1

E



EBRU SANATKÂRLIĞI Marbling Craftsmanship Pınar Toktaş* - Aslı Seda Akbaş** Abstract The art of marbling is a paper ornamentation art that is outer border. In addition, it can be applied to cloth and applied on water intensified with tragacanth, prepared by china as well paper. Battal, shawl, scalloped, wavy, orator, adding gall, scattering earthen colours by a stick of rose tidal marbling, nightingale nest, written marbling, sandy and brushes made of horse hair on water and copying it bone marbling and flowered marbling are still among the on paper. Ebru is mostly used at binding of boks as a side marbling varieties today as they were in the past. Alparslan paper and for the ornamentation of calligraphy instead of Babaoğlu, Hikmet Barutçugil, M. Sadrettin Özçimi, Niyazi gilding. The art of ebru is known as “Turkis Paper” in most Sayın Mahmut Peşteli, Ahmet Çoktan, Yılmaz Eneş and places in the world and are called as “Turkish Marbled Bahtiyar Hıra are among the contemporary marbling Paper” or “Turkish Papier”. Ebru was regarded as an art artists. Today, there are many artists who perform the peculiar mostly to bookbinders in the past, besides it art of marbling and give valuable works that we have not was also used as the ground of fine designed paper on mentioned above and received various awards. which official correspondence and various treaties were written. In current time, it is used in repairing worn out Keywords: Marbling, Turkish art of marbling, Turkish bindings as in the past and in the framework as iner and paper. * Doç.Dr. Pınar Toktaş, Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi, Geleneksel Türk Sanatları Bölümü, [email protected] ** Arş. Gör. Aslı Seda Akbaş, Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi, Geleneksel Türk Sanatları Bölümü, [email protected] 351

Geleneksel Meslekler Ansiklopedisi 1. Ebru Sanatının Tanımı olabileceği düşünülmektedir (Arıtan, 2001: 27). Terimin kaynağı tartışmalı görülse de Ebru, kitre veya benzeri kıvam artırıcılarla yüzyıllar boyu ‘ebri’ olarak anılan bu sana- yoğunlaştırılmış su üzerine öd ilave edilerek ta günümüzde ebru denilmektedir. Ebru sulandırılmış toprak boyaların, at kılından kâğıdına Arap âleminde damarlı kâğıt (va- ve gül dalından yapılmış fırçalarla su yüze- rakü’l-mücezza’), Avrupa’da ise mermer yine serpilmesi çeşidine göre biz ya da tarak kâğıdı (papier marbré, marmor papier, kullanılarak desen verilmesi ve kâğıda alın- marbled paper) anlamına gelen adlar veril- masıyla oluşturulan geleneksel kitap sanatı- miştir (Özkeçeci ve Özkeçeci, 2014: 232) mızdır. İslâm tezyini sanatlarının hazırlanış tekniği bakımından en cazip olanı ve yapılışı Eski tarihli kitapların cilt kapaklarının içle- açısından da süratle neticeye varılanı ebru rinde, yan kâğıdı olarak kullanılan ebrunun sanatıdır (Derman, 1999: 189). Eskiler ebru cildin kitabın yazım tarihinden daha sonraki yapılmasını külli irade ve cüz’i irade’nin iza- bir tarihte onarılması sırasında yapıştırılmış hına yerinde bir misal olarak almışlardır. Bo- olabileceği ihtimali göz önünde bulundurul- yaları usulüne göre atarsınız (cüz’i irade), ge- duğunda ebruların yapım tarihi konusunda risi onun bileceği iştir (külli irade), artık sizin kesin bir tarih söylemek mümkün değildir. hükmünüzden çıkar (Derman, 1977: 13). Bir ebrunun yapım tarihinin kesin olarak söylenebilmesi için ancak ebru üzerine ta- Ebru sanatı başlangıçta cilt ve hat sanatı- rih atılarak yazı yazılmış olması gereklidir na yardımcı bir sanat olarak uygulanmıştır. (Özçimi, 2007: 49-50). Hafif ebru adı ve- Eski tarihli kitapların ciltlerinde yan kâğıdı rilen üzerine yazı yazmak için soluk renk- olarak, kitabın cildinde, hatların pervaz- lerde yapılan ebrulu kâğıtlarda rastlanacak larında, hafif ebru adı verilen çeşitleri ise tarihler bu bakımından önem taşımaktadır yazılara zemin oluşturmak için kullanılmış- (Derman, 1977: 7). Orta Asya’da ortaya tır. Ferman muhafazası olan ve kubur tabir çıktığı varsayılan ebru sanatı zamanla başka edilen kutuların süslenmesinde de ebru kâ- kültürlerle etkileşim içerisine girmiştir. VIII. ğıtları kullanılmıştır (Mandıracı, 1994: 297). yüzyıldan itibaren Çin’de, XII. yüzyıldan Resmi devlet belgeleri ile çeşitli anlaşmala- sonra Japonya’da farklı isimlerle ve benzer rın yazıldığı özellikle ince desenli kâğıtların tekniklerle birtakım çalışmalar yapıldığı bi- zemin olarak tercih edilmesinin sebebi kâ- linmektedir (Özkeçeci ve Özkeçeci, 2014: ğıtlar üzerinde oluşabilecek tahrifatı önle- 232). Ebru Anadolu’ya Türklerin eski va- mektir (Barutçugil, 1992: 20). Ebru sanatı tanından İpek Yolu ile gelmiş, Türkistan’da günümüzde geçmişteki kullanımından ziya- Buhara’dan yola çıkmış, İran üzerinden de daha çok tezhip ve minyatür gibi levha Anadolu’ya gelmiştir (Yazan, 1986: 41). özelliği taşıyan bağımsız bir sanat dalı ola- rak uygulanmaktadır. 2. Ebru Sanatının Tarihçesi Ebru kelimesinin Çağataycada “ebre” (hâre gibi damarlı, dalgalı kumaş, kâğıt), Farsça- da “ebr” (bulut gibi) ya da yine Farsçada “Âb-rû” (yüz suyu) kelimelerinden gelmiş Fotoğraf 1. Mecmûatü’l-Acâib İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi (Sönmez, 2007: 15) 352

