ภาณยักษ ๒๘๐ ภาณยักษอาฏานาฏยิ ปรติ ร) พระวิปสสี เปนตน ตอดว ยเรื่องของ การที่นิยมเรียกชื่อพระสูตรนี้ใหงาย ทาวมหาราชส่ีรายพระองคท่ีพรอมดวย โอรสและเหลาอมนุษยพากันนอมวันทาวา “ภาณยักษ” น้นั เน่ืองจากพระสตู รนี้ พระพุทธเจา คาถาอาฏานาฏิยารักขนี้มีเน้ือหาซ่ึงเปนคํากลาวของยักษ คือ เมือ่ เรียนไวแ มนยําดีแลว หากอมนุษยทาวเวสสวัณ ท่ีมากราบทูลถวายคํา เชนยักษเปนตนตนใดมีใจประทุษรายประพันธของพวกตน ท่ีเรียกวา มากลํ้ากราย อมนุษยตนน้ันก็จะถูก“อาฏานาฏยิ ารกขฺ า”(อาฏานาฏยิ รกั ขา ตอตานและถูกลงโทษโดยพวกอมนุษยหรอื อาฏานาฏยิ ารกั ข) แดพ ระพุทธเจา ทง้ั หลาย หากตนใดไมเ ชอ่ื ฟง กถ็ ือวาดังมีความเปนมาโดยยอวา ยามดึก เปนขบถตอ ทาวมหาราชส่ีนนั้ กลาวแลวราตรหี น่ึง ทาวมหาราชส่ี (จาตมุ หาราช ก็พากันกราบทูลลากลับไป คร้ันผานหรือจตุโลกบาล) พรอมดวยบริวาร ราตรนี ้นั ไปแลว พระพุทธเจาไดตรสั เลาจํานวนมาก ไดมาเฝา พระพทุ ธเจา ครน้ั เร่ืองท้ังหมดแกภิกษุท้ังหลาย ตรัสวาแลว ทา วเวสสวัณ ในนามของผูมาเฝา อ า ฏ า น า ฏิ ย า รั ก ข นั้ น ก อ ป ร ด ว ยทงั้ หมด ไดกราบทลู วา พวกยกั ษส วน ประโยชนในการคุมครองรักษาดังกลาวมากยังทาํ ปาณาติบาต ตลอดจนดื่มสรุ า แลว และทรงแนะนําใหเรียนไวเมรัย เมือ่ พระผูมพี ระภาคเจา ทรงสอนใหงดเวน กรรมชว่ั เหลา นนั้ จึงไมช อบใจ พึงสังเกตวา ความในอาฏานาฏิย-ไมเลอ่ื มใส ทาวมหาราชทรงหว งใยวา มี สตู รนี้ทั้งหมด แยกเปน ๒ ตอนใหญพระสาวกท่ีไปอยูในปาดงเงียบหางไกล คือ ตอนแรก เปน เรอื่ งของทา วเวสสวัณอันเปล่ียวนากลัว จึงขอถวายคาถา และทาวมหาราชอ่ืนพรอมท้ังบริวาร“อาฏานาฏิยา รกฺขา” ท่ีทาวมหาราช (เรียกงายๆ วา พวกยกั ษ) ท่มี าเฝา และประชุมกันประพันธขึ้น โดยขอใหทรง กราบทูลถวายอาฏานาฏิยารักขจนจบรับไว เพื่อทําใหยักษพวกนั้นเลื่อมใส แลวกราบลากลับไป ตอนหลงั คอื เม่ือเปนเครื่องคุมครองรกั ษาภิกษุ ภิกษณุ ี พวกทาวมหาราชกลบั ไปแลว ผานราตรีอบุ าสก อุบาสิกา ใหอ ยผู าสุกปลอดจาก นั้น ถงึ วนั รุงขน้ึ พระพทุ ธเจาไดต รสั เลาการถูกเบียดเบียน แลวทาวเวสสวณั ก็ เร่ืองแกภิกษุท้ังหลายซํ้าตลอดทั้งหมดกลา วคาถาคาํ อารกั ขาน้ัน เร่มิ ตน ดวยคํา พรอมทั้งทรงแนะนําใหเรียนจาํ อาฏานา-นมสั การพระพุทธเจา ๗ พระองค มี ฏิยารักขเปนเครื่องคุมครองรักษาพุทธ
ภาณยกั ษ ๒๘๑ ภาณยักษบริษัททั้งสี่ ภาณพระ ตามลาํ ดับ โดยนัยน้ี เมื่อจะ ในพระไตรปฎกบาลี ทานเลาเรื่อง เรยี กใหถ กู ตอง อาฏานาฏยิ สูตรจงึ มิใช เปน ภาณยักษเ ทา น้ัน แตตองพดู ใหเ ต็มและแสดงเนื้อความเต็มทั้งหมดเฉพาะ วามี “ภาณยกั ษ” กับ “ภาณพระ”ในตอนแรก สวนตอนหลัง แสดงไวเฉพาะพระพุทธดํารัสท่ีเร่ิมตรัสเลาแก กอนเปล่ียนแปลงการปกครองในภิกษทุ ง้ั หลาย และพระดํารสั สรปุ ทายท่ี พ.ศ ๒๔๗๕ เมอื่ จะถึงวาระข้ึนปใ หมใหเรียนจาํ อาฏานาฏิยารักขน ้ันไว สว น คือในชว งตรษุ -สงกรานต (จดั ใหเขา กับเนื้อความท่ีทรงเลาซํ้า ทานทําไปยาล ปฏิทินสากลเปน ขนึ้ ปใ หม ๑ เมษายน)ใหญ (ฯเปฯ คอื ฯลฯ) แลวขามไปเลย ในพระบรมมหาราชวังเคยมีการนิมนตตอนหลงั น้นั จึงสนั้ นิดเดียว พระสงฆม าสวดภาณยกั ษใ นวนั สน้ิ ปเ กา ตลอดคืนจนรุง เปนการสวดทํานองขู แตในหนังสือสวดมนตแบบคอนขาง ตวาดภูตผีปศาจดวยเสียงท่ีดุดันบางพสิ ดารสมัยกอ น ทเ่ี รียกวา แบบ “จตุ- แหง แหบโหยหวนบาง ตอมาโปรดฯ ใหภาณวาร” ทานนําอาฏานาฏิยสูตรมา นิมนตพระอีกสํารับหน่ึงสวดภาณพระรวมเขา ในชุดบทสวดมนตน ั้นดว ย โดย ดวยทํานองสรภัญญะท่ีไพเราะชื่นใจขึ้นบรรจุลงไปเตม็ ทั้งสตู ร และไมใสไปยาล เปนคกู ัน ทั้งนี้ เพ่ือเปน ขวัญและกาํ ลังเลย ทําใหบทสวดนีย้ าวมาก (ในพระ ใจแกประชาราษฎร วาไดขับไลภัยไตรปฎก สตู รน้ียาวประมาณ ๑๓ หนา อันตรายส่งิ รา ย และอวยพรชัยสริ มิ งคลแตในประมวลบทสวดจตุภาณวาร ยาว ในกาลเวลาสําคัญแหงการเปล่ยี นป๒๔ หนา) และทานไดแยก ๒ ตอนน้นัออก โดยแบง พระสตู รนี้เปน ๒ ภาค [“จตภุ าณวาร” เปน ประมวลบทสวดคอื ปุพพภาค กับ ปจฉมิ ภาค ยาวเทา มนตของโบราณแบบหนึ่ง (นํามาจัดกนั , ปพุ พภาคคอื ตอนแรกทีเ่ ปน คาํ ของ พิมพรวมไวดวย ในหนังสือสวดมนตยักษกราบทูลถวายอาฏานาฏิยารักข ฉบับหลวง ยาวประมาณ ๕๓ หนา)เรยี กวา ยกั ขภาณวาร สว นปจฉมิ ภาค ประกอบดวยบทสวด ๒๒ อยา ง (ทา นคือตอนหลังที่เปนพระพุทธดํารัสตรัส ใชคาํ วา ธรรมประเภท ๒๒ ภาค) จัดเลาเรื่องนั้นแกภิกษุทั้งหลาย เรียกวา เปน ๔ ภาณวาร คือ ปฐมภาณวารพทุ ธภาณวาร นค้ี อื ท่ีคนไทยเรยี กให (ภาณตน ) มี ๑๖ ธรรมประเภท ไดแ กสะดวกปากของตนวา ภาณยกั ษ และ ติสรณคมนปาฐะ ทสสิกขาปทปาฐะ
ภาณวาร ๒๘๒ ภาณวาร สามเณรปญ หปาฐะ ทวตั ติงสาการปาฐะ ตามทีท่ า นคาํ นวณไวและถือกันมา ดังที่ ตังขณิกปจ จเวกขณปาฐะ ทสธมั มสุตต- ปาฐะ มังคลสุตตปาฐะ รตนสุตตปาฐะ บนั ทกึ ไวใ นคมั ภีรต า งๆ วา (เชน สทฺทนีติ. กรณียเมตตสุตตปาฐะ อหิราชสุตต- ปาฐะ เมตตานิสงั สสตุ ตปาฐะ เมตตานิ- ธาตุมาลา ฉบบั อักษรพมา หนา ๖๐) “๘ อักขระ สังสคาถาปาฐะ โมรปริตตปาฐะ จันท- ปรติ ตปาฐะ สรุ ยิ ปรติ ตปาฐะ และธชคั ค- เปน ๑ บท (บาทคาถา), ๔ บท เปน ๑ สุตตปาฐะ ทตุ ยิ ภาณวาร (ภาณวารท่ี ๒) มโี พชฌงั คสูตรทั้ง ๓ คือ มหากัสสป- คาถา ซง่ึ ถอื เปน ๑ คนั ถะดว ย คอื เทา กบั โพชฌังคสุตตปาฐะ มหาโมคคัลลาน- โพชฌังคสตุ ตปาฐะ และมหาจุนทโพช- ๓๒ อักขระ, ๒๕๐ คนั ถะ (๒๕๐ คาถา) ฌงั คสุตตปาฐะ ตตยิ ภาณวาร (ภาณ- วารท่ี ๓) มี ๒ พระสตู ร คือ คิรมิ านนั ท- เปน ๑ ภาณวาร คอื เทากับ ๘,๐๐๐ สุตตปาฐะ และอิสิคิลิสุตตปาฐะ จตตุ ถภาณวาร (ภาณวารที่ ๔) ไดแก อักขระ” (จะเหน็ วา เมื่อถือ ๒๕๐ คาถา อาฏานาฏิยสุตตปาฐะ ที่แบงเปน ๒ ภาค คือ ปพุ พภาค ซึง่ ในหนังสือท่พี มิ พ เปน ๑ ภาณวาร จาํ นวนตัวอกั ษรจะไม เรียกวา “ยกขฺ ภาควาร” และปจ ฉิมภาค เรยี กวา “พทุ ธฺ ภาควาร” (ท่ถี กู หรือท่ี แนล งไปอยา งเดยี ว เพราะบาทคาถามใิ ช คลาดเคลือ่ น เปน “ยกฺขภาณวาร” คอื ภาณยกั ษ และ “พุทฺธภาณวาร” คือ มีแต ๘ อกั ขระเทา น้ัน ท่ีมี ๙ อักขระ ภาณพระ)]; ดู ปริตรภาณวาร “วาระแหง การสวด”, ขอ ความใน และ ๑๒ อกั ขระ เปนตน กม็ )ี คมั ภรี ต า งๆ เชน ในพระสตู รขนาดยาวที่ ทานจดั แบง ไวเ ปน หมวดหนง่ึ ๆ สาํ หรับ พระไตรปฎกบาลี ท่ีไดประมวลไว สาธยายเปนคราวๆ หรอื เปนตอนๆ และสืบกันมา โดยผานการสังคายนา แมวาการนับจํานวนภาณวารจะไม เปน มาตราที่ลงตัวเดด็ ขาด แตก ม็ ีหลกั และความทรงจํานน้ั อาศัยการสาธยาย เปนวิธีดํารงรักษาที่สําคัญ ดังท่ีทาน บันทึกการจัดแบงพระไตรปฎกไวเปน ภาณวาร (เชน ท.ี อ.๑/๐/๑๒) เชน ใน พระ วนิ ยั ปฎ ก อภุ โตวภิ งั ค (มหาวภิ งั ค และ ภกิ ขุนีวิภงั ค) มี ๖๔ ภาณวาร ขนั ธกะ ๘๐ ภาณวาร ปรวิ าร ๒๕ ภาณวาร, ใน พระสุตตันตปฎ ก ทฆี นกิ าย มี ๖๔ ภาณวาร มชั ฌมิ นกิ าย ๘๐ ภาณวาร สงั ยตุ ตนกิ าย ๑๐๐ ภาณวาร องั คตุ ตร- นกิ าย ๑๒๐ ภาณวาร (ขทุ ทกนกิ าย ประกอบดวยคัมภีรปลีกยอยเปนอัน มาก ทา นไมไ ดจ าระไนตัวเลขไว สว น พระอภิธรรมปฎก แตละคัมภีรมีการ
ภาระ ๒๘๓ ภาษามคธ สาธยายทํานองบอกหนังสือ กับการ ดูกัมมัฏฐาน 2. การเจริญสมถกรรมฐาน เพอ่ื ใหเ กิดสมาธิ มี ๓ ขั้น คอื ๑. แจกแจงอยางพิสดาร ซ่ึงตางกันมาก บรกิ รรมภาวนา ภาวนาขนั้ ตระเตรยี ม คอื กาํ หนดอารมณกรรมฐาน ๒. อุปจาร- มาย ทา นจงึ บอกไวเพยี งคราวๆ) ภาวนา ภาวนาข้นั จวนเจยี น คอื เกิดภาระ “สิง่ ทต่ี อ งนาํ พา”, ธรุ ะหนัก, การ อปุ จารสมาธิ ๓. อปั ปนาภาวนา ภาวนา งานทห่ี นกั , หนา ที่ท่ีตองรับเอา, เรื่องที่ พึงรับผิดชอบ, เรอ่ื งหนักทีจ่ ะตองเอาใจใสห รือจดั ทาํ ขน้ั แนวแน คือ เกิดอัปปนาสมาธิเขาถึงภารทวาชโคตร ตระกลู ภารทวาชะ เปน ฌาน 3. ในภาษาไทย ความหมายเลือนตระกูลพราหมณเกาแก ปรากฏต้ังแต มาเปน การทอ งบน หรอื วา ซาํ้ ๆ ใหข ลงั กม็ ีสมยั รอยกรองพระเวท แตในพุทธกาล ภาวนาปธาน เพียรเจรญิ , เพียรทาํ กุศลปรากฏตามคัมภีรวินัยปฎกวาเปน ธรรมที่ยงั ไมมียงั ไมเ กดิ ใหเกิดใหม ขี ึน้ตระกลู ตาํ่ (ขอ ๓ ในปธาน ๔)ภาวนา การทาํ ใหม ีขึ้นเปนขึน้ , การทาํ ให ภาวนามัย บุญที่สําเร็จดวยการเจริญเกิดขึน้ , การเจริญ, การบาํ เพ็ญ, การ ภาวนา, ความดีท่ีทําดวยการฝก อบรมพัฒนา 1. การฝกอบรม หรือการเจรญิ จติ ใจใหส ขุ สงบมคี ณุ ธรรม เชน เมตตาพฒั นา มี ๒ อยา ง คอื ๑. สมถภาวนา กรณุ า (จติ ตภาวนา) และฝก อบรมเจรญิฝกอบรมจิตใจใหอยูกับความดีงามเกิด ปญญาใหรูเทาทันเขาใจส่ิงท้ังหลายตามความสงบ ๒. วปิ ส สนาภาวนา ฝก อบรม เปน จรงิ (ปญญาภาวนา); ดู ภาวนา (ขอเจริญปญญาใหเกิดความรูแจงชัดตาม ๓ ในบญุ กริ ยิ าวตั ถุ ๓ และ ๑๐)เปนจรงิ , อีกนัยหนง่ึ จัดเปน ๒ เหมอื น ภาวนามยปญ ญา ดู ปญ ญา ๓กนั คอื ๑. จิตตภาวนา การฝกอบรมจติ ภาวรูป รูปทีเ่ ปนภาวะแหง เพศ มี ๒ คือใจใหเ จรญิ งอกงามดว ยคณุ ธรรม มคี วาม อิตถีภาวะ ความเปน หญงิ และ ปรุ ิส-เขม แขง็ มนั่ คง เบกิ บาน สงบสขุ ผอ งใส ภาวะ ความเปนชายพรอมดวยความเพยี ร สติ และสมาธิ ภาษา เสียงหรือกิริยาอาการซึ่งทําความ๒. ปญญาภาวนา การฝกอบรมเจริญ เขา ใจซึ่งกันและกันได, ถอยคาํ ทใ่ี ชพูดปญญา ใหรูเทาทันเขาใจสิ่งท้ังหลาย จากัน, คาํ พดูตามความเปนจริง จนมจี ติ ใจเปนอิสระ ภาษามคธ ภาษาท่ีใชพูดในแควนมคธ,ไมถูกครอบงําดวยกิเลสและความทุกข; ภาษาของชาวมคธ หมายถึงภาษาบาลี
ภาษิต ๒๘๔ ภกิ ษณุ ีสงฆภาษิต คํากลาว, คาํ หรือขอความทพี่ ูดไว เปน พระ, พระผูช าย; แปลตามรูปศัพทภาษี คาส่ิงของท่เี กบ็ ตามจํานวนสนิ คา เขา วา “ผขู อ” หรอื “ผมู องเหน็ ภยั ในสงสาร” ออก หรือ “ผูทําลายกิเลส”; ดู บริษัท ๔,ภกิ ขา การขออาหาร; อาหารอันพงึ ขอ, สหธรรมิก, บรรพชติ , อุปสัมบนัอาหารท่ีขอไดมา, อาหารบิณฑบาต ภิกษุสาวกรูปแรก ไดแก พระภิกขาจาร เทีย่ วไปเพ่อื ภกิ ษา, เทีย่ วไป อัญญาโกณฑญั ญะเพอื่ อาหารอันพึงขอ, เที่ยวบิณฑบาต ภกิ ษุณี หญงิ ท่ีไดอปุ สมบทแลว, พระผูภิกขุ ดู ภกิ ษุ หญิงในพระพุทธศาสนา; เทียบ ภิกษุภิกขุนี ดู ภกิ ษณุ ี ภิกษุณีสงฆ หมูแหงภิกษุณี, ประดาภิกขุนีปาฏิโมกข ประมวลสิกขาบทที่ ภิกษุณีทั้งหมดกลาวโดยสวนรวมหรือพระพุทธเจาทรงบัญญัติไวสําหรับ โดยฐานเปน ชมุ นมุ หนง่ึ , ภกิ ษณุ ตี ง้ั แต ๔ ภกิ ษณุ ี มี ๓๑๑ ขอ รูปข้ึนไป ประชุมกันเนื่องในกิจพิธี;ภิกขุนีวิภังค คัมภีรทีจ่ ําแนกความแหง ภกิ ษุณสี งฆเ กิดข้นึ ในพรรษาที่ ๕ แหง สิกขาบททั้งหลายในภิกขุนีปาฏิโมกข การบาํ เพญ็ พทุ ธกจิ โดยมี พระมหาปชาบด-ี โคตมี พระมาตุจฉาซ่ึงเปนพระมารดา อยูใ นพระวนิ ยั ปฎ กภกิ ขุนปู ส สยะ สาํ นกั นางภกิ ษณุ ี, เขตที่ เล้ียงของเจาชายสิทธัตถะ เปนพระอยูอาศัยของภิกษุณีซ่ึงเปนสวนหนึ่งอยู ภิกษณุ ีรปู แรก ดงั เร่อื งปรากฏในภิกขุน-ี ในวดั ขนั ธกะและในอรรถกถา สรปุ ไดค วามวาภกิ ขปุ าฏโิ มกข ประมวลสกิ ขาบทท่ีพระ หลังจากพระเจาสุทโธทนะปรินิพพานพุทธเจาทรงบัญญัติไวสําหรับภิกษุ มี แลว วันหนึ่งขณะทพ่ี ระพุทธเจา ประทับ๒๒๗ ขอ อยูท น่ี ิโครธารามในเมอื งกบลิ พัสดุ พระภิกขุวิภังค คัมภีรจําแนกความแหง นางมหาปชาบดีโคตมีเสด็จเขาไปเฝา สิกขาบทในภิกขุปาฏิโมกข อยูในพระ และทูลขออนุญาตใหสตรีสละเรือนออก วินยั ปฎก มักเรยี กวา มหาวิภังค บวชในพระธรรมวนิ ยั แตก ารณน ัน้ มใิ ชภกิ ษา ดู ภิกขา งา ย พระพทุ ธเจา ตรสั หา มเสยี ถงึ ๓ ครง้ัภิกษาจารกาล เวลาเปนที่เท่ียวไปเพ่ือ ตอมาพระพุทธเจา เสดจ็ ไปยงั เมอื งเวสาลีภิกษา, เวลาบิณฑบาต ประทบั ทก่ี ฏู าคารศาลาในปา มหาวนั พระภกิ ษุ ชายผไู ดอปุ สมบทแลว , ชายท่บี วช นางมหาปชาบดโี คตมไี มล ะความพยายาม
ภกิ ษุณีสงฆ ๒๘๕ ภิกษณุ สี งฆถงึ กับปลงผมนุง หม ผา กาสาวะเอง ออก เปนเหตใุ หพ รหมจรรย คือพระศาสนาเดินทางพรอมดวยเจาหญิงศากยะ หรอื สทั ธรรมตั้งอยไู ดไมย ง่ั ยืน จะมีอายุจํานวนมาก (อรรถกถาวา ๕๐๐ นาง) ส้ันเขา เปรียบเหมือนตระกูลที่มีบุรุษไปยังเมืองเวสาลี และไดม ายืนกนั แสง นอ ยมีสตรีมาก ถกู ผรู า ยทําลายไดง ายอยูที่ซุมประตูนอกกูฏาคารศาลา พระ หรือเหมือนนาขาวที่มีหนอนขยอกลงบาทบวม พระวรกายเปรอะเปอนธุลี หรอื เหมอื นไรอ อ ยท่มี เี พลยี้ ลง ยอ มอยูพระอานนทมาพบเขา สอบถามทราบ ไดไ มย ืนนาน พระองคทรงบัญญตั ิคร-ุความแลวรีบชวยไปกราบทูลขออนุญาต ธรรม ๘ ประการกํากับไวก็เพ่ือเปนให แตเม่อื พระอานนทกราบทลู ตอพระ หลักคุม กันพระศาสนา เหมอื นสรา งคนัพุทธเจา กถ็ ูกพระองคต รสั หา มเสียถงึ ๓ ก้ันสระใหญไวกอนเพ่ือกันไมใหนํ้าไหลคร้งั ในที่สดุ พระอานนทเ ปลีย่ นวธิ ใี หม ทนออกไป (พระศาสนาจกั อยไู ดย งั่ ยืนโดยกราบทลู ถามวาสตรอี อกบวชในพระ เชนเดมิ ) และไดทรงแสดงเหตุผลที่ไมธรรมวินัยแลวจะสามารถบรรลุโสดา- ใหภกิ ษไุ หวภ ิกษณุ ี ใหภ กิ ษุณีไหวภ ิกษุปตตผิ ลจนถึงอรหัตตผลไดหรอื ไม พระ ไดฝายเดียว เพราะนักบวชในลัทธิพุทธเจาตรัสตอบวาได พระอานนทจึง ศาสนาอ่ืนท้ังหลายไมมีใครไหวสตรีกันอางเหตุผลนน้ั พรอ มท้ังการทพ่ี ระนาง เลย กลาวโดยสรปุ วา หากถือเหตผุ ลมหาปชาบดีเปนพระมาตุจฉาและเปน ทางดานสภาพสงั คม–ศาสนาแลว จะไมพระมารดาเลีย้ ง มอี ปุ การะมากตอพระ ทรงอนุญาตใหสตรีบวชเลย แตดวยองค แลวขอใหท รงอนุญาตใหสตรอี อก เหตุผลในดานความสามารถโดยธรรมบวช พระพุทธเจาทรงอนุญาตโดยมี ชาติ จึงทรงยอมใหสตรีบวชได เมื่อเง่ือนไขวาพระนางจะตองรับปฏิบัติตาม ภิกษุณีสงฆเกิดข้ึนแลว สตรีท่ีจะบวชครธุ รรม ๘ ประการ พระนางยอมรับ ตอมาตองเปน สิกขมานา รักษาตามพทุ ธานญุ าตทใี่ หถ ือวา การรบั คร-ุ สิกขาบท ๖ (คือ ๖ ขอแรกในศลี ๑๐)ธรรมนั้นเปนการอุปสมบทของพระนาง ไมใ หขาดเลยตลอด ๒ ปก อ น จึงขอสวนเจาหญิงศากยะที่ตามมาทั้งหมด อุปสมบทได และตองรับการอุปสมบทพระพุทธเจาตรัสอนุญาตใหภิกษุสงฆ โดยสงฆท ง้ั สองฝาย คอื บวชโดยภกิ ษุณีอปุ สมบทให ในคราวน้นั พระพทุ ธเจาได สงฆแ ลว ตองบวชโดยภิกษุสงฆอีกช้ันตรัสแกพระอานนทวาการใหส ตรบี วชจะ หน่ึง เม่ือเปนภิกษุณีแลว ตองรักษา
