 อน่งึ ในธรรมทั้ง ๓ เหลา น้ัน อโลภะเปน ขาศกึ ตอมลทนิ คอื ความตระหน่ีอโทสะเปน ขา ศึกตอ มลทนิ คอื ความเปนผทู ศุ ีล อโมหะเปน ขาศึกตอความไมเจริญในกศุ ลธรรมท้ังหลาย และในบรรดาคุณธรรมเหลา นนั้ อโลภะเปน เหตุแหงทาน อโทสะเปน เหตแุ หง ศลี อโมหะเปน เหตุแหงภาวนา. บรรดาคุณธรรมเหลาน้ัน บุคคลมีความไมโลภยอมถือเอาไมม าก เพราะผโู ลภจึงถอื เอามากบุคคลไมมโี ทสะยอ มถอื เอาไมพ รอ ง เพราะผูโ ทสะประทษุ รา ยจึงถือเอาพรองบุคคลไมมีความหลงยอ มถอื เอาไมว ปิ ริต เพราะผูห ลงจึงถือเอาวิปริต. อน่งึ ในบรรดาคณุ ธรรมเหลา น้นั บุคคลทรงจําโทษทีม่ ีอยโู ดยความเปน โทษ ยอมเปด เผยโทษทง้ั หลายไปเพราะความไมโ ลภ เพราะวา บคุ คลโลภแลวยอ มปกปดโทษ. บุคคลทรงจาํ คณุ ท่มี อี ยูโดยความเปนคณุ ยอมประกาศคุณทัง้ หลายใหเปนไปเพราะความไมมโี ทสะ เพราะวา บุคคลมโี ทสะประทุษรายแลว ยอ มลบหลคู ณุ ทา น. บุคคลทรงจาํ ไวซ ึ่งสภาวะตามความเปนจริง โดยสภาวะตามความเปน จรงิ ยอมประกาศสภาวะตามความเปนจรงิ ใหเ ปน ไปเพราะความไมหลง เพราะวา บุคคลหลงยอ มถือเอาสิ่งทแ่ี ทจริง วาเปน ส่ิงที่ไมแ ทจรงิ ถอื เอาสงิ่ ทีไ่ มแทจริง วาเปนสง่ิ ท่แี ทจรงิ . อน่ึง ทุกขมกี ารพลดั พรากจากของที่รักยอ มไมมี เพราะความไมโ ลภเพราะคนโลภแลว มสี ภาวะยดึ ถือความรกั และเพราะอดทนตอ การพลัดพรากของทรี่ ักไมได. ทุกขอ ันประสบกับของอันไมเ ปนทีร่ ักยอ มไมม ีเพราะความไมมีโทสะ เพราะบุคคลมโี ทสะประทุษรา ย แลวมีสภาวะยึดสงิ่ ท่ีไมเ ปน ที่รักและเพราะอดทนตอ การประสบกบั สงิ่ ทไี่ มเ ปนทร่ี ักไมไ ด. ทกุ ขม ีการไมไ ดส่ิงที่ปรารถนายอ มไมม ีเพราะความไมหลง เพราะบุคคลผไู มห ลงมกี ารเจรญิพจิ ารณาอยางน้วี า พวกทา นพงึ ไดสงิ่ นัน้ ในทนี่ ้แี ตท ไ่ี หน เปน ตน.