Ebru Sanatkârlığı Belge niteliği taşıyan ilk eser günümüz yapılan battal ebrulara yenilik katarak kit- ebru sanatçılarından Hikmet Barutçugil’in reli su yüzeyindeki boyalara müdahale et- belirttiği Topkapı Sarayı’nda yer alan 1447 miş ve kendi adıyla anılan hatip ebrusunu tarihli ebrudur (Barutçugil, 1999: 25-26). bulmuştur. Bu tarz ebrular çiçekli ebrula- Bir diğer eser de 1519 tarihli İstanbul Üni- rın temelini teşkil etmiştir (Dere, 2007: 32). versitesi Kütüphanesi’nde yer alan Mec- mûatü’l-Acâib adlı eserdir (Özçimi, 2010: XIX. yüzyılda Özbek Şeyhi Sadık Efendi 19) (Fotoğraf 1). 1539 tarihli Ârifî’nin ve oğlu Edhem Efendi (1829-1904) İstan- Gûy-i Çevgân adlı eserinde yer alan ebru- bul’un en yoğun ebru faaliyetinin merkezi lar ise sayfa kenarlarındadır (Arıtan, 2002: olmasını sağlamıştır. Burası İstanbul Üs- 330). küdar Sultantepe’deki Özbekler Tekke- si’dir (Mandıracı, 1994: 295-296). Edhem Uğur Derman koleksiyonunda bulunan, Efendi, ebrunun hemen hemen yeniden Malik-i Deylemî’ye ait bir kıtanın yazıldı- başlamasını sağlamıştır. Bilhassa yapılış ğı, 1554 tarihli ebrunun da hangi ebrucuya usulünü ortaya çıkardığı ve sonradan bu ait olduğuna dair bir bilgi mevcut değildir sanata büyük katkı sağlayacak Üsküdar’lı (Özçimi, 2010: 19) 1595 tarihli Fuzuli’nin Hattat Necmeddin Okyay ve Abdülkadir Hadikatü’s-Süeda (Mutluluklar Bahçesi) Efendi gibi öğrencileri yetiştirdiği için Ed- adlı eserinin yazma bir kopyasında en eski hem Efendi’nin bu alandaki katkıları çok ebru ustası Şebek Mehmet Efendi’nin üç önemlidir (Birol, 1969: 4). Necmeddin Ok- adet hafif ebrusu yer almaktadır (Yazan, yay’ın (1883-1976) Türk ebruculuk tarihi 1986: 42). Türk ebrusu ile ilgili yazılı belge açısından önemi, Hatip Mehmed Efen- olarak nitelendirebileceğimiz XVII. yüzyıl di’nin hatip ile başlattığı gelişmeyi devam başlarına ait 1608 tarihli Tertib-i Risale-i ettirmesi ve bugünkü çiçekli ebruyu yap- Ebri adlı eser ebru sanatı hakkında içer- mış olmasıdır. Bu sebeple çiçekli ebrulara diği bilgiler ve bu sanatın en az 500 yıllık “Necmeddin Ebrusu” da denilmektedir bir geçmişi olduğu konusunda bize kaynak (Arıtan, 2002: 331). Lale, papatya, süm- oluşturmaktadır (Tanarslan, 1988: 13; Arı- bül, gelincik, karanfil, herca-i menekşe ve tan, 2002: 330). Bu eserin içinde ebruya ait goncagülü ebruda başarıyla uygulamış- bilgilerin yanı sıra ahar ve kâğıt boyamaya tır (Yazan, 1986: 43). Eğitimine 1916’da ilişkin bilgiler de mevcuttur (Göktaş, 1984, Medresetü’l-Hattatin’de başlamış, 1948 24). yılına kadar geçen sürede de Devlet Güzel Sanatlar Akademisi’nde öğretmenlik yap- Ayasofya Camii hatibi Hatip Mehmet mıştır (Çoktan, 1992: 9). Türk ebru sana- Efendi Türk ebru tarihi içinde önemli bir tına yeni teknikler kazandıran Necmeddin yere sahiptir. Bunun sebebi kitrenin kıva- Okyay’ın ebru sanatımıza en önemli katkı- mını artırarak o tarihe kadar sulu kıvamlı sı, Şeyh Edhem Efendi’den öğrenip geliş- teknelerde yapılan ancak soluk renklerin tirdiği ebru sanatını oğulları Sami Okyay elde edilebildiği ebrular yerine, kitrenin ve Sacid Okyay ile yeğeni Mustafa Düz- kıvamını artırarak daha canlı renklerle ve günman’a da öğreterek günümüze intikal kontrol edilebilir desenlerle ebru yapma- ettirmesidir (Özçimi, 2010: 22). sıdır (Özçimi, 2010: 21). Bunun yanı sıra Hatip Mehmet Efendi, o zamana kadar 353

Geleneksel Meslekler Ansiklopedisi Mustafa Esat Düzgünman (1920-1990) 3.3. Fırça klasik Türk ebruculuğunu zamanımıza kadar hiç bozmadan taşımış, hocası Nec- Ebruda kullanılan fırçalar at kılı ve gül dalı meddin Okyay’ın bulduğu çiçekli ebruları kullanılarak usulüne göre yapılır. Gül dalı ileriye götürerek bunlara papatya ve me- tekneye boya serpilirken esnediği ve küflen- nekşeyi de eklemiştir. Kendisi klasik ebru- mediği için tercih edilmektedir. Kullanıla- nun en iyi şekilde yapılmasını arzu etmiş, cak her renk için (hem boyayı karıştırmak yenilik olarak kabul edilen denemeleri hoş hem de boyaları su yüzeyine serpmek için) karşılamamıştır (Uyar, 1992: 32). Düzgün- ayrı ayrı fırçalara ihtiyaç vardır. Fırçalara man, M. Fuat Başar ve Aparslan Babaoğlu sarılacak kıllar için yaşlı atların kuyrukları gibi günümüz ebru ustalarını yetiştirmiş ve kullanılır (Fotoğraf 2). icazet vermiştir (Arıtan, 2002: 331). 3.4. Kâğıt 3. Ebru Sanatında Kullanılan Ebru yapımında genellikle emici özelliği olan ve asitsiz kâğıtlar kullanılır, parlak kâ- Malzemeler ğıtlar kullanılmaz. Günümüzde farklı etkiler elde etmek amacıyla değişik renkte kâğıtlar Ebru yapımında kullanılan malzemeler, üzerine de ebru uygulanmaktadır ancak ge- günümüze kadar gelen eski ebru risaleleri leneksel usulde bu pek tercih edilmez. ve geçtiğimiz yüzyılda yaşayan ustalardan nakledilenler ile bilinmektedir. Bu araç ve 3.5. Boya gereçlerin başlıcaları; ebru teknesi, su, fır- ça, kâğıt, boya, öd, kıvamlaştırıcı (kitre vb.), Ebruda suda erimeyen ve yağ ihtiva et- ebru tarağı, biz ve diğer yardımcı malzeme- meyen boyalar kullanılmıştır (Fotoğraf 2). lerdir. Klasik ebru yapımında kullanılan ve top- rak boya olarak tabir edilen boyaların hep- 3.1. Ebru Teknesi si topraktan değildir. Bunların dışında tabii boyar maddeler, bitki kökü ve yapraktan Ebru yapımında çoğunlukla alüminyum ya elde edilenler, pigmentler vardır (Arıtan, da galvanizden yapılan tepsiye benzeyen 2001, 50). Ebruda tabii boyaların kullanı- tekne olarak tabir edilen kaplar kullanılır. lıyor olmasının en büyük sebebi öncelikle Eskiden içi ziftle kaplanmış budaksız çam geçmişte ebru yapanların boyaları tabiat- ağacından yapılmış tekneler kullanılmıştır tan elde etme dışında başka yollarının ol- (Çoktan, 1992: 13). Teknenin ölçüleri ebru mamasıdır. Ayrıca hazır boyaların içindeki yapılacak kâğıdın ölçüleri doğrultusunda çeşitli asitler ve kazain ebru kâğıdına zarar çeşitleneceği gibi çoğunlukla 35x50 ölçüle- vermektedir. Tabii boyaların renkleri gü- rinde tekneler kullanılmaktadır. neşte solmaz (Özçimi, 2010: 24). Günü- müzde sentetik boyalar da ebru yapımında 3.2. Su kullanılır ancak klasik usulde bu makbul değildir. Ebru yapımında boyalar mermer Ebru yapımında kullanılacak suyun kireçsiz zemin üzerinde desteseng adı verilen mer- ve saf su olması daha iyi sonuç verir. Hem mer bir aletle ezilir (Fotoğraf 2). teknede kullanılacak suda hem de boyala- ra konacak suyun bu özellikte olması tercih edilir. 354