ภกิ ษุณสี งฆ ๒๘๖ ภกิ ษณุ สี งฆสกิ ขาบท ๓๑๑ ขอ (ศลี ๓๑๑) ภกิ ษณุ ี นางผีเสื้อนํ้าและบริวารข้ึนมาจากทะเลสงฆเจริญแพรหลายในชมพูทวีปอยูชา พระเถระไดเนรมิตรางท่ีใหญโตเปนสองนาน เปนแหลง ใหก ารศกึ ษาแหลงใหญ เทาของพวกรากษสขึ้นมาจํานวนหน่ึงแกส ตรีทง้ั หลาย เขาลอมพวกรากษสไว ทําใหพวก รากษสกลวั พากนั หนีไป แลวพระเถระก็ ภิกษุณีสงฆประดิษฐานในลังกา- แสดงธรรมแกมหาชน มคี นบรรลุธรรมทวีปในรัชกาลของพระเจาเทวานัมปย- ถงึ หกหมืน่ คน มกี ุลทารก ๓๕๐๐ คนติสสะ โดยพระสงั ฆมิตตาเถรี พระราช- และกลุ ธดิ า ๑๕๐๐ คน บรรพชา (นาธิดาของพระเจาอโศกมหาราชเดินทาง สังเกตทานใชคําวา “กลุ ทารก”) เปน อนัจากชมพูทวีปมาประกอบอุปสมบท วา พระโสณกเถระไดประดิษฐานพระกรรมแกพระนางอนุฬาเทวี ชายาของ พุทธศาสนาในสุวรรณภูมิแลวอยางน้ีเจา มหานาค อนชุ าของพระเจาเทวานัม- เรื่องที่เลาน้ีแตกตางมากจากเร่ืองการปย ติสสะ พรอมดวยสตรีอ่นื อกี ๑ พัน ประดิษฐานพระพุทธศาสนาในลังกาคน ภิกษุณีสงฆเจริญรุงเรืองในลังกา ทวปี ซง่ึ แมจะมเี รื่องอศั จรรยแทรกอยูทวปี ยาวนานไมน อยกวา ๑,๐๐๐ ป แต ไมน อ ย แตม คี วามเปนมาของเร่อื งเปนในท่ีสุดไดสูญส้ินไป ดวยเหตุใดและ ลําดับนับวา ชดั เจน เฉพาะอยา งยงิ่ เมื่อกาลใดไมป รากฏชดั ชาวเกาะลังกานับถือพระพุทธศาสนา แลว พระนางอนุฬาเทวีตองการจะ สว นในประเทศไทย ไมปรากฏหลัก ผนวช (วินย.อ.๑/๙๑) และทูลแจง แกพระฐานวา ไดเ คยมภี กิ ษณุ ีสงฆ แมวาในการ ราชา พระองคไ ดต รสั ขอใหพ ระมหินท-ท่ี พ ร ะ โ ส ณ ะ แ ล ะ พ ร ะ อุ ต ต ร ะ ม า เถระบวชใหแกพระเทวีนัน้ แตพ ระเถระประดิษฐานพระพุทธศาสนาในสุวรรณ- ไดถวายพระพรวา ทานจะบรรพชาใหภมู ิ จะมเี ร่อื งเลา ที่ทาํ ใหฉงนและชวนให แกส ตรี เปนการไมส มควร และไดช้แี จงตีความกัน ก็เปนการเลาอยางตํานาน ใหพระราชานิมนตพระสังฆมิตตาเถรีมาเพียงส้ันๆ แบบท่ีเต็มไปดวยอิทธิฤทธิ์ บวชให พระเจาเทวานัมปยติสสะแหงปาฏิหาริยวา (วินย.อ.๑/๖๘) ที่น่ันมีนาง ลังกาทวีปจึงไดทรงสงสาสนไปนิมนตผีเส้ือนํ้าซึ่งเม่ือมีทารกเกิดในราชสกุล พระภิกษุณีสังฆมิตตาเถรีเดินทางจากเมื่อใด กจ็ ะขึ้นมาจากทะเลและจับทารก ชมพูทวีปพรอมดวยก่ิงพระศรีมหาโพธิ์กินเสยี เมื่อพระเถระทงั้ สองไปถงึ นัน้ ก็พอดมี ีทารกเกิดในราชสกุลคนหนึง่ เม่อื
ภิกษุบริษัท ๒๘๗ ภมู ิมายังลงั กาทวีป และประดิษฐานภกิ ษณุ ี ไฟ, วาโย ลมสงฆข นึ้ ในดนิ แดนนนั้ แลว กม็ เี รอื่ งสบื ตอ ภูตคาม ของเขียวหรอื พืชพรรณอนั เปนมาอกี ยาว แตใ นดา นสวุ รรณภูมิ ไมวา จะ อยูกบั ที่ มี ๕ ชนิด ๑. พชื เกดิ จากเหงาอยางไรกต็ าม หลงั จากเรอ่ื งเลา ท่ไี มช ดั คอื ใชเหงา เพาะ เชน ขม้ิน ๒. พืชเกดิขางตน นนั้ แลว ก็ไมม ีหลกั ฐานวาเคยมี จากตน คือตอนออกไดจากไมตนท้ัง หลาย เชน ตนโพธิ์ ๓. พชื เกดิ จากขอภกิ ษณุ หี รอื สามเณรแี ตอ ยา งใดภกิ ษบุ รษิ ทั ชุมนุมภกิ ษ,ุ ชมุ ชนชาวพุทธ คอื ใชข อ ปลูก ไดแ กไ มลํา เชน ออ ย ไม ไผ ๔. พืชเกิดจากยอด คอื ใชยอดปก ก็ฝา ยภกิ ษุ (ขอ ๑ ในบริษัท ๔)ภิกษุผูควรชักเขาหาอาบัติเดิม ดู เปน ไดแกผ ักตา งๆ มผี ักชีลอ ม ผกั บุงมลู ายปฏกิ สั สนารหภกิ ษุ เปนตน ๕. พชื เกดิ จากเมล็ด คือใชภิกษุสงฆ หมภู ิกษ,ุ หมพู ระ; ดู สงฆ เมลด็ เพาะ ไดแก ถวั่ งา ขาว, แปลตามภุมมชกภิกษุ ช่ือภิกษุผูโจทพระทัพพ- รปู ศพั ทว า บา นของภูต; คูก บั พชี คาม ภูตคามวรรค หมวดที่วาดวยภูตคามมัลลบุตร คูกับพระเมตตยิ ะภุมมเทวะ เทวดาผอู าศยั อยบู นแผนดิน เปน วรรคท่ี ๒ แหงปาจิตติยกณั ฑใ นเชน พระภมู ิ เปนตน มหาวภิ งั คแ หง พระวินัยปฎ กภตู , ภตู ะ 1. สัตวผ ูเ กดิ แลว หรือเกดิ ภูตรปู ดู มหาภตูเสร็จไปแลว, นัยหน่ึง หมายถึงพระ ภมู ิ 1. พน้ื เพ, พ้ืน, ชัน้ , ทด่ี ิน, แผน ดินอรหันต เพราะไมแ สวงหาภพเปน ที่เกดิ 2. ชน้ั แหง จิต, ระดบั จิตใจ, ระดับชีวติอีก อีกนัยหนึ่งหมายถึงสัตวท่ีเกิดเต็ม มี ๔ คือ ๑. กามาวจรภมู ิ ช้ันท่ยี งั ทอ งตวั แลว เชน คนคลอดจากครรภแลว เที่ยวอยใู นกาม ๒. รปู าวจรภูมิ ช้ันท่ีไกออกจากไขแลว เปนตน ตางกับ ทองเทย่ี วอยใู นรปู หรอื ชั้นของพวกทีไ่ ดสมั ภเวสี คอื สัตวผ ูยงั แสวงหาท่ีเกิด ซง่ึ รปู ฌาน ๓. อรปู าวจรภูมิ ชนั้ ทีท่ องไดแกปุถุชนและพระเสขะผูยังแสวงหา เท่ียวอยูในอรูป หรือชั้นของพวกท่ีไดภพทเ่ี กิดอีก หรอื สตั วในครรภแ ละในไข อรูปฌาน ๔. โลกตุ ตรภูมิ ช้นั ทพี่ น โลก ทย่ี ังอยรู ะหวา งจะเกิด 2. ผี, อมนษุ ย หรอื ระดบั พระอรยิ บคุ คล, เรยี กใหส น้ั วา 3. ภูตรูป คือ ธาตุ ๔ มกั เรยี ก มหาภตู กามภมู ิ รปู ภูมิ อรปู ภูมิ และโลกุตตร-ภูตกสณิ กสิณ คือ ภูตรปู , กสณิ คือธาตุ ภมู ,ิ ภมู ิ ๔ น้ี จดั ประเภทไดเปน ๒ ๔ ไดแก ปฐวี ดนิ , อาโป น้าํ , เตโช ระดบั คือ สามภูมแิ รก เปนโลกยี ภูมิ
ภษู า ๒๘๘ เภริ,เภรีสว นภมู ทิ สี่ ี่ เปน โลกตุ ตรภมู ,ิ บางทเี รยี ก สญั ญานาสญั ญายตนภมู )ิโลกียภูมิ ๓ นั้นรวมกันวา “ไตรภูมิ” คาํ วา “ภมู ”ิ น้ี มคี วามหมายใกลเ คยี ง ใน ภมู ิ ๔ น้ี สามภูมิแรก คอื โลกยี - กบั คาํ วา “ภพ” ซงึ่ บางทกี พ็ ดู ควบคไู ป ดวยกนั แตท แ่ี ทน้นั ภมู หิ มายถึงระดับภูมิ ๓ แยกยอ ยออกไปไดเ ปน ภูมิ ๓๑ ของจิตใจ สวนภพหมายถึงภาวะชีวิตคอื ๑. กามาวจรภูมิ ๑๑ แบงเปน ของสตั ว หรือโลกท่ีอยูของสัตว ดังน้ันอบายภมู ิ ๔ (นิรยะ – นรก, ตริ จั ฉาน-โยนิ – กําเนดิ ดิรัจฉาน, ปตติวสิ ัย – ภมู จิ งึ มี ๔ เพราะนบั โลกตุ ตรภมู ดิ ว ยแดนเปรต, อสุรกาย - พวกอสูร) และ สว นภพมเี พยี ง ๓ เพราะโลกตุ ตรภพไมม ีกามสคุ ตภิ มู ิ ๗ (กามาวจรภูมิที่เปน แตใ นทที่ วั่ ไป เมอื่ ยกโลกตุ ตรภมู อิ อกไปสคุ ติ คือ มนษุ ย และเทพชั้นจาตมุ หา- แลว ภมู ิ ๓ ทเ่ี ปน โลกยี บางทกี ใ็ ชอ ยา งราชกิ า ดาวดึงส ยามา ดสุ ติ นมิ มานรดี คลมุ ๆ รวมไปถงึ โลกทอี่ ยขู องสตั ว มีปรนิมมติ วสวตั ด)ี ๒. รปู าวจรภูมิ ๑๖ ความหมายคลา ยกบั คาํ วา ภพ ๓ ดว ยระดบั ของรปู พรหม แบง เปน ก. ปฐม- (เชน คาํ วา “ไตรภมู ”ิ ทนี่ าํ มาพดู กนั ในฌานภมู ิ ๓ (พรหมระดบั ปฐมฌาน ๓ ภาษาไทย); เทียบ ภพ, คติ ; ดู อริยบคุ คลคอื พรหมปารสิ ชั ชา พรหมปโุ รหติ า มหา- ภูษา เครอ่ื งนุง หม , ผาทรงพรหมา) ข. ทตุ ยิ ฌานภมู ิ ๓ (พรหม ภูษามาลา ชางแตง ผม (ใชเมอ่ื กลาวถึงระดบั ทุตยิ ฌาน ๓ คอื ปรติ ตาภา อัป- พระอุบาล)ีปมาณาภา อาภัสสรา) ค. ตตยิ ฌานภมู ิ เภทกรวัตถุ เร่อื งทําความแตกกัน, เรอ่ื ง๓ (พรหมระดบั ตติยฌาน ๓ คือ ปรติ ต- ที่จะเปนสาเหตุกอใหเกิดความแตกแยกสุภา อัปปมาณสุภา สุภกิณหา) ง. ในสงฆ, เหตใุ หสงฆแ ตกกัน ทา นแสดงจตตุ ถฌานภมู ิ ๗ (พรหมระดับจตุตถ- ไว ๑๘ อยา ง; ดู อัฏฐารสเภทกรวัตถุฌาน ๗ คือ เวหัปผลา อสญั ญสี ตั ว เภทนกปาจิตตีย อาบัติปาจิตตยี ท ต่ี องสุทธาวาส ๕ [ทีเ่ กดิ ของพระอนาคามี ๕ ทําลายสิ่งของที่เปนเหตุใหตองอาบัติคอื อวหิ า อตปั ปา สุทัสสา สทุ สั สี เสียกอน จึงแสดงอาบัติได ไดแกอกนฏิ ฐา]) ๓. อรูปาวจรภมู ิ ๔ ระดบั สกิ ขาบทที่ ๔ แหง รตนวรรคท่ี ๙ แหงของอรปู พรหม (พรหมระดบั อรปู ฌาน ๔ ปาจิตติยกัณฑ (ปาจติ ตยี ขอท่ี ๘๖ ทําคอื อากาสานัญจายตนภูมิ วญิ ญาณญั - กลอ งเข็มดวยกระดกู งา หรอื เขาสัตว)จายตนภมู ิ อากญิ จญั ญายตนภมู ิ เนว- เภริ, เภรี กลอง
เภสชั ๒๘๙ โภชนะอนั ประณีตเภสชั ยา, ยารักษาโรค, ยาแกโ รค เปน โภชชยาคู ขาวตมสาํ หรบั ฉนั ใหอ ่ิม เชนอยางหนงึ่ ในปจ จยั ๔, เภสัช ๕ ทเ่ี ปน ขา วตม หมู เปน ตน มีคติอยางเดียวกันสัตตาหกาลิก รบั ไวฉันไดตลอด ๗ วนั กบั อาหารหนกั เชน ขาวสวยตางจากคือ ๑. สปั ป เนยใส ๒. นวนีตะ เนยขน ยาคทู ีก่ ลา วถึงตามปกตใิ นพระวินัย ซง่ึ๓. เตละ นาํ้ มัน ๔. มธุ นา้ํ ผึ้ง ๕. ผาณิต เปนของเหลวใชสําหรับด่ืม ภิกษุรับน้ําออย; สวนยาแกโรคท่ที ําจากรากไม นมิ นตในทแี่ หง หน่ึงไว ฉันยาคสู ามัญไปเปลือกไม ใบไม เปนตน จัดเปน กอนได แตจะฉันโภชชาคไู ปกอ นไมไ ด;ยาวชวี กิ คือรบั ประเคนไวแ ลว เกบ็ ไวฉนั ดู ยาคูไดตลอดชวี ิต; ดู เวชกรรม โภชนะ ของฉนั , ของกิน, โภชนะทัง้ ๕ที่เภสัชชขนั ธกะ ชือ่ ขันธกะท่ี ๖ แหง กลาวถงึ บอยในพระวนิ ัย เฉพาะอยางยงิ่คัมภีรม หาวรรค วนิ ัยปฎ ก วา ดว ยเรือ่ ง ในโภชนวรรค ไดแ ก ขาวสกุ ขนมสดเภสชั คอื ยาบําบดั โรค ตลอดจนเร่อื ง ขนมแหง ปลา เนอ้ื (ปจฺ โภชนานิ:ยาคู อทุ สิ สมังสะ กัปปยอกปั ปยะ และ โอทโน กมุ ฺมาโส สตฺตุ มจฺโฉ มสํ )ํกาลกิ ๔ โภชนปฏิสังยุต ธรรมเนียมที่เกี่ยวกับโภควภิ าค การจัดสรรแบงทรพั ยซง่ึ หามา โภชนะ, ขอ ทภ่ี กิ ษสุ ามเณรควรประพฤติไดด วยความขยันหมัน่ เพยี รออกเปน ๔ ปฏิบัติเกี่ยวกับการรับบิณฑบาตและฉันสวน คือ ๑ สวน เลี้ยงตวั เลยี้ งครอบ อาหาร, เปน หมวดที่ ๒ แหงเสขยิ วัตรครวั ดแู ลคนท่เี กยี่ วขอ ง และทําความดี มี ๓๐ สกิ ขาบท๒ สวน ใชท ําหนาทก่ี ารงานประกอบกิจ โภชนวรรค หมวดที่วา ดวยเรอื่ งอาหาร การอาชพี ๑ สว น เกบ็ ไวเ ปน หลกั ประกนั เปนวรรคที่ ๔ แหง ปาจิตตยิ กัณฑ ใน ชวี ติ และกจิ การคราวจาํ เปน ; ดู คหิ ิวนิ ยั มหาวภิ งั ค แหง พระวินยั ปฎ กโภคอาทยิ ะ, โภคาทิยะ ประโยชนท่ีควร โภชนะทหี ลัง ดู ปรัมปรโภชน ถือเอาจากโภคทรพั ยม ี ๕ คอื ๑. เลย้ี ง โภชนะเปนของสมณะ (ในสิกขาบทท่ีตัว มารดา บิดา บตุ ร ภรรยา บาวไพร ๒ แหงโภชนวรรค) พวกสมณะดวยกนัใหเ ปน สุข ๒. เล้ียงเพ่อื นฝงู ผูร ว มงาน นมิ นตฉ นั (ฉนั เปนหมไู ด ไมตองอาบตั ิรว มกิจการใหเ ปนสขุ ๓. บําบัดปอ งกนั ปาจิตตีย)ภยนั ตราย ๔. ทํา พลี ๕ อยา ง ๕. ทาํ โภชนะอนั ประณีต ตามพุทธบัญญัติในทานในสมณพราหมณผ ปู ระพฤตชิ อบ สิกขาบทที่ ๙ แหงโภชนวรรค (วินย.๒/
โภชนาหาร ๒๙๐ มคธราช๕๑๗/๓๔๑) ดงั นี้ “ภกิ ษุใด ไมอาพาธ ขอ ฉัน ไดแก ขาวสุก ขนมสด ขนมแหงโภชนะอันประณีตเหน็ ปานนี้ คอื เนยใส ปลา เนื้อเนยขน น้ํามัน นา้ํ ผ้ึง นาํ้ ออ ย ปลา เนอื้ โภชเนมัตตัญุตา ความเปนผูรูจักนมสด นมสม เพอื่ ประโยชนแกต น แลว ประมาณในการบริโภคอาหาร, รูจักฉัน เปนปาจิตตยี ” (ปณตี โภชนาน:ิ สปฺป ประมาณในการกิน คือ กินเพื่อหลอนวนตี ํ เตลํ มธุ ผาณติ ํ มจโฺ ฉ มสํ ํ ขรี ํ ทธิ) เล้ียงรา งกายใหชวี ติ เปนอยไู ดผาสุก มิโภชนาหาร อาหารคือของกิน ใชเพื่อสนุกสนานมวั เมา (ขอ ๒ ในโภชนยี ะ ของควรบริโภค, ของสาํ หรับ อปณ ณกปฏิปทา ๓) มมกฏุ พันธนเจดยี ที่ถวายพระเพลิงพระ เมืองราชคฤหข้ึนไป มคธรงุ เรอื งถงึ ทสี่ ดุ พุทธสรีระ อยูทิศตะวันออกของนคร ในสมยั พระเจาอโศกมหาราช ซึง่ แควน กสุ นิ ารา ใหญอื่นทั้งหมดไดรวมเขาอยูภายในมคธ 1. ช่ือแควนหนงึ่ ในบรรดา ๑๖ มหาอาณาจักรของพระองคท้ังหมดแลว แควนใหญแหงชมพูทวีปคร้ังพุทธกาล บัดนี้ บริเวณท่ีเคยเปนแควนมคธใน ตั้งอยูฝงใตของแมนํ้าคงคาตอนกลาง สมัยพุทธกาล เรียกวา แควนพหิ าร 2. เปนแควนที่มีอํานาจมากแขงกับแควน เรียกภาษาที่ใชพูดในแควนมคธ หรือ โกศล และเปนท่ีพระพุทธเจาทรง ภาษาของชาวแควนมคธวา ภาษามคธ ประดิษฐานพระพุทธศาสนา ในสมัย และถือกันวา ภาษาบาลีที่ใชรักษาพระ พทุ ธกาล มคธมนี ครหลวงชื่อ ราชคฤห พุทธพจนส ืบมาจนบดั นี้ คือ ภาษามคธ ราชาผูปกครองพระนามวา พิมพิสาร มคธชนบท แควน มคธ, ประเทศมคธ ตอนปลายพุทธกาล พระเจาพิมพิสาร มคธนาฬี ทะนานทใ่ี ชอ ยูใ นแควนมคธ, ถกู โอรสช่อื อชาตศตั รู ปลงพระชนม ทะนานชาวมคธ และข้ึนครองราชยสืบแทน ตอมาใน มคธภาษา ภาษาของชนชาวมคธ, ภาษา สมัยพระเจากาลาโศก หรือกอนนั้น ของชนผูอยใู นแควนมคธ เมืองหลวงของมคธ ยายไปต้ังที่เมือง มคธราช ราชาผูครองแควน มคธ, หมาย ปาฏลีบุตร บนฝงแมน้ําคงคา เหนือ ถึงพระเจาพิมพสิ าร
มฆะ, มฆมาณพ ๒๙๑ มงคลมฆะ, มฆมาณพ หัวหนากลมุ ผูรวมกนั ความรูกวางขวาง, ใสใ จสดับตรบั ฟงคน ทําบญุ บําเพญ็ ประโยชน ๓๓ คน ท่ีได ควา หาความรูอ ยูเสมอ ๘. สปิ ปฺ จฺ มี เกดิ ในสวรรคชน้ั ดาวดึงส; ดู ดาวดงึ ส ศลิ ปวิทยา, ชาํ นาญในวิชาชีพของตน ๙.มฆเทวะ พระเจาแผนดนิ ผคู รองแควน วินโย จ สุสกิ ฺขิโต มีระเบียบวินัย, ได วเิ ทหะพระองคหนึ่ง สมยั กอ นพทุ ธกาล ฝก อบรมตนไวด ี ๑๐. สภุ าสติ า จ ยา วาจา เรยี ก มขาเทวะ ก็มีมฆวนั , มฆวา, มฆั วา, มฆั วาน พระ วาจาสภุ าษติ , รจู กั ใชว าจาพดู ใหเ ปน ผลดี อินทร เรียกพระนามตามตํานานท่ีได คาถาท่ี ๔ = ๑๑. มาตาปต อุ ปุ ฏานํ บาํ รงุ มารดาบดิ า ๑๒/๑๓.ปตุ ตฺ ทารสสฺ สงคฺ โห เคยเปนหัวหนากลุมผูรวมกันทําบุญ = ปตุ ตฺ สงคฺ ห สงเคราะหบ ตุ รและ ทาร- สงฺคห สงเคราะหภ รรยา ๑๔. อนากลุ า จ บําเพ็ญประโยชน ๓๓ คน กอ นจะได กมมฺ นตฺ า การงานไมอ ากลู คาถาที่ ๕ = เกดิ ในสวรรคช ั้นดาวดงึ ส; ดู ดาวดึงส ๑๕. ทานจฺ รจู กั ให, เผือ่ แผแบงปน ,มงคล สงิ่ ที่ทาํ ใหม ีโชคด,ี ตามหลกั พระ พทุ ธศาสนา หมายถงึ ธรรม ทนี่ ํามาซึ่ง บริจาคสงเคราะหและบําเพ็ญประโยชน ๑๖. ธมมฺ จริยา จ ประพฤตธิ รรม, ดํารง ความสุขความเจริญ, มงคล ๓๘ อยใู นศีลธรรม ๑๗. าตกานจฺ สงคฺ โห สงเคราะหญ าติ ๑๘. อนวชชฺ านิ กมมฺ านิ ประการ หรอื เรยี กเต็มวา อดุ มมงคล การงานที่ไมมีโทษ, กิจกรรมที่ดีงาม (มงคลอันสงู สุด) ๓๘ ประการ ที่พระ เปน ประโยชน ไมเ ปน ทางเสียหาย คาถา พทุ ธเจา ตรสั ไวใ นมงคลสตู ร (ข.ุ ข.ุ ๒๕/๕/๓; ที่ ๖ = ๑๙. อารตี วิรตี ปาปา เวนจาก ความชว่ั ๒๐. มชชฺ ปานา จ สฺ โม เวน ขุ.สุ.๒๕/๓๑๗/๓๗๖) มีดงั นี้ จากการดมื่ นา้ํ เมา ๒๑.อปปฺ มาโทจ ธมเฺมสุ คาถาท่ี ๑ = ๑. อเสวนา จ พาลานํ ไมค บ คนพาล ๒. ปณฑฺ ติ านจฺ เสวนา คบ ไมป ระมาทในธรรมทง้ั หลาย คาถาที่ ๗ บณั ฑติ ๓. ปชู า จ ปูชนยี านํ บูชาคนท่ี = ๒๒. คารโว จ ความเคารพ, การแสดง ควรบชู า คาถาท่ี ๒ = ๔. ปฏริ ปู เทสวาโส จ อยใู นปฏริ ูปเทศ, อยูในถ่ินมีสิง่ แวด ออกที่แสดงถึงความเปนผูรูจักคุณคา ลอ มดี ๕. ปุพเฺ พ จ กตปฺุ ตา ไดทาํ ความดีใหพรอมไวกอน, ทําความดี ของบุคคล สิ่งของ หรือกิจการน้ันๆ เตรียมพรอมไวแตตน ๖. อตตฺ สมมฺ า- ปณิธิ จ ตัง้ ตนไวชอบ คาถาที่ ๓ = ๗. และรูจักใหความสําคัญและความใสใจ พาหสุ จฺจจฺ เลา เรยี นศึกษามาก, ทรง เอื้อเฟอ โดยเหมาะสม ๒๓. นิวาโต จ ความสภุ าพออ นนอม, ถอมตน ๒๔.