พระอภิธรรมปฎก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ที่ 342 อนึง่ บรรดาคณุ ธรรมเหลา น้ี ชาติทกุ ขยอมไมม ีเพราะอโลภะ เพราะอโลภะเปนปฏปิ ก ษตอตณั หา และชาตทิ ุกขมีตัณหาเปน มูล. ชราทกุ ขย อมไมม ีเพราะอโทสะ เพราะบุคคลมโี ทสะกลา เปน ผมู ีสภาวะคอื ความชราเร็วพลนั .มรณทุกขย อ มไมมีเพราะอโมหะ เพราะการตายของบุคคลผหู ลงเปน ทกุ ข แตทุกขน้ัน ยอมไมมีแกบคุ คลผไู มหลง. อนงึ่ การอยรู ว มกันเปน สุขของคฤหสั ถทั้งหลายเพราะความไมโลภการอยรู วมกนั เปน สขุ ของบรรพชิตทงั้ หลายเพราะความไมหลง การอยูรว มกันเปนสขุ ของคฤหสั ถแ ละบรรพชิตแมท ั้งหมด เพราะความไมม โี ทสะ. อนึง่ บรรดาคณุ ธรรมเหลา นัน้ วาโดยพิเศษ ความเกิดขึ้นในปตติ-วิสยั ยอมไมมีเพราะความไมโลภ. จริงอยู สตั วท้งั หลายโดยมากยอ มเขา ถึงปต ติวิสยั เพราะตณั หา ดวยวา ความไมโ ลภเปนปฏปิ กษตอตณั หา. ความเกดิในนรกยอ มไมมีเพราะความไมม โี ทสะ. จรงิ อยู สัตวท งั้ หลายยอมเขาถงึ นรกเชนกับโทสะ เพราะความเปน ผดู รุ า ยดว ยโทสะ ดว ยวาอโทสะเปน ปฏปิ กษตอโทสะ. การเกดิ ในกาํ เนดิ สตั วดริ ัจฉานยอ มไมมเี พราะความไมหลง จรงิ อยูบคุ คลทั้งหลายผหู ลงเปนนิตยดว ยโมหะยอ มเขาถึงกาํ เนดิ สัตวด ิรัจฉาน ดวยวาอโมหะเปน ปฏิปกษตอโมหะ. บรรดาคุณธรรมเหลา นน้ั อโลภะยอมไมทาํ ความเก่ียวของดว ยอาํ นาจแหง ราคะ อโทสะยอมไมทําความเกีย่ วขอ งดวยอาํ นาจแหงโทสะ อโมหะยอมไมท าํ ความเปน กลางดว ยอาํ นาจแหง โมหะ. อนึ่ง วา โดยคุณธรรมเหลา นัน้ แมทงั้ ๓ ยอ มไดสัญญา ๓ เหลา นี้ ตามลําดบั คอื เนกขมั มสัญญา อพั ยาปาทสัญญา อวหิ สึ าสัญญา และสัญญา ๓ เหลา นี้ คอื อสุภสญั ญา อัปปมาณสญั ญา ธาตสุ ัญญา กก็ ารเวน ธรรมที่สดุ คอื กามสุขลั ลกิ านโุ ยคยอมมีเพราะอโลภะ การเวน ธรรมทส่ี ุดคอื

พระอภิธรรมปฎ ก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท่ี 343อัตตกิลมถานโุ ยคยอมมีเพราะอโทสะ การดาํ เนนิ ไปดวยขอปฏิบตั ิอนั เปนมชั ฌิมายอมมีเพราะอโมหะ อนึ่ง การทําลายอภิชฌากายคณั ฐะยอมมีเพราะอโลภะ การทาํ ลายพยาปาทกายคณั ฐะยอ มมเี พราะอโทสะ การทําลายคัณฐะทั้ง ๒ที่เหลอื ยอ มมเี พราะอโมหะ และสติปฏ ฐาน ๒ ขอเบ้ืองตน