tripitaka_75

พระอภธิ รรมปฎ ก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท่ี 493ปฏปิ ทา ๔ เหลาน้นั วาโดยพระบาลี ไดจ ติ ๓๖ ดวง แตวา โดยอรรถ(ใจความ) ไดจ ติ ๒๐ ดวงเทา นนั้ เพราะความท่ีฌานจตกุ นัยกร็ วมอยใู นฌานปญจกนยั แล. ปฏิปทา จบ อธิบายอารมณข องฌาน ๔ บดั นี้ ชือ่ วา ฌานน้มี ี ๔ อยาง แมโ ดยประเภทอารมณ เหมอื นประเภทปฏปิ ทา เพราะฉะนนั้ เพื่อทรงแสดงประเภทอารมณน ้ันแหง ฌานนน้ัจงึ เริม่ คาํ เปน ตน วา กตเม ธมมฺ า กุสลา ดงั นี้อกี . พงึ ทราบวนิ ิจฉัยในรปู าวจรกศุ ลฌานนน้ั มีคาํ เปนตน วา ปรติ ตฺ  ปรติ -ฺตารมมฺ ณ (ฌานมกี ําลังนอย มีอารมณเ ล็กนอ ย) ตอไป ฌานใดไมคลองแคลว(มีคุณนอย) ไมสามารถเปนปจจัยแกฌานในเบื้องบน ฌานน้ี ชอื่ วา ปริตตะสว นฌานใด เปน ไปในอารมณมนี มิ ิตเทา กระดง หรอื เทาขนั นํา้ ซึ่งขยายขนึ้ไมไ ด ฌานนี้ชือ่ วา ปรติ ตะ อารมณเ ปน ปริตตะของฌานนมี้ ีอยู เพราะเหตนุ นั้ฌานน้ัน จงึ ชอื่ วา ปรติ ตารมณ (มอี ารมณเล็กนอ ย). ฌานใดคลองแคลวอบรมดีแลว สามารถเปน ปจจัยแกฌานเบอ้ื งบน ฌานนี้ ชื่อวา อัปปมาณ. ฌานใดเปนไปในอารมณอ นั กวา งขวาง ฌานนนั้ ก็ ช่ือวา อัปปมาณ เพราะกาํ หนดนมิ ิตท่เี จริญได. อารมณเ ปนอปั ปมาณ มอี ยูแ กฌ านนนั้ เพราะเหตุนั้น ฌานนน้ัจึงชอ่ื วา อปั ปมาณารมณ (อารมณไมมปี ระมาณ). อนึง่ พงึ ทราบนัยท่ีเจือกนั เพราะความทีล่ ักษณะตามที่กลา วแลวเจอื กนั พระผูมพี ระภาคเจาตรสัธรรมหมวด ๙ ไว ๔ หมวด แมด วยสามารถแหงอารมณ ดงั พรรณนามาฉะน้ีอนึ่ง การนบั จติ ในประเภทแหง อารมณน้ี เหมอื นกบั ประเภทแหง ปฏปิ ทานน่ั แล. อารมณของฌาน ๔ จบ

พระอภธิ รรมปฎก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 494 อธบิ ายอารมณแ ละปฏปิ ทาเจอื กัน บัดน้ี เพอ่ื แสดงนัย ๑๖ คร้งั เจือดว ยอารมณแ ละปฏปิ ทา จึงทรงเร่ิมคําเปน ตนวา กตเม ธมฺมา กุสลา ดังนี้. บรรดานัยเหลาน้ัน ฌานพระผมู ี-พระภาคเจาตรสั ไวใ นนยั แรกช่ือวา หนี ะ เพราะเหตุ ๔ อยาง คือ เพราะเปนทกุ ขาปฏปิ ทา (ปฏิบตั ลิ ําบาก) เพราะเปน ตน ทนั ธาภญิ ญา (รูไดช า ) เพราะเปนปรติ ตะ (ไมช าํ นาญ) เพราะเปนปริตตารมั มณะ (มอี ารมณเล็กนอย) ฌานที่ตรัสไวใ นนัยท่ี ๑๖ ช่อื วา ปณตี ะ เพราะเหตุ ๔ อยาง คือ เพราะเปนสขุ าปฏปิ ทา เพราะเปน ขิปปาภิญญา เพราะเปนอปั ปมาณะ (ชาํ นาญ) เพราะเปนอปั ปมาณารมั มณะ (มีอารมั ณไ มม ปี ระมาณ). ในนัยท่ีเหลอื ๑๔ นัย พึงทราบความเปนหนี ะและปณีตะ ดว ยเหตหุ นึง่ เหตสุ องและเหตุสาม. ถามวา ก็นัยนีท้ านแสดงไวเ พราะเหตุไร ? ตอบวา เพราะความเกิดขน้ึ แหง ฌาน เปนเหต.