มงคลสตู ร ๒๙๒ มณฑารพสนตฺ ฏุ ีจความสนั โดษ, ความเอิบอ่มิ เขมํ จิตเกษมพงึ พอใจในผลสาํ เรจ็ ทไี่ ดส รา งขนึ้ หรอื ใน มงคลสตู ร ดู ปรติ รปจ จยั ลาภที่แสวงหามาได ดว ยเรยี่ วแรง มณฑป เรือนยอดท่ีมีรปู สีเ่ หลยี่ มความเพียรพยายามของตนเองโดยทาง มณฑล วง, ดวง (เชน อักขมิ ณฑล คือชอบธรรม ๒๕. กตฺุตา มีความ ดวงตา), ผืน (เชน ปฐวีมณฑล คือผนืกตญั ู ๒๖. กาเลน ธมมฺ สสฺ วนํ ฟง แผนดิน เขตตมณฑล คือผืนนา),ธรรมตามกาล, หาโอกาสแสวงความรู บริเวณ, ขอบเขต, เขตปกครองขนาดในเรือ่ งท่แี สดงหลกั ความจริง คาถาที่ ๘ ใหญ, ดินแดน, แวนแควน (เชน โจฬ-= ๒๗. ขนฺตี จ มคี วามอดทน ๒๘. มณฑล คอื แดนหรอื แวนแควน ของชาวโสวจสสฺ ตา เปน ผวู า งา ยสอนงา ย ๒๙. โจฬะ), วงการ; ช้นิ สวนของจวี รพระ ท่ีสมณานฺจ ทสฺสนํ พบเห็นสมณะ, เรียกเปน คําไทยวา กระทงใหญ, มคี ําเยี่ยมเยือนเขาหาทานผูสงบกเิ ลส ๓๐. อธบิ ายวา ชิน้ สวนของจีวรพระที่เปนผนืกาเลน ธมมฺ สากจฉฺ า สนทนาธรรมตาม ผา รูปสเ่ี หล่ยี ม มีแผนผา แคบคน่ั แตละกาล, หาโอกาสสนทนาถกเถยี งเก่ียวกับ ดาน ลักษณะเหมอื นกระทงนามคี นั นาหลักความจริงและหลักความถูกตองดี กน้ั , มี๒ ขนาด กระทงใหญเรียก มณฑลงาม คาถาท่ี ๙ = ๓๑. ตโป จ มคี วาม กระทงเล็กเรียก อฑั ฒมณฑล, กระทงเพียรเผากิเลส, รูจักบังคับควบคุมตน เล็กหรือกระทงนอย มีขนาดคร่ึงหน่ึงไมปรนเปรอตามใจอยาก ๓๒. พรฺ หมฺ - ของกระทงใหญ ในจีวรผืนหนึ่ง มีจรยิ จฺ ประพฤตพิ รหมจรรย, ดําเนนิ กระทงใหญและกระทงนอยอยางต่ําตามอริยมรรค, การรจู กั ควบคุมตนใน อยางละ ๕ ชิ้น; เทียบอัฑฒมณฑล, ดูจวี รทางเพศ หรือถือเมถุนวิรัติตามควร มณฑารพ ดอกไมทพิ ย คือ ดอกไมใน๓๓. อริยสจจฺ าน ทสฺสนํ เห็นอรยิ สัจจ, เมืองสวรรคท่ีตกลงมาบูชาพระพุทธเจาเขาใจความจรงิ ของชวี ิต ๓๔. นพิ ฺพาน- ในวนั ปรนิ พิ พาน ดาดาษทวั่ เมอื งกสุ นิ าราสจฉฺ กิ ริ ยิ า จ ทาํ พระนพิ พานใหแ จง , บรรลุ และพระมหากสั สปไดเ หน็ อาชวี กคนหนงึ่นพิ พาน คาถาที่ ๑๐ = ๓๕. ผฏุ สสฺ ถืออยูขณะเดินทางระหวางเมืองกสุ นิ าราโลกธมเฺ มหิ จติ ตฺ ํ ยสสฺ น กมฺปติ ถกู กบั เมอื งปาวา จงึ ไดถ ามขา วเกย่ี วกบั พระโลกธรรมจติ ไมหวนั่ ไหว ๓๖. อโสกํ จิต พุทธเจา และทราบการปรินิพพานจากไรเศรา ๓๗. วิรชํ จิตปราศจากธุลี ๓๘. อาชวี กนน้ั เมอื่ ๗ วนั หลงั พทุ ธปรนิ พิ พาน
มณเฑยี ร ๒๙๓ มนุษยโลก, มนสุ สโลกมณเฑยี ร ดู มนเทียร (สูตรที่ ๓๔ ในมชั ฌิมนกิ าย มชั ฌิม-มตกภตั “ภตั เพอื่ ผตู าย”, อาหารทถี่ วายแก ปณ ณาสก พระสุตตนั ตปฎก)สงฆเ พ่อื อุทิศกศุ ลแกผตู าย; ดู สงั ฆทาน มธุรัตถวิลาสินี ช่ืออรรถกถาอธิบายมติ ความคิด, ความเหน็ ความในคัมภีรพุทธวงส แหงพระมทะ ความมวั เมา (ขอ ๑๕ ในอปุ กเิ ลส ๑๖) สุตตันตปฎ ก พระพุทธทัตตเถระรจนามทนมิ ฺมทโน ธรรมยงั ความเมาใหส รา ง, ทเ่ี มอื งทา ชอื่ กาวรี ปฏ ฏนะ ในแดนทมฬิความสรางเมา (ไวพจนอยางหน่ึงของ แหง อนิ เดยี ใต เมอื่ พ.ศ. ใกลจ ะถงึวริ าคะ) ๑๐๐๐ รว มสมยั กบั พระพทุ ธโฆสาจารยมธุกะ มะทราง, นํา้ คั้นมะทรางเจอื น้าํ ทงั้ นี้ ไดเ รยี บเรยี งเปน ภาษาบาลี ตามแนวแลว เรยี ก มธุกปานะ เปน สตั ตาหกาลิก โปราณฏั ฐกถาภาษาสงิ หฬ; ดู โปราณฏั ฐ-อยา งหนง่ึ ; ดู ปานะ กถา, อรรถกถามธุปายาส ปายาส (ขา วสุกหงุ ดว ยนมโค) มนะ ใจซ่งึ ปรุงปรายดว ยนา้ํ ผึง้ นางสุชาดาถวาย มนตปรวิ าส ดู ปรวิ าส 2.แกพระมหาบรุ ษุ ในเวลาเชา ของวนั ที่พระ มนตร คําท่ีเช่ือถือวาศักดิ์สิทธ์ิ, คําองคจะไดต รัสร;ู ดู สุชาดา, สูกรมทั ทวะ สาํ หรบั สวด, คําสําหรบั เสกเปา (มกั ใชมธรุ สตู ร พระสตู รที่พระมหากจั จายนะ สาํ หรบั ศาสนาพราหมณ)แสดงแกพระเจามธุรราช อวันตีบุตร มนเทียร เรือนหลวง; โบราณใชกลาวถึงความไมตางกันของวรรณะ ๔ มณเฑยี รเหลา คือ กษัตริย พราหมณ แพศย มนสิการ การทาํ ในใจ, ใสใจ, พจิ ารณาศูทร ใจความวา วรรณะ ๔ นี้ แมจ ะถอื มนัส ใจตวั อยา งไร เหยยี ดหยามกันอยา งไร แต มนษุ ย “ผูมใี จสงู ” ไดแกคนผูมีมนษุ ย-ถาทําดีก็ไปสูท่ีดีเหมือนกันหมด ถาทาํ ธรรม เชน เมตตา กรณุ า เปน ตน , สตั วช่ัวก็ตองไดรับโทษไปอบายเหมือนกัน ที่รูจกั คิดเหตผุ ล, สตั วทีม่ ีใจสูง, คนหมด ทกุ วรรณะเสมอกันในพระธรรม- มนษุ ยชาติ เหลา คน, มวลมนุษยวินยั ออกบวชบําเพ็ญสมณธรรมแลว มนษุ ยธรรม ธรรมท่ที ําคนใหเ ปนมนุษยไมเรียกวาวรรณะไหน แตเปนสมณะ ไดแก ศลี ๕ และคณุ ธรรมเชน เมตตาเหมอื นกันหมด เมือ่ จบเทศนา พระเจา กรุณา เปนตนมธุรราชประกาศพระองคเปนอุบาสก มนษุ ยโลก, มนสุ สโลก โลกมนษุ ยค อื
มนุษยวบิ ตั ิ ๒๙๔ มโนสจุ ริตโลกท่ีเราอาศัยอยนู ้ี มโนรถปูรณี ชื่อคมั ภรี อ รรถกถาอธิบายมนุษยวิบัติ ผูมีความเปนมนุษยบก ความในอังคุตตรนิกาย แหงพระพรองเชน คนท่ถี กู ตอน เปน ตน สตุ ตนั ตปฎก พระพทุ ธโฆสาจารยเรยี บมโน ใจ (ขอ ๖ ในอายตนะภายใน ๖) เรียงข้ึน โดยอาศัยอรรถกถาเกาภาษามโนกรรม การกระทาํ ทางใจ ทางช่วั เชน สงิ หฬทสี่ บื มาแตเ ดมิ เปน หลกั เมอ่ื พ.ศ.คิดเพงเลง็ จอ งจะเอาของเขา ทางดี เชน ใกลจะถึง ๑๐๐๐; ดู โปราณัฏฐกถา,คิดชวยเหลือผูอ่ืน; ดู กุศลกรรมบถ, อรรถกถาอกศุ ลกรรมบถ มโนรม, มโนรมย เปน ท่ชี อบใจ, นา รืน่มโนทวาร ทวารคือใจ, ทางใจ, ใจ โดย รมยใ จ, งามฐานเปนทางทํามโนกรรม คอื สําหรบั มโนวิญญาณ ความรูท่ีเกิดขึ้นเพราะคดิ นึกตา งๆ (ขอ ๓ ในทวาร ๓) ธรรมารมณเ กดิ กบั ใจ, ธรรมเกิดกบั ใจมโนทวาราวชั ชนะ ดู วถิ จี ติ เกิดความรูขึ้น, ความรูอารมณทางใจมโนทุจริต ความประพฤติชั่วดวยใจ, (ขอ ๖ ในวญิ ญาณ ๖)ความทจุ รติ ทางใจมี ๓ อยา ง ๑. อภชิ ฌา มโนสัญเจตนาหาร ความจงใจเปนความเพงเล็งอยากไดจองจะเอาของเขา อาหาร เพราะเปนปจจัยใหเกิดกรรม๒. พยาบาท ความขดั เคอื งคดิ รา ย ๓. คือ ทําใหพ ดู ใหค ิด ใหทาํ การตา งๆ (ขอมจิ ฉาทฏิ ฐิ ความเหน็ ผดิ จากคลองธรรม ๓ ในอาหาร ๔) มโนสมั ผัส อาการท่ีใจ ธรรมารมณ และ(ขอ ๓ ในทจุ รติ ๓)มโนภาวนยี ผเู ปนท่เี จริญใจ, ผทู ําใหจ ติ มโนวิญญาณประจวบกนั ; ดู สมั ผัสใจของผูนึกถึงเจริญงอกงาม หมายถึง มโนสัมผัสสชาเวทนา เวทนาทเี่ กดิ ข้นึบุคคลทเี่ มอื่ เราระลกึ คะนงึ ใสใจถงึ ก็ เพราะมโนสัมผัส, ความรูสึกที่เกิดขึ้นทําใหสบายใจ จิตใจสดชื่น ผองใส เพราะการทใ่ี จ ธรรมารมณ และมโน-(ตามปกติ เปนคุณสมบัติของพระภิกษ)ุ วญิ ญาณประจวบกนั ; ดู เวทนามโนมยทิ ธิ ฤทธ์ทิ างใจ คือนริ มิตกายอื่น มโนสุจริต ความประพฤติชอบดวยใจ,ออกจากกายนี้ได เหมือนชักดาบออก ความสจุ ริตทางใจ มี ๓ อยา ง คอื ๑.จากฝก หรอื งูออกจากคราบ (ขอ ๒ ใน อนภชิ ฌา ไมโ ลภอยากไดข องเขา ๒. อพยาบาท ไมพยาบาทปองรายเขา ๓.วิชชา ๘)มโนรถ ความประสงค, ความหวงั สัมมาทิฏฐิ เห็นชอบตามคลองธรรม
มมงั การ ๒๙๕ มฤคทายวัน (ขอ ๓ ในสุจรติ ๓) โดยระดบั การใหสาํ เรจ็ กิจ คือ ทางอนัมมงั การ ดู อหังการ ใหถึงความเปนอริยบุคคลแตละข้ัน,มรณะ, มรณ ความตาย ญาณท่ีทาํ ใหละสงั โยชนไ ดข าด เปน ชอื่มรณกรรม การตาย, ความตาย แหง โลกตุ ตรธรรมคกู บั ผล มี ๔ ชนั้ คอืมรณธรรม มีความตายเปนธรรมดา, โสดาปต ตมิ รรค ๑ สกทาคามิมรรค ๑ธรรมคอื ความตาย อนาคามิมรรค ๑ อรหัตตมรรค ๑; คูกับมรดก ทรพั ยส มบตั ิของผตู าย ผลมรณภัย ภัยคือความตาย, ความกลวั ตอ มรรคจิต จิตท่ีสัมปยุตดวยมรรค; ดู มรรค 2, พระอรยิ บคุ คลผตู งั้ อยใู นมรรคความตายมรณสติ ระลกึ ถงึ ความตายอันจะตอ งมี มโี สดาปต ติมรรคเปนตน ตัง้ อยชู ่วั ขณะมาถึงตนเปนธรรมดา พิจารณาใหใจ มรรคจติ เทา นนั้ พน จากนนั้ กจ็ ะเกดิ ผลจติสงบจากอกุศลธรรม เกิดความไม กลายเปนผตู งั้ อยูในผล มีโสดาปต ตผิ ลประมาทและไมหวาดกลัว คิดเรง เปนตนขวนขวายบําเพ็ญกิจและทําความดี (ขอ มรรคนายก “ผนู าํ ทาง”, ผแู นะนาํ จดั แจง๗ ในอนสุ ติ ๑๐) ในเรอื่ งทางบญุ ทางกศุ ล และเปน หวั หนามรณสั สติ ดู มรณสติ นาํ ชมุ ชนฝายคฤหัสถในศาสนพิธี ตามมรรค ทาง, หนทาง 1. มรรค วาโดยองค ปกติทําหนาท่ีประจําอยูกับวัดใดวัดหน่ึงประกอบ คอื ขอปฏบิ ตั ใิ หถ งึ ความดบั เรียกวาเปนมรรคนายกของวัดน้ันๆ, ผูทุกข เรียกเตม็ วา อรยิ อัฏฐังคิกมรรค นําทางบุญของเหลาสปั บุรษุแปลวา “ทางมีองค ๘ ประการอัน มรรคสมังคี ดู สมงั คีประเสรฐิ ” เรียกสามญั วา มรรคมีองค ๘ มรมั มนิกาย นิกายพมา หมายถงึ พระคอื ๑. สมั มาทิฏฐิ เห็นชอบ ๒. สมั มา- สงฆพมา เรยี กชื่อโดยสัญชาติสังกัปปะ ดําริชอบ ๓. สัมมาวาจา มรัมมวงศ ช่อื นิกายพระสงฆล ังกาทีบ่ วชเจรจาชอบ ๔. สมั มากมั มนั ตะ ทําการ จากพระสงฆพมาชอบ ๕. สัมมาอาชวี ะ เลยี้ งชีพชอบ ๖. มฤคทายวัน ปาเปนที่ใหอภัยแกเนื้อสัมมาวายามะ เพยี รชอบ ๗. สมั มาสติ หมายความวาหามทําอันตรายแกสัตวระลึกชอบ ๘. สัมมาสมาธิ ตั้งจิตมน่ั ในปา นี้ เขียน มคิ ทายวัน กไ็ ด เชนชอบ; ดู โพธิปกขยิ ธรรม 2. มรรค วา อสิ ปิ ตนมฤคทายวนั มทั ทกจุ ฉมิ คิ ทายวนั
มฤตยุราช ๒๙๖ มหากจั จายนะเปน ตน มหรสพ การเลนรน่ื เริงมฤตยรุ าช ยมราช, พญายม, ความตาย มหหมดั , มุหมั มดั ชือ่ นบีคนสดุ ทายซงึ่(พจนานุกรมเขยี น มฤตยรู าช) เปนผูประกาศศาสนาอิสลาม ปจจุบันใหมละ มลทิน, เครื่องทําใหมัวหมอง เขียน มะหะหมดัเปรอะเปอ น, กเิ ลสดุจสนมิ ใจ มี ๙ มหคั คตะ ดู มหรคตอยางคือ ๑. โกธะ ความโกรธ ๒. มหัคฆภณั ฑ ของมคี า มาก เชน แกวมกั ขะ ความลบหลคู ุณทาน ๓. อสิ สา แหวน เงนิ ทอง เปน ตนความริษยา ๔. มัจฉริยะ ความตระหน่ี มหันตโทษ โทษหนกั , โทษอยางหนัก; คู๕. มายา มารยา ๖. สาเถยยะ ความโอ กบั ลหุโทษอวดหลอกเขา ๗. มสุ าวาท การพูดเทจ็ มหัศจรรย แปลกประหลาดมาก, นา๘. ปาปจ ฉา ความปรารถนาลามก ๙. พศิ วงมากมิจฉาทฏิ ฐิ ความเห็นผิด มหากรุณา ความกรุณายงิ่ ใหญ, กรุณามลทิน ความมวั หมอง, ความไมบ ริสทุ ธิ์ มากเชน ผาขาวเมอ่ื เปนจดุ สตี างๆ ก็เรยี กวา มหากัจจายนะ พระมหาสาวกองคหน่งึผามีมลทิน นักบวชผิดศีลก็เรียกไดวา เกิดในกัจจายนโคตรที่พระนครอุชเชนีนักบวชมมี ลทนิ ; ดู มละ เปนบุตรปุโรหิตของพระราชาแหงแควนมลยชนบท ชื่อชนบทแหงหนึ่งในเกาะ อวนั ตี เรยี นจบไตรเพทแลว ตอ มาไดลงั กา เปนทีท่ าํ สังคายนาครั้งที่ ๕ จารกึ เปน ปโุ รหติ แทนบดิ า พระเจา จณั ฑปช โชตพระไตรปฎกเปนตัวอักษรลงในใบลาน ตรัสสั่งใหหาทางนาํ พระพุทธเจาเสด็จมาเปนคร้งั แรก สูกรงุ อชุ เชนี กัจจายนปโุ รหิตจึงเดินทางมหกรรม การฉลอง, การบูชา ไปเฝาพระพุทธเจา ไดฟงพระธรรม-มหรคต “อันถึงความเปนสภาพใหญ” เทศนาแลว บรรลอุ รหตั ตผล อปุ สมบท“ซึ่งถึงความย่งิ ใหญ” หรือ “ซึ่งดาํ เนนิ ไป แลว แสดงความประสงคท่ีจะอัญเชิญดวยฉันทะวิริยะจิตตะและปญญาอยาง เสด็จพระพุทธเจาสูแควนอวันตี พระใหญ” คอื เขา ถงึ ฌาน, เปน รปู าวจร หรอื พุทธองคตรัสสั่งใหทานเดินทางไปเองอรปู าวจร, ถงึ ระดบั วกิ ขมั ภนวมิ ตุ ติ (เขยี น ทานเดินทางไปยังกรุงอุชเชนี ประกาศอยา งบาลีเปน มหัคคตะ); ดู ปริตต 2. ธรรม ยังพระเจาจัณฑปชโชตและชาวมหรรณพ หวงนํ้าใหญ, ทะเล เมืองทั้งหมดใหเลื่อมใสในพระศาสนา
มหากัปปนะ ๒๙๗ มหากสั สปะ แลว จึงกลับมาเฝาพระบรมศาสดา ตอ ไปอยใู นสาํ นักภิกษณุ ี ฝา ยมหากปั ปน - มาไดรับยกยองวาเปนเอตทัคคะในทาง เถระชอบอยูสงบสงัดและมักอุทานวา ขยายความคํายอใหพิสดาร มีเรื่องเลา สขุ จรงิ หนอ สขุ จริงหนอ ทานสามารถ เปนเกร็ดวาทานมีรูปรางสวยงาม ผิว แสดงธรรมใหศิษยบรรลุอรหัตตผลได พรรณดงั ทองคาํ บตุ รเศรษฐคี นหนง่ึ ชือ่ พรอ มคราวเดยี วถึง ๑,๐๐๐ องค พระ โสเรยยะเห็นแลวเกิดมีอกุศลจิตตอ ทาน บรมศาสดายกยอ งวา ทา นเปน เอตทคั คะใน วาใหไดอยางทานเปนภรรยาตนหรือให ทางใหโ อวาทแกภ ิกษุ ภรรยาตนมีผิวพรรณงามอยางทาน มหากปั ดู กัป เพราะอกุศลจิตน้ัน เพศของโสเรยยะ มหากัสสปะ พระมหาสาวกองคหนึ่ง กลายเปนหญงิ ไป นางสาวโสเรยยะแตง เกิดท่ีหมูบานพราหมณชื่อมหาติตถะใน งานมีครอบครวั มีบตุ รแลว ตอ มาได แควนมคธ เปนบตุ รของกปล พราหมณ พบและขอขมาตอทาน เพศก็กลับเปน มชี อ่ื เดมิ วา ปป ผลมิ าณพ เมอ่ื อายุ ๒๐ ป ชายตามเดิม โสเรยยะขอบวชในสํานกั ไดสมรสกับนางภัททกาปลานีตามความ ของทาน และไดบรรลุธรรมเปนพระ ประสงคของมารดาบิดา แตไมมีความ อรหันตอ งคห นงึ่ ; มหากจั จานะ กเ็ รยี ก ยินดีในชีวิตครองเรือน ตอมาท้ังสามีมหากัปปนะ พระมหาสาวกองคหน่ึง ภรรยาไดสละเรือน นุงหมผากาสาวะ เปนกษัตริยครองราชสมบัติในนคร ออกบวชกันเอง เดินทางออกจากบาน กุกกุฏวดีในปจจันตประเทศ ไดทราบ แลว แยกกนั ทที่ างสองแพรง ปป ผลมิ าณพ ขาวการอุบัติของพระพุทธเจาแลว ไดพบพระพุทธเจาท่ีพหุปุตตนิโครธ บงั เกดิ ปตศิ รทั ธา สละราชสมบัตทิ รงมา ระหวางเมืองราชคฤหกับเมืองนาลันทา เดนิ ทางไกลถงึ ๓๐๐ โยชนม าเฝาพระ ไดอุปสมบทดว ยโอวาท ๓ ขอ และได พทุ ธเจา สดบั ธรรมกถา บรรลพุ ระอรหตั ถวายผาสังฆาฏิของตนแลกกับจีวรเกา แลวไดรับอปุ สมบท สวนพระอัครมเหสี ของพระพุทธเจา แลวสมาทานธุดงค ชื่ออโนชา เม่ือทราบขาวการอุบัติของ ครน้ั บวชลวงไปแลว ๗ วนั ก็ไดบรรลุ พระพุทธเจาก็เกิดปติและศรัทธาเชน พระอรหัต เปนผูมีปฏิปทามักนอย เดียวกัน พระนางทรงรถเสด็จมาเฝา สนั โดษ ไดร บั ยกยอ งวา เปน เอตทคั คะใน พระพทุ ธเจา ฟง ธรรมบรรลโุ สดาปต ตผิ ล ทางถอื ธดุ งค เมอื่ พระพทุ ธเจา ปรนิ พิ พาน แลว รบั บรรพชาจากพระอบุ ลวรรณาเถรี แลว ทา นไดเ ปน ผรู เิ รม่ิ และเปน ประธาน
มหากาล ๒๙๘ มหาบพติ รในปฐมสงั คายนา ทา นดาํ รงชวี ติ สบื มาจน มหานที ๕ แมนํ้าใหญที่สาํ คัญ ๕ สาย แหง ชมพทู วีป คอื คงคา ยมุนา อจิรวตีอายุ ๑๒๐ ป จงึ ปรนิ พิ พานมหากาล ช่ือพระสาวกรูปหนึ่งในครั้ง สรภู มห,ี ตามทีถ่ ือสบื กนั มา ดงั บนั ทกึพทุ ธกาล ไดสําเรจ็ เปน พระอรหันต เปน ไวในอรรถกถาวา ทงั้ ๕ สาย มตี นพ่ีชายของพระจุลกาลที่ถูกภรรยาเกา กาํ เนดิ รว มกัน จากสระอโนดาต ซึง่ มีสองคนรมุ กนั จับสกึ เสยี ขนาดใหญ วัดความกวา ง-ยาว-ลกึ ไดมหาโกฏฐิตะ พระมหาสาวกองคหนึ่ง ดานละ ๕๐ โยชน อยูในวงลอมแหงเกิดในตระกูลพราหมณในเมืองสาวัตถี ยอดเขาทั้ง ๗ คอื สทุ สั สนกูฏ จติ รกูฏบิดาเปนมหาพราหมณช่ืออัสสลายนะ กาฬกฏู คนั ธมาทนกูฏ และเกลาสกฏูมารดาช่อื จนั ทวดี ทา นเรยี นจบไตรเพท (เขาไกลาส) ในแดนหิมพานต (หิมาลัย)ไดฟงเทศนาของพระศาสดามีความ ไหลไปสมู หาสมทุ ร จากทิศตะวันตกไปเลือ่ มใส บวชแลว เจรญิ วปิ ส สนา ได ทศิ ตะวันออก (ปาจีนนินฺนา)บรรลุพระอรหัต ไดรับยกยองวาเปน มหานาม 1. พระเถระองคห นงึ่ ในคณะเอตทัคคะในทางเปนผูแตกฉานใน พระปญจวัคคีย เปนพระอรหันตรุนปฏิสัมภทิ า ๔ แรก 2. เจา ชายในศากยวงศ เปนโอรสมหาโกลาหล เสียงกึกกองเอิกเกริก ของเจาสุกโกทนะ (นวี้ าตาม ม.อ.๑/๓๘๔;อยางมาก, เหตุการณท กี่ อใหเกดิ ความ วินย.ฏ.ี ๓/๓๔๙ เปน ตน แตว า ตาม อง.ฺ อ.๑/๑๗๑แตกต่ืนอยางมาก และพทุ ธฺ .อ.๘๕ ซ่ึงขดั กบั ทอ่ี ่ืนๆ และวาตามมหาคณั ฐี ชอ่ื นกิ ายพระสงฆพ มา นกิ ายหนงึ่ หนงั สอื เรยี น เปน โอรสของเจา อมโิ ตทนะ)มหาคันธกฎุ ี พระคันธกุฎใี หญ หมายถึง เปนเชฏฐภาดา (พ่ีชาย)ของพระอนุรุทธะพระคันธกุฎีท่ีประทับของพระพุทธเจา ไดเปนราชาปกครองแควนศากยะใน ในวัดพระเชตวัน ณ พระนครสาวัตถี; ดู พุทธกาล (ภายหลังพระเจาสุทโธทนะ) คนั ธกุฎี และเปนอุบาสกผูมีศรัทธาแรงกลา ไดมหาชนบท แควน ใหญ, ประเทศใหญ, รับยกยองเปนเอตทัคคะในบรรดาผูมหาอาณาจกั ร; ในสมยั พทุ ธกาล ชมพ-ู ถวายของประณตีทวีปประกอบดวยมหาชนบท ๑๖; ดู มหานามศากยะ ดู มหานาม 2.ชนบท, ชมพทู วปี มหานิกาย ดู คณะมหานิกายมหาฎีกา ดู ปรมัตถมัญชสุ า มหาบพิตร คําสําหรับพระสงฆใชพูด