Ebru Sanatkârlığı Fotoğraf 2. Sırasıyla ebru yapımında kullanılan fırçalar, boyalar, desteseng, çeşitli bizler ve taraklar 3.6. Öd den yapılmış olmasına dikkat edilmelidir. Çiçekli ebruların detaylarının yapımında Kitreli suyun üzerindeki boyaların dibe eskiden at kılı kullanılırken günümüzde iğne çökmeden yayılmasını sağlayan maddedir. ile biçim verilmektedir. Sığır ya da başka hayvanlardan elde edilir (H.1017) 1608 tarihli bir kaynakta öd yerine 4. Ebru Çeşitleri tütün yaprağı suyu ve haraza suyu da kul- lanıldığı belirtilmiştir (Derman, 1977: 11). 4.1. Battal Ebru Ebru yapılırken kullanılan boyalara yavaş yavaş öd ilave edilir, açılımı kontrol edilir. Tarz-ı kadim battal ebruda su yüzeyine ser- Öd, yapışkan özelliğinden dolayı boyaların pilen boyalara müdahale edilmez. En eski kâğıda yapışmasını da sağlar. ebru örnekleri bu tarz ebrulardan oluş- maktadır. Ebru yapımına başlamadan önce 3.7. Kıvamlaştırıcı boyaların öd ve su ayarlarının kontrol edil- mesi gereklidir. Boyaların sadece fırça ile su Ebru yapılacak suyun yoğunluğunu ar- yüzeyine serpilmesiyle elde edilir (Fotoğraf tırmak, yapışkan bir hal alması için çeşitli 3). Ebrucunun bütün ustalığı yaptığı battal maddeler kullanılır. Bunlardan en çok kulla- ebrulardan belli olur zira art arda atılan bo- nılanı Anadolu’da yetişen geven bitkisinden yaların öd ayarları doğru yapılmazsa ya kit- elde edilen kitredir. Bunun dışında denizka- re yüzeyinde boyalar arasında kalan renksiz dayıfı, ayva çekirdeği, salep, keten tohumu, damarlar mermer damarından daha büyük bamya, hilbe (boy tohumu), çeşitli selülozlar olur ya da boyalar kâğıda alındığında akar da (metil selüloz; duvar kâğıdı yapıştırıcısı ve birbirine karışır (Özçimi, 2010: 28). Bat- vb.) kullanılmaktadır (Barutçugil, 1999: 51). tal ebru kumlu ebru dışında tüm ebruların zeminini teşkil eder. Somaki, neftli ve serp- 3.8. Tarak ve Biz me battal ebru çeşitleri vardır. Tarak, su yüzeyindeki boyalara biçim ver- 4.2. Gel-git Ebru me amacıyla ince dikdörtgen bir tahta üze- rine çeşitli aralıklarla ardı sıra çakılmış iğne Battal ebru yapıldıktan sonra teknenin bir ya da çivilerden oluşan alettir (Fotoğraf 2). kenarından başlayarak yukarıdan aşağıya Kendi adı ile anılan taraklı ebruların ya- doğru eşit aralıklarla biz ile çekilmesiyle pımında kullanılır. Biz, farklı kalınlıklarda elde edilir (Fotoğraf 3). Teknenin diğer ta- olup hatip ebru ve çiçekli ebruların yapı- rafından biz ile ancak öncekinden daha ge- mında tekneye boya damlatmak ve biçim niş ya da daha dar aralıklarla çekilirse farklı vermek amacıyla kullanılan alettir (Fotoğraf görünüm elde edilir. 2). Tarak ve bizlerin paslanmaz malzeme- 355

Geleneksel Meslekler Ansiklopedisi 4.3. Şal Ebru Şal ebru, teknede gel-git ebru yapıldıktan sonra kalın bir bizle yüzeydeki boyanın serbest ve kısa hareketlerle karıştırılmasıyla oluşturulur. 4.4. Taraklı Ebru Gel-git ebru yapıldıktan sonra teknenin bir 4.5. Dalgalı Ebru ucundan tarakların zemine denk gelecek şe- kilde batırılarak yavaş bir şekilde çekilmesiy- Dalgalı ebru, battal ebru ya da gel-git ebru le yapılır. Çeşitli ölçüdeki taraklar teknenin yapıldıktan sonra su yüzeyindeki boyalar ölçülerine göre belirlenir. Tarak çekildikten üzerinde kâğıdın ileri-geri hareketlerle aşa- sonra hemen temiz bir kâğıt ya da gazete malı biçimde tekneye yatırılmasıyla elde parçasıyla temizlenmesine dikkat edilmelidir. edilir (Fotoğraf 3). Farklı uygulanış biçimleri mevcuttur, kâğıt hâkimiyeti gerektirir. Fotoğraf 3. Sırasıyla Battal Ebru 4.6. Bülbülyuvası Ebru Sadrettin Özçimi, Battal ebru atıldıktan sonra su yüzeyindeki Gel-Git Ebru boyanın ince bir bizle spiral olacak biçim- de dıştan içe doğru çekilmesiyle oluşturulur. Hikmet Barutçugil İdeali teknenin uzun kenarında beş, kısa ke- (Barutçugil, 2010: narında dört spiral olmasıdır. Spiraller oluş- 89), Dalgalı Ebru turulurken birbirinden kopuk değil devam eder biçimde olmasına özen gösterilmelidir. Elfide Erten (16. Devlet Türk Süsleme Sanatları Yarışması Sergi Katalogu, 2011: 78) 4.7. Hatip Ebru Çiçekli ebrulara geçmeden önce hazırlık niteliğindedir. Hatip ebrusunda boyaların öd ayarı diğer klasik ebrulara göre farklılık gösterir. İlkönce zemine boyalar atılır, daha sonra bizle sırayla iç içe olacak şekilde daha az miktarda boya, kontrollü biçimde damla- tılır. İğne ya da çok ince bir bizle şekil verilir (Fotoğraf 4). Yürek, taraklı yürek, çark-ı fe- lek, yonca, yıldız gibi çeşitleri yaygın olarak kullanılırken çok çeşitli hatip ebru örnekleri oluşturmak mümkündür. Hatip ebrularda da teknenin uzun kenarında beş, kısa kenarında dört olacak biçimde uygulanması idealdir. 356