ยอ มสาํ เร็จดวยอานภุ าพ (ความย่งิ ใหญ) แหงคุณธรรม ๒ ขอ เบือ้ งตน สติปฏฐาน ๒ ขอหลงัยอมสําเร็จดว ยอานภุ าพแหงคุณธรรมขอหลงั เทา น้ัน. อนึง่ บรรดาคุณธรรมเหลาน้ัน อโลภะยอมเปน ปจจัยแกความไมม โี รคเพราะบคุ คลไมโลภแลวยอมไมเสพอสัปปายะ แมเ ปน อารมณของโลภะ เพราะเหตนุ นั้ บคุ คลผไู มโ ลภจงึ ไมม ีโรค. อโทสะยอ มเปน ปจ จัยแกความหนุม สาวเพราะบุคคลไมม ีโทสะประทุษรายแลว ก็ไมถกู ไฟคอื โทสะอันนํามาซ่งึ ความเปน ผมู ีหนังเหย่ี วยน และผมหงอกแผดเผาอยู ยอ มเปนหนุม สาวไดนาน.อโมหะยอมเปน ปจจยั แกความมีอายยุ นื เพราะบุคคลผไู มหลงรูส ง่ิ ทเี่ ปนประโยชน และไมเปน ประโยชน กเ็ วน สิง่ ทไี่ มเ ปน ประโยชน เสพสง่ิ ทเ่ี ปนประโยชน จงึ เปน ผูมีอายยุ ืน. อนงึ่ บรรดาคณุ ธรรมเหลา นั้น อโลภะเปนปจจัยแกโ ภคสมบตั ิ เพราะคนไมโลภแลว ก็เปน ผไู ดเฉพาะซง่ึ โภคะ ดวยจาคะ. อโทสะเปน ปจ จยั แกก ารไดมิตตสมบตั ิ เพราะเมือ่ บุคคลไมมโี ทสะประทุษรา ยแลว ก็ไดมิตรและการไมเส่อื มมติ ร. อโมหะเปน ปจจยั แกอตั ตสมบตั ิ เพราะบคุ คลไมห ลง เมอื่ ทําประโยชนของตนน่นั แหละ ยอ มชื่อวา ยงั ตนใหถงึ พรอ ม. อโลภะเปน ปจ จยั แกทพิ ยวหิ าร อโทสะเปน ปจจยั แกพรหมวหิ าร อโมหะเปนปจจัยแกอ รยิ วิหาร. อน่ึง บรรดาคุณธรรมเหลา นัน้ บคุ คลผดู บั เขญ็ ในสัตวแ ละสังขารท้งั หลายฝายตนไดดว ยอโลภะ เพราะสตั วและสงั ขารเหลา น้ันพินาศไป กไ็ มมี

พระอภิธรรมปฎก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ท่ี 344ความทกุ ขอ นั มคี วามเก่ยี วขอ งกันเปน เหตุ ผดู ับเข็ญในสตั วและสงั ขารทง้ั หลายฝา ยอื่นไดด วยอโทสะ. เพราะบคุ คลไมมโี ทสะประทุษรายแลว ก็ไมม คี วามสาํ คญั แมใ นบคุ คลทั้งหลายทีจ่ องเวรกนั . ผดู ับเข็ญในสัตวแ ละสงั ขารทงั้ หลายในฝายความเฉยไดดวยอโมหะ. เพราะคนไมห ลงกไ็ มม ีความเกี่ยวของท้ังหมด.การเหน็ อนจิ จังยอ มมีดวยอโลภะ เพราะบคุ คลโลภแลว ยอ มไมเหน็ สงั ขารแมไมเ ท่ยี งโดยความเปน ไมเ ทยี่ ง โดยมงุ จะใชส อย. การเห็นทกุ ขย อ มมดี ว ยอโทสะเพราะคนมีอัชฌาศัยไมมีโทสะ กาํ หนดสละอาฆาตวัตถไุ ดแ ลวยอมเหน็ สงั ขารนั่นแหละ โดยความเปนทุกข. การเหน็ อนัตตายอ มมีดว ยอโมหะ เพราะคนไมหลงเปนผฉู