มหาบริจาค ๒๙๙ มหาบรุ ุษลักษณะ แทนพระนามพระเจาแผนดินหรือพระ บาทตั้งลอยอยูหลังพระบาท กลับกลอก มเหสี ไดคลอ ง เมอื่ ทรงดําเนนิ ผดิ กวา สามญัมหาบรจิ าค การสละอยา งใหญข องพระ ชน ๘. เอณชิ งโฺ ฆ พระชงฆเ รยี วดจุ แขง เนอื้ ทราย ๙. ติ โก ว อโนนมนโฺ ต อโุ ภหิ โพธิสัตวตามที่อรรถกถาแสดงไวมี ๕ ปาณติ เลหิ ชณณฺ กุ านิ ปรามสติ เมอ่ื ยนื อยา งคอื ๑. ธนบรจิ าค สละทรพั ยส มบตั ิ เปน ทาน ๒. องั คบรจิ าค สละอวยั วะเปน ตรง พระหตั ถท ง้ั สองลบู จับถึงพระชานุ ทาน ๓. ชีวิตบรจิ าค สละชวี ิตเปน ทาน ๑๐. โกโสหติ วตถฺ คยุ โฺ ห มพี ระคยุ หะเรน ๔. บตุ รบรจิ าค สละลกู เปน ทาน ๕. ทาร- อยใู นฝก ๑๑. สวุ ณณฺ วณโฺ ณ มีฉววี รรณ บริจาค สละเมียเปน ทาน ดุจสีทอง ๑๒. สุขุมจฺฉวิ พระฉวีมหาบนั ถก ดู มหาปนถกะ ละเอยี ด ธลุ ีละอองไมต ดิ พระกาย ๑๓.มหาบุรุษ บรุ ุษผยู ่ิงใหญ, คนที่ควรบชู า, เอเกกโลโม มีเสนพระโลมาเฉพาะขมุ ละ เสน ๆ ๑๔. อทุ ธฺ คคฺ โลโม เสน พระโลมาดาํ ผูมีมหาบุรุษลักษณะ เปนคําใชเรียก สนทิ เวยี นเปนทกั ษิณาวฏั มีปลายงอน พระพุทธเจา เมอื่ กอนตรสั รู ขน้ึ ขา งบน ๑๕. พรฺ หมฺ ชุ คุ ตโฺ ต พระกายมหาบรุ ษุ ลกั ษณะ ลกั ษณะของมหาบรุ ษุ ตั้งตรงดจุ ทา วมหาพรหม ๑๖. สตตฺ สุ สฺ โท มี ๓๒ ประการ มาในมหาปทานสูตร มีพระมงั สะอูมเต็มในท่ี ๗ แหง (คือ แหง ทฆี นกิ าย มหาวรรค และลกั ขณสตู ร หลังพระหัตถทง้ั ๒, และหลังพระบาท แหง ทฆี นกิ าย ปาฏกิ วรรค พระสตุ ตนั ต- ท้งั ๒, พระองั สาทง้ั ๒, กบั ลาํ พระศอ) ปฎ ก โดยยอ คอื ๑.สปุ ตฏิ ติ ปาโท มฝี า ๑๗. สีหปุพฺพฑฺฒกาโย มีสวนพระ พระบาทราบเสมอกนั ๒.เหฏาปาทตเลสุ จกกฺ านิ ชาตานิ ลายพนื้ พระบาทเปน จกั ร สรีรกายบรบิ ูรณ (ลํ่าพี) ดุจกงึ่ ทอ นหนา ๓. อายตปณฺหิ มีสนพระบาทยาว (ถา แหงพญาราชสหี ๑๘. ปตนฺตรํโส พระ แบง ๔, พระชงฆต งั้ อยใู นสวนท่ี ๓) ๔. ปฤษฎางคร าบเตม็ เสมอกนั ๑๙. นโิ ครฺ ธ- ทฆี งฺคลุ ิ มีนิว้ ยาวเรยี ว (หมายถงึ น้ิวพระ ปริมณฑฺ โล สว นพระกายเปนปรมิ ณฑล หตั ถแ ละพระบาทดว ย) ๕. มทุ ตุ ลนหตถฺ - ปาโท ฝา พระหตั ถแ ละฝา พระบาทออน ดุจปริมณฑลแหงตนไทร (พระกายสูง นมุ ๖. ชาลหตถฺ ปาโท ฝาพระหตั ถแ ละ เทากบั วาของพระองค) ๒๐. สมวฏฏก-ฺ ฝา บาทมลี ายดจุ ตาขา ย ๗. อสุ สฺ งขฺ ปาโท ขนโฺ ธ มีลําพระศอกลมงามเสมอตลอด ๒๑. รสคฺคสคคฺ ี มีเสน ประสาทสําหรบั มีพระบาทเหมือนสังขควํ่า อัฐิขอพระ รับรสพระกระยาหารอนั ดี ๒๒. สหี หนุ
มหาบุรษุ ลกั ษณพยากรณศาสตร ๓๐๐ มหาปรนั ตปะมีพระหนุดุจคางแหงราชสีห (โคง บวชเปน ภกิ ษุณีองคแรก ไดร บั ยกยองเหมือนวงพระจันทร) ๒๓. จตตฺ าฬสี - เปน เอตทคั คะในทางรตั ตญั ู (บวชนานทนโฺ ต มพี ระทนต ๔๐ ซ่ี (ขา งละ ๒๐ ซี่) รเู หตกุ ารณกอนใครๆ); ดู ภกิ ษุณีสงฆ๒๔. สมทนโฺ ต พระทนตเรยี บเสมอกนั มหาปทานสูตร สตู รแรกในคัมภรี ท ฆี -๒๕. อวิวรทนฺโต พระทนตเรียบสนทิ มิ นกิ าย มหาวรรค พระสุตตันตปฎก วาไดหา ง ๒๖. สุสุกฺกทาโ เขี้ยวพระทนต ดวยเรื่องราวเก่ียวกับพระพุทธเจา ๗ทง้ั ๔ ขาวงามบรสิ ทุ ธ์ิ ๒๗. ปหตู ชิวฺโห พระองค เฉพาะอยา งย่ิง พระวปิ ส สีซง่ึพระชิวหาออนและยาว (อาจแผป กพระ เปนองคแ รกในจํานวน ๗ นัน้นลาฏได) ๒๘. พรฺ หมฺ สโร กรวกิ ภาณี มหาปเทส “ขอสาํ หรับอางใหญ” (ในทางพระสุรเสียงดุจทาวมหาพรหม ตรัสมี พระวนิ ยั ) หลักอา งอิงสาํ หรับเทยี บเคียงสาํ เนยี งดจุ นกการเวก ๒๙. อภนิ ลี เนตโฺ ต ๔ คอืพระเนตรดาํ สนทิ ๓๐. โคปขโุ ม ดวงพระเนตรแจมใสดจุ ตาลูกโคเพ่งิ คลอด ๓๑. ๑. ส่ิงใดไมไดทรงหามไววาไมควรอุณฺณาภมุกนฺตเร ชาตา มีอุณาโลม แตเ ขากับสง่ิ เปนอกัปปยะ ขดั ตอ ส่ิงเปน กัปปย ะ ส่งิ นน้ั ไมควรระหวา งพระโขนง เวยี นขวาเปน ทกั ษณิ า- ๒. สิ่งใดไมไดทรงหามไววาไมควรวฏั ๓๒.อณุ ฺหสิ สโี ส มพี ระเศียรงาม แตเขากันกับสิ่งเปนกัปปยะ ขัดตอสิ่งบริบูรณดุจประดับดวยกรอบพระพักตร เปนอกปั ปย ะ สิ่งนัน้ ควรดู อนพุ ยญั ชนะ ๓. ส่ิงใดไมไดทรงอนุญาตไววามหาบรุ ษุ ลกั ษณพยากรณศาสตร วชิ า ควร แตเ ขา กันกับสิ่งเปนอกัปปยะ ขดั วา ดว ยการทาํ นายลกั ษณะของมหาบรุ ษุ ตอ สิง่ เปนกปั ปยะ สง่ิ น้ันไมค วรมหาปชาบดโี คตมี พระนา นางของพระ ๔. ส่ิงใดไมไดทรงอนุญาตไววา พทุ ธเจา เดมิ เรยี กวา พระนางปชาบดี เปน ควร แตเขา กนั กบั สง่ิ เปนกปั ปยะ ขัดตอธิดาของพระเจาอัญชนะแหงโกลิยวงศ สงิ่ เปน อกปั ปย ะ ส่งิ น้นั ควรเปนพระภคินีของพระนางสิริมหามายา มหาปรันตปะ นามหน่ึงท่ีทานถือมาวาเมื่อพระมหามายาสน้ิ พระชนมแลว พระ อยูในรายช่ืออสีติมหาสาวก แตไมเจาสุทโธทนะไดมอบพระสิตธัตถะให ปรากฏวามีชาตภิ มู เิ ปน มาอยา งไร บางทีพระนางเลี้ยงดู ตอมาเม่ือพระเจา จะเกิดจากความสับสนกับพระนามพระสุทโธทนะสวรรคตแลว พระนางไดออก ราชบิดาของพระเจาอุเทน (ที่ถูก คือ
มหาปรินิพพานสตู ร ๓๐๑ มหาโมคคัลลานะปุณณสุนาปรันตะ) มหาโพธิ ตน โพธเิ ปน ทพี่ ระพทุ ธเจา ตรสั รูมหาปรนิ พิ พานสตู ร สตู รท่ี ๓ ในคมั ภรี เรยี กกนั สั้นๆ วา โพธติ์ รัสรู; ดู โพธิ์ทฆี นิกาย มหาวรรค พระสตุ ตนั ตปฎ ก มหาภารตะ ชื่อบทประพันธมหากาพยวาดวยเหตุการณใกลพุทธปรินิพพาน เร่ืองใหญเรื่องหนึ่งของอินเดีย แสดงจนถึงโทณพราหมณแจกพระบรม- เร่ืองสงคราม ระหวางกษัตริยตระกูลสารรี กิ ธาตุเสรจ็ ปาณฑพกบั กษัตรยิ ตระกลู เการพ เพอ่ืมหาปวารณา ดู ปวารณา แยง ความเปนใหญ ในหัสตินาปุระ นครมหาปจ จร,ี มหาปจจรยิ ะ ดู โปราณฏั ฐ- หลวงของกษตั รยิ จ นั ทรวงศ ตระกลู เการพกถา, อรรถกถา มหาภเิ นษกรมณ การเสดจ็ ออกเพ่ือคณุมหาปนถกะ พระมหาสาวกองคหนึ่ง อันยิ่งใหญ, การเสดจ็ ออกบวชของพระเปนบุตรของธิดาเศรษฐี กรุงราชคฤห พทุ ธเจาไดไปวัดกับเศรษฐีผูเปนตา ไดฟง มหาภูต รูปใหญ, รูปตน เดมิ คอื ธาตุ ๔เทศนาของพระศาสดาอยูเสมอ จิตก็ ไดแก ปฐวี อาโป เตโช และวาโย ที่นอมไปทางบรรพชา จึงบวชเปน เรยี กกันใหงา ยวา ดนิ นา้ํ ไฟ ลม,สามเณรตง้ั แตยงั เด็ก เม่อื อายุครบ ก็ ภูตรปู ก็เรยี ก (เรยี กวา มหาภตู รูป บางอุปสมบท ตอมาไดสําเร็จพระอรหัต ก็มี แตไ มเ ปน คาํ ท่ีนยิ มใชใ นคัมภีร); ดูพระศาสดาทรงยกยองวาเปนเอตทัคคะ ธาตุ ๔, ภตู รูป, รูป ๒๘ทางดานเปนผูฉลาดในปญญาวิวัฏฏ มหาภูตรปู ดู มหาภตูเพราะทานชํานาญในอรูปาวจรฌานและ มหาโมคคัลลานะ ช่ือพระอัครสาวกเชย่ี วชาญทางดา นวปิ สสนา ทานเคยรบั เบือ้ งซา ยของพระพทุ ธเจา เกิดทหี่ มูบา นหนาทเี่ ปนภัตตุทเทสก คอื ผูจัดแจก โกลติ คาม ไมไ กลจากเมอื งราชคฤห เปนอาหารของสงฆดวย, ทานเปนพ่ชี ายของ บุตรของพราหมณนายบานแหงนั้นพระจุลลปนถกะ หรือจูฬบนั ถก มารดาชื่อนางโมคคัลลีพราหมณี เดิมมหาปรุ สิ ลกั ษณะ ดู มหาบรุ ษุ ลกั ษณะ เรยี กชอื่ วา โกลติ ะ ตามชอ่ื หมบู า นซง่ึ บดิ ามหาปุริสวิตก ธรรมที่พระมหาบุรุษ ของตนเปน ใหญ ตอ มาเรยี ก โมคคลั ลานะ ตรึก, ความนกึ คดิ ของพระโพธิสัตว เพราะเปน บตุ รของนางพราหมณโี มคคลั ลีมหาปุริสอาการ อาการของพระมหา- หรือโมคคัลลานีน้ัน ไดเปนสหายกับบรุ ษุ , ทา ทางของบุรุษผูย่งิ ใหญ อปุ ตสิ สะ (คือพระสารีบตุ ร) มาแตเดก็
มหายาน ๓๐๒ มหาราช,ทา วตอมาทั้งสองไดออกบวชเปนปริพาชก นบั ถอื มากในประเทศแถบเหนอื ของทวปีอยูในสํานักของสญชัยปริพาชกจน เอเชยี เชน จนี เกาหลี ญ่ีปนุ ทเิ บต และ มองโกเลีย บางทีจงึ เรียกวา อุตรนิกายกระทัง่ อุปตสิ สะไดพบพระอัสสชิ สหาย (นกิ ายฝา ยเหนอื ) เปน คกู บั ทกั ษณิ นกิ าย (นกิ ายฝา ยใต) คอื เถรวาท ทนี่ บั ถอื อยูทัง้ สองจงึ ไดม าเฝาพระพุทธเจา บวชใน ในประเทศแถบใต เชน ไทยและลังกาพระธรรมวนิ ัย เม่อื บวชแลว ถงึ วนั ท่ี ๗โกลติ ะ ซงึ่ บดั นเ้ี รยี กวา มหาโมคคลั ลานะกไ็ ดบรรลุอรหัตตผล ทานไดรับยกยอง ซ่ึงทางฝายมหายานเรียกรวมไวในคําวาเปน เอตทัคคะในทางมีฤทธม์ิ าก ในตอน หีนยาน, เนอ่ื งจากเถรวาท เปนพระพุทธปลายพุทธกาล ทา นถกู พวกโจรซง่ึ ไดรบั ศาสนาแบบดัง้ เดมิ จงึ มีคําเกาเขา คกู ันจางจากพวกเดียรถีย ลอบสังหารดวย อันใชเรียกนิกายทั้งหลายท่ีแยกออกไปการทุบตีจนรางแหลก พระพุทธเจา รวมท้ังนิกายยอยมากมายของมหายานโปรดใหกอสถูปบรรจุอัฐิธาตุของทานไว หรอื เรยี กมหายานรวมๆไปวา อาจรยิ วาทใกลซุมประตูวัดเวฬุวัน ในเขตเมือง หรอื อาจารยวาท (ลทั ธขิ องอาจารย ที่ ราชคฤห, ช่ือของทานนิยมเรียกกัน เปนเจานิกายน้ันๆ), ลักษณะสําคัญ งา ยๆ วา พระโมคคลั ลาน อยา งหนง่ึ ท่นี าสังเกตคอื เถรวาท ไมว ามหายาน “ยานใหญ” , นิกายพระพทุ ธ- ทไี่ หน ในประเทศใด กถ็ อื ตามหลกั การ ศาสนาที่เกิดข้ึนหลังพุทธปรินิพพาน เดมิ เหมอื นกนั หมด สว นมหายาน แยกประมาณ ๕๐๐–๖๐๐ ป โดยสบื สาย เปน นกิ ายยอ ยมากมาย มคี าํ สอนและขอจากนิกายที่แตกแยกออกไปเม่ือใกล ปฏิบัติแตกตางกันเองไกลกันมาก แมพ.ศ.๑๐๐ (ถอื กนั วา สืบตอ ไปจากนกิ าย แตในประเทศเดยี วกนั เชน ในญี่ปนุมหาสงั ฆกิ ะ ที่สญู ไปแลว ) เรียกชื่อตน ปจจบุ ันมนี กิ ายใหญ ๕ แยกยอ ยออกไปวา มหายาน และบางทเี รยี กวาโพธิสัตว- อกี ราว ๒๐๐ สาขานกิ าย และในญปี่ นุยาน (ยานของพระโพธิสตั ว) พรอ มทั้ง พระมคี รอบครวั ไดแ ลวทกุ นกิ าย แตในเรียกพระพทุ ธศาสนาแบบเกาๆ รวมทง้ั ไตห วนั เปน ตน พระมหายานไมมคี รอบเถรวาททมี่ อี ยกู อ นวา หนี ยาน (คาํ วา หนี - ครวั ; เทยี บเถรวาท,หนี ยานยาน จงึ เปน คําทีเ่ กิดข้ึนภายหลัง แตใช มหารฐั ดู โมคคลั ลบี ตุ รตสิ สเถระ, สาสน-เรียกสิ่งท่ีเกากวา) หรือเรียกวาสาวก วงสยาน (ยานของสาวก), มหายานนั้นมผี ู มหาราช, ทาว ดู จาตุมหาราช
มหาราชปรติ ร ๓๐๓ มหาวิโลกนะมหาราชปรติ ร ปรติ รหลวงชดุ ใหญ คอื ขนั ธกะ (วา ดว ยเร่อื งจวี ร) ๙. จมั เปยย- สบิ สองตาํ นาน ดู ปรติ ร,ปรติ ต ขันธกะ (วาดวยขอควรทราบบางอยางมหาราชส่ี ดู จาตมุ หาราช เก่ียวกับนคิ หกรรมตา งๆ) ๑๐. โกสมั พกิ -มหาวงส ชื่อหนังสือพงศาวดารลังกา ขันธกะ (วาดวยเรื่องภิกษุชาวเมืองคมั ภรี “ใหญ” แตง ขึน้ ในสมยั อรรถกถา โกสัมพีวิวาทกันและสังฆสามัคคี); ดู(โดยพระมหานามเถระ) พรรณนาความ ไตรปฎกเปนมาของพระพุทธศาสนาและชาติ มหาวนั 1. ปา ใหญใ กลน ครกบิลพัสดทุ ี่ลงั กา ตัง้ แตเ ร่ิมต้งั วงศกษตั รยิ ส งิ หล ใน พระพุทธเจาเคยไปทรงพักผอนระหวางตอนพทุ ธปรนิ พิ พาน จนถึงรัชกาลพระ ประทบั อยทู น่ี โิ ครธาราม 2. ปาใหญใกลเจา มหาเสน (พ.ศ. ๘๗๗-๙๐๔) ประวตั ิ เมืองเวสาลี ณ ที่นี้พระศาสดาทรงตอ จากน้ันมคี มั ภรี ช อื่ จฬู วงส พรรณนา อนุญาตใหมีภิกษุณีขึ้นเปนครั้งแรก ตอไป โดยประทานอนุญาตใหพระมหาปชาบดีมหาวรรค ชอ่ื คมั ภรี อ นั เปน หมวดที่ ๓ ใน บวชเปนภิกษณุ ี ดวยวธิ ีรับครธุ รรม ๘๕ หมวด แหง พระวนิ ยั ปฎ ก คอื อาท-ิ ประการกัมม ปาจติ ตยี มหาวรรค จลุ วรรค มหาวกิ ฏั ยา ๔ อยา ง คอื มูตร คูถ เถาปรวิ าร, มหาวรรค มี ๑๐ ขนั ธกะ (หมวด ดิน ภิกษุอาพาธฉันไดโดยไมตองรับตอน หรอื บท) คอื ๑. มหาขนั ธกะ (วา ประเคน คือไมตองอาบัติเพราะขาดดวยการบรรพชาอุปสมบท เริ่มตั้งแต ประเคนเหตุการณหลังตรัสรูใหมๆ และการ มหาวิโลกนะ “การตรวจดูอันยิง่ ใหญ” ,ประดิษฐานพระศาสนา) ๒. อุโปสถ- ขอตรวจสอบพิจารณาทสี่ ําคัญ หมายถึงขันธกะ (วา ดว ยอุโบสถและสีมา) ๓. สง่ิ ทพี่ ระโพธสิ ตั วท รงพจิ ารณาตรวจดกู อ นวัสสูปนายิกขันธกะ (วาดวยการเขา จะตัดสินพระทัยประทานปฏิญาณรับพรรษา) ๔. ปวารณาขนั ธกะ (วา ดว ย อาราธนาของเทพยดาทั้งหลายวาจะจุติปวารณา) ๕. จมั มขนั ธกะ (วาดว ยเครอ่ื ง จากดุสิตเทวโลกไปบังเกิดในพระชาติหนัง เชน รองเทาและเครือ่ งลาด) ๖. สดุ ทายที่จะตรสั รเู ปน พระพทุ ธเจา มี ๕เภสัชชขันธกะ (วา ดวยเรอื่ งยาตลอดจน อยา ง (นิยมเรียกวา ปญจมหาวโิ ลกนะ)เร่ืองกัปปยะ อกัปปยะ และกาลกิ ทั้ง ๔) คือ ๑. กาล คอื อายุกาลของมนษุ ยจะ๗. กฐนิ ขนั ธกะ (วา ดว ยกฐนิ ) ๘. จวี ร- ตอ งอยรู ะหวาง ๑๐๐ ถงึ ๑ แสนป (ไม
มหาวิหาร ๓๐๔ มหาสทุ ธนั ตปริวาสสนั้ กวา รอ ยป ไมย าวเกนิ แสนป) ๒.ทปี ะ มหาสตปิ ฏฐานสตู ร ชอื่ สูตรท่ี ๙ แหงคอื ทวปี จะอบุ ตั แิ ตใ นชมพทู วปี ๓. เทสะ ทีฆนิกาย มหาวรรค พระสตุ ตันตปฎ กคือประเทศ หมายถึงถ่นิ แดน จะอุบตั ิ วาดว ยสตปิ ฏฐาน ๔ในมัธยมประเทศ และทรงกําหนดเมือง มหาสมณะ พระนามหน่ึงสําหรับเรียกกบิลพัสดุเ ปน ทพี่ งึ บงั เกิด ๔. กุละ คือ สมเดจ็ พระสมั มาสัมพทุ ธเจาตระกูล จะอุบัติเฉพาะในขัตติยสกุล มหาสังคาม ช่ือตอนหนึง่ ในคัมภีรปรวิ ารหรือในพราหมณสกุล และทรงกาํ หนด พระวนิ ยั ปฎ กวาเวลาน้ันโลกสมมติวาตระกูลกษัตริย มหาสจั จกสตู ร สตู รท่ี ๓๖ ในคมั ภีรประเสริฐกวาตระกูลพราหมณ จึงจะ มชั ฌมิ นกิ าย มลู ปณ ณาสก พระสตุ ตนั ต-อุบัติในตระกูลกษัตริย โดยทรงเลือก ปฎ ก วาดวยการอบรมกาย อบรมจิตพระเจาสุทโธทนะเปนพุทธบิดา ๕. และมีเรื่องราวในพุทธประวัติตอนแสวงชเนตติอายุปริจเฉท คือมารดา และ หาโมกขธรรมคอื ตอนตรสั รรู วมอยดู ว ยกาํ หนดอายุของมารดา มารดาจะตอ งมี มหาสัตว “สัตวผูมีคุณความดีอันยิ่งศีลหา บรสิ ุทธิ์ ไมโลเลในบรุ ษุ ไมเปน นกั ใหญ” หมายถึงพระโพธิสัตวดื่มสุรา ไดบําเพ็ญบารมีมาตลอดแสน มหาสาล ดู มหาศาลกัลป ทรงกาํ หนดไดพระนางมหามายา มหาสาวก สาวกผใู หญ, สาวกชน้ั หวั หนาและทรงทราบวาพระนางจะมีพระชนม เรียนกันมาวามี ๘๐ องค; ดู อสีติ-อยูเกิน ๑๐ เดอื นไปได ๗ วัน (สรปุ มหาสาวก มหาสมี า สมี าใหญผ กู ทวั่ วดั มขี ณั ฑสมี าตามแนวอรรถกถาชาดก)มหาวิหาร ช่ือวัดสําคัญวัดหน่ึง เปน ซอ นภายในอกี ชนั้ หนง่ึ โดยมสี มี นั ตรกิ คน่ัศูนยกลางการศึกษาพระพุทธศาสนาใน มหาสุทธันตปริวาส สุทธันตปริวาสที่ประเทศลงั กาสมยั อดตี เคยเปน ทพ่ี าํ นกั ภิกษุผูตองอาบัติสังฆาทิเสสหลายคราวของพระพุทธโฆสาจารยชาวชมพูทวีป ดวยกันจนจําจํานวนอาบัติและจํานวนเมอื่ ครง้ั ทา นมาแปลคมั ภรี ส งิ หฬเปน มคธ วันที่ปดไมไดเลย อยูปริวาสจนกวาจะมหาศาล ผมู ่ังคัง่ , ผูมัง่ ม,ี ย่งิ ใหญ เห็นวาบรสิ ุทธ์ิ โดยกะเอาตง้ั แตบวชมามหาศาลนคร ช่อื ถิน่ ทก่ี ั้นอาณาเขตดาน ถึงเวลาใดยังไมเคยตองสังฆาทิเสสเลย ตะวนั ออกของมชั ฌิมชนบท เปนชวงแรก แลวถอยหลงั จากปจจุบนัมหาศลี ดทู ่ี จฬู มชั ฌมิ มหาศลี ไปจนตลอดเวลาท่ีไมไดตองอีกชวงหนึ่ง