Ebru Sanatkârlığı 4.8. Yazılı (Akkase) Ebru 4.9. Kumlu Kılçıklı Ebru Yazılı ebrunun mucidi Necmeddin Ok- Bu ebru çeşidi teknedeki su artık kirlenmeye yay’dır (Özçimi, 2010: 30). Hafif ebru ze- başladığı zamanda, teknenin sonlarına doğ- min üzerine Arap zamkı ile yazı yazılır ru yapılır. Lahor çividi damlalık yardımıyla kuruduktan sonra tekrar ebru yapıldığında ya teknenin ortasından ya da bir ucundan Arap zamkının olduğu yerler boya almaz ve arka arkaya damlatılır, teknenin yüzeyi ta- yazı görülür (Fotoğraf 4). mamen kaplanacak biçimde doldurulur. Bir süre sonra teknenin yüzeyinde boyada çat- Fotoğraf 4. laklar oluşur (Fotoğraf 4). Sırasıyla Hatip Ebru Ergin Bezirci 4.10. Çiçekli Ebrular (13. Devlet Türk Süsleme Sanatları Çiçekli ebruları ilk uygulayan Necmed- Katalogu, 2005: 76), din Okyay’dır. Çiçekli ebruların zemini Yazılı (Akkase) Ebru aynı rengin açık ve koyu tonu olmak üzere Ahmet Çoktan (10. koyu değerde olmamakla beraber battal Devlet Türk Süsleme ebrudur. Bazı örneklerde biz ile hareket- Sanatları Sergisi lendirilebilinir. Daha sonra çiçeğin sap Katalogu, 1999: 43), kısmını oluşturabilmek için yeşil renk biz Kumlu Kılçıklı Ebru yardımıyla eşit aralıklarla zemin üzerine Ahmet Çoktan (8. damlatılır. Burada oluşturulmak istenen Devlet Türk Süsleme çiçeğin yaprakları dikkate alınarak dam- Sanatları Sergisi latılan yeşil renk sayıları ayarlanır. Buna Katalogu, 1995: 25) göre damlalar iki, üç veya dört olabilir. Biz, tel veya kıl kullanılarak sap ve yaprak kısmı şekillendirilir. Ardından çiçeğin ken- di şekline göre bırakılması gerekli yerlere çiçek rengi damlatılır. Yine ince biz ya da iğne kullanılarak çiçeğin biçimi oluşturu- lur. Çiçekli ebrularda diğer ebruların ak- sine daha seri hareket edilmesi gereklidir. Aksi takdirde su yüzeyine tozların düşme- si, boyaların yüzey gerilimlerinin değişme- si ve çiçeğin biçim özelliklerinin deforme olması söz konusu olabilir. Her çiçeğin kendine has yaprak özellikleri mevcuttur. Lale, sümbül, karanfil, menekşe, papatya, gül, gelincik gibi çiçekler ebruda başarıyla uygulanırken tabiatta var olan çok çeşitli çiçekler de ebruda uygulanmaya devam etmektedir. 357

Geleneksel Meslekler Ansiklopedisi Fotoğraf 5. Sümbül, Ayşe Temel. Menekşe, Sadrettin Özçimi 5. Günümüzde Ebru Sanatının rulan,“Hattat Fuat Ebrusu” adı verilen bir İcrası ve Bilinen Ustaları ebru türü geliştirmiştir (Üstün, 1997: 365). Alparslan Babaoğlu özellikle akkase ebrular, Günümüzde ebru sanatı, geleneksel kitap Mahmut Peşteli ve Yılmaz Eneş çiçekli ebru- sanatlarımız arasında en çok dikkat çeken larda güzel eserler verirken Nedim Sönmez, ve uygulanan bir sanat dalı haline gelmiştir. Gülseren Sönmez ebru ile resim yapmış, Ti- Ayrıca “Ebru, Türk Kâğıt Süsleme Sanatı” muçin Tanarslan ebruyu çiniye, Taşkın Sa- adıyla 27 Kasım 2014’te UNESCO İnsan- vaş keçeye uygulamıştır. Günümüzde ebru, lığın Somut Olmayan Kültürel Mirası Liste- birçok sanatçı tarafından kumaşa, ahşaba, sine kayıt edilmiştir (https://aregem.ktb.gov. deriye, cama, ipeğe (ipek kumaş), fayansa tr). Timuçin Tanarslan, Niyazi Sayın, Hik- uygulanabilmektedir. Yine birçok ebru sa- met Barutçugil, Yılmaz Eneş, Sadrettin Öz- natçısı tarafından figürlü ebrular yapılmakta; çimi, Nusret Hepgül, Feridun Özgören, Ah- kuş, horoz, kelebek, balık gibi çeşitli hayvan met Çoktan, Sabri Mandıracı, Peyami Gürel figürlerinin yanı sıra çizgisel ve lekesel değer- gibi sanatçılar geleneksel çizgiden çıkma- de insan figürü, hatta manzaralar da yapıla- makla beraber çağdaş anlamda ebruyu farklı bilmektedir (Toktaş, 2012: 130). alanlara taşımışlardır (Serin, 2008: 102). Sonuç olarak yurtdışında Türk kâğıdı, Türk Fotoğraf 6. sanatı olarak bilinen ebru sanatı gelişim sü- M. Sadrettin reci içerisinde geleneksel usullere bağlı kalı- narak yaşatılmaya çalışılmış, diğer geleneksel Özçimi kitap sanatlarımızda olduğu gibi usta-çırak ilişkisine dayalı olarak eğitimi sürdürülmüş Hikmet Barutçugil kendi adıyla anılan “Ba- ve bu doğrultuda günümüze ulaşmıştır. Her rut Ebru” çeşidini geliştirmiştir. Fuat Başar ne kadar diğer sanat dallarına kıyasla kısa çeşitli hatip ebru formlarını geliştirmiş ve sürede netice alınanı gibi görünse de uzun daha önceden adlandırılmamış olan hatip süreli çalışmalar sonunda başarılı eserler ebrularını adlandırmıştır. Çok büyük bir ha- verilebileceği aşikârdır. Günümüzde ebru tip ebrusunun içerisine battal ebrusu yapılıp sanatında diğer birçok sanat dalında oldu- bunun üzerine çiçekli ebru yaparak oluştu- ğu gibi yeni arayışlar ve farklı uygulamalar görülmektedir ancak bunlar yapılırken ebru sanatının kuralları göz ardı edilmemiştir. Ge- rek kullanılan malzeme gerekse yapım şekli aslına bağlı kalınarak sürdürülmektedir. 358