ุ จริงอยู พระสมั มาสมั พทุ ธเจา ทรงแสดงสุทธกิ ฌานในปฐวีกสณิ ดว ยสามารถแหง ฌานจตกุ นัย และฌานปญ จตุกนัย ทรงแสดงสทุ ธิกปฏปิ ทา และสทุ ธกิ ารมณในปฐวกี สิณดว ยสามารถแหง ฌานจตุกนยั และฌานปญจกนัยเหมือนกัน. บรรดาจตุกนยั และปญ จกนัยทง้ั สองเหลาน้นั เทวดาเหลาใด ยอ มอาจเพ่อื จะตรสั รูสทุ ธิกฌานในปฐวกี สณิ ท่พี ระองคแสดงอยดู วยสามารถแหงฌานจตุกนยั กท็ รงแสดงจตกุ นยั ในสทุ ธิกฌานดว ยสามารถแหง สัปปายะแกเทวดาเหลาน้ัน. เทวดาเหลาใด ยอมอาจเพอื่ จะตรัสรูสุทธิกฌานในปฐวกี สิณที่พระองคทรงแสดงดวยสามารถแหง ฌานปญจกนัย ก็ทรงแสดงปญจกนัย ดวยสามารถแหง สัปปายะแกเ ทวดาเหลานัน้ .

พระอภิธรรมปฎ ก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๑ - หนาท่ี 495 เทวดาเหลา ใด ยอมอาจเพอ่ื จะตรสั รูสุทธกิ ฌานในสทุ ธกิ ปฏปิ ทา และในสุทธิการมณ ทีท่ รงแสดงดวยสามารถจตุกนัยก็ทรงแสดงจตุกนัยในสุทธกิ -ปฏิปทา และในสุทธกิ ารมณ ดว ยสามารถสปั ปายะแกเ ทวดาเหลาน้ัน. เทวดาเหลา ใด ยอมอาจเพื่อจะตรัสรูส ุทธกิ ฌานในสทุ ธกิ ปฏปิ ทาและในสุทธกิ ารมณ ท่ที รงแสดงดวยสามารถแหงปญจกนัย ก็ทรงแสดงปญ จกนยัในสุทธิกปฏปิ ทา และสทุ ธกิ ารมณ ดวยสามารถแหงสปั ปายะแกเทวดาเหลานั้น.พระผมู พี ระภาคเจาทรงทาํ เทศนาดว ยสามารถแหง อัธยาศัยของบคุ คลตามทก่ี ลา วดวยประการฉะนี้. อน่ึง พระผูม ีพระภาคเจาทรงเปนผเู ทศนาไพเราะ ทรงแตกฉานในปฏสิ ัมภิทา ทรงมีพระทศพลญาณและเวสารชั ชญาณบรสิ ทุ ธ์ิ สามารถกําหนดเทศนาดว ยอํานาจแหง นยั ใด ๆ ก็ได เพราะความที่พระองคฉ ลาดในการบัญญตั ิธรรม โดยท่ธี รรมท้ังหลายพระองคท รงแทงตลอดดแี ลว ตามความเปนจริงพรอมทัง้ รสและลกั ษณะ. เพราะฉะนนั้ พระองคจ งึ ทรงทําเทศนาดวยสามารถแหง ฌานสทุ ธกิ จตกุ นัยเปน ตน ในปฐวกี สิณน้นั เพราะเหตุที่ทรงเทศนาไพเราะน้ี (เทสนาวิลาส). ก็ชนเหลา ใดเหลาหน่ึงยังฌานใหเ กดิ ขึ้น เวนอารมณแ ละปฏิปทาก็ไมสามารถจะใหฌ านเกิดขึน้ ได เพราะฉะนั้น จงึ ตรสั นัยสนิ้ ๑๖ คร้ังนีเ้ พราะการบรรลฌุ านเปน เหตุโดยการกําหนด ดว ยคํามีประมาณเทา นี้ เปน อนั ตรสั หมวด๙ ไว ๒๕ นยั คอื สทุ ธิกนวกะ ๑ นัย ปฏิปทานวกะ ๔ นยั อารมั มณนวกะ๔ นัย และนวกะ ๑๖ นัยนีแ้ หละ บรรดานวกธรรม ๒๕ นัยเหลา นน้ั ในนวกะหนงึ่ ๆ มนี ัย ๕๐ คือ จตุกนัย ๒๕ ปญจกนยั ๒๕. บรรดานยั ๕๐ เหลา นน้ัวา โดยพระบาลีไดฌ านจิต ๒๒๕ ดวง คือ นยั ๒๕ ในจตุกนยั ได ๑๐๐ นยั

พระอภิธรรมปฎ ก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 496(๒๕ X ฌาน ๔) ในปญ จกนัยได ๑๒๕ นยั แตเมอ่ื วา โดยอรรถไดจติ ๑๒๕ ดวงเทา น้ัน เพราะความท่ฌี านจตกุ นัยก็รวมเขา ในฌานปญ จกนยั . กใ็ นนิทเทสแหงจิตแตละดวงในบรรดาจิต ๒๒๕ ดวงเหลา นัน้ ในพระบาลี มีมหาวาระ คือธรรมววัฏฐานะเปน ตน มอี ยางละ ๓. ก็มหาวาระเหลา น้ันในท่นี น้ั ๆ ทานยอแสดงพอเปน นยั เทา น้นั ดังน้แี ล. ปฐวกี สิณ จบ อธบิ ายอาโปกสณิ เปนตน บัดนี้ ฌานเหลา นี้ ยอมเกิดข้ึนแมใ นอาโปกสิณเปนตน เพราะฉะน้นัเพือ่ แสดงฌานเหลานนั้ จงึ ทรงเรมิ่ คําเปน ตนวา กตเม ธมมฺ า กสุ ลาดังนอี้ กี . ในฌานเหลา นน้ั นัยแหง บาลที ัง้ หมด การอธบิ ายเนอ้ื ความ การนับจาํ นวนจติ การยอ วาระ พงึ ทราบโดยนัยท่ีกลา วไวในปฐวกี สิณนน่ั แหละแตน ยั แหงภาวนาแมทัง้ หมดต้งั แตทําบริกรรมกสิณ ขา พเจา ประกาศไวใ นวสิ ุทธิมรรคท้ังนั้น. ก็แตวา ในมหาสกุลูทายิสตู ร ทา นกลาวกสิณไว ๑๐ อยา งในกสณิ ๑๐ เหลา น้นั มหัคคตวญิ ญาณทเ่ี ปน ไปในอากาศกด็ ี วญิ ญาณญั จายตน-สมาบตั ิ ทเี่ กิดขึน้ เพราะกระทาํ บรกิ รรมในอากาศนน้ั ก็ดี รวมเทศนาไวใ นอรปูโดยประการทั้งปวง เพราะฉะนนั้ วญิ ญาณกสณิ พระผูมีพระภาคเจา จงึ ไมตรสั ไวใ นทีน่ ี้. กก็ สิณุคฆาฏมิ ากาศ (อากาศทีเ่ พกิ กสิณทัง้ ๙ ออกเวน อากาสกสณิ )กด็ ี ขันธท ง้ั หลายทเ่ี ปน ไปเพราะทาํ อากาศทีเ่ พกิ น้ันใหเปน อารมณก็ดี ปรจิ -เฉทากาศมนี มิ ติ ทพ่ี ึงถอื เอาในชอ งฝาเปน ตน อยางใดอยา งหน่ึงก็ดี ฌานจตกุ นัยและฌานปญจกนยั ที่เกดิ ขึน้ เพราะทําอากาศนน้ั ใหเปน อารมณกด็ ี เรยี กวาอากาส-

พระอภิธรรมปฎ ก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ที่ 497กสิณ. บรรดาอากาสกสณิ ทั้ง ๔ นัน้ นยั เบื้องตน (๒ นยั แรก) รวมอยูในอารปู เทศนา นยั หลัง (๒ นยั หลงั ) รวมอยูในรปู าวจรเทศนา ดวยประการฉะนี้อากาสกสิณ จึงไมกลาวไวในรูปาวจรเทศนานเ้ี พราะความเปนของปะปนกัน แตฌานทเ่ี กดิ ข้นึ ในการกําหนดปรจิ เฉทากาศ ยอมเปน มรรคเพราะความเขาถึงรปู ภพ เพราะฉะนั้น จงึ ควรถือเอาฌานนน้ั ฌานที่เปน จตุกนัยเเละปญ จกนยัเทานน้ั ยอ มเกดิ ขน้ึ ในปริจเฉทากาศนั้น อรปู ฌานยอมไมเกิดขึน้ . ถามวา เพราะเหตุไร จึงไมเ กิด. ตอบวา เพราะไมไ ดเ พิกกสณิ ออก. จริงอยู อากาสกสณิ นนั้ แมเ พกิ อยูบอ ย ๆ ก็เปน อากาศน่นั แหละ ยอ มไมไ ดการเพกิ กสณิ ขึน้ ในอรปู ฌานนั้น เพราะฉะนั้น ปรจิ เฉทากาศฌาน ซึ่งเกิดข้นึ ในทนี่ ัน้ จงึ เปน ไปเพ่อื อยูเ ปน สขุ ในปจ จุบนั เปน เหตแุ หงอภิญญา เปนบาทใหว ิปสสนา ไมเ ปน บาทใหนิโรธ แตว า การดับโดยลาํ ดับในรปู าวจรฌานน้ีจนถึงปญ จมฌานเปนเหตุแหงวัฏฏะเทา น้นั ก็ฌานนี้ (ปรจิ เฉทากาศ) ฉนั ใดแมฌานท้งั หลายทเี่ กดิ ขึ้นในกสิณกอ นก็ฉนั นนั้ แตค วามทกี่ สิณกอนเปนบาทแหง นิโรธ จงึ เปนการแปลกกันในปริจเฉทากาศนนั้ . คาํ ทเ่ี หลือในที่น้ี คําใดท่ีควรจะกลา วในอากาสกสณิ คําท้งั หมดน้ันไดกลา วไวในวิสทุ ธิมรรคนั่นแล. สวนพระโยคาวจรผูปรารถนาแสดงฤทธิ์ตา ง ๆ นยั อาทิวา แมคนเดยี วก็เปนหลายคนได ดังน้ี ทําสมาบัติ ๘ ใหเ กดิ ในกสิณ ๘ อันเปนเบ้ืองตนแลวพึงฝก จติ โดยอาการ ๑๔ อยางเหลา นี้ คือ

พระอภธิ รรมปฎก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 498 ๑. กสณิ านุโลมโต (เขา ฌานลําดับกสิณ) ๒. กสิณปฏโิ ลมโต (เขาฌานยอ นกสณิ ) ๓. กสณิ านุโลมปฏิโลมโต (เขาฌานตามสาํ ดับและยอ นกสิณ) ๔. ฌานานุโลมโต (เขาตามลาํ ดับฌาน) ๕. ฌานปฏิโลมโต (เขายอนลําดับฌาน) ๖. ฌานานโุ ลมปฏโิ ลมโต (เขา ฌานตามลําดบั และยอ นฌาน) ๗. ฌานุกนั ติกโต (เขาฌานโดยขา มลําดับ ) ๘. กสิณุกนั ติกโต (เขาฌานโดยขา มกสณิ ) ๙. ฌานกสิณกุ นั ตกิ โต (ขา มท้งั ฌานและกสณิ ) ๑๐. อังคสงั กันตโิ ต (เขาฌาน ๕ โดยกา วลว งองค) ๑๑. อารมั มณสงั กนั ตโิ ต (เขาฌานโดยเปลยี่ นอารมณ) ๑๒. องั คารัมมณสังกนั ตโิ ต (เขาตามลาํ ดับฌานและกสณิ ) ๑๓. อังคววฏั ฐานโต (กําหนดรูอ งคฌ าน) ๑๔. อารัมมณววัฏฐานโต (กําหนดรูอ ารมณ). เรือ่ งพิสดารแหง การฝกจิตเหลา นน้ั ขา พเจากลา วไวในวสิ ุทธมิ รรคท้ังนน้ั แล กพ็ ระโยคาวจรไมเคยอบรมมากอ น เปนอาทกิ มั มกิ ะ ไมฝ กจติโดยอาการ ๑๔ อยาง อยา งนี้ จักยังการแสดงฤทธ์ติ า ง ๆ ใหส าํ เรจ็ ดว ยประการที่กลาวมาน้ี นัน่ มใิ ชฐ านะท่มี ีได จรงิ อยู แมการบริกรรมกสิณของพระ-โยคาวจรผเู รม่ิ เปน ภาระ (ของยาก) กบ็ รรดาผเู ริม่ บริกรรมกสิณตง้ั รอ ยองคพนั องค องคเ ดียวยอมสามารถ. พระโยคาวจรผทู ํากสณิ บรกิ รรมแลว การที่

พระอภธิ รรมปฎ ก ธรรมสงั คณี เลม ๑ ภาค ๑ - หนา ท่ี 499จะทํานมิ ติ ใหเกิดขนึ้ ก็เปน ภาระ (ของยาก) ในบรรดารอ ยองค พันองคองคเ ดียวเทา น้ันยอมสามารถ. เมื่อนมิ ิตเกดิ ขน้ึ แลว ขยายนิมติ ใหเ จรญิ ขน้ึแลว บรรลอุ ปั ปนาก็เปน ภาระ (ของยาก) ในรอ ยองคพ นั องค องคเดียวเทา นั้นยอมสามารถ แมผบู รรลอุ ัปปนาไดแลว การฝก จิตโดยอาการ ๑๔ กเ็ ปนภาระ(ของยาก) ในรอ ยองคพ ันองค องคเดยี วยอมสามารถ แมผ ูฝ กจิตโดยอาการ๑๔ อยา งแลว ชอ่ื วา การแสดงฤทธต์ิ า ง ๆ ก็เปน ภาระ (ของยาก) ในรอยองคพนั องค องคเ ดยี วเทานน้ั ยอมสามารถ แมผแู สดงฤทธ์ไิ ดแลว ชือ่ วาการเขา ฌานไดร วดเรว็ กเ็ ปนภาระ (ของยาก) ในบรรดารอยองคพนั องคจะมีองคหน่งึ เทาน้ันเขาฌานไดรวดเรว็ เหมอื นพระรักขติ เถระผมู พี รรษา ๘โดยการอปุ สมบท ในบรรดาทา นผมู ีฤทธ์ิประมาณสามแสนองค ผมู าพยาบาลพระมหาโรหณคตุ ตเถระผูอาพาธในเถรัมพตั ถลวหิ าร เรอ่ื งพิสดารในวิสุทธมิ รรคนนั่ แล. กสณิ กถา จบ

พระอภธิ รรมปฎก ธรรมสังคณี เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 500 อภิภายตนะ [๑๗๘] ธรรมเปน กุศล เปนไฉน ? โยคาวจรบคุ คลเจรญิ มรรคปฏปิ ทาเพือ่ เขาถึงรปู ภมู ิ ไมมีบรกิ รรมสัญญาในรูปภายใน เห็นรปู ภายนอกทีเ่ ลก็ นอย ต้ังใจวา จะรูจะเหน็ ครอบงํารูปน้นั สงดั จากกาม สงดั จากอกศุ ลธรรมทั้งหลายแลว บรรลุปฐมฌาน ฯลฯอยใู นสมยั ใด ผสั สะ ฯลฯ อวิกขปะ มใี นสมยั นั้น ฯลฯ สภาวธรรมเหลา นี้ช่อื วา ธรรมเปน กุศล. ธรรมเปนกศุ ล เปน ไฉน ? โยคาวจรบคุ คลเจริญมรรคปฏิปทาเพือ่ เขา ถงึ รูปภมู ิ ไมม ีบรกิ รรมสญั ญาในรปู ภายใน เหน็ รูปภายนอกที่เลก็ นอ ย ตัง้ ใจวา จะรจู ะเหน็ ครอบงํารปู นน้ั บรรลุทตุ ิยฌาน ฯลฯ บรรลุตติยฌาน ฯลฯ บรรลุจตตุ ถฌาน ฯลฯบรรลปุ ฐมฌาน ฯลฯ บรรลุปญ จมฌาน ฯลฯ อยูในสมยั ใด ผสั สะ ฯลฯอวิกเขปะ มใี นสมยั น้ัน ฯลฯ สภาวธรรมเหลา นีช้ ่ือวา ธรรมเปน กศุ ล. ปฏปิ ทา ๔ [๑๗๙] ธรรมเปน กศุ ล เปน ไฉน ? โยคาวจรบุคคลเจริญมรรคปฏปิ ทาเพอ่ื เขาถงึ รปู ภูมิ ไมม ีบริกรรมสัญญาในรปู ภายใน เห็นรูปภายนอกท่เี ล็กนอ ย ตง้ั ใจวาจะรจู ะเหน็ ครอบงํา