ลาดในการถอื เอาสภาวะตามความเปนจริง ยอมรูขันธ ๕ ซึ่งมใิ ชผ เู ปนใหญโ ดยมิใชผ เู ปน ใหญ. การเห็นอนจิ จงั เปนตน ยอ มมดี ว ยคณุ ธรรม๓ เหลาน้ัน ฉนั ใด แมค ุณธรรม ๓ เหลาน้นั ก็ยอมมดี วยการเห็นอนิจจงั เปน ตนฉนั นนั้ เหมือนกัน. จรงิ อยู ความไมโ ลภยอมมีเพราะการเหน็ อนจิ จลกั ษณะความไมโกรธยอมมีเพราะการเหน็ ทุกขลักษณะ ความไมหลงยอมมีเพราะการเหน็ อนัตตลักษณะ. เพราะวา ช่ือวา ใครรูโดยชอบวา ส่ิงนี้เปน ของไมเ ทย่ี งดังนีแ้ ลว พึงใหค วามรักเกดิ ข้ึนเพ่ือตอ งการสงิ่ ไมเท่ยี งนั้น หรือรูอ ยวู า นี้เปนทกุ ขใ นสงั ขารดังน้ีแลว. พึงยงั ความทกุ ขท ่ีเกิดจากความโกรธจดั แมอ ืน่ ใหเกิดซํา้ อกี ทีเดยี ว และรูถงึ ความวา งเปลาแหง อตั ตาแลว ก็พงึ ถึงความหลงใหลอกี เลา ดงั น.้ี ความหมายของคําวา อนภชิ ฌา ธรรมทช่ี ่ือวา อนภิชฌา เพราะไมเพงเลง็ . ช่ือวา อัพยาบาทเพราะยังสขุ ทางกายสุขทางใจ ประโยชนใ นโลกนี้ ประโยชนในโลกหนาและการไดเกยี รติ ที่ไดเฉพาะแลวดวยอานุภาพแหงความดไี มใหพ นิ าศ. ช่อื วา

พระอภิธรรมปฎก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท่ี 345สัมมาทฏิ ฐิ เพราะยอมเห็นโดยชอบ หรอื เห็นอนั งาม. คําวา อนภิชฌาเปน ตน เหลา นั้นเปนชื่อของธรรมมคี วามไมโ ลภเปน ตน น่นั แหละ กธ็ รรมเหลาน้ีพงึ ทราบวา ในตอนตน ทา นถือเอาดว ยสามารถแหง ความเปน มลู ในทน่ี ี้พึงทราบวา ทา นถอื เอาดวยสามารถแหงกรรมบถ. แมหิรแิ ละโอตตปั ปะกพ็ ึงทราบวา ในตอนตนทานถอื เอาดว ยอาํ นาจแหงความเปน พละ ในท่ีนี้พงึ ทราบดวยอาํ นาจแหงโลกบาล. จรงิ อยูธรรมท้ัง ๒ นย้ี อมรกั ษาโลก เหมือนอยางที่ตรัสไวว า ดูกอ นภกิ ษุทงั้ หลาย สุกกธรรมท้งั ๒ เหลา นี้ ยอ มรกั ษาโลก ธรรม๒ ประการเปนไฉน ? คือ หริ แิ ละโอตตปั ปะ ดกู อ นภิกษุทง้ั หลาย สุกกธรรม๒ เหลานแี้ ลยอมรักษาโลก ดกู อนภกิ ษทุ ง้ั หลาย ถา สุกกธรรม ๒ เหลานี้ ไมพึงคมุ ครองโลกไซร ในโลกน้ีก็ไมพงึ ปรากฏ คาํ วา แม นา ปา ภรรยาของอาจารย หรือภรรยาของครู ชาวโลกจกั ถงึ แลวซง่ึ การปะปนกันเหมอื นอยางพวกแพะ แกะ ไก สกุ ร สุนัขบาน สุนัขจง้ิ จอก ดูกอ นภกิ ษุทง้ั หลายกเ็ พราะสกุ กธรรมท้ัง ๒ เหลา นย้ี อมคุม ครองโลก ฉะนั้น จงึ ยงั ปรากฏคาํ วาแม นา ปา ภรรยาของอาจารย หรือภรรยาของครู ดงั น้ี. ความหมายของยุคลธรรม ความสงบกายชอ่ื วา กายปส สัทธิ ความสงบจิตชอ่ื วา จิตตปสสัทธิคําวา กาย ในคาํ วา กายปส สทั ธิน้ี ไดแ ก ขันธ ๓ มีเวทนาขันธเปนตนอนง่ึ ปสสทั ธธิ รรมท้ัง ๒ แมเหลา นรี้ วมกันแลว พึงเห็นวา กายปสสทั ธิและจิตตปส สัทธิ มกี ารระงบั ความกระวนกระวายทางกายและทางจติ เปน ลักษณะมกี ารกาํ จัดความกระวนกระวายทางกายและจติ เปนรส มีการเยอื กเยน็ ไม

พระอภธิ รรมปฎ ก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ท่ี 346เรารอนแหงกายและจติ เปน ปจจุปฏฐาน มกี าย (เจตสกิ ) และจิตเปนปทฏั ฐานเปน ปฏิปกษต อกิเลส มอี ุทธจั จะอนั กระทําความไมส งบเปนตน แหงกายและจติ . ความเบาแหง กาย ชื่อวา กายลหตุ า. ความเบาแหง จิต ช่อื วาจติ ตลหตุ า. ลหุตาท้งั ๒ นน้ั พงึ เห็นวา มคี วามสงบความหนักกายและจติเปนลักษณะ มีการกําจดั ความหนักกายและจิตเปนรส มคี วามไมชักชา แหง กายและจิตเปนปจ จปุ ฏฐาน มกี ายและจิตเปน ปทฏั ฐาน เปนปฏิปกษต อกิเลสมีถีนมทิ ธะเปน ตน ที่กระทําความหนัก. ความออ นแหงกาย ช่อื วา กายมุทตุ า. ความออนแหงจติ ช่ือวาจิตตมทุ ตุ า. กายและจิตตมุทุตาเหลา นนั้ มีความสงบความกระดางกายและจิตเปนลักษณะ มกี ารกาํ จดั ความกระดางกายและจิตเปนรส มีการไมค ับแคน ใจเปน ปจ จปุ ฏ ฐาน มกี ายและจติ เปนปทัฏฐาน พึงเห็นวา เปนปฏิปกษต อกิเลสมที ิฏฐิและมานะเปนตน อนั การทาํ ความทก่ี ายและจติ ใหกระดาง. ความควรแกการงานของกาย ชอ่ื วา กายกัมมัญญตา ความควรแกการงานของจิต ช่อื วา จิตตกัมมญั ญตา. กัมมญั ญตาท้งั ๒ น้นั มกี ารเขา ไปสงบความไมควรแกก ารงานของกายและจติ เปนลักษณะ มีการกําจัดการไมค วรแกก ารงานของกายและจิตเปน รส มกี ารถึงพรอ มดว ยการทํากายและจิตสมควรแกอ ารมณเปน ปจจุปฏฐาน มีกายและจติ เปนปทัฏฐาน พึงเห็นวาเปน ปฏิปกษตอนวิ รณที่เหลือ อันกระทําความไมค วรแกก ารงานของกายและจติ . และพงึ เห็นกมั มัญญตาท้งั ๒ น้นั เปน ธรรมนํามาซึ่งความเลอ่ื มใส ในวัตถอุ นั เปนที่ตัง้ แหงความเลอื่ มใสทั้งหลาย เปนการนํามาซ่งึ ความเกษมเหมาะสมในการทําประโยชนเ กอื้ กูลดุจความหมดจดแหงทอง ฉะนัน้ .

พระอภิธรรมปฎ ก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ท่ี 347 ความเปน แหงการคลอ งแคลว ของกาย ช่ือวา กายปาคญุ ญตา ความเปน แหง การคลอ งแคลว ของจติ ชื่อวา จิตตปาคุญญตา. ปาคญุ ญตาท้งั ๒น้ัน มกี ารไมขัดของของกายและจิตเปนลกั ษณะ มีการกาํ จัดความขดั ของของกายและจิตเปนรส มกี ารปราศจากโทษเปน ปจ จปุ ฏฐาน มกี ายและจิตเปนปทฏั ฐาน พึงเห็นวา เปน ปฏิปก ษตอ กิเลส คือความเปนผไู มมีศรทั ธาเปนตนอันกระทาํ ความขดั ขอ งของกายและจติ . ความตรงของกาย ชื่อวา กายุชกุ ตา ความตรงของจติ ช่ือวาจิตตชุ ุกตา. อุชุกตาทัง้ ๒ น้นั มีการตรงของกายและจติ เปน ลักษณะ มกี ารกาํ จดั การคดของกายและจิตเปน รส มกี ารซ่ือตรงของกายและจติ เปนปจจปุ ฏ ฐานมกี ายและจติ เปนปทฏั ฐาน พงึ ทราบวา เปน ปฏปิ กษตอ กเิ ลส มมี ายาและสาเถยยะเปนตน อันกระทําความคดโคงของกายและจติ . ธรรมทีช่ ื่อวา สติ เพราะระลึก ชอ่ื วา สมั ปชญั ญะ เพราะรตู ัวอธิบายวา ยอ มรูโดยประการตาง ๆ รอบดา น ก็บรรดาธรรมทง้ั ๒ นน้ั พึงทราบสมั ปชัญญะ ๔ ประเภทเหลาน้ี คอื สาตถกสมั ปชัญญะ สปั ปายสัมปชัญญะโคจรสมั ปชัญญะ อสัมโมหสมั ปชญั ญะ สวนธรรมมีลกั ษณะเปน ตน ของสตแิ ละสมั ปชัญญะเหลา นัน้ พงึ ทราบโดยนัยทีก่ ลา วในสตินทรยี  และปญญินทรียน นั่ -แหละ คธู รรมน้ี ตรสั ไวใ นหนหลังแลว ในทน่ี ต้ี รัสไวอ ีกดว ยสามารถแหงความเปน ธรรมมีอุปการะดว ยประการฉะน.้ี ธรรมที่ชอื่ วา สมถะ เพราะสงบธรรมท่เี ปนขาศึกมกี ามฉันทะเปนตน.ชือ่ วา วปิ สสนา เพราะเห็นธรรมทง้ั หลายโดยอาการตาง ๆ ดวยสามารถแหงความไมเ ที่ยงเปนตน โดยอรรถะวปิ สสนาน้ีกค็ อื ปญ ญานน่ั เอง. ธรรมมลี ักษณะเปน ตน แหงสมถะและวปิ ส สนาแมเ หลาน้ันมีเนอื้ ความตามทกี่ ลาวไวแ ลว ในหน-

พระอภธิ รรมปฎก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 348หลังนน่ั แล แตถือเอาในทน่ี ีอ้ ีกดวยสามารถแหง ธรรมยคุ นทั ธะ (ธรรมเนือ่ งกนั เหมอื นแอก). ธรรมทช่ี ่ือวา ปคคาหะ เพราะประคองสหชาตธรรม. ทีช่ ื่อวาอวกิ เขปะ เพราะความไมฟ ุงซานโดยปฏิปก ษตอความฟุงซา น คือ อุทธจั จะธรรมมลี กั ษณะเปน ตน แมแ หง ธรรมทัง้ ๒ น้ี กลาวไวแลว ในหนหลงั นัน่ แหละกธ็ รรมทั้ง ๒ นี้ พึงทราบวา ถอื เอาในท่นี ีเ้ พ่อื การประกอบวริ ิยะและสมาธแิ ล. อธิบายคาํ วา เยวาปนกนยั คําวา เยวาปน ตสฺมึ สมเย อฺเป อตฺถิ ปฏิจฺจสมปุ ฺปนนฺ าอรูปโ น ธมฺมา อเิ ม ธมมฺ า กุสลา (กห็ รอื วา ในสมยั น้นั ธรรมทีม่ ิใชรูป ซึ่งอาศยั กนั และกันเกิดขึ้น แมอื่นใดมีอยู ธรรมเหลา น้ีชอ่ื วา กศุ ล)พึงทราบวินจิ ฉยั ดงั ตอไปนี้. กศุ ลธรรมเกนิ ๕๐ (ปโรปณฺณาสธมมฺ า) เหลา นี้ พระผมู ีพระภาคเจาทรงยกข้นึ แสดงโดยลําดบั วา ผัสสะยอมมี ฯลฯ อวิกเขปะยอ มมีอยา งเดียวกห็ าไม โดยทแ่ี ทท รงแสดงวา ในสมัยใด มหาจิตเปนอสงั ขารกิ ดวงที่หนง่ึสหรคตดว ยโสมนสั สติเหตกุ ะฝายกามาวจรยอมเกิดขน้ึ ในสมยั น้ัน ธรรมแมเหลา อื่นท่เี ปนเยวาปนกธรรม ทสี่ ัมปยุตดว ยธรรมเหลา นน้ั นัน่ แหละ มผี ัสสะเปนตน ซึ่งอาศยั ปจ จัยอันสมควรแกต น ๆ เกดิ ขึน้ ชอื่ วา อรูป เพราะความไมมรี ปู ซ่งึ กาํ หนดไดโ ดยสภาวะ ธรรมเหลา นั้นแมท ัง้ หมดเปน กุศล. พระผมู พี ระภาคเจา ผูธ รรมราชาคร้นั แสดงธรรมเกนิ ๕๐ ทย่ี กข้นึ ไวในบาลีดวยอาํ นาจแหงสว นประกอบของจติ ดว ยพทุ ธพจนม ีประมาณเทา นีแ้ ลว จึงทรงแสดงธรรม ๙ อยา ง แมอนื่ อกี ดว ยสามารถแหง เยวาปนกธรรม. จริงอยูบรรดาบทพระสูตรเหลา นนั้ ๆ ธรรม ๙ เหลา นย้ี อมปรากฏ คือ

พระอภธิ รรมปฎก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท่ี 349 ฉนั ทะ ๑ อธโิ มกข ๑ มนสกิ าร ๑ ตัตรมชั ฌตั ตตา ๑ กรุณา ๑มทุ ุตา ๑ กายทจุ ริตวริ ัติ ๑ วจีทจุ ริตวริ ัติ ๑ มิจฉาชวี วิรตั ิ ๑. อน่ึง ในมหาจิตดวงทหี่ น่งึ แมน้ี ฉนั ทะในกศุ ลธรรมของความเปนผูใ ครเ พอ่ื กระทําก็มีอยู แตไ มไ ดยกไวใ นพระบาลีดว ยอํานาจแหงสวนประกอบของจติ ในที่นี้ ฉันทะนัน้ ทานจึงถอื เอาดว ยสามารถแหงเยวาปนกธรรม.อธโิ มกขก็มี มนสกิ าร ตตั รมชั ฌัตตตา และบรุ พภาคของเมตตาก็มี เม่อือโทสะทรงถือเอาแลว บรุ พภาคของเมตตานน้ั ก็เปนอนั ถือเอาดวยเหมือนกันถงึ บรุ พภาคของกรณุ า บุรพภาคของมทุ ติ า บุรพภาคของอุเบกขากม็ ี แตเม่ือตัตรมัชฌัตตตาทรงถอื เอาแลว บุรพภาคของอุเบกขานัน้ กย็ อมเปนอนั ถือเอาแลว โดยแท สมั มาวาจาก็มี สัมมากัมมนั ตะก็มี สมั มาอาชวี ะก็มี แตทา นไมไ ดย กขนึ้ ไวใ นบาลีดวยสามารถแหงสว นประกอบของจติ ในท่ีน้ี ธรรมมีสมั มาวาจาเปนตน แมน ั้นกถ็ ือเอาดวยอํานาจแหง เยวาปนกธรรม แตใ นบรรดาธรรม ๙ อยา งเหลานัน้ ธรรม ๔ อยาง ทไ่ี ดใ นขณะเดยี วกัน คือ ฉันทะ ๑อธิโมกข ๑ มนสิการ ๑ ตัตรมชั ฌัตตตา ๑ ท่เี หลือนอกน้ันไดในขณะตางกนั . เหมอื นอยางวา บุคคลยอมละมจิ ฉาวาจาดวยจติ ดวงนี้ ยอ มบําเพญ็สมั มาวาจาดว ยอํานาจวิรตั ิ ในกาลใด ในกาลน้ัน ธรรม ๕ อยา งเหลานัน้ คือธรรม ๔ มฉี นั ทะเปนตน และสมั มาวาจายอมเกิดในขณะเดยี วกนั . เม่อื ใดบุคคลยอมละมิจฉากมั มนั ตะ ยอมบําเพ็ญสัมมากัมมนั ตะดวยอํานาจวริ ตั ิ ฯลฯยอมละมิจฉาอาชีวะ ยอ มบําเพ็ญสมั มาอาชีวะดวยอํานาจวิรตั ิ ฯลฯ เม่อื ใดกระทาํบริกรรมดวยกรุณา ฯลฯ ทําบรกิ ารดวยมทุ ติ า ในกาลนัน้ ธรรม ๕ เหลา นี้ยอ มเกดิ ในขณะเดียวกัน คือ ธรรม ๔ อยา งมฉี นั ทะเปน ตน และบุรพภาคของมทุ ติ า. ก็นอกจากนี้แลว เมื่อบคุ คลใหท าน บําเพญ็ ศลี เจริญภาวนา

พระอภิธรรมปฎก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ท่ี 350ยอมไดธรรม ๔ อยาง (ฉนั ทะ อธโิ มกข มนสิการ ตัตรมชั ฌตั ตตา) ซ่ึงเปนสวนประกอบที่แนน อน. อธบิ ายฉันทะเปนตน บรรดาเยวาปนกธรรมท้ัง ๙ เหลา น้ี ดงั ท่พี รรณนามานี้ คําวา ฉนั ทะเปน ช่อื ของกัตตกุ มั ยตา เพราะฉะนั้น ฉนั ทะนัน้ จงึ มีความเปนผูใครเพือ่ จะทําเปน ลกั ษณะ มีการแสวงหาอารมณเปน กจิ มีการตองการอารมณเปนปจ จปุ ฏฐาน อารมณของฉนั ทะน้ันน่ันแหละเปนปทัฏฐาน ก็ฉันทะนใ้ี นการยึดอารมณ บัณฑิตพงึ เหน็ เหมอื นจติ เหยยี ดมือออกไป. ความนอ มใจเชอ่ื ชอ่ื วา อธโิ มกข อธิโมกขน ้นั มีการตกลงใจเปนลกั ษณะ มีการไมส า ยไปเปน รส มีการตดั สินเปน ปจ จปุ ฏฐาน มธี รรมที่พงึ ตกลงใจเปนปทฏั ฐาน อธิโมกขน ี้พึงเห็นเหมือนเสาเขื่อนเพราะความไมหวนั่ ไหวในอารมณ. การกระทาํ ช่อื วา การะ การกระทาํ ไวใ นใจช่ือวา มนสกิ ารธรรมท่ีชอ่ื วา มนสกิ าร เพราะทาํ ใจใหข ้นึ สูวิถจี ากภวงั คจติ . มนสิการน้ีนนั้มี ๓ ประการ คอื อารมั มณปฏิปาทกะ (สังขารขันธ) วถิ ปี ฏปิ าทกะ (ปญ จทวาราวชั ชนจติ ) ชวนปฏิปาทกะ (มโนทวาราวชั ชนจิต). บรรดามนสกิ ารทง้ั ๓ น้นั มนสกิ ารทท่ี ําจิตใหรบั อารมณ ชอ่ื วามนสิการ เพราะกระทาํ ไวใ นใจ. มนสกิ ารท่ที ําจิตใหรบั อารมณน น้ั มกี ารทาํ สัมปยตุ ตธรรมใหร ับอารมณเปนลักษณะ มีการประกอบสัมปยุตธรรม