Ebru Sanatkârlığı Kaynaklar Arıtan, Ahmet Saim (2002). “Türk Ebru San’atı” Özkeçeci, İlhan ve Özkeçeci, Şule Bilge (2014). Türk Türkler. 12, 328-340. Sanatında Tezhip. İstanbul: Yazıgen Yayıncılık. Arıtan, Ahmet Saim (2001). Türk Ebrû San’atı ve Günü- Serin, Yaşar (2008). “Geleneksel Türk Ebru Sanatın- müzdeki Ebrû Uygulamaları. Konya. da Kronolojik Gelişim Süreci İle İlgili Bir De- ğerlendirme. ”Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Barutçugil, Hikmet (2010). Geçmişten Günümüze Ebru Eğitim Fakültesi Dergisi. 26, 97-105. Sanatı Ve Çağdaş Bir Yorum İle Günümüz Tekstiline Uygulanması. Haliç Üniversitesi Sosyal Bilim- Sönmez, Gülseren (2007). Gelenekselden Günümüze Ebru. ler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans İstanbul: İnkılâp Kitabevi Yayın. Tezi). Tanarslan, Timuçin (1988). “Bir Ebrucu Gözüyle Barutçugil, Hikmet.(1999). Renklerin Sonsuzluğu. İstan- Ebru”, Antika, 36, 12-17. bul: Ebristan Yayınları. Toktaş, Pınar (2012). “Türk Ebru Sanatçılarının Kro- Barutçugil, Hikmet (1992). “İnsan, Sanat, Ebru, Te- nolojik Olarak İncelenmesi” Akdeniz Sanat rapi”. Antik Dekor.14, 18-22. Dergisi. 5, 9, 123-132. Birol. İnci (1969). “Ebru San’atkârları” Yeşilay Dergisi. Uyar, Yılmaz (1992). “Günümüzde Ebru ve Ustaları” 425, 4-5. Türkiyemiz, 22, 26-41. Çoktan, Ahmet (1992). Türk Ebru Sanatı. İstanbul: Üstün, Ayşe (1997). “Ebrunun Günümüz Ebru Us- Emekçin Matbaası. talarında Fuad Başer’e Göre Yorumlanması Ebru Sanatının Bugünkü Durumu” Türkiye’de Dere, Ömer Faruk (2007). Ebru Sanatı Tarihçe, Malzeme, El Sanatları Geleneği ve Çağdaş Sanatlar İçindeki Uygulama. İstanbul: İSMEK Yayınları. Yeri Sempozyumu Bildirileri. 362- 368. Ankara: Kültür Bakanlığı HAGEM Yayınları. Derman, Uğur (1999). “Osmanlıların Renk Cümbü- şü: Ebrûculuk”. Osmanlılar. C.XI. 189-192. Yazan, Işık (1986). “Ebru Sanatı”. Antika. 14, 40-50. Derman, Uğur (1977). Türk Sanatında Ebru. İstanbul: 16. Devlet Türk Süsleme Sanatları Yarışması Ser- Akbank Yayınları. gi Katalogu (2011). T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Güzel Sanatlar Genel Müdürlüğü. Göktaş, Uğur (1984). “Ebru Sanatımız”. Sanat Dünya- Ankara: Gökçe Ofset. mız. 30, 22-31. 13. Devlet Türk Süsleme Sanatları Katalogu (2005). Mandıracı, Sabri (1994). “Ebru Sanatının Günümüz- T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Güzel Sa- deki Konumu Nedir? Geleceği Nasıl Daha İyi natlar Genel Müdürlüğü. Ankara: Saner Ba- Olabilir?” Kamu ve Özel Kuruluşlarla Orta Öğre- sım. timde, Üniversitelerde El Sanatlarına Yaklaşım ve Sorunları Sempozyumu Bildirileri Kitabı. Ankara. Özçimi M. Sadrettin (2010). “Gelenekli Ebru Sana- 10. Devlet Türk Süsleme Sanatları Sergisi Katalogu tımız”. Geleneksel Türk Kitap Sanatları Bugünün (1999). Ankara: Plaka Matbaası. Ustaları. Edt. Mehmet Turgut Doğan. İstan- bul: Kültür Sanat Basımevi. 8.Devlet Türk Süsleme Sanatları Sergisi Katalogu (1995). T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Gü- Özçimi M. Sadrettin (2007). Geçmişten Geleceğe Türk zel Sanatlar Genel Müdürlüğü. Ankara: Reta. Ebru Sanatı. İSMEK Türk Kitap Sanatları Sempozyum Bildirileri Kitabı. İstanbul: İs- https://aregem.ktb.gov.tr/TR-126302/turk-ka- tanbul Büyükşehir Belediyesi Sanat ve Meslek git-susleme-sanati-ebru-unesco-tarafin- Eğitimi Kursları (İSMEK) Yayınları. dan-oy-bir-.html Erişim Tarihi: 22.09.2020 359



EHRAM DOKUMACILIĞI Ehram Weaving Fatma Nur Başaran* - Pınar Arslan** Abstract There are many unique examples of weaving art Ehrams, which are produced in narrow width and in Anatolia. One of them, ehram weavings are the expanded by sewing in the middle, are mostly used by covers used commonly by women outside the home in going around the head to cover the body. Although there Southeastern Anatolia, Eastern Anatolia and the Black are small differences between the regions, brides with Sea regions. Ehrams used for harsh natural conditions white background and sandal motifs are used by brides, and covering are also traditional productions where local light colored and sprinkled embroidered ehrams are used culture is kept alive. It is generally woven in two-reeds, by young girls, light brown (means boz ehram in region) wooden weaving looms with comb numbers ranging from and brown and black (means purple ehram in the region) between 9 and 15.5, usually 90-100 cm wide and 5 meters ones are generally preferred in middle and advanced ages. long. One of the most important features that have been protected that is not corrupted from past to present is Nowadays ehram weavings are also tried to be generalized that it is produced with wool yarn. The unique white color through public training courses, as being sustained as of the cotton thread is used in the motifs which also show home or workshop production by traditional weavers local differences and on both long sides, colored threads whose number is gradually decreasing. Such courses are are also found in some motifs. Depending on the loom carried out in various regions in order to provide local features, the weaving floor is 1/1 plain weave. Motifs are development, contribute to the home economy and create created with the brocade technique applied with colored new areas of usage for ehram weavings. yarns plain layout in the same shedding. Keywords: Ehram weaving, wowen outerwear, plain weave, pattern. * Prof. Dr., Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi, Sanat ve Tasarım Fakültesi, Tekstil Tasarımı Bölümü, [email protected] ** Arş. Gör. Dr., Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi, Sanat ve Tasarım Fakültesi, Tekstil Tasarımı Bölümü, [email protected] 361

Geleneksel Meslekler Ansiklopedisi 1. Ehram Dokumanın Tanımı ve süyle dokunmuş, yöresel motif özelliğine sahip dikdörtgen biçiminde dış giyim ör- Tarihçesi tüsüdür. Güneydoğu’nun Şanlıurfa, Doğu Anadolu’nun Erzurum, Ağrı, Van, Elazığ, Çok eski bir tarihe dayanan ehram dokuma, Karadeniz’in Gümüşhane, Bayburt, Artvin en ilkel dikişsiz giysi olarak çeşitli medeni- vb. yörelerinde geleneksel ehram dokuma- yetler tarafından farklı şekilde kullanılmıştır. lar kullanılmaktadır (Kılıç, 1996:103; Sal- Eski Yunanistan’ın ilk halkları olan Dor- man, 2011:211; Turan, 2012:73; Başaran, lar’da dikişsiz ve kesimsiz, bütün vücudun 2018:151). etrafını çevreleyen ve omuzlardan tutturu- lan “Exsomis” olarak adlandırılan işçi ve Ehram dokumacılık geleneği soğuk iklime çiftçilerin elbisesi olarak bu dikdörtgen ku- karşı korumak, yörelerin sahip olduğu gele- maş türü erkekler tarafından kullanılmıştır. nekleri yaşatmak, boş zamanı değerlendir- İyonlar’da bu kıyafete “Chiton” adı verilen mek, dokumada doğal yünlerin kullanımıyla dikişli bir gömlek eklenmiştir. Bunun yanın- yöredeki hayvancılık faaliyetlerini artırmak, da dikişsiz, açık manto şeklinde sırta alına- aile ve bölge ekonomisine katkıda bulun- rak “Himation” da kullanılmıştır. Bu giyime mak amacıyla günümüzde sürdürülmekte- Yunanistan’da daha dökümlü ve pileli bir dir. Üretildiği yörelerde kadınlar tarafından görünüm verilmiştir. Kadınlar bu giyimi sevilerek kullanılan ehram, her genç kızın başlarının üstünden geçirerek örtündükleri, çeyizinde yer alan geleneksel bir kıyafettir. renkli ve yünlü manto olarak kullanmıştır. Ancak bu geleneksel kullanımının azalması Romalılar’da erkeklerin diz kapaklarına, sonucunda ehram dokumalar, evlerde, atöl- rahipler ve kadınların ise ayaklarına kadar yelerde, çeşitli kurslarda yatak, masa örtüsü, uzun ve dökük bir şekilde giydiği “Tunika” yastık, perde, yelek, ceket, palto, şal, atkı, ile Himation’a benzeyen şehirlilerin, impa- çanta vb. olarak da üretilmektedir (Başaran, ratorun ve senatörlerin devlet elbisesi haline 2014:165). gelen “Toga” kullanılmıştır. Eski Yunan ve Roma uygarlıkları tarafından kullanılan eh- 2. Ehram Dokumacılığında ramın Anadolu’da benzer şekilde dikişsiz ve örtünme amacıyla kullanıldığı görülmekte- Kullanılan Araçlar ve Malzemeler dir (Yağan, 1978:188-189). Ehram dokumada “mekikli dokuma tez- Temettuat defterleri içinde “ihramcılık/ gâhı” kullanılmakta ve bu tezgâhta dağ, ehramcılık” mesleğini icra edenlere rast- kuş, kol, tüfe, mitit, selman, dehdün, gücü, lanmasıyla birlikte, Osmanlılar döneminde tarak, ayakça, sabitleme demiri, tahsil değ- car, çarşaf ve feracenin yanı sıra geleneksel neği ve oturak (Fotoğraf 1,2) gibi kısımlar kadın giyiminde ehramın da tercih edildiği bulunmaktadır (Başaran, 2014:153; Selçuk belirtilmektedir (Özger, 2007:287; Salman, ve Yurttaş, 2019:551). 2011:211). Ayakça: Ehram tezgâhı iki gücülü oldu- Arapça kökenli “ihram” kelimesinden tü- ğundan, iki adet ayakça kullanılmaktadır. reyen ve üzeri örten, mahremiyeti gizleyen Soldaki ayakçaya birinci gücü çerçevesi, anlamına gelen ehram, Anadolu’da kadın- sağdaki ayakçaya ise ikinci gücü çerçevesi ların dışarı çıkarken örtünmesini sağlayan bağlanmaktadır. Ayakçalara sırasıyla bası- doğal yünlerden yapılmış, bezayağı örgü- larak gücü çerçevelerinin yukarıya kalkması 362

Ehram Dokumacılığı ve ağızlığın açılması sağlanmaktadır (Çelik, Kol: Tüfenin her iki yanında kollar yer al- 1997:66). maktadır. Tüfe ipleri aracılığıyla tezgâhın üzerine tutturulmaktadır. Tüfe ayarı ipler Cağlık: Üzerinde çiviler bulunan kısımlara ve iplerin ortasında bulunan tüfe çubukları masuralar üzerine sarılı iplikler takılan ve ile yapılmaktadır (Emir, 2005:80; Başaran, ipliklerin arka kısımdaki ortası delikli bağ- 2014:154). lantı çubuklarının delik ve aralık kısımların- dan geçirilerek çapraza alınmasını sağlayan Kuşlar: Ehram tezgâhında iki adet gücüye çözgü hazırlama aletidir (Yağan, 1978:192). bağlı olan, gücülerin aşağıya ve yukarıya hareket etmesini sağlayan ahşap mekaniz- Çatal ip: Bir ucu tahsil değneğine bağlı ve madır (Emir, 2005:80). arkaya doğru “V” biçiminde çözgü iplikle- rini gergin tutmayı sağlayan iptir. Çatal ip, Fotoğraf 1. Ehram ortasına bağlı bir başka ipten oluşmaktadır dokuma tezgâhı ve (Emir, 2005:84). dokuma ustası Sevim Ataner (Başaran, Çıkrık: Ön tarafında eğrilen ipin üzerinde 2006), tezgâhın toplanmasını sağlayan bir iğ ile iği döndür- yandan görünüşü ve meye yarayan bir kasnak ve bunu çeviren “V” biçiminde çatal ip bir koldan meydana gelen ahşaptan veya (Emir, 2005:79) demirden yapılmış olan büküm aletidir (De- niz, 1998: 34). Dağ: Dehdünlerle aynı uzunlukta olan ve tezgâha alınan ipliklerin dokunan kısma doğru yürütülmesini, gergin ve düzgün durmasını sağlayan merdanedir (Emir, 2005:79). Dehdün: Alt dehdün, orta dehdün ve üst deh- dün olmak üzere üç adettir. Çözgü iplikle- rinin düzgün durmasını sağlayan yuvarlak, ahşaptan yapılan leventlerdir (Selçuk ve Yurttaş, 2019:554). Ehram dokuma tezgâhı: İki gücülü ahşap doku- Masura: Kamıştan veya gevrek otundan ya- ma tezgâhıdır (Başaran, 2014:158). pılmaktadır. Atkı ipliklerinin üzerine sarılan ve mekiğin içerisine yerleştirilerek kullanı- Gücü: Eşit yuvarlaklıktaki oklava biçimin- lan yardımcı araçtır (Emir, 2005:82). Mekik deki ahşap çubukların üzerine geçirilen ve içindeki demir çubuğun yerinden çıkma- çözgü ipliklerinin geçirilmesi için ortasında sını önlemek amacıyla pim görevi gören delik bulunan kalın ipliktir (Emir, 2005:83). tavuk tüyü kullanılabilmektedir (Başaran, 2014:156). Kelepçe: Teşi ile bükülen iplerin tezgâha ak- Mekik: Dokumada kullanılan yardımcı araç- tarılmadan önce birbirine eklenerek tek lardan biri mekiktir. Mekiklerin bazıları parça kelep haline getirildiği araçtır (Yağan, 1978:82; Çelik, 1997:42). 363

Geleneksel Meslekler Ansiklopedisi ağaçtan ve bazıları boynuzdan yapılmakta- Oturak: Ehram tezgâhında iki adet oturak dır. Atkı ipliklerini atmaya yarayan mekikle- kullanılmaktadır. Birinci oturak dağın al- rin uçları daha ince, orta kısmında yer alan tında yer almakta ve dokuma işleminin ya- iğne ise masuranın yerleştiği bölümdür. Me- pıldığı oturaktır. Düzen alma denilen ikinci kik elle itilerek hareket ettirilmektedir (Çe- oturak ise ipliklerin gücülerden geçirildiği lik, 1997:66-67; Başaran, 2014:156). oturaktır (Emir, 2005:80,84). Mitit: Tezgâh üzerindeki ehram dokumanın kenarlarını gergin tutan, uçlarında çiviler Sabitleme demiri: El demiri olarak da isimlen- bulunan ve orta kısımda dokuma enine göre dirilen sabitleme demiri, dokunmuş ehram ayarlanabilir düzeneğe sahip iki adet ahşap kumaşının sarılması, tezgâh üzerinde geril- çubuktur. Ahşap çubukların orta kısmında mesi ve kumaş levendinin sabitlenmesine birleşmelerini sağlayan deri veya metal ke- yardımcı olmaktadır (Emir, 2005:82). mer bulunmaktadır. Ehram dokumanın 3 veya 4 cm gerisine tarağa doğru takılmak- Selman: Dokunmuş ehram kumaşının sa- ta ve kumaş dokundukça mititin yeri de- rılmasını sağlayan ahşap kumaş levendine ğiştirilmektedir (Emir, 2005:81; Başaran, yörede selman (sermin) adı verilmektedir 2014:153). (Çelik, 1997:56). Nezük: Büyük, orta ve küçük olmak üzere üç çeşittir. Büküm sırasında oluşan yumakların Tarak: Gücülerden gelen çözgü ipliklerini (keleplerin) ve felemenklerin masuralara sa- paralel hale getiren ve atkı ipliklerini sıkış- rılmasını sağlayan araçtır (Emir, 2005:89). tırmaya yarayan, eşit aralıklarla yerleştiril- miş metal veya kamış dişlerden oluşan araç- tır (Çelik, 1997:61-64). Alt ve orta dehdün Gücü, tefe (tüfe), tarak Mekik, masura, mitit, kuşlar Fotoğraf 2. Ehram dokuma tezgahının bölümleri (Başaran, 2006) 364

Ehram Dokumacılığı Tüfe (Tefe): Atkı ipliklerinin sıkıştırılmasını nemli kalacak şekilde güneşte kurumaya sağlayan ve üzerinde tarak ve mekiği ba- bırakılmaktadır. Özellikle yünler nemli hal- rındıran hareketli ahşap düzenektir (Çelik, deyken “yün çubuğu” ile dövülmesi sonu- 1997:56). cunda yünün çırpılması adı verilen işlem Tahsil değneği: Çözgülerin gruplara ayrıldı- gerçekleşmektedir. Yün açıldıktan sonra el ğı, tahsil ipleriyle eşit sayıda ve aralıklı ola- yardımıyla didilerek lifler birbirinden ayrıl- rak bağlandığı yuvarlak değnektir (Emir, maktadır. Bir sonraki adım ise yün tarağın- 2005:83-84). daki dişler arasından iki elle sertçe iki tarafa Teşi: Tahtadan yapılan, ortaya doğru geniş- çekilerek, yün lifleri birbirine paralel hale leyen, uçları ince ve ucuna ağırşak (ağırlık) gelene kadar aynı işlem tekrarlanmaktadır. takılı iplik eğirme aletidir (Gönül, 1964: 87). Taranmış ve sümek haline getirilmiş yünler, Yün tarağı: Yün liflerinin taranarak paralel teşi yardımıyla büküm verilerek iplik halini hale getirilmesini sağlayan ucunda demir almaktadır (Selçuk ve Yurttaş, 2019:548- dişler bulunan araçtır (Yağan, 1978:186). 549). Ehram dokumacılığında çözgü ipliklerinde Teşilerin üzerindeki eğrilen yün iplikleri koyun yünü kulanılmaktadır. Nakış (motif) bir iki gün bekletildikten sonra kelep hali- ve kenarlarda ise renkli pamuk iplikler ter- ne getirilmektedir. Çözgüler bazı yörelerde cih edilmektedir. Koyunun özellikle yan, uzatma olarak adlandırılmaktadır ve uzat- karın ve boynundan karnına geçişteki yün- ma kelepleri haşıllama işlemine tabi tutul- ler kırkılarak, ipliğin hammaddesi elde edil- maktadır (Emir, 2005:98). Bu işlem, çözgü mektedir. Kırkım işlemi sırasında yünlerin ipliklerinin dayanıklılığını artırmak, doku- eşit ve dengeli kesilmesi yünün kalitesi açı- mada kopmaların önüne geçmek amacıyla sından önemlidir (Çelik, 1997:36). yapılmaktadır. Çift kat ve ince yünlerden Ehramın renkleri koyunların doğal yünleri- eğirilmiş iplikler haşıllama işlemine tabi ne göre belirlendiğinden, kahverengi, krem tutulmadan da kullanılabilmektedir. Erzu- ve tonları genellikle kullanılan renklerdir. rum, Erzincan ve Bayburt’ta haşıl maddesi Kırkılan yünler, üzerindeki tozlardan vb. olarak çiriş kullanılırken, diğer yörelerde ise uzaklaştırmak amacıyla temizlenmekte, ta- tutkal vb. maddelerden de yararlanılmakta- raktan geçirilip, büküm verilerek iplik hali- dır (Çelik, 1997:51). ne getirilmektedir (Kılıç, 1996:104). Çirişlenen kelepler açılarak masuralara sarılmaktadır. Çözgü masuraları uzatma 3. Ehram Dokumaların Hazırlık cağının çivilerine yerleştirilmektedir. Kulla- İşlemleri nılacak ipin inceliğine ve tarak numarasına göre çözgü hazırlanmaktadır. Çözgülerin Ehram dokumasının en temel basamağı çapraza alınmasını sağlayan, cağlık üzerin- öncelikle dokumada kullanılacak olan yün de masuralardaki ipliklerin, bir tarafı ikili ipliklerinin hazırlanması işlemidir. Bu aşa- bir tarafı üçlü çubuklar arasında bir baştan mada ehramda yer alacak yün ipliklerinin diğer başa gidip gelinerek gerilmesi sonu- koyunlardan kırkılmasıyla elde edilmesidir. cunda çözgü hazırlanmaktadır. Hazırlanan Yünler dövülerek ve yıkanarak toz ve kirle- çözgü, çirişin kuruması için uzatma kazığı rinden arındırılmaktadır. Daha sonra biraz üzerinde bir süre bekletilmektedir. Uzatma kazıklarındaki çözgüler her iki ucundan urubat denilen ağızlık iplikleri ile bağlan- 365

Geleneksel Meslekler Ansiklopedisi maktadır (Emir, 2005:98; Selçuk ve Yurttaş, ha sabitlenerek çözgü gerginliği sağlanmak- 2019:551). Erzurum’da dokunan ehramlar- tadır. Çözgü gerginliği ayarlandıktan sonra da yaklaşık olarak 90-100 cm.lik ende 900- gücülerin üstünde bulunan kancalar aracılı- 1000 tane uzatma ipi yer alırken, Bayburt’ta ğıyla çerçeveler asılırken, altındaki kancalar dokunan ehramlarda kamış tarak ve çözgü- ile ayakçalar bağlanmaktadır. İki gücü çer- lerin daha kalın bükümlü olması nedeniyle çevesi kullanıldığından, gücü çerçevelerini 90-100 cm.de 750-800 tanedir. Bu sayılar hareket ettirmek için iki tane ayakça yer tarak numarasını göstermektedir (Çelik, almaktadır. Birinci gücü çerçevesi soldaki 1997:51-55). ayakçaya ve ikinci gücü çerçevesi sağdaki ayakçaya bağlanmaktadır. Son olarak me- Uzatma kazıklarının ikili kısmında bulunan kiğin yükseklik ayarı yapılarak tezgâh do- çözgü uçları dağ çubuğunun üzerinden ge- kumaya hazır hale getirilmektedir (Çelik, çirilerek, selmana sarılmaktadır. Üçlü kısım- 1997:61-66; Emir, 2005:99-101; Başaran, da bulunan çözgü uçları ise üst dehdünün 2014:156-158). üzerinden, arka dehdünün altından ve orta dehdünün üstünden geçirilerek tarak yö- 4. Ehram Dokuma Aşamaları ve nüne doğru diğer bir deyişle gücülere ge- tirilmektedir. Tezgâhta gücüleme işlemi iki Bitim İşlemleri kişi tarafından yapılmaktadır. Biri tezgâhın önünde, diğeri içinde ve gücü çerçevele- Ehram dokumalarda, çözgü ve atkı iplikle- ri arada olacak şekilde karşı karşıya otur- rinin açılan ağızlıktan birbirlerinin bir al- maktadır. Tezgâhta çözgü iplikleri varsa bu tından bir üstünden geçmesi sonucu oluşan ipliklerin ucuna yeni çözgü iplikleri ulama 1/1 bezayağı dokuma tekniği kullanılmak- yapılarak gücü ve taraktan geçirilmektedir. tadır. Ehramın dokunduğu tezgâh iki gü- Çözgü tezgâha ilk kez geçiriliyorsa iplikler cüden oluşmaktadır. Birinci gücü çerçevesi her gücü deliğinden bir adet, kenarlarda ise yukarı kaldırılınca tek numaralı çözgüler ikişer adet olmaktadır. Çözgüler sırasıyla bi- onunla birlikte kalkmakta ve açılan ağızlık- rinci ve üçüncü uzatmalar birinci gücü çer- tan mekik atıldıktan sonra sıkıştırılması ile çevesindeki gücü tellerinden geçirilmekte, dokumanın birinci atkı sırası oluşmaktadır. ikinci ve dördüncü uzatmalar ikinci çerçe- İkinci gücü çerçevesinin kalkması sonucun- vedeki gücü tellerinden geçirilmektedir. Bu da açılan ağızlıktan mekik atıldıktan sonra işlemden sonra tüm çözgüler tarak dişleri sıkıştırılması ile dokumanın ikinci atkı sırası arasından ikişer adet, kenarlardaki felemenk oluşmaktadır (Çelik, 1997:59-61). adı verilen pamuk iplikleri ise dörder adet geçirilmektedir. Bunun nedeni, mitit takıldı- Ehram dokuma yapılırken başlangıçta yöre- ğında kenarların gergin ve sağlam olmasını de “ehram ağzının tutulması” olarak ifade sağlamaktır. Daha önce taraktan geçirilen edilen, iki parmak (mititin genişliği kadar) çözgülerin arasına selman demiri geçiril- dokuma yapılmaktadır. Bu işlem mititin tut- mekte selmanın üzerindeki yuvaya yerleş- turulması için yapılmakta ve ehram doku- tirilmekte ve çivileri takılmaktadır. Çözgü ması tamamlandığında bu kısım sökülerek ipleri el demiri aracılığyla gerilerek, selman saçağa dahil edilmektedir. Asıl dokuma baş- sabitlenmektedir. Dağ çubuğunun üstünde langıcı kenarlarda kullanılan felemenk (pa- kalan çözgü uçları ise çileler halinde tahsil muk) iplikleri ile yapılmaktadır. Bu kısmın değneğine bağlanmakta ve çatal ip ile tezgâ- yüksekliği kenarlarda kullanılan felemenk iplik genişliği kadardır. Daha sonra nakış 366