มหาสทุ ศั น ๓๐๕ มหาอุทายีกาํ หนดเอาระหวางชวงทัง้ สองนี้ หมูหนอนตัวขาวศีรษะดําพากันไตข้ึนมามหาสุทัศน พระเจาจักรพรรดิผูครอง จากพระบาทคลุมเต็มถึงชานุมณฑลราชสมบัติอยูท่ีกุสาวดีราชธานีในอดีต- (หมายถึงการท่ีคนนุงขาวชาวคฤหัสถกาล กอนพุทธกาลชา นาน เมืองกุสาวดี มากมายพากันถึงตถาคตเปนสรณะนี้ในสมัยพุทธกาลมีชื่อวาเมืองกุสินารา, ตลอดชีวติ ) ๔. นกท้งั หลายสจ่ี ําพวกมสี ีเรื่องมาในมหาสุทัสสนสูตรแหงคัมภีร ตา งๆ กนั บนิ มาแตท ศิ ทงั้ สี่ แลว มาหมอบ ทฆี นกิ าย มหาวรรค พระสุตตันตปฎ ก จบั ท่เี บอ้ื งพระบาท กลบั กลายเปน สีขาวมหาสบุ นิ ความฝน อนั ยง่ิ ใหญ, ความฝน ไปหมดสนิ้ (หมายถงึ การทช่ี นทง้ั สว่ี รรณะครงั้ สาํ คญั หมายถงึ ความฝน ๕ เรอ่ื ง มาออกบวชรวมกันในพระธรรมวินัย(ปญ จมหาสบุ นิ ) ของพระโพธสิ ตั วก อ นจะ และไดประจักษแจงวิมุตติธรรม) ๕.ไดต รสั รเู ปน พระอรหนั ตสมั มาสมั พทุ ธเจา เสด็จดําเนินไปมาบนภูเขาคูถลูกใหญ(พระอรรถกถาจารยระบุวาทรงพระ แตไมทรงแปดเปอ นดวยคูถ (หมายถงึสุบินในคนื กอ นตรัสรู คอื ข้นึ ๑๔ คา่ํ การทรงเจริญลาภในปจจัยส่ีพร่ังพรอมเดอื น ๖) ดงั ตรสั ไวใ นคมั ภรี อ งั คตุ ตรนกิ าย แตไมทรงลุมหลงติดพัน ทรงบริโภคปญจกนิบาต พระสุตตันตปฎก ใน ดวยพระปญญาท่ีดํารงจิตปลอดโปรงความวา ๑. เสดจ็ บรรทมโดยมมี หาปฐพี เปนอสิ ระ)น้เี ปน พระแทน ไสยาสน ขุนเขาหมิ วนั ต มหาอฏั ฐกถา, มหาอรรถกถา ดู โปรา-เปน เขนย พระหตั ถซ า ยเหยยี ดหยง่ั ลงใน ณฏั ฐกถา, อรรถกถามหาสมุทรดานบูรพทิศ พระหัตถขวา มหาอุทายี พระเถระผูใหญองคหนึ่งเหยียดหย่ังลงในมหาสมุทรดานปจฉิม- เปนบุตรพราหมณในเมืองกบิลพัสดุทิศ พระบาทท้ังสองเหยียดหยั่งลงใน เกิดความเลื่อมใสในพระพุทธเจาเมื่อมหาสมุทรดานทักษิณ (ขอนี้เปน คราวที่พระองคเสด็จไปโปรดพระญาติบุพนิมิตหมายถึง การไดตรัสรูสัมมา- จึงออกบวชและไดสําเร็จอรหัตตผลสัมโพธิญาณอันไมมีสิ่งใดยิ่งใหญกวา) ทานเปนพระธรรมกถึกองคห น่งึ มีเรอื่ ง๒. มหี ญา คางอกขน้ึ จากนาภขี องพระองค เก่ียวกับการท่ีทานแสดงธรรมบางสงู ขนึ้ จดทอ งฟา (หมายถงึ การทไี่ ดต รสั รู สนทนาธรรมบา ง ปรากฏในพระไตรปฎ กอารยอัษฎางคิกมรรคแลวทรงประกาศ หลายแหง คราวหน่ึงพระอานนทเห็นออกไปถึงมวลมนุษยและหมูเทพ) ๓. ทานนงั่ แสดงธรรมอยู มีคฤหสั ถล อมฟง
มหินทเถระ ๓๐๖ มัจจุ,มัจจรุ าชอยูเปนชุมนุมใหญ จึงไดกราบทูลเลา อุปกเิ ลส ๑๖)ถวายพระพุทธเจาเปนขอปรารภใหพระ มักนอย พอใจดวยของเพียงนอยท่ีสุดองคทรงแสดง ธรรมเทศกธรรม หรือ เทาท่ีจําเปน (อปั ปจฉะ)องคคุณของธรรมกถึก ๕ ประการคือ มักมาก โลภ, อยากไดม ากๆ๑. แสดงธรรมไปโดยลําดับ ไมต ดั ลัด มักใหญ อยากเปนใหญเปน โต เกินคุณ-ใหข าดความ ๒. อา งเหตุผลใหผ ฟู ง เขา ธรรมและความสามารถของตนใจ ๓. มีจิตเมตตาปรารถนาใหเปน มคั คญาณ ญาณในอรยิ มรรค, ปญ ญาสงูประโยชนแกผูฟง ๔. ไมแสดงธรรม สุดที่กําจัดกิเลสเปนเหตุใหบรรลุความเพราะเห็นแกลาภ ๕. ไมแสดงธรรม เปน อรยิ บคุ คลชนั้ หนง่ึ ๆ; ดู ญาณ ๑๖ มัคคสมงั คี ดู สมังคีกระทบตนและผอู ื่นมหนิ ทเถระ พระเถระองคห นง่ึ เปน ราช- มัคคามัคคญาณทัสสนวิสุทธิ ความโอรสของพระเจา อโศกมหาราช และเปน หมดจดแหงญาณเปนเคร่ืองเห็นวาทางผูนําพระพุทธศาสนาไปประดิษฐานที่ หรอื มใิ ชทาง (ขอ ๕ ในวสิ ทุ ธิ ๗)เกาะลงั กา มังคลัตถทีปนี ชื่อคัมภีรอธิบายมงคลมหี แมน้าํ ใหญลําดับท่ี ๕ ในมหานที ๕ ๓๘ ประการ ในมงคลสตู ร พระสิร-ิของชมพทู วปี (คงคา ยมนุ า อจริ วดี สรภู มังคลาจารยแหงลานนาไทย รจนาขึ้นท่ีมห)ี ไหลผา นไปใกลแ ควน องั คตุ ตราปะ, เมอื งเชียงใหม เม่อื พ.ศ. ๒๐๖๗ โดยบางทเี รยี ก มหามหี บาง มหามหีคงคา รวบรวมคําอธิบายจากอรรถกถา ฎีกาบาง, ปจจุบันนาจะอยูในหรือใกลเขต อนฎุ ีกาตา งๆ เปนอนั มาก พรอ มทัง้ คาํ บงั คลาเทศ, ไมพ งึ สบั สนกบั แมน า้ํ ทเ่ี รยี ก บรรยายของทานเอง ในปจ จบุ นั วา Mahi ซงึ่ อยทู างตะวนั ตก มงั สะ เนอื้ , ช้ินเนอ้ื ของอินเดีย และไหลลงทะเลที่อาว มังสจักขุ จักษุคอื ดวงตา เปนคุณพิเศษ Khambhat หรอื Cambay; ดูมหานที๕ ของพระพุทธเจา คอื มพี ระเนตรทีง่ ามมเหสี 1. ผูแสวงหาคณุ อนั ย่ิงใหญ, ฤษี แจมใส ไว และเห็นไดชัดเจนแมใน ใหญ, พระพทุ ธเจา 2. ชายาของพระเจา ระยะไกล (ขอ ๑ ในจักขุ ๕) แผนดิน มังสวริ ัติ การงดเวนกนิ เน้อื สตั ว (เปน คํามกั ขะ ลบหลคู ุณทาน, หลคู วามดขี องผู บญั ญตั ิภายหลงั ) อน่ื (ขอ ๒ ในมละ ๙, ขอ ๕ ใน มจั จุ, มัจจรุ าช ความตาย
มัจจมุ าร ๓๐๗ มชั ฌมิ ยามมจั จุมาร ความตายเปน มาร เพราะตดั รวมของการศึกษาเปนตน กําหนดเขตโอกาสที่จะทําความดเี สยี ทั้งหมด (ขอ ๕ ทศิ บูรพา ภายในนบั แตมหาศาลนครเขา มา อาคเนย นับแตแมนา้ํ สัลลวตเี ขา มาในมาร ๕)มจั ฉะ ชอื่ แควน หน่ึงใน ๑๖ แควนใหญ ทักษิณ นับแตเสตกัณณิกนิคมเขามาแหงชมพูทวีปคร้ังพุทธกาล อยูทิศใต ปศจมิ นับแตถ ูนคามเขามา อดุ ร นับแตของแควน สุรเสนะ นครหลวงชอื่ วิราฏ ภูเขาอสุ รี ธชะเขามา นอกจากนนั้ ไปเปน(บางแหง วา สาคละ แตค วามจรงิ สาคละ ปจจันตชนบท หรือ ปจจนั ตประเทศ มัชฌิมนิกาย นิกายที่สองแหงพระเปน เมอื งหลวงของแควนมทั ทะ)มจั ฉรยิ ะ ความตระหนี่, ความหวง (ขอ สุตตันตปฎก มีพระสูตรยาวปานกลาง๔ ในมละ ๙), มจั ฉรยิ ะ ๕ คือ ๑. ๑๕๒ สตู รอาวาสมัจฉริยะ ตระหนที่ ี่อยู ๒. กลุ - มัชฌิมโพธิกาล ระยะเวลาบําเพ็ญมจั ฉรยิ ะ ตระหนส่ี กลุ ๓. ลาภมจั ฉรยิ ะ พทุ ธกจิ ของพระพทุ ธเจา ตอนกลางระหวา งตระหนล่ี าภ ๔. วณั ณมจั ฉรยิ ะ ตระหนี่ ปฐมโพธกิ าลกบั ปจ ฉมิ โพธกิ าล นบั ครา วๆวรรณะ ๕. ธมั มมจั ฉรยิ ะ ตระหนธ่ี รรม ตง้ั แตป ระดษิ ฐานพระพทุ ธศาสนาในแควน(ขอ ๙ ในสงั โยชน ๑๐ ตามนยั พระ มคธไปแลว ถงึ ปลงพระชนมายสุ งั ขาร; ดูอภธิ รรม) พุทธประวตั ิมัชชะ ของเมา, นํ้าท่ีทําผูดื่มใหเมา มัชฌิมภาณกาจารย อาจารยผ ูสาธยายหมายถึงสุราและเมรยั คัมภีรมชั ฌิมนิกาย คอื ผูไดศกึ ษาทรงมัชฌนั ตกิ สมยั เวลาเท่ียงวนั จําและชาํ นาญในมัชฌมิ นกิ ายมชั ฌิมะ ภกิ ษุผูมีพรรษาครบ ๕ แลว มชั ฌมิ ภมู ิ ขน้ั ชน้ั หรอื ระดบั พระมชั ฌมิ ะแตยงั ไมถ ึง ๑๐ พรรษา (ตา่ํ กวา ๕ เปน คอื พระปนู กลาง, ระดับอายุ คุณธรรม นวกะ, ๑๐ พรรษาขึ้นไปเปน เถระ) ความรู ท่ีนับวาเปนพระปูนกลางมัชฌิมชนบท, มัชฌิมประเทศ (ระหวางพระนวกะ กบั พระเถระ) คือ มีประเทศที่ตง้ั อยใู นทา มกลาง, ถิน่ กลาง พรรษาเกิน ๕ แตยงั ไมค รบ ๑๐ และมีเปน อาณาเขตท่กี าํ หนดวา มีความเจรญิ ความรพู อรกั ษาตวั เปน ตน ; เทยี บ เถรภมู ,ิรงุ เรอื ง มปี ระชาชนหนาแนน มเี ศรษฐกจิ นวกภมู ิดี เปน ศนู ยก ลางแหง การคาขาย เปนที่ มชั ฌิมยาม ยามกลาง, สว นที่ ๒ ของอยแู หงนกั ปราชญผมู วี ิชาความรู เปนที่ ราตรี เมือ่ แบงคนื หน่ึงเปน ๓ สวน,
มชั ฌมิ วยั ๓๐๘ มาคสิรมาส ระยะเทย่ี งคนื ; เทยี บ ปฐมยาม, ปจ ฉมิ ยาม มทั ทวะ ความออนโยน, ความนุมนวล,มชั ฌมิ วัย ตอนทามกลางอายุ, วยั เมอื่ ความละมุนละไม (ขอ ๕ ในราชธรรมเปนผูใหญหรือกลางคน, วัยกลางคน ๑๐)ระหวา งปฐมวยั กบั ปจ ฉมิ วัย; ดู วัย มธั ยม มีในทามกลาง; ระดบั กลาง; เที่ยงมชั ฌมิ ศลี ดูท่ี จฬู มชั ฌิมมหาศลี วัน หมายถงึ เวลาเท่ียงทปี่ รากฏตามเงามชั ฌิมา ทามกลาง, กลาง แดด ถาเปนเวลาท่ีคิดเฉล่ียกันแลวมัชฌิมาปฏิปทา ทางสายกลาง, ขอ เรยี กวา สมผุสปฏิบัติเปนกลางๆ ไมหยอนจนเกินไป มัธยมชนบท ถ่ินแควนในทามกลางและไมต งึ จนเกินไป ไมของแวะทีส่ ุด ๒ ชมพูทวปี ; ดู มัชฌิมชนบทอยา งคอื กามสขุ ลั ลกิ านโุ ยค และ อตั ต- มัธยมประเทศ ดู มัชฌิมชนบทกิลมถานุโยค, ทางแหงปญญา (เริ่ม มันตานี นางพราหมณผี ูเปนมารดาของดว ยปญ ญา, ดาํ เนนิ ดวยปญญา นาํ ไปสู ปณุ ณมาณพปญญา) อนั พอดีทจ่ี ะใหถงึ จุดหมาย คอื มันตานีบุตร บุตรของนางมันตานีความดับกิเลสและความทุกข หรือ หมายถึงพระปุณณมนั ตานีบุตรความหลุดพนเปนอิสระส้ินเชิง ไดแก มัลละ ช่ือแควนหนงึ่ บรรดา ๑๖ แควนมรรคมีองค ๘ มีสัมมาทิฏฐิเปนตน ใหญแ หง ชมพทู วปี ครงั้ พทุ ธกาล ปกครองสัมมาสมาธิเปนที่สดุ แบบสามัคคีธรรม โดยมีพวกมัลล-มัณฑกปั ดู กปั กษัตริยเปนผูปกครอง นครหลวงเดิมมัตตัญุตา ความเปนผูรูจักประมาณ ชอ่ื กสุ าวดี แตภ ายหลงั แยกเปน กสุ นิ าราคือความพอเหมาะพอดี เชน รูจัก กบั ปาวาประมาณในการแสวงหา รจู ักประมาณ มัลลกษัตริย คณะกษัตริยผูปกครองในการใชจายพอเหมาะพอควรเปนตน; แควน มัลละ แบงเปน ๒ พวก คณะดู สปั ปรุ ิสธรรม หน่ึงปกครองที่นครกุสินารา อีกคณะมตั ถลุงค มนั สมอง หนึ่งปกครองทีน่ ครปาวามัททกุจฉิมิคทายวัน ปาเปนท่ีใหอภัย มลั ลชนบท แควนมัลละแกเนื้อ ช่ือมัททกุจฉิ อยูที่พระนคร มัลลปาโมกข มลั ลกษัตริยช้ันหัวหนาราชคฤห เปนแหงหน่ึงท่ีพระพุทธเจา มัสสุ หนวดเคยทาํ นมิ ิตตโ อภาสแกพ ระอานนท มาคสิรมาส เดอื น ๑, เดอื นอาย
มาฆบชู า ๓๐๙ มาตรามาฆบชู า การบูชาใหญใ นวนั เพ็ญ เดือน ทําใหปท่ีเตมิ นน้ั ๆ มเี ดอื น ๘ สองหน ๓ ในโอกาสคลา ยวนั ประชมุ ใหญแ หง พระ เดอื น(มาส)๑๒ ตงั้ แตเ ดอื น ๕ ดงั น:้ี สาวก ซง่ึ เรยี กวา จาตรุ งคสนั นบิ าต ณ พระเวฬุวันหลังจากพระพุทธเจาตรัสรู เดอื น ๕ จิตต หรือ จิตร แลว ๙ เดือน ท่พี ระองคท รงแสดง เดอื น ๖ วิสาข โอวาทปาฏโิ มกข (การปลงพระชนมาย-ุ สงั ขาร ก็ตรงในวนั นี)้ เดอื น ๗ เชฏฐมาฆมาส เดอื น ๓มาณพ ชายหนมุ , ชายรนุ , คนรนุ หนมุ เดอื น ๘ อาสาฬห (มักใชแ กช ายหนุมในวรรณะพราหมณ)มาตรา ประมาณ, การกาํ หนดประมาณ, เดอื น ๙ สาวน หรือ สาวณ เกณฑว ดั และนบั ตา งๆ เชน นบั เวลา วดั เดอื น ๑๐ ภัททปท หรอื โปฏฐปท ขนาด วดั ระยะทาง, มาตราทค่ี วรรดู ังนี้ เดอื น ๑๑ อสั สยชุ หรอื ปฐมกตั ตกิ มาตราเวลา เดอื น ๑๒ กตั ตกิ (จนั ทรคติ) เดอื น ๑ มาคสริ หรือ มิคสิร ๑๕ หรอื ๑๔ วนั เปน ๑ ปกษ เดอื น ๒ ปสุ ส หรือ ผุสส ๒ ปกษ “ ๑ เดอื น เดอื น ๓ มาฆ ๔ เดือน “ ๑ ฤดู เดอื น ๔ ผัคคุณ ๓ ฤดู (๖ ฤดู ก็มี) “ ๑ ป (๑๔ วัน คอื ขางแรมเดือนขาด) (แตล ะเดอื น นยิ มเตมิ ‘มาส’ ตอ ทา ย เชน ขา งขน้ึ เรียกศุกลปกษ หรือ ชุณหปกษ, จติ รมาส, วสิ าขมาส เปน ตน ) ขา งแรม เรียกกาฬปกษ หรือ กณั หปก ษ; ฤดู (อตุ ุ) ๓ คอื วนั เพญ็ (ขนึ้ ๑๕คา่ํ ) เรยี กปรุ ณมีหรอื บรู ณม,ี ๑. วสั สานะ ฤดูฝน = แรม ๑ ค่ํา เดอื น วนั ดบั (แรม ๑๕ หรอื ๑๔ คาํ่ ) เรยี กอมาวสี ๘ ถึง ขึ้น ๑๕ ค่ํา เดือน ๑๒ ๒. เหมนั ต ฤดหู นาว = แรม ๑ คํ่า เนื่องจากปจนั ทรคตสิ นั้ กวา ปส รุ ยิ คติ เดือน ๑๒ ถงึ ขนึ้ ๑๕ ค่าํ เดอื น ๔ ๓. คมิ หะ, คมิ หานะ ฤดรู อ น = แรม ๑ ปล ะ ๑๑ วนั เศษ เพอ่ื ปรบั ระยะกาลของ คํา่ เดือน ๔ ถงึ ขึน้ ๑๕ คํา่ เดอื น ๘ ปจ นั ทรคตใิ หใกลเ คยี งกับปส ุริยคติ จงึ ฤดู (อตุ ุ) ๖ คือ เตมิ อธิกมาส ๗ ครง้ั ในรอบ ๑๙ ป ๑. วสั สานะ ฤดูฝน = แรม ๑ คา่ํ เดือน ๘ ถึง ขน้ึ ๑๕ คํา่ เดือน ๑๐ ๒. สรทะ ฤดูทา ยฝน = แรม ๑ คาํ่ เดือน ๑๐ ถึง ขนึ้ ๑๕ คา่ํ เดือน ๑๒
มาตรา ๓๑๐ มาตรา๓. เหมันต ฤดหู นาว = แรม ๑ ค่าํ ๗ ธญั ญมาส(เลด็ ขา ว) ” ๑ อังคลุ ะเดอื น ๑๒ ถึง ขึน้ ๑๕ คํา่ เดือน ๒ ๑๒ องั คลุ ะ (น้ิว) ” ๑ วทิ ตั ถิ๔. สิสิระ ฤดเู ยอื ก = แรม ๑ ค่าํ เดือน ๒ วิทตั ถิ (คบื ) ” ๑ รตนะ๒ ถึง ขึน้ ๑๕ คํ่า เดอื น ๔ ๗ รตนะ (ศอก) ” ๑ ยัฏฐิ๕. วสันต ฤดใู บไมผลิ = แรม ๑ ค่ํา ๒๐ ยฏั ฐิ (ไมเทา ) ” ๑ อสุ ภะเดอื น ๔ ถงึ ขึน้ ๑๕ คาํ่ เดือน ๖ ๘๐ อสุ ภะ ” ๑ คาวุต๖. คมิ หะ, คมิ หานะ ฤดรู อน = แรม ๑ ๔ คาวุต ” ๑ โยชนคํา่ เดือน ๖ ถงึ ขึน้ ๑๕ คาํ่ เดือน ๘ (ส่งิ ท่ีมีขนาดถงึ ๑ ลกิ ขาข้นึ ไป จงึ เห็น ไดดวยตาเปลา; “ศอก” บาลีเรียก มาตราวดั รตนะ บาง หตั ถะ บา ง, “ไมเ ทา ” เรียก ยัฏฐิ บาง ทณั ฑะ บา ง, นาสังเกตวา๗ เล็ดขาว เปน ๑ นิ้ว ในช้นั อรรถกถา มักกลาวถึง ทณั ฑะยาว ๔ หตั ถะ คือไมเทายาว ๔ ศอก, เชน ม.อ.๑๒ น้วิ ” ๑ คืบ ๑/๑๖๙/๓๘๑ แตในคัมภรี ช ั้นหลังทแ่ี สดง เร่ืองมาตรา กลาววา ๑ ยฏั ฐิ/ทัณฑะ๒ คบื ” ๑ ศอก เทา กับ ๕ หรือ ๗ รตนะ/หัตถะ)๔ ศอก ” ๑ วา ตัวอยา งนัยท่ีเพยี งฟงไว ๑๐ เกสา (ผม) เปน ๑ ติละ๒๕ วา ” ๑ อุสภะ ๖ ติละ (เมด็ งา) ” ๑ ยวะ ๔ ยวะ (ขาวเหนียว) ” ๑ องั คลุ ะ๘๐ อสุ ภะ ” ๑ คาวตุ ๘ องั คลุ ะ (น้วิ ) ” ๑ มุฏฐิ ๓ มุฏฐิ (กํามือ) ” ๑ รตนะ๔ คาวุต ” ๑ โยชน ๒๘ รตนะ (ศอก) ” ๑ อพั ภนั ดร หรอื มาตราตวง๔ ศอก เปน ๑ ธนู ๔ มฏุ ฐิ (กาํ มอื ) เปน ๑ กฑุ วะ ๒ กฑุ วะ (ฟายมอื ) ” ๑ ปตถะ๕๐๐ ธนู ” ๑ โกสะ ๒ ปตถะ (กอบ) ” ๑ นาฬี ๔ นาฬี (ทะนาน) ” ๑ อาฬหกะ๔ โกสะ ” ๑ คาวุต๔ คาวตุ ” ๑ โยชน อยา งละเอยี ด๓๖ ปรมาณู เปน ๑ อณู๓๖ อณู ” ๑ ตัชชารี๓๖ ตชั ชารี ” ๑ รถเรณู๓๖ รถเรณู ” ๑ ลิกขา๗ ลกิ ขา ” ๑ อกู า๗ อูกา ” ๑ ธญั ญมาส
มาตรา ๓๑๑ มาตรา หรอื ๕ สวุ ัณณะ ” ๑ นิกขะ๔ มฏุ ฐิ (กาํ มอื ) เปน ๑ กฑุ วะ มาตรารูปย ะ๔ กุฑวะ (ฟายมอื ) ” ๑ ปตถะ๔ ปตถะ (กอบ) ” ๑ อาฬหกะ ๕ มาสก เปน ๑ บาท๔ อาฬหกะ ” ๑ โทณะ ๔ บาท ” ๑ กหาปณะ๔ โทณะ ” ๑ มานกิ า๔ มานิกา ” ๑ ขารี, ขาริกา มาตราพิเศษ๒๐ ขาร,ี ขาริกา ” ๑ วาหะ มาตราบางอยาง แตเดมิ คงกาํ หนด(นี้วาตาม สุตต.อ.๒/๓๐๗ เปนตน ซ่ึง ข้ึนเพ่ือใหพระภิกษุท่ีอยูในกาลเทศะบอกไวด ว ยวา ๑ วาหะ = ๑ สกฏะ (เกวยี น) หลากหลาย แมไ มม ีอุปกรณ กส็ ามารถแตในอรรถกถาแหงฆฏิการสูตร, ม.อ. ปฏบิ ตั ติ ามพระวนิ ยั ได (ไมถ งึ แมน ยาํ เดด็ ขาด)๓/๒๐๙ วา ในทน่ี นั้ ๒ สกฏะ เปน ๑ นวิ้ สคุ ต, คบื สุคตวาหะ ซง่ึ อาจจะหมายความเฉพาะในกรณี ตามมตขิ องอรรถกถา ๑ คืบสคุ ต = ๑นั้น แตก ็ทาํ ใหเกดิ ปมท่ีไมกระจาง) ศอกคร่ึง (ศอกคืบ) ของชา งไม มาตราชั่งของ หรือ ๑ ศอกชา งไม = ๘ น้ิวสุคต๔ วหี ิ (เลด็ ขา วเปลอื ก) เปน ๑ คญุ ชา,กญุ ชา๒ คญุ ชา,กญุ ชา ” ๑ มาสก แตใ นวินยั มขุ เลม ๑ ทรงช้ถี ึงความยุง๕ มาสก ” ๒ อักขะ ยากในการคํานวณตามสุคตประมาณน้ี๘ อักขะ ” ๑ ธรณะ และทรงมีพระมติซึ่งสรุปไดวา เพื่อให๑๐ ธรณะ ” ๑ ปละ สะดวกและถอื ขา งนอ ยเปน การปลอดภยั๑๐๐ ปละ ” ๑ ตลุ า ควรเทียบตามมาตราท่ีใชกันเปนมาตร-๒๐ ตุลา ” ๑ ภาระ ฐานสากลในปจจบุ นั คือ ระบบเมตรกิ (Metric system) อยา งที่ตกลงกนั วา มาตราชั่งทอง ๑ วา = ๒ เมตร ดงั นนั้ ๑ คืบสุคต =๔ วหี ิ (เลด็ ขา วเปลอื ก) เปน ๑ คญุ ชา,กญุ ชา ๒๕ ซม. (๘ นว้ิ สคุ ต = ๑๖.๖๗ ซม.)๒ คญุ ชา,กญุ ชา ” ๑ มาสก อพั ภันดร๕ มาสก ” ๒ อักขะ ๑ อัพภันดร = ๗ วา (= ๑๔ เมตร)๘ อกั ขะ ” ๑ ธรณะ อทุ กกุ เขป๕ ธรณะ ” ๑ สวุ ณั ณะ อทุ กกุ เขป “ช่ัววักนํา้ สาด” คือ ระยะทาง เทาที่บุรุษผูมีกําลังปานกลางวักนํ้าสาด เตม็ แรง (ทานวา ใชทรายกไ็ ด) ไปตกถึง
มาตาปตอุ ปุ ฏฐาน ๓๑๒ มานะ เลฑฑบุ าต สาํ คญั ทจี่ ะพะนอจะบาํ เรอจะยกจะชใู ห เลฑฑบุ าต “ชั่วขวางกอ นดินตก” คอื ปรากฏหรอื ใหเ ดน ขนึ้ ไว อนั ใหค าํ นงึ ทจี่ ะ ระยะทางเทาท่ีบุรุษผูมีกําลังปานกลาง แบง แยกเราเขา จะเทยี บ จะแขง จะรสู กึ ขวา งกอ นดนิ ไปตกลง กระทบกระทง่ั ๒. อตมิ านะ ความถอื ตวัมาตาปตอุ ปุ ฏฐาน การบาํ รงุ มารดาบดิ า เกนิ ลว ง โดยสาํ คญั ตนหยาบรนุ แรงขน้ึ ใหม ีความสขุ (ขอ ๓ ในสปั ปุรสิ บญั ญัติ เปนความยกตัวเหนือเขา ดูถูกดูหม่ิน ๓, ขอ ๑๑ ในมงคล ๓๘) เหยยี ดหยามผอู น่ื ๓. โอมานะ ความมาตกิ า 1. หวั ขอ เชน หวั ขอ แหงการเดาะ ถือตัวต่ําดอย โดยเหยียดตัวลงเปน กฐนิ 2. แมบท เชน ตัวสิกขาบท เรยี ก ความดถู กู ดหู มน่ิ ตนเอง, มานะ ๓ นี้ พงึ วาเปนมาติกา เพราะจะตอ งขยายความ ทราบความหมายอยา งสน้ั ๆ ตามทแี่ สดง ตอไปมาตุคาม ผหู ญงิ ในมหานิทเทส (ขุ.ม.๒๙/๓๕๗/๒๓๖) วามาตุฆาต ฆา มารดา (ขอ ๑ ในอนนั ตรยิ - “มานะ วา ‘เราเทา กบั เขา’ อตมิ านะ วา กรรม ๕) ‘เราดกี วา เขา’ โอมานะ วา ‘เราเลวกวามาตุจฉา พระนา นาง, นาผหู ญงิ เขา’ ยอ มไมม ี ไมป รากฏ หาไมไ ด ในมานะ 1. ความถอื ตวั , ความสาํ คญั ตนวา เปน นนั่ เปน น,่ี เปน อทุ ธมั ภาคยิ สงั โยชน พระอรหนั ตขณี าสพ…” มานะ ๙ ซง่ึ มกี ารอา งองิ บอ ยๆ (เชน คอื สงั โยชนเ บอื้ งสงู พระอรหนั ตจ งึ ละ ข.ุ ม.๒๙/๑๐๒/๙๔) ไดแ ก ๑. ดกี วา เขา ได (ขอ ๘ ในสงั โยชน ๑๐, ขอ ๓ ใน สําคัญตัววาดีกวาเขา ๒. ดีกวาเขา สงั โยชน ๑๐ ตามนยั พระอภธิ รรม, ขอ สําคัญตัววาเสมอเขา ๓. ดีกวาเขา สาํ คญั ตวั วา เลวกวา เขา ๔. เสมอเขา ๕ ในอนสุ ยั ๗, ขอ ๑๓ ในอปุ กเิ ลส ๑๖, สาํ คญั ตวั วา ดกี วา เขา ๕. เสมอเขา สาํ คญั ขอ ๒ ในปปญ จะ ๓) ตวั วา เสมอเขา ๖. เสมอเขา สาํ คญั ตวั วา เลวกวา เขา ๗. เลวกวา เขา สาํ คญั ตวั มานะนี้ ในพระไตรปฎ กแสดงไวม าก วา ดกี วา เขา ๘. เลวกวา เขา สาํ คญั ตวั วา หลายชดุ มตี งั้ แตห มวด ๑ ถงึ หมวด เสมอเขา ๙. เลวกวา เขา สาํ คญั ตวั วา เลว ๑๐, อยา งนอ ยพงึ ทราบ มานะ ๓ ทต่ี รสั ไวด ว ยกนั กบั ตณั หา ๓ (อง.ฺ ฉกกฺ .๒๒/ กวา เขา; ขอ ๑, ๕ และ ๙ เปน การมอง ๓๗๗/๔๙๔) คอื ๑. มานะ ความถอื ตวั อยู ภายใน โดยมตี วั ตนทต่ี อ งคอยใหค วาม ตรงกบั ทเ่ี ปน จรงิ แตก ย็ งั เปน การถอื ตวั เปน กเิ ลสอยา งประณตี ซงึ่ พระอรหนั ตจ งึ
มานัต, มานัตต ๓๑๓ มานัต, มานัตตละได สว นอกี ๖ ขอ เปน การถอื ตวั โดย ทกุ ขน านา แมหากรจู กั ใช จะปลุกเราใหมองไมตรงกับท่ีเปนจริง เปนกิเลสท่ี เบนมาเพียรพยายามทําความดีได ก็หยาบกวา ขน้ั พระโสดาบนั กล็ ะหมดแลว แฝงปญหาและไมป ลอดทุกข จงึ ตองมี มานะชอ่ื อน่ื ทคี่ วรทราบ คอื อธมิ านะ การศึกษา เริ่มแตฝกวินัยใหมีศีลที่จะความสาํ คญั ตนเกนิ เปน จริง ความสําคญั ควบคุมพฤติกรรมไวในขอบเขตแหงตนผิด เชน ผปู ระพฤตดิ ปี ฏบิ ตั ชิ อบใน ความสงบเรียบรอยไมเบียดเบียนกันระดับหน่ึง ซึ่งท่ีแทยังเปนปุถุชน แต แลว พัฒนาจิตปญ ญา ใหเจริญฉนั ทะขน้ึสําคัญตนเปนพระอรหันตหรือเปนพระ มาเปนแรงขับเคลื่อนแทนที่ตัณหาและอรยิ ะ, อสั มมิ านะ ความถอื ตวั โดยมี มานะ เมือ่ ปฏบิ ตั เิ ชน น้ี ถงึ จะยงั มมี านะความยดึ มนั่ สาํ คญั หมายในขนั ธ ๕ แม อยอู ยางละเอียดจนเปนพระอนาคามี ก็อยา งใดอยา งหนง่ึ วา เปน ตน, มจิ ฉามานะ จะแทบไมมีโทษภัย จนกวาจะพนจากความถอื ตวั ผดิ โดยหยง่ิ ผยองลาํ พองตน มานะเปนอิสระสิ้นเชิงเมื่อบรรลุในความยึดถือหรือความสามารถในทาง อรหัตผล ซ่ึงจะเปนอยูดวยปญญาชวั่ รา ย เชน ภมู ใิ จวา พดู เทจ็ เกง ใครๆ จบั บรสิ ุทธิส์ บื ไปไมไ ด ลาํ พองวา สามารถใชว ชิ าของตนใน 2. ในภาษาไทย มานะมคี วามหมายทางที่คนอื่นรูไมทันเพ่ือหากินหรือกลั่น เพย้ี นไปเปนวา เพียรพยายาม ขยันมุงแกลง รงั แกคนอนื่ ได, อวมานะ การถอื มั่น เชน ในคําวา มานะพากเพยี ร มมุ านะตวั กดเขาลง ซง่ึ แสดงออกภายนอก โดย มานัต, มานัตต ช่ือวุฏฐานวิธี คืออาการลบหลู ไมใ หเ กยี รติ ทาํ ใหอ บั อาย ระเบียบปฏิบัติในการออกจากครุกาบัติขายหนา ไมแ ยแส ไรอ าทร เชน ผูมี แปลวา “นับ” หมายถงึ การนับราตรี ๖กาํ ลังอํานาจที่ทําการขูตะคอก ลกู ทีเ่ มนิ ราตรี คือ ภิกษผุ ตู องอาบตั ิสงั ฆาทิเสสเฉยตอพอแม เปนคูตรงขามกับคําใน แลว เมื่อจะปลดเปลื้องตนจากอาบัติฝา ยดคี อื สัมมานะ อนั ไดแ กก ารนบั ถือ ตามธรรมเนียมแหงอาบัติสังฆาทิเสสยกยอ ง ใหเ กียรตแิ กผมู คี ณุ ความดโี ดย จะตองไปหาสงฆจตุรวรรค ทําผาหมเหมาะสมอยา งจรงิ ใจ เฉวียงบา ขา งหนึง่ กราบภิกษุแกกวา นง่ัมานะเปนกิเลสเดนนําเน่ืองกันและคู กระหยงประนมมือ กลาวคําขอมานัตกันกับตณั หา เปนแรงขับดนั ใหปุถชุ นทาํ ตามอาบัติท่ีตอง ภิกษุรูปหนึ่งสวดการตางๆ กอ ความขัดแยง ปญ หาและ ประกาศใหมานัตแลว ภิกษุรูปน้ัน
มานตั ตจาริกภกิ ษุ ๓๑๔ มาลัย ประพฤตมิ านตั ๖ ราตรี เปนวฏุ ฐานวธิ ี ท่ีกําจัดหรือขัดขวางไมใหบรรลุความดี มี ๕ คอื ๑. กเิ ลสมาร มารคอื กิเลส ๒. เบ้ืองตน แหงการออกจากครุกาบัติ ขันธมาร มารคือเบญจขันธ ๓. อภิ- สงั ขารมาร มารคอื อภิสงั ขารท่ปี รงุ แตง แลวสงฆจึงสวดระงับอาบตั นิ ั้น (แตถ า กรรม ๔. เทวปตุ ตมาร มารคอื เทพบตุ ร ปกปดอาบัติไว ตองอยูปริวาสกอนจึง ๕. มจั จมุ าร มารคอื ความตาย 2. พระยา ประพฤติมานตั ได)มานัตตจาริกภิกษุ ภิกษุผูประพฤติ มานตั มารที่มีเรื่องราวปรากฏบอ ยๆ ในคัมภรี มานัตตารหภิกษุ ภิกษุผูควรแกมานัต คอยมาแทรกแซงเหตุการณตางๆ ในคอื ภกิ ษทุ อ่ี ยูปริวาสครบกาํ หนดแลว มี พระพทุ ธประวัติ เชน ยกพลเสนามาสิทธิขอมานัตกะสงฆ และสงฆจะให ผจญพระมหาบุรษุ ในวนั ทีจ่ ะตรัสรู พระ มานตั เพอื่ ประพฤติในลาํ ดบั ตอ ไป องคชนะพระยามารไดดวยทรงนึกถึงมานานุสัย อนสุ ัยคอื มานะ ไดแก มานะ ๙ ประการ; ดู มานะ, อนสุ ยั บารมี ๑๐ คือ ทา น ศลี เนกขมั มะมายา เจา หญิงแหง เทวทหนคร เปน พระ ปญ ญา วิรยิ ะ ขันติ สัจจะ อธฏิ ฐาน ราชบุตรีของพระเจาอัญชนะ เปนพระ เมตตา อเุ บกขา มารในกรณีเชนนี้ บาง ทีทานอธิบายออกช่ือวาเปนวสวัตดีมารมเหสีของพระเจาสุทโธทนะ แหงกรุง ซึ่งครองแดนหน่ึงในสวรรคช้ันสูงสุดกบิลพสั ดุ เปนพระราชชนนี ของเจาชาย แหงระดบั กามาวจรคอื ปรนิมมิตวสวัตดีสิทธัตถะ เปนพระพุทธมารดา เจาชาย เปนผคู อยขัดขวางเหนีย่ วร้งั บุคคลไว มิสิทธตั ถะประสูตไิ ด ๗ วัน พระนางก็ ใหลวงพนจากแดนกามซึ่งอยูในอาํ นาจสวรรคต, คาํ วา มายา ในท่นี ้ี มิไดหมาย ครอบงาํ ของตน อยา งไรกด็ ี ผูศึกษาพึงความวามารยา ที่แปลวา เลหเหล่ยี ม พิจารณาเทียบจากมาร ๕ ในความหรอื ลอลวง แตห มายถงึ ความงามทท่ี ํา หมายท่ี 1. ดว ยใหผูประสบงวยงงหลงใหล, นยิ มเรยี ก มารยา การแสรงทาํ , เลหเ หล่ียม, การลอวา พระนางสิรมิ หามายา ลวง, กริ ยิ าท่แี สดงอาการใหเ ขาเห็นผดิมายา มารยา คือเจา เลห (ขอ ๕ ในมละ จากทีเ่ ปน จรงิ มารยาท กริ ยิ า, กริ ยิ าวาจาทถี่ อื วา เรยี บรอ ย๙, ขอ ๙ ในอปุ กิเลส ๑๖)มาร 1. ส่งิ ท่ีฆาบคุ คลใหตายจากความดี มารวชิ ยั ชนะมาร, พิชิตมารหรอื จากผลทห่ี มายอันประเสริฐ, ตวั การ มาลัย ดอกไมท รี่ อ ยเปน พวง
มาลา ๓๑๕ มิจฉาวมิ ตุ ติมาลา พวงดอกไม, ดอกไมท ว่ั ไป, สรอ ยคอ ไดด ี มารดาบดิ าไมม ี เปนตน และความมาลี ดอกไมท วั่ ไป, ผแู ตง ดว ยพวงดอกไม เ ห็ น ท่ี ไ ม นําไ ป สู ค ว า ม พ น ทุ ก ขมาส เดือน; ดู มาตรา, เดือน (พจนานุกรมเขยี น มิจฉาทิฐิ); (ขอ ๑มาสก ช่อื มาตราเงนิ ในครัง้ โบราณ หา ในมิจฉัตตะ ๑๐) มิจฉาวณิชชา การคา ขายไมช อบธรรม,มาสกเปนหนง่ึ บาทมิคจิรวัน พระราชอุทยานของพระเจา การคา ขายทผี่ ดิ ศลี ธรรม หมายถงึ อกรณยี -โกรัพยะ ผูครองแควนกุรุ วณิชชา (การคา ขายท่ีอบุ าสกไมค วรทํา)มจิ ฉตั ตะ ความเปน ผดิ , ภาวะทผ่ี ดิ มี ๑๐ ๕ อยา ง คือ ๑. สัตถวณชิ ชา คาอาวุธอยาง คือ ๑. มิจฉาทิฏฐิ ๒. มิจฉา- ๒.สตั ตวณชิ ชา คา มนษุ ย ๓.มงั สวณชิ ชาสังกัปปะ ๓. มิจฉาวาจา ๔. มิจฉา- คาสัตวสาํ หรับฆาเปนอาหาร ๔. มชั ช-กมั มนั ตะ ๕. มจิ ฉาอาชวี ะ ๖. มจิ ฉา- วณชิ ชา คา ของเมา ๕. วิสวณชิ ชา คาวายามะ ๗. มจิ ฉาสติ ๘. มจิ ฉาสมาธิ ๙. ยาพษิมิจฉาญาณ ๑๐. มจิ ฉาวมิ ตุ ติ; ตรงขามกบั มิจฉาวาจา วาจาผิด, เจรจาผิด ไดแ กสมั มตั ตะ ๑. มุสาวาท พูดปด ๒. ปสณุ าวาจา พูดมจิ ฉา ผิด สอ เสียด ๓. ผรุสวาจา พูดคําหยาบ ๔.มจิ ฉากมั มนั ตะ ทาํ การผดิ ไดแ กก ายทจุ รติ สัมผปั ปลาปะ พูดเพอเจอ (ขอ ๓ ใน๓ คอื ๑. ปาณาตบิ าต ฆา สตั ว ๒. อทนิ นา- มิจฉัตตะ ๑๐)ทาน ลักทรัพย ๓. กาเมสุมิจฉาจาร มิจฉาวายามะ พยายามผิด ไดแกประพฤตผิ ิดในกาม (ขอ ๔ ในมิจฉัตตะ พยายามทาํ บาป พยายามทําอกศุ ลทีย่ ัง๑๐) ไมเ กดิ ใหเ กิดข้ึน เปนตน (ขอ ๖ ในมจิ ฉาจรยิ า, มจิ ฉาจาร ความประพฤตผิ ดิ มิจฉตั ตะ ๑๐)มจิ ฉาชพี การหาเล้ยี งชพี ในทางผิด; ดู มิจฉาวมิ ตุ ติ หลดุ พนผิด เชนการระงับมจิ ฉาอาชีวะ กิเลสบาปธรรมไดช่ัวคราว เพราะกลัวมจิ ฉาญาณ รผู ดิ เชน ความรูในการคดิ อํานาจพระเจาผูสรางโลก การระงับอุบายทําความชว่ั ใหส าํ เรจ็ (ขอ ๙ ใน กิเลสนั้นดี แตการระงับเพราะกลัวมจิ ฉตั ตะ ๑๐) อาํ นาจพระเจา สรา งโลกนนั้ ผดิ ทาง ไมท าํมิจฉาทฏิ ฐิ เห็นผิด, ความเหน็ ที่ผิดจาก ใหพน ทกุ ขไดจริง (ขอ ๑๐ ในมิจฉัตตะคลองธรรม เชน เห็นวา ทาํ ดีไดช วั่ ทําช่ัว ๑๐)
มิจฉาสติ ๓๑๖ มติ รแทมิจฉาสติ ระลึกผิด ไดแกระลึกถงึ การ ฉิบหาย มีลักษณะ ๔ คอื ๑. คอยเปนอันจะยั่วใหเ กดิ ราคะ โทสะ โมหะ (ขอ เพอื่ นดม่ื นํ้าเมา ๒. คอยเปนเพ่อื นเทีย่ ว๗ ในมจิ ฉัตตะ ๑๐) กลางคนื ๓. คอยเปน เพือ่ นเท่ยี วดกู ารมจิ ฉาสมาธิ ต้ังใจผดิ ไดแ กจดจอ ปก เลน ๔. คอยเปนเพอ่ื นไปเลน การพนนัใจแนวในกามราคะ ในพยาบาท เปนตน (เขียนวา มติ รปฏิรปู , มิตรปฏริ ูปก กม็ ี); ดู คหิ ิวนิ ยั(ขอ ๘ ในมจิ ฉัตตะ ๑๐)มิจฉาสงั กปั ปะ ดาํ รผิ ดิ ไดแกดาํ รแิ สไ ป มติ ร เพ่ือน, ผูมคี วามเยือ่ ใยดี, ผมู ีนาํ้ ใจในกาม ดาํ รพิ ยาบาท ดาํ รเิ บยี ดเบยี นเขา เอื้อเฟอ แยกเปนมิตรแท ๔ พวก มติ ร(ขอ ๒ ในมจิ ฉตั ตะ ๑๐) เทยี ม (มิตตปฏิรูป) ๔ พวกมิจฉาอาชีวะ เลี้ยงชพี ผิด ไดแกหาเลย้ี ง มติ รเทียม ดู มิตตปฏิรปูชีพในทางทจุ รติ ผดิ วนิ ยั หรอื ผดิ ศลี ธรรม มติ รแท มิตรดวยใจจริง มี ๔ พวก ไดเชน หลอกลวงเขา เปนตน (ขอ ๕ ใน แก ๑. มิตรอปุ การะ มลี กั ษณะ ๔ คอืมิจฉัตตะ ๑๐) ๑. เพื่อนประมาท ชวยรักษาเพื่อน ๒.มติ ตปฏริ ูป, มิตตปฏริ ูปก คนเทียม เพื่อนประมาท ชวยรักษาทรัพยของมติ ร, มติ รเทยี มไมใ ชม ติ รแท มี ๔ พวก เพ่อื น ๓. เม่ือมภี ัย เปนที่พงึ่ พํานักไดไดแก ๑. คนปอกลอก มีลกั ษณะ ๔ คอื ๔. มีกจิ จาํ เปน ชว ยออกทรพั ยใ หเ กนิ๑. คดิ เอาแตไดฝา ยเดียว ๒. ยอมเสยี กวา ทอี่ อกปาก ๒. มติ รรว มสขุ รว มทกุ ขนอ ยโดยหวังจะเอาใหมาก ๓. ตัวมีภัย มีลักษณะ ๔ คือ ๑. บอกความลับแกจงึ มาชว ยทาํ กจิ ของเพ่อื น ๔. คบเพอื่ น เพอื่ น ๒. ปด ความลบั ของเพ่อื น ๓. มีเพราะเห็นแกประโยชนของตวั ๒. คนดี ภัยอนั ตรายไมล ะท้งิ ๔. แมช วี ิตกส็ ละแตพูด มีลกั ษณะ ๔ คอื ๑. ดีแตย ก ใหไ ด ๓. มิตรแนะประโยชน มีลกั ษณะของหมดแลวมาปราศรยั ๒. ดแี ตอ าง ๔ คอื ๑. จะทําช่ัวเสียหายคอยหามของยังไมม มี าปราศรยั ๓. สงเคราะห ปรามไว ๒. คอยแนะนําใหต้ังอยูในดว ยสง่ิ หาประโยชนมิได ๔. เมือ่ เพอ่ื นมี ความดี ๓. ใหไ ดฟ ง ไดรสู ิ่งท่ีไมเคยไดรูกิจ อางแตเหตุขัดของ ๓. คนหัว ไดฟง ๔. บอกทางสขุ ทางสวรรคให ๔.ประจบ มีลกั ษณะ ๔ คอื ๑. จะทาํ ชว่ั ก็ มติ รมนี ้ําใจ มีลกั ษณะ ๔ คอื ๑. เพ่ือนเออออ ๒. จะทาํ ดกี ็เออออ ๓. ตอ หนา มีทกุ ข พลอยทกุ ขดวย ๒. เพือ่ นมีสขุสรรเสรญิ ๔. ลบั หลงั นินทา ๔. คนชวน พลอยดใี จ ๓. เขาติเตียนเพือ่ น ชวย
มิถลิ า ๓๑๗ มุขปาฐะยับยั้งแกใ ห ๔. เขาสรรเสริญเพื่อน ชว ย มิสสกสโมธาน การประมวลครุกาบัติพูดเสรมิ สนบั สนนุ ; ดู คิหิวนิ ัย ระคนกัน, เปน ชอ่ื ปริวาสสาํ หรบั ภิกษผุ ูมิถลิ า ชอ่ื นครหลวงของแควนวิเทหะ ปรารถนาจะออกจากอาบัติสังฆาทิเสสมิทธะ ความทอ แท, ความเชื่อมซมึ , มาคู ตางวัตถุกัน หมายความวาตองอาบัติกับถีนะ ในนวิ รณ ๕; ดู ถีนมิทธะ สงั ฆาทเิ สสหลายตวั ตา งสิกขาบทกัน ซึ่งมลิ ักขะ คนปา เถอ่ื น, คนดอย, คนทยี่ งั มีวนั ปดเทากนั บา ง ไมเ ทา กันบา ง ภกิ ษุไมเ จรญิ , พวกเจา ถ่นิ เดมิ ของชมพูทวปี ผูตองอาบัติสังฆาทิเสสเหลานั้น ขอมใิ ชชาวอริยกะ ปรวิ าสจากสงฆเ พอ่ื อยกู รรมชดใชท งั้ หมดมลิ นิ ท มหากษตั รยิ เ ชื้อชาติกรีก ในชมพู มื้อเดยี ว ดู ฉนั มอ้ื เดยี วทวีป ครองแควนโยนก ที่สาคลนคร มุข หวั หนา, หวั ขอ , ปาก, ทาง(ปจ จบุ นั เรยี กวา Sialkot อยใู นแควน มขุ ปาฐะ “บอกดว ยปาก”, การวาปากปญ จาบ ทเ่ี ปน สว นของปากีสถาน) ทรง เปลา หมายถึง การสวด สาธยาย บอกมชี าตภิ มู ทิ ีเ่ กาะอลสันทะ ซง่ึ สันนษิ ฐาน กลา ว เลา เรยี น สืบทอดกนั มาดวยปากกนั วาตรงกับคาํ วา Alexandria คือเปน ตอ ปากโดยตรง ไมใชตัวหนังสือ, เปนเมืองหนึ่งท่ีพระเจาอเลกซานเดอร วิธีคร้ังโบราณ ในการรักษาคัมภีรใหมหาราชสรางขึ้นบนทางเดินทัพที่ทรงมี เที่ยงตรงแมนยํา (เชน มีการกํากับชัย หางจากสาคลนครประมาณ ๒๐๐ กําชับ ทบทวน และสอบทานกนั ตอหนาโยชน ทรงเปน ปราชญยิ่งใหญ โตว าทะ ไดเต็มท)่ี เมอื่ ยังไมม แี มแบบที่จะพิมพชนะนกั ปราชญท ้งั หลายในสมัยนั้น จน ขอความออกมาใหตรงกันแนนอนท้ังในที่สุดไดโตกับพระนาคเสน ทรง หมด และถือวาการคัดลอกเปนวิธีสืบเลื่อมใสหันมานับถือพระพุทธศาสนา ทอดขอ ความที่ไมอ าจไววางใจ เชน ในและเปนองคอ ปุ ถัมภกสาํ คญั ชาวตะวัน มหาวงส (๑/๒๕๐๑/๒๓๕) วา “ภิกษุท้ังตกเรียกพระนามตามภาษากรีกวา หลายผมู ีความรูค วามคดิ กวา งขวาง ใน Menander ครองราชย พ.ศ. ๔๒๓ กาลกอน นาํ พระบาลแี หงพระไตรปฎ ก สวรรคต พ.ศ. ๔๕๓; ดูนาคเสน,โยนก และแมอรรถกถาแหงพระไตรปฎกน้ันมิลนิ ทปญหา คัมภีรส าํ คญั บันทึกคาํ มา โดยมขุ ปาฐะ”, ในภาษาไทย มุขปาฐะสนทนาโตตอบปญหาธรรม ระหวาง มีความหมายเลือนลงมาในแงที่กลายพระนาคเสนกบั พระยามลิ ินท เปนเร่ืองท่ีไมคอยหนักแนนหรือไมคอย
มุขปญุ ฉนะ ๓๑๘ มูควัตรเปนหลกั ฐาน หมายถึง ขอความทท่ี อ ง เหงอื ก คอื ฏ ฑ ฒ ณ กบั ทง้ั ร และ ฬจํากันมาดวยปากเปลา ไมไดเขียนไว, มุทิตา ความพลอยยินดีเมื่อผูอื่นไดดี,เร่อื งทเ่ี ลาตอปากกนั มา; มุขบาฐ กเ็ ขยี น เห็นผูอนื่ อยูด ีมสี ขุ ก็แชม ชน่ื เบิกบานใจมขุ ปญุ ฉนะ ผา เช็ดปาก ดวย เห็นเขาประสบความสําเร็จเจริญมุจจลนิ ท 1. ตน จกิ , ไมจิก ต้ังอยทู ศิ กาวหนายิ่งข้ึนไป ก็พลอยยินดีบันเทิงตะวนั ออกเฉยี งใตข องตน พระศรมี หาโพธิ์ ใจ พรอ มท่ีจะสงเสริมสนบั สนุน ไมกดีพระพทุ ธเจา ประทบั นงั่ เสวยวมิ ตุ ตสิ ขุ อยู กันริษยา; ธรรมตรงขา มคือ อิสสา (ขอใตต นไมนี้ ๗ วนั (สัปดาหท ่ี ๓ ตาม ๓ ในพรหมวหิ าร ๔)พระวนิ ยั , สปั ดาหท ี่ ๖ ตามคมั ภรี ช าดก) มุนี นักปราชญ, ผูสละเรอื นและทรัพย2. ชอื่ พระยานาคทเ่ี ขา มาเฝา พระพทุ ธเจา สมบัติแลว มีจิตใจต้ังมั่นเปนอิสระไมขณะที่ประทับเสวยวิมุตติสุขอยูใตตน เกาะเกย่ี วตดิ พนั ในสง่ิ ทงั้ หลาย สงบเยน็จกิ (มจุ จลินท) ฝนตกพราํ เจอื ดวยลม ไมทะเยอทะยานฝน ใฝ ไมแ สพ รา นหวั่นหนาวตลอด ๗ วนั พระยามจุ จลินท- ไหว มีปญญาเปนกาํ ลังและมีสติรักษานาคราชจึงแผพังพานปกพระพุทธเจา ตน, พระสงฆห รือนักบวชทเ่ี ขา ถงึ ธรรมเพ่ือปองกันฝนและลมมิใหถูกตองพระ และดําเนินชีวิตอันบรสิ ทุ ธ์ิกาย นี่เปนมูลเหตุของการสรางพระ มสุ า เทจ็ , ปด, ไมจ ริง มสุ าวาท พดู เทจ็ , พดู โกหก, พูดไมจ ริงพทุ ธรปู นาคปรกมจุ จติ กุ มั ยตาญาณ ดูมญุ จติ กุ มั ยตาญาณ (ขอ ๔ ในกรรมกิเลส ๔, ขอ ๗ ในมละมจุ ฉา ลมจบั , สลบ, สวงิ สวาย ๙, ขอ ๔ ในอกุศลกรรมบถ ๑๐)มุญจิตุกัมยตาญาณ ญาณอันคาํ นึงดวย มสุ าวาทวรรค ตอนทวี่ า ดว ยเรอื่ งพดู ปดใครจะพนไปเสีย, ความหย่ังรูที่ทําให เปน ตน เปน วรรคที่ ๑ แหงปาจิตตยิ -ตองการจะพน ไปเสยี คอื ตองการจะ กณั ฑ ในมหาวภิ งั ค แหง วินัยปฎกพนไปเสียจากสังขารที่เบ่ือหนายแลว มุสาวาทา เวรมณี เวนจากการพูดเท็จ,ดวยนพิ พิทานุปสสนาญาณ (ขอ ๖ ใน เวนจากการพูดโกหก, เวนจากพูดไมวิปส สนาญาณ ๙) จริง (ขอ ๔ ในศีล ๕ ศีล ๘ ศลี ๑๐มฏุ ฐิ กาํ มอื ; ดู มาตรา และกุศลกรรมบถ ๑๐)มตุ ตะ ดู มูตร มคู วัตร ขอ ปฏบิ ตั ขิ องผูใบ, ขอ ปฏบิ ตั ิมุทธชะ อักษรเกิดในศีรษะหรือท่ีปุม ของผูเปนดงั คนใบ, การถอื ไมพ ดู จากัน
มตู ร ๓๑๙ เมฆิยะเปน วัตรของเดียรถยี อยา งหนึ่ง มีพุทธ- มลู คนั ธกุฎี; คันธกฎุ ีบัญญัติหามไวมิใหภิกษุถือ เพราะเปน มูลคา ราคา มูลเฉท “ตดั รากเหงา” หมายถงึ อาบัติการเปนอยูอยางปศสุ ตั วมูตร ปสสาวะ, นํา้ เบา, เย่ียว ปาราชิก ซึ่งผูตองขาดจากความเปนมูรธาภิเษก พิธีหลั่งน้ํารดพระเศียรใน ภกิ ษแุ ละภิกษณุ ีงานราชาภิเษกหรอื พระราชพิธอี ่ืน มูลนาย (ในคาํ วา “เลขสม คือ เลขสมคั รมูล (ในคําวา “อธกิ รณอันภิกษจุ ะพงึ ยก มีมูลนาย”) ผูอุปการะเปนเจาบุญนายข้ึนวาไดนั้น ตอ งเปนเร่อื งมีมลู ”) เคา , คณุ อยางทใี่ ชวา เจา ขุนมลู นายรองรอย, ลักษณะอาการท่ีสอวานาจะ มลู บัญญตั ิ ขอบญั ญัติทพี่ ระพทุ ธเจาทรงเปนอยางนั้น, เร่ืองที่จัดวามีมูลมี ๓ ตงั้ ไวเ ดมิ , บญั ญตั เิ ดมิ ; คกู บั อนบุ ญั ญตั ิอยาง คอื ๑. เร่อื งท่ไี ดเหน็ เอง ๒. เรื่อง (ตามปกติใชเพียงวา บัญญัติกับอนุ-ที่ไดยินเอง หรือผูอ่ืนบอกและเช่ือวา บัญญัติ)เปน จรงิ ๓. เรือ่ งที่รังเกยี จโดยอาการ มลู เภสัช “มรี ากเปนยา” ยาทาํ จากรากไมมูลคนั ธกุฎี “พระคนั ธกุฎีเดมิ ” เปนคาํ ท่ี เชน ขมนิ้ ขิง วานนํ้า ขา แหว หมูไมมีในคัมภีรมาแตเดิม ทานผูใชเร่ิม เปนตนแรก หมายถงึ พระคนั ธกุฎที ่ีประทับของ มูลแหงพระบัญญัติ ตนเหตุใหพระพระพุทธเจาที่สารนาถ คือท่ีอิสิปตน- พุทธเจาทรงบญั ญตั พิ ระวินยัมฤคทายวัน อันเปนท่ีมาของชื่อวัดมูล- มลู ายปฏกิ สั สนา การชกั เขา หาอาบตั เิ ดมิคันธกุฏีวิหาร ซงึ่ อนาคารกิ ธรรมปาละ เปน ชอ่ื วฏุ ฐานวธิ อี ยา งหนง่ึ ; ดู ปฏกิ สั สนาแหง ประเทศศรลี ังกา สรา งขึ้นทีส่ ารนาถ มูลายปฏิกัสสนารหภิกษุ ภิกษุผูควร(มพี ธิ เี ปด ใน พ.ศ. ๒๔๗๔) และถอื ได แกการชักเขาหาอาบัติเดิม หมายถึงวาเปนวัดแรกที่เกิดข้ึนในถิ่นพุทธสถาน ภิกษุผูกําลังอยูปริวาส หรือประพฤติเดิมแหงประเทศอินเดีย หลังจากพระ มานัตอยู ตอ งอาบตั สิ ังฆาทิเสสขอ เดียว พุทธศาสนาไดสูญส้ินไปจากชมพูทวีป กันหรืออาบัติสังฆาทิเสสขออ่ืนเขาอีก เม่อื ประมาณ พ.ศ.๑๗๔๐; ดู คันธกุฎี กอนที่สงฆจะอัพภาน ตองต้ังตนอยูมลู คนั ธกฎุ วี หิ าร “วัดพระมูลคันธกุฎ”ี , ปริวาสหรือประพฤตมิ านตั ใหม วัดท่ีสรางขึ้นเปนอนุสรณแหงพระคันธ- เมฆิยะ พระมหาสาวกองคห นึง่ เคยเปนกุฎเี ดมิ ของพระพุทธเจา ทีส่ ารนาถ; ดู อุปฏฐากของพระพุทธองค คราวหน่ึง
เมณฑกานญุ าต ๓๒๐ เมรัยไดเห็นสวนมะมวงริมฝงแมนํ้ากิมิกาฬา เมตตยิ ะ ชอื่ ภกิ ษผุ โู จทพระทพั พมลั ลบตุ รนารื่นรมย จึงขอลาพระพุทธเจาไป คูกับพระภุมมชกะบาํ เพญ็ เพยี รท่ีนนั่ พระพทุ ธเจา หา มไม เมตตยิ าภิกษุณี ภกิ ษุณีผเู ปนตวั การรบัฟง ทานไปบาํ เพญ็ เพยี ร ถูกอกศุ ลวิตก มอบหมายจากพระเมตติยะและพระตา งๆ รบกวน ในทสี่ ุดตอ งกลับมาเฝา ภมุ มชกะมาเปน ผโู จทพระทพั พมลั ลบตุ รพระพุทธเจา ไดฟงพระธรรมเทศนา ดว ยขอ หาปฐมปาราชิกเร่อื งธรรม ๕ ประการสาํ หรับบมเจโต- เมตเตยยะ, เมตไตรย ดู ศรีอารย-วิมุตติ เปน ตน ทพ่ี ระศาสดาทรงแสดง เมตไตรย เมถุน “การกระทาํ ของคนทีเ่ ปนคๆู ”, การจึงไดส าํ เรจ็ พระอรหตัเมณฑกานุญาต ขออนุญาตท่ีปรารภ รวมสังวาส, การรวมประเวณีเมณฑกเศรษฐี คอื อนุญาตใหภ ิกษุยินดี เมถนุ วิรัติ การเวนจากการรว มประเวณีของทกี่ ปั ปยการก จดั ซ้อื มาดวยเงนิ ที่ผู เมถุนสงั โยค อาการพัวพนั เมถุน, ความศรัทธาไดมอบใหไวตามแบบอยางท่ี ประพฤติทยี่ ังเกย่ี วเนือ่ งกบั เมถุน มี ๗เมณฑกเศรษฐีเคยทาํ ขอ โดยใจความคอื สมณะบางเหลา ไมเมตตคูมาณพ ศิษยคนหน่ึงในจํานวน เสพเมถุน แตยงั ยินดีในเมถนุ สงั โยคคอื๑๖ คน ของพราหมณพาวรีทไี่ ปทูลถาม ชอบการลูบไลและการนวดของหญิง, ปญ หากะพระศาสดา ณ ปาสาณเจดีย ชอบซกิ ซี้ เลน หวั สัพยอกกบั หญงิ , ชอบเมตตา ความรกั , ความปรารถนาใหเ ขามี จองดูตากบั หญิง, ชอบฟง เสยี งหัวเราะความสุข, แผไ มตรีจติ คดิ จะใหสตั วท ้งั ขับรองของหญิง, ชอบนึกถึงการเกาท่ีปวงเปน สขุ ทวั่ หนา (ขอ ๙ ในบารมี ๑๐, เคยหัวเราะพูดเลนกับหญิง, เห็นชาวขอ ๑ ในพรหมวหิ าร ๔, ขอ ๒ ใน บานเขาบํารุงบําเรอกันดวยกามคุณแลวอารกั ขกรรมฐาน ๔); ดู แผเมตตา ปลมื้ ใจ, หรอื แมแ ตป ระพฤตพิ รหมจรรยเมตตากรณุ า เมตตา และ กรณุ า ความ โดยตง้ั ความปรารถนาทจี่ ะเปนเทพเจารักความปรารถนาดีและความสงสาร เมทนดี ล พน้ื แผนดนิความอยากชวยเหลือปลดเปลื้องทุกข เมทฬุปนคิ ม นิคมหนึ่งในสักกชนบท เมโท, เมท มันขน(ขอ แรกในเบญจธรรม)เมตตาจิต จติ ประกอบดวยเมตตา, ใจมี เมธี นกั ปราชญ, คนมีความรูเมตตา เมรยั นํ้าเมาทยี่ ังไมไดกลน่ั , นาํ้ เมาทเี่ กิด
เมรุ ๓๒๑ โมคคัลลีบุตรตสิ สเถระจากการหมกั หรือแช นพิ พาน 2. ประธาน, หัวหนา , ประมุขเมรุ 1. ชื่อภูเขาท่ีเปนศูนยกลางของ โมกขธรรม ธรรมนาํ สัตวใหหลดุ พนจากจกั รวาล บางทเี รยี กพระสเุ มรุ ตามคติ กิเลส, ความหลดุ พน, นิพพานของศาสนาฮินดู ถือวาเปนบริเวณท่ีมี โมคคัลลานะ ดู มหาโมคคัลลานะสวรรคอ ยโู ดยรอบ เชน สวรรคของพระ โมคคัลลานโคตร ตระกูลพราหมณอินทรอยูท างทศิ เหนือ ไวกูณฐแดนสถติ โมคคลั ลานะของพระวิษณุหรือพระนารายณอยูทาง โมคคัลลี ชื่อนางพราหมณีผูเปนมารดาทิศใต ไกลาสท่ีสถิตของพระศิวะหรือ ของพระมหาโมคคลั ลานะพระอิศวรกอ็ ยูท างทิศใต เหนือยอดเขา โมคคลั ลบี ตุ รตสิ สเถระ พระมหาเถระผูพระสุเมรุนั้น คอื พรหมโลก เปนท่ีสถิต เปนประธานในการสังคายนาคร้ังท่ี ๓ของพระพรหม; ภูเขาน้ีเรียกชื่อเปน ซึ่งพระเจาอโศกมหาราชทรงเปนองคภาษาบาลีวา สิเนรุ และตามคติฝาย อุปถมั ภก เม่ือ พ.ศ.๒๓๕, หลงั จากการพระพุทธศาสนา ในช้นั อรรถกถา ยอด สังคายนาเสร็จส้ินแลว ทานไดสงพระเขาสิเนรุเปนท่ีต้ังของสวรรคชั้นดาวดึงส เถระ ๙ รปู รับมอบภาระไปประดิษฐานซ่ึงเปนที่สถิตของพระอินทร เชิงเขา พระพทุ ธศาสนาในดินแดนตางๆ (บัดนี้สเิ นรุ ซึ่งหยัง่ ลกึ ลงไปในมหาสมทุ รเปน นิยมเรียกกนั วาสงศาสนทตู ๙ สาย แตอสรู พภิ พ สูงขนึ้ ไปก่งึ ทางระหวางแดน ในเร่ืองเดิมไมไดใชคําน้ี) ดังความในท้ังสองนั้น เปนสวรรคของทาวจาตุ อรรถกถา (วินย.อ.๑/๖๓) วา “ทราบมามหาราช สวรรคช นั้ อ่นื ๆ และโลกมนษุ ย วา พระโมคคัลลีบตุ รติสสเถระ ครัน้ ทําเปนตน ก็เรียงรายกันอยูส งู บางตาํ่ บาง ตติยสงั คีตนิ แ้ี ลว ไดดาํ รอิ ยา งนว้ี า ‘ในรอบเขาสเิ นรนุ ี้ (ในวรรณคดบี าลยี คุ หลงั อนาคต พระศาสนาจะพงึ ตั้งมนั่ อยูดว ยเชน จฬู วงส พงศาวดารลงั กา เรยี ก เมรุ ดี ณ ท่ีไหนหนอแล?’ ลาํ ดบั นนั้ เมอ่ืและ สเุ มรุ อยา งสนั สกฤตก็ม)ี 2. ทเ่ี ผา ทานใครค รวญอยู กไ็ ดมีความคดิ ดังน้ีศพ หลังคาเปนยอด มรี ัว้ ลอ มรอบ ซึ่ง วา ‘พระศาสนาจกั ตง้ั มน่ั อยูดวยดี ในคงไดค ตจิ ากภูเขาเมรุน้นั ปจจันติมชนบทท้ังหลาย’ ทานจึงมอบแมหมายงานทาน พระสนมในรัชกาล ภาระแกภ กิ ษเุ หลา นน้ั แลว สง ภกิ ษเุ หลา กอนๆ นนั้ ๆ ไปในถนิ่ นนั้ ๆ คอืโมกข 1. ความหลุดพน จากกเิ ลส คอื ๑. พระมชั ฌันติกเถระ ไปยงั รัฐกสั มีร-
โมฆบรุ ษุ ๓๒๒ โมหนั ธคนั ธาระ โดยสง่ั วา “ทา นไปยงั รฐั นนั่ แลว ประโยชนอ ังพงึ ไดพึงถึงจงประดษิ ฐานพระศาสนาทนี่ น่ั ” โมฆราชมาณพ ศิษยค นหน่งึ ในจาํ นวน๒. พระมหาเทวเถระ ไปยงั มหสิ กมณฑล ๑๖ คน ของพราหมณพ าวรี ทไี่ ปทลู ถามโดยสงั่ อยา งนน้ั เหมอื นกนั ปญ หากะพระศาสดา ที่ปาสาณเจดยี ได๓. พระรกั ขิตเถระ ไปยงั วนวาสชี นบท บรรลุอรหัตตผลแลว อุปสมบท เปนพระ๔. พระโยนกธรรมรักขิตเถระ ไปยัง มหาสาวกองคหนึ่ง และไดรับยกยองอปรนั ตกชนบท เปนเอตทคั คะในทางทรงจวี รเศรา หมอง๕. พระมหาธรรมรกั ขติ เถระ ไปยังมหา โมทนา บนั เทงิ ใจ, ยินด;ี มกั ใชพดู เปน คําตัดส้ัน สําหรับคําวา อนุโมทนารัฐชนบท๖. พระมหารักขติ เถระ ไปยังแดนโยนก หมายความวาพลอยยินดี หรือช่ืนชม๗. พระมัชฌิมเถระ ไปยังถ่ินแดนอัน เหน็ ชอบในการกระทาํ นนั้ ๆ ดว ยเปน ตน ;เปนสวนแหงหิมวนั ตประเทศ. ดู อนโุ มทนา๘. พระโสณเถระ และพระอุตตรเถระ โมไนย ความเปน มุน,ี ความเปนปราชญ,ไปยงั สวุ รรณภมู ิ คุณธรรมของนกั ปราชญ, ธรรมทท่ี าํ ให๙. พระมหินทเถระ ผูเปนสัทธิวิหาริก เปน มุนีของตน พรอ มดว ยพระอฏิ ฏยิ เถระ พระ โมริยกษัตริย กษัตริยผูครองเมืองอตุ ตยิ เถระ พระสมั พลเถระ พระภัทท- ปปผลวิ นั สง ทตู มาไมท ันเวลาแจกพระสาลเถระ ไปยงั ตัมพปณ ณิทวปี โดยส่ัง บรมสารรี กิ ธาตุ จึงไดแ ตพ ระองั คารไปวา “พวกทานไปยังตมั พปณ ณทิ วปี แลว สรา งองั คารสตปู ท่เี มอื งของตนจงประดิษฐานพระศาสนาในเกาะน่ัน” โมล,ี เมาลี จอม, ยอด, ผมทม่ี นุ เปน จอม พระเถระแมท้ังหมด เมื่อจะไปยัง โมหะ ความหลง, ความไมร ูต ามเปนจรงิ ,ทิสาภาคน้ันๆ ตระหนักอยูวา “ใน อวชิ ชา (ขอ ๓ ในอกศุ ลมูล ๓)ปจจันติมชนบททั้งหลาย คณะพระ โมหจรติ พ้ืนนสิ ัยที่หนกั ในโมหะ โงเขลาภกิ ษุปญจวรรค จงึ พอทีจ่ ะทําอปุ สมบท งมงาย พงึ แกด ว ยใหม กี ารเรียน การกรรมได” ดงั นี้ จึงไดไ ปกนั รวมท้งั ตน ถาม การฟง ธรรม สนทนาธรรมตามกาลเปนคณะละ ๕”; ดู สงั คายนา หรอื อยกู บั ครู (ขอ ๓ ในจรติ ๖)โมฆบุรุษ บุรุษเปลา, คนเปลา , คนที่ใช โมหนั ธ มดื มนดวยความหลง, มดื มนการไมไ ด, คนโงเ ขลา, คนท่ีพลาดจาก เพราะความหลง
โมหาคติ ๓๒๓ ยติโมหาคติ ลําเอยี งเพราะเขลา (ขอ ๓ ใน ไมมีสังวาส ไมมีธรรมเปนเหตุอยูรวม อคติ ๔) กับภิกษุท้ังหลาย, ขาดสิทธิอันชอบโมหาโรปนกรรม กิรยิ าทีส่ วดประกาศ ธรรม ท่ีจะถือเอาประโยชนแหงความยกโทษภกิ ษวุ า แสรง ทาํ หลง คอื รแู ลว ทาํ เปน ภิกษุ, ขาดจากความเปน ภิกษุ, อยูเปน ไมร ;ู เมอื่ สงฆส วดประกาศแลว ยงั รว มกบั สงฆไมไ ดแกลง ทาํ ไมร อู กี ตอ งปาจติ ตยี (สกิ ขาบท ไมตรี “คุณชาติ (ความดงี าม) ทีม่ ใี นท่ี ๓ แหง สหธรรมกิ วรรค ปาจติ ตยิ กณั ฑ) มิตร”, ความเปนเพ่ือน, ความรัก,โมโห โกรธ, ขนุ เคอื ง; ตามรูปศพั ทเปน ความหวังดตี อกนั , ความเยือ่ ใยตอกัน,คาํ ภาษาบาลี ควรแปลวา “ความหลง” มิตรธรรม, เมตตาแตท่ใี ชกันมาในภาษาไทย ความหมาย ไมอยูปราศจากไตรจีวร ไตรจีวรอยกู ับเพ้ียนไปเปน อยางขางตน ตวั คืออยใู นเขตท่ตี วั อยู ยยกนะ [ยะ-กะ-นะ] ตับ ดํารงอยูตลอดอายุแลว ก็ไปตามยชพุ เพท ชอ่ื คมั ภรี ที่ ๒ แหง พระเวทใน ยถากรรม” (คอื ไปเกดิ ตามกรรมดแี ละ ศาสนาพราหมณ เปนตํารับประกอบ ช่ัวท่ีตัวไดทําไว), “พระราชาตั้งอยูใน ดวยมนตรสําหรับใชสวดในยัญพิธีและ โอวาทของพระโพธสิ ตั ว ทาํ บญุ ทงั้ หลาย แถลงพิธีทํากิจบูชายัญ เขียนอยาง แลวไปตามยถากรรม” (คือไปเกิดตาม สนั สกฤตเปน ยชรุ เวท; ดู ไตรเพท, เวท กรรมดที ไี่ ดท าํ ), ขอ ความวา “ไปตามยติ ผูสํารวมอนิ ทรยี , นกั พรต, พระภกิ ษุ ยถากรรม” นี้ เฉพาะในอรรถกถาชาดกยถากรรม “ตามกรรม” ตามปกติใชใ นขอ อยา งเดยี วก็มเี กอื บรอ ยแหง , ในพระไตร ความท่ีกลา วถึงคติหลงั สิ้นชวี ิต เมอ่ื เลา ปฎ ก คาํ นแี้ ทบไมป รากฏทใี่ ช แตก พ็ บ เรื่องอยางรวบรัด ทํานองเปนสํานวน บา งสกั ๒ แหง คือในรฐั ปาลสูตร (ม.ม. แบบในการสอนใหคํานึงถึงการทาํ กรรม ๑๓/๔๔๙/๔๐๙) และเฉพาะอยางยิ่งใน สวนมากใชในคัมภีรช้ันอรรถกถาลงมา อัยยกิ าสตู ร (สํ.ส.๑๕/๔๐๑/๑๔๒) ทวี่ า คร้งั เชน วา “กลุ บตุ รนนั้ เมอ่ื เศรษฐลี ว งลบั ไป หน่ึง พระเจาปเสนทิโกศลเสด็จไปเฝา แลว ก็ไดตําแหนงเศรษฐีในเมืองนั้น พระพุทธเจาและกราบทูลวา พระ
ยถาภูตญาณ ๓๒๔ ยมกปาฏหิ ารยิ อัยยิกาซ่ึงเปนทีร่ ักมากของพระองค มี คนตาย และเปน เจา นรก, ยมราช กเ็ รยี กพระชนมได ๑๒๐ พรรษา ไดทวิ งคต ยมกะ ช่ือภิกษุรูปหน่ึงท่ีมีความเห็นวาเสียแลว ถาสามารถเอาส่ิงมีคาสูงใดๆ พระขีณาสพตายแลวดับสูญ ซ่ึงเปนแลกเอาพระชนมคืนมาได ก็จะทรงทํา ความเห็นทผี่ ดิ ภายหลงั ไดพ บกบั พระพระพุทธเจาไดตรัสสอนเก่ียวกับความ สารบี ตุ ร พระสารีบุตรไดเปล้อื งทานจากจรงิ ของชวี ติ และทรงสรปุ วา “สรรพสตั ว ความเหน็ ผิดนั้นไดจกั มว ยมรณ เพราะชวี ติ มคี วามตายเปน ยมกปาฏหิ ารยิ ปาฏหิ ารยิ เ ปน คๆู อนั เปนทส่ี ดุ ทกุ คนจกั ไปตามกรรม (ยถากรรม) ปาฏิหาริยพิเศษท่ีเฉพาะพระพุทธเจาเทาเขา ถงึ ผลแหง บญุ และบาป คนมีกรรมชัว่ น้ันทรงกระทาํ ได ไมสาธารณะกับพระไปนรก คนมีกรรมดีไปสุคติ เพราะ สาวกทงั้ หลาย เชน ใหเ ปลวไฟกบั สายนา้ํฉะน้นั พงึ ทํากรรมดี …”; มีบา งนอย พวยพงุ ออกไป จากพระวรกายตา งสว นแหงที่ใชยถากรรมในความหมายอ่ืน ตา งดา น พรอ มกนั เปน คๆู ใหล าํ เพลงิเชน ในขอความวา “ไดเ งนิ คาจา งทกุ วัน พวยพงุ จากพระวรกายขา งขวา พรอ มกบัตามยถากรรม” (คือตามงานท่ีตนทํา); อุทกธาราพวยพุง จากพระวรกายขา งซายในภาษาไทย ยถากรรม ไดมีความหมาย และสลบั กนั บา ง ใหล าํ เพลงิ พวยพงุ จากเพีย้ นไปมาก กลายเปนวา “แลว แตจะ พระเนตรขางขวา พรอมกับอุทกธาราเปนไป, เรื่อยเปอย, เล่ือนลอยไรจดุ พวยพงุ จากพระเนตรขา งซา ย และสลบัหมาย, ตามลมตามแลง ” ซงึ่ ตรงขา มกับ กนั บา ง จากพระโสต พระนาสกิ พระความหมายทีแ่ ทจรงิ องั สา พระหตั ถ พระบาท ขวา ซา ยยถาภตู ญาณ ความรูตามความเปน จริง, ตลอดจนชองพระองคุลี และขุมพระรตู ามทม่ี ันเปน โลมา กเ็ ชน เดยี วกนั นอกจากนนั้ ในยถาภูตญาณทัสสนะ ความรคู วามเหน็ ทา มกลางพระฉพั พณั ณรงั สี พระผมู พี ระตามเปนจริง ภาค กบั พระพทุ ธนมิ ติ (พระพทุ ธรปู ที่ยถาสันถติกังคะ องคแหงผูถือการอยู ทรงเนรมิตขึ้น) ก็สาํ เร็จพระอิริยาบถที่ในเสนาสนะตามแตเขาจัดให ไมเลือก ตา งกนั เชน ขณะทพี่ ระผมู พี ระภาคทรงเสนาสนะเอาตามพอใจตัวเอง (ขอ ๑๒ จงกรม พระพุทธนิมิตประทับยืนบางในธดุ งค ๑๓) ประทบั นงั่ บา ง ทรงไสยาสนบ า ง ขณะที่ยม พญายม, เทพผเู ปน ใหญแ หง โลกของ พระพทุ ธนมิ ติ ทรงไสยาสน พระผมู พี ระ
ยมกปาฏิหารยิ ๓๒๕ ยมกปาฏิหารยิ ภาคทรงจงกรมบาง ประทับยืนบาง นักเลงพูดทํานองเยาะเยยวามีแตนักคุยประทบั นง่ั บา ง ดงั นเ้ี ปน ตน อวดวา เปน อรหนั ต แตเ อาเขา จรงิ คราวนี้ กเ็ หน็ ชดั วา ไมม ี พระมหาเถระเหน็ วา ถา ยมกปาฏหิ ารยิ น นั้ พระพทุ ธเจา ทรง ปลอยไว คนจะดูหมิ่นพระศาสนา ในที่แสดงท่ีใกลประตูเมืองสาวัตถี เพ่ือ สดุ พระปณ โฑลภารทวาชะกเ็ หาะขน้ึ ไปกาํ ราบหรือระงับความปรารถนารายของ ปลดบาตรน้ัน และเหาะเวียนกรุงเหลา เดยี รถยี ดงั มเี รอื่ งเปน มาวา ครง้ั ราชคฤห ๓ รอบ (อรรถกถาวา พระเถระหน่งึ เศรษฐีชาวเมืองราชคฤหไ ดป ุมไม เหาะแสดงฤทธิ์แลวมาหยุดท่ีเหนือบานแกน จนั ทนม รี าคามากมา (อรรถกถาวา ของเศรษฐีโดยมิไดเขาไปที่บาตร ทานเปนปุมไมจันทนแดงที่ลอยตามแมน้ํา เศรษฐีแสดงความเคารพและนิมนตคงคามาติดตาขายปองกันบริเวณท่ีเลน ทานลงมา แลวใหค นเอาบาตรลงมาและกีฬานํา้ ของทานเศรษฐี) และเกิดความ จัดถวาย) เหตกุ ารณน ท้ี าํ ใหค นแตกตน่ืคดิ วา จะใหก ลงึ เปน บาตร เกบ็ เอาสว นที่ พากนั ตามพระเถระมาทว่ี ดั สง เสยี งออ้ื องึเหลอื ไวใ ช และใหบ าตรเปน ทาน เมอื่ ให มาก พระพทุ ธเจา ไดท รงสดบั เมอ่ื ทราบกลึงบาตรดวยปุมไมแกนจันทนน้ันแลว ความแลว ทรงใหป ระชมุ สงฆ ทรงสอบกใ็ สส าแหรกแขวนไวท ปี่ ลายไมไ ผ ผกู ลาํ ถามทานพระปณโฑลภารทวาชะ ไดไมต อ ๆ กนั ขน้ึ ไป (อรรถกถาวา สงู ๖๐ ความจริงตามเรื่องที่เกิดขึ้นแลว ทรงศอก) ประกาศวา สมณะกต็ าม พราหมณ ตําหนิวา การนั้นไมสมควรแกสมณะกต็ าม ผใู ด เปน พระอรหนั ตแ ละมฤี ทธิ์ การที่ถือเอาบาตรไมเปนเหตุมาแสดงจงปลดบาตรทเ่ี ราใหแ ลว ไปเถดิ (อรรถ- อิทธิปาฏิหารยิ อนั เปนอุตตรมิ นสุ สธรรมกถาวา ทา นเศรษฐที าํ เชน นเ้ี พราะคดิ วา แกค ฤหสั ถท ง้ั หลายนน้ั กเ็ หมอื นกบั สตรีมผี อู วดกนั มากวา ตนเปน อรหนั ต แตไ ม ยอมเปดแสดงของสงวนเพราะเห็นแกเหน็ จรงิ สกั ราย คราวนจี้ ะไดช ดั กนั ไป ถา ทรพั ย แลว ทรงบญั ญตั สิ กิ ขาบท หา มมีจริงก็จะยอมนับถือกันท้ังครอบครัว) ภิกษุ มิใหแสดงอิทธิปาฏิหาริยแกพวกเดียรถียเจา ลทั ธิกม็ าตดิ ตอขอบาตร คฤหัสถท้ังหลาย และรับสั่งใหทําลายน้ัน ทานเศรษฐีก็บอกใหเหาะข้ึนไปเอา บาตรนั้น บดจนละเอียดผสมเปนยาเอง จนถงึ วนั ที่ ๗ พระมหาโมคคลั ลานะ หยอดตาของภิกษุท้ังหลาย กับทั้งทรงและพระปณโฑลภารทวาชะเขาไป บญั ญตั สิ กิ ขาบท หามภิกษุ มใิ หใชบ าตรบณิ ฑบาตในเมืองราชคฤห ไดย ินพวก
ยมกปาฏิหาริย ๓๒๖ ยมกปาฏิหาริยไม (วนิ ย.๗/๓๓/๑๖) ในพระวนิ ยั ปฎ ก มเี รอ่ื ง แสดงไวใ หพ รอ ม สว นของพระพทุ ธเจาตน เดมิ เปน มาจบลงเพยี งน้ี ยงั ไมม กี ารเตรยี มการอะไร เมอื่ พระเจา ปเสนทิโกศลตรัสถาม ก็ทรงตอบวาจะ อรรถกถาเลาเรื่องตอไปวา (ธ.อ.๖/๗๐; แสดงท่ีโคนตนมะมวงของนายคัณฑชา.อ.๖/๒๓๑) ฝายพวกเดยี รถยี เมือ่ ทราบ (คณั ฑามพพฤกษ = คณั ฑ [นายคณั ฑวา พระพทุ ธเจา ไดท รงบญั ญตั สิ กิ ขาบท เปนคนเฝาพระราชอุทยานของพระเจาหามภิกษุ มิใหแสดงอิทธิปาฏิหาริยแก ปเสนทโิ กศล] + อมั พ [มะมว ง] + พฤกษคฤหสั ถท งั้ หลายแลว กเ็ หน็ วา พระสงฆ [ตน ไม] , ฉบบั อกั ษรพมา เปน กณั ฑามพ-ในพระพทุ ธศาสนาหมดโอกาสแสดงฤทธ์ิ พฤกษ คอื คนสวนชอ่ื นายกณั ฑ) พวกแลว จงึ ฉวยโอกาสโฆษณาวา พวกตนไม เดียรถียไดขาวดังนั้น ก็ใหคนเท่ียวเห็นแกบาตรไม จึงมิไดแสดงฤทธิ์ เม่ือ ทาํ ลายถอนตนมะมว งแมแ ตท เี่ พง่ิ เกดิ ในเรอื่ งบาตรผา นไปแลว ทีน้ี พวกตนกจ็ ะ รสั มโี ยชนห นงึ่ ทงั้ หมด (แตเ ขา ไปถอนในแสดงความสามารถใหเห็นละ โดยจะ พระราชอุทยานไมได) ครั้นถึงวันเพ็ญแขงฤทธ์ิกับพระสมณะโคดม คร้ังน้ัน เดอื น ๘ นายคณั ฑ คนเฝา พระราชพระเจาพิมพิสารทรงหวงใยวา พวก อทุ ยาน เกบ็ มะมว งผลโตรสดไี ดผ ลหนงึ่เดียรถียทาอยางน้ี ในเมื่อทรงบัญญัติ นาํ ไปจะถวายแกพ ระราชา พอดรี ะหวา งหามพระสงฆแ สดงฤทธิเ์ สยี แลว จะทาํ ทาง เหน็ พระพทุ ธเจา เลยเปลย่ี นใจ คดิอยา งไร พระพทุ ธเจาตรสั วา สกิ ขาบท วา ถวายพระพทุ ธเจา ดกี วา พระพทุ ธเจานั้นทรงบัญญัติสําหรับพระสาวก พระ ทรงรบั แลว พระอานนทค น้ั ทาํ นาํ้ ปานะองคจ งึ จะทรงแสดงฤทธ์เิ อง และตรสั แก ถวาย พระองคเ สวยอมั พปานะ และรบัพระเจาพิมพิสารวาจะทรงแสดงในเวลา ส่ังใหนายคัณฑรับเอาเม็ดมะมวงไปคุยอกี ๔ เดอื นขา งหนา ในวนั เพญ็ เดอื น ๘ ดินปลูกตรงทน่ี นั้ เอง ทรงลา งพระหตั ถณ เมอื งสาวตั ถี ตอ จากนนั้ พวกเดยี รถยี รดนาํ้ ลงไป ตนมะมวงก็งอกโตข้นึ มาๆก็แสดงออกตางๆ ใหเห็นเหมือนกับวา จนสงู ได ๑๕ ศอก ออกดอกออกผลพรง่ัพระพุทธเจาทรงหาทางผดั ผอนเวลาและ พรอ ม ขณะนน้ั พายใุ หญพ ดั และฝนยักยายสถานทเี่ พือ่ หนีการทาทาย และ หนกั ตกลงมา ทาํ ใหป ระดาเดยี รถยี ห นีพวกตนคอยไลต าม จนกระทงั่ เมอ่ื มาสู กระจดั กระจาย แลว เมอ่ื ถงึ วาระ พระเมืองสาวัตถีและใกลเวลาเขาไป พวก พุทธเจาก็ทรงแสดงยมกปาฏิหาริยและเดียรถียก็ใหสรางมณฑปท่ีจะทําการ
ยมทูต ๓๒๗ ยส,ยสะแสดงธรรมแกประชาชน เม่ือเสร็จสิ้น ๒๖/๙๒/๑๑๑)พุทธกิจนี้แลว ก็เสด็จข้ึนไปทรงจํา ยมนุ า แมน้ําใหญส ายสําคัญลาํ ดบั ท่ี ๒พรรษาในดาวดึงสเทวโลก ณ บัณฑ-ุ ในมหานที ๕ ของชมพูทวีป มีตนกมั พลศลิ าอาสน ทรงแสดงพระอภธิ รรม กําเนิดรวมกับแมน้ําคงคา ที่สระโปรดพระพทุ ธมารดาและเหลา เทพ ถว น อโนดาตในแดนหิมพานต และลงมาไตรมาส แลว ในวนั เพญ็ เดอื น ๑๑ เสดจ็ บรรจบกับแมน้ําคงคาท่ีเมืองปยาคะเทโวโรหณะ คอื ลงจากเทวโลก ทส่ี งั กสั ส- (ปจ จุบันคอื Allahabad) ไหลผา นเมอื ง นคร คืนสูพุทธกิจในการโปรดมนุษย- สําคัญ คือ Delhi เมืองหลวงปจจุบัน นกิ รสบื ตอ ไป; ดู ปาฏหิ ารยิ , ปณ โฑล- ของอินเดีย ซึ่งเชอ่ื กันวาอยตู รงท่ตี ้ังของ ภารทวาชะ, เทโวโรหณะ นครอนิ ทปต ถ (เมอื งหลวงของแควน กรุ )ุยมทตู ทตู ของพญายม, สอ่ื แจง ขา วของ ในอดตี เมอื งมธรุ า และเมอื งโกสมั พีความตาย หรือสภาวะที่เตือนใหนึกถึง กอ นจะถงึ เมอื งปยาคะ, ปจ จบุ นั คนท่วัความตายเพื่อจะไดไมประมาททําความ ไปรูจ ักในชื่อภาษาอังกฤษวา Yamunaดีเตรยี มไว เชน ความแกห งอ ม (ธ.อ.๗/๔) หรอื Jumna; ดู มหานที ๕ยมบาล ผคู มุ นรก, ผทู าํ หนา ทลี่ งโทษสตั ว ยศ ความเปน ใหญแ ละความยกยอ งนบั ถอื ;นรก, ในคมั ภรี ภาษาบาลี ใชค าํ วา นิรย- ในภาษาไทย มกั ไดย นิ คําวา เกียรติยศบาล; ดู นริ ยบาล ซ่งึ บางครัง้ มาคูกบั อสิ ริยยศ และอาจจะยมบรุ ษุ คนของพญายม (บาล:ี ยมปรุ สิ ), มี ปริวารยศ หรอื บรวิ ารยศ มาเขาชุดผูทําหนาที่ลงโทษสัตวนรก, นิรยบาล, ดว ย รวมเปน ยศ ๓ ประเภทบางทีใชเชิงบุคลาธิษฐาน หมายถึง ยศกากัณฑกบุตร พระเถระองคสําคัญสภาวะท่ีเตือนใหนึกถึงความตายเพื่อจะ ผูชกั ชวนใหทาํ สงั คายนาคร้งั ท่ี ๒ หลงั ไดไมประมาททาํ ความดีเตรียมไว เชน พทุ ธปรนิ พิ พาน ๑๐๐ ป เดมิ ชอ่ื ยศ เปน ความแกห งอ ม (ข.ุ ธ.๒๕/๒๘/๔๖); ดู ยมทตู บุตรกากัณฑกพราหมณ; ดู สังคายนายมโลก โลกของพญายม, โลกของคนตาย; ครงั้ ท่ี ๒ ในบางแหง ซึ่งกลาวถึงคูกับเทวโลก ยส, ยสะ พระมหาสาวกองคห นึง่ เปนอรรถกถาอธิบายวา ยมโลกหมายถึง บุตรเศรษฐีเมืองพาราณสมี คี วามเปนอยูอบายภมู ิ ๔ (ธ.อ.๓/๒), โดยเฉพาะในคมั ภรี อยางสุขสมบูรณ วันหนึ่งเห็นสภาพในเปตวตั ถุ มกั หมายถงึ แดนเปรต (เชน ข.ุ เปต. หองนอนของตนเปนเหมือนปาชา เกดิ
ยสกุลบุตร ๓๒๘ ยาคูความสลดใจคดิ เบอ่ื หนา ย จงึ ออกจากบา น ราหลุ ตอ มาออกบวช เรยี กชอ่ื วา พระไปพบพระพุทธเจาท่ีปาอิสิปตน- ภทั ทากัจจานามฤคทายวนั ในเวลาใกลร งุ พระพทุ ธเจา ยอพระเกียรติ ช่อื ประเภทหนงั สือทีแ่ ตงตรัสเทศนาอนุบุพพิกถา และอริยสัจจ เชิดชูเกียรติของพระมหากษัตริยใหสูงโปรด ยสกุลบุตรไดดวงตาเห็นธรรม เดนตอมาไดฟงธรรมที่พระพุทธเจาแสดง ยกั ยอก เอาทรพั ยข องผอู น่ื ทีอ่ ยใู นความแกเศรษฐีบิดาของตน ก็ไดบรรลุ รักษาของตนไปโดยทุจริตอรหัตตผลแลวขออุปสมบท เปนภิกษุ ยกั ษ มคี วามหมายหลายอยา ง แตท ใี่ ชบ อ ยสาวกองคท่ี ๖ ของพระพทุ ธเจา หมายถึงอมนุษยพวกหนึ่งเปนบริวารยสกุลบุตร พระยสะเมื่อกอ นอปุ สมบท ของทา วกุเวร หรือเวสสวัณ, ตามที่ถือเรยี กวา ยสกลุ บุตร กันมาวามีรูปรางใหญโตนากลัวมีเขี้ยวยโสชะ พระมหาสาวกองคห น่ึง เปนบุตร งอกโงง ชอบกนิ มนุษยกินสัตว โดยมากหวั หนา ชาวประมง ใกลป ระตเู มอื งสาวตั ถี มฤี ทธ์ิเหาะได จาํ แลงตวั ไดไดฟ ง พระธรรมเทศนากปลสตู ร ทพี่ ระ ยักษิณี นางยกั ษพุทธเจาทรงแสดง (ในสตุ ตนบิ าต เรยี ก ยัญ การเซน, การบชู า, การบวงสรวงอกี ชอ่ื หนึ่งวา ธมั มจรยิ สูตร) มีความ ชนดิ หนง่ึ ของพราหมณ เชน ฆา สตั วบ ชู า เล่อื มใสขอบวช ตอมา ไปเจริญสมณ- เทพเจา เพือ่ ใหต นพนเคราะหร ายเปนตน ธรรมท่ฝี ง แมน ้ําวัคคมุ ุทา ไดส ําเรจ็ พระ ยญั พธิ ี พธิ บี ชู ายญั อรหตั ยาคภุ าชกะ ภกิ ษุผไู ดร ับสมมติ คอื แตงยโสธรา 1. เจาหญงิ ศากยวงศ เปน พระ ต้ังจากสงฆ ใหเปนผูมีหนาท่ีแจกยาคู, ราชบุตรีของพระเจาชยเสนะ เปนพระ เปนตําแหนงหน่ึงในบรรดา เจาอธิการ มเหสีของพระเจาอัญชนะผูครองกรุง แหงอาหาร เทวทหะ เปนพระมารดาของพระนาง ยาคู ขา วตม, เปนอาหารเบาสาํ หรับฉันสิริมหามายา และพระนางมหาปชาบดี รองทองกอนถึงเวลาฉันอาหารหนักโคตมี 2. อกี ช่ือหนึ่งวา พิมพา เปนเจา เปน ของเหลว ดมื่ ได ซดได ไมใชข องหญงิ แหงเทวทหนคร เปน พระราชบตุ รี ฉันใหอมิ่ เชน ภกิ ษดุ ่ืมยาคกู อ นแลว ไปของพระเจาสุปปพุทธะ เปนพระชายา บณิ ฑบาต ยาคูสามญั อยางน้ี ท่ีจรงิ จะของพระสิทธัตถะ เปนมารดาของพระ แปลวาขาวตมหาถูกแทไม แตแปลกัน
ยาจก ๓๒๙ เยภยุ ยสิกามาอยา งนน้ั พอใหเขาใจงายๆ ขาวตม ที่ ย่ี สอง โบราณเขยี น ญ่ี เดือนยี่ ก็คอืฉันเปนอาหารม้ือหนึ่งไดอยางท่ีฉันกัน เดือนที่สองตอจากเดือนอายอันเปนอยูโดยมากมีชื่อเรียกตางออกไปอีก เดือนทห่ี น่ึงอยางหนึ่งวา โภชชยาคู ยกุ ติ ชอบ, ถกู ตอง, สมควรยาจก ผูขอ, คนขอทาน, คนขอทานโดย ยคุ คราว, สมยั , ระยะกาลที่จัดแบง ขึ้นไมม อี ะไรแลกเปล่ยี น ตามเหตุการณหรือสภาพความเปนไปยาตรา เดิน, เดินเปน กระบวน ของโลก; ดู กปัยาน เคร่ืองนาํ ไป, พาหนะตางๆ เชน รถ, ยุคล ค,ู ทัง้ สอง ยคุ ลบาท, บาทยคุ ล เทา ทง้ั สอง, เทา ทงั้ คูเรอื , เกวียน เปนตนยาม คราว, เวลา, สวนแหง วนั คนื ยุติ ความถูกตองลงตัวตามเหตุผล,ยามะ, ยามา สวรรคช ้นั ที่ ๓ มีทา ว ความเหมาะควรโดยเหตุผล, ความมี เหตุผลลงกนั ได (บาลี: ยุตฺติ)สุยามเทพบุตรปกครองยามกาลิก ของท่ใี หฉันได ชั่วระยะวนั ยุติธรรม “ธรรมโดยยตุ ิ”, ความเปน ธรรมหนงึ่ กบั คืนหนงึ่ ; ดู กาลกิ โดยความถกู ตองลงตัวตามเหตุผล, ในยาวกาลกิ ของทอ่ี นญุ าตใหฉนั ไดต งั้ แต ภาษาไทย มักแปลกันวา ความเที่ยงเชา ถึงเทยี่ งวัน; ดู กาลิก ธรรม; ดู ยุติยาวชีวิก ของที่ใหฉันไดไมจํากัดเวลา ยทุ ธนา การรบพงุ , การตอ สูกนัตลอดชวี ติ ; ดู กาลิก ยบุ ล ขอความ, เรื่องราวยาวตติยกะ แปลวา “ตองอาบตั เิ ม่อื สวด ยุพราช พระราชกมุ ารที่ไดรบั อภเิ ษกหรอืสมนุภาสนจบครั้งท่ี ๓” หมายความวา แตงตั้งใหอยูในตําแหนงที่จะสืบราช-เมื่อภิกษุลวงละเมิดสิกขาบทเขาแลวยัง สมบัตเิ ปน พระเจาแผนดนิ สืบไปไมตองอาบตั ิ ตอ เมอ่ื สงฆส วดประกาศ เยภยุ ยสกิ า กริ ิยาเปนไปตามขา งมากไดสมนภุ าสนห นที่ ๓ จบแลว จึงจะตอง แก วธิ ตี ดั สนิ อธกิ รณ โดยถอื เอาตามคาํอาบตั ินน้ั ไดแก สงั ฆาทเิ สสขอ ที่ ๑๐, ของคนขางมาก เชน วธิ จี บั สลากเพอื่ ชี้๑๑, ๑๒, ๑๓ และสกิ ขาบทท่ี ๘ แหง ขอ ผดิ ถกู ขางไหนมภี กิ ษุผรู ว มพจิ ารณาสัปปาณกวรรคในปาจิตติยกัณฑ; คูกับ ลงความเหน็ มากกวา กถ็ อื เอาพวกขา งนนั้ปฐมาปตตกิ ะ เปนวิธีอยางเดียวกับการโหวตคะแนนยินราย ไมพอใจ, ไมชอบใจ เสยี ง, ใชส าํ หรับระงับววิ าทาธิกรณ; ดู
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114
- 115
- 116
- 117
- 118
- 119
- 120
- 121
- 122
- 123
- 124
- 125
- 126
- 127
- 128
- 129
- 130
- 131
- 132
- 133
- 134
- 135
- 136
- 137
- 138
- 139
- 140
- 141
- 142
- 143
- 144
- 145
- 146
- 147
- 148
- 149
- 150
- 151
- 152
- 153
- 154
- 155
- 156
- 157
- 158
- 159
- 160
- 161
- 162
- 163
- 164
- 165
- 166
- 167
- 168
- 169
- 170
- 171
- 172
- 173
- 174
- 175
- 176
- 177
- 178
- 179
- 180
- 181
- 182
- 183
- 184
- 185
- 186
- 187
- 188
- 189
- 190
- 191
- 192
- 193
- 194
- 195
- 196
- 197
- 198
- 199
- 200
- 201
- 202
- 203
- 204
- 205
- 206
- 207
- 208
- 209
- 210
- 211
- 212
- 213
- 214
- 215
- 216
- 217
- 218
- 219
- 220
- 221
- 222
- 223
- 224
- 225
- 226
- 227
- 228
- 229
- 230
- 231
- 232
- 233
- 234
- 235
- 236
- 237
- 238
- 239
- 240
- 241
- 242
- 243
- 244
- 245
- 246
- 247
- 248
- 249
- 250
- 251
- 252
- 253
- 254
- 255
- 256
- 257
- 258
- 259
- 260
- 261
- 262
- 263
- 264
- 265
- 266
- 267
- 268
- 269
- 270
- 271
- 272
- 273
- 274
- 275
- 276
- 277
- 278
- 279
- 280
- 281
- 282
- 283
- 284
- 285
- 286
- 287
- 288
- 289
- 290
- 291
- 292
- 293
- 294
- 295
- 296
- 297
- 298
- 299
- 300
- 301
- 302
- 303
- 304
- 305
- 306
- 307
- 308
- 309
- 310
- 311
- 312
- 313
- 314
- 315
- 316
- 317
- 318
- 319
- 320
- 321
- 322
- 323
- 324
- 325
- 326
- 327
- 328
- 329
- 330
- 331
- 332
- 333
- 334
- 335
- 336
- 337
- 338
- 339
- 340
- 341
- 342
- 343
- 344
- 345
- 346
- 347
- 348
- 349
- 350
- 351
- 352
- 353
- 354
- 355
- 356
- 357
- 358
- 359
- 360
- 361
- 362
- 363
- 364
- 365
- 366
- 367
- 368
- 369
- 370
- 371
- 372
- 373
- 374
- 375
- 376
- 377
- 378
- 379
- 380
- 381
- 382
- 383
- 384
- 385
- 386
- 387
- 388
- 389
- 390
- 391
- 392
- 393
- 394
- 395
- 396
- 397
- 398
- 399
- 400
- 401
- 402
- 403
- 404
- 405
- 406
- 407
- 408
- 409
- 410
- 411
- 412
- 413
- 414
- 415
- 416
- 417
- 418
- 419
- 420
- 421
- 422
- 423
- 424
- 425
- 426
- 427
- 428
- 429
- 430
- 431
- 432
- 433
- 434
- 435
- 436
- 437
- 438
- 439
- 440
- 441
- 442
- 443
- 444
- 445
- 446
- 447
- 448
- 449
- 450
- 451
- 452
- 453
- 454
- 455
- 456
- 457
- 458
- 459
- 460
- 461
- 462
- 463
- 464
- 465
- 466
- 467
- 468
- 469
- 470
- 471
- 472
- 473
- 474
- 475
- 476
- 477
- 478
- 479
- 480
- 481
- 482
- 483
- 484
- 485
- 486
- 487
- 488
- 489
- 490
- 491
- 492
- 493
- 494
- 495
- 496
- 497
- 498
- 499
- 500
- 501
- 502
- 503
- 504
- 505
- 506
- 507
- 508
- 509
- 510
- 511
- 512
- 513
- 514
- 515
- 516
- 517
- 518
- 519
- 520
- 521
- 522
- 523
- 524
- 525
- 526
- 527
- 528
- 529
- 530
- 531
- 532
- 533
- 534
- 535
- 536
- 537
- 538
- 539
- 540
- 541
- 542
- 543
- 544
- 545
- 546
- 547
- 548
- 549
- 550
- 551
- 552
- 553
- 554
- 555
- 556
- 557
- 558
- 559
- 560
- 561
- 562
- 563
- 564
- 565
- 566
- 567
- 568
- 569
- 570
- 571
- 572
- 573
- 574
- 575
- 576
- 577
- 578
- 579
- 580
- 581
- 582
- 583
- 584
- 585
- 586
- 587
- 588
- 589
- 590
- 591
- 592
- 593
- 594
- 595
- 596
- 597
- 598
- 599
- 600
- 601
- 602
- 603
- 604
- 1 - 50
- 51 - 100
- 101 - 150
- 151 - 200
- 201 - 250
- 251 - 300
- 301 - 350
- 351 - 400
- 401 - 450
- 451 - 500
- 501 - 550
- 551 - 600
- 601 - 604
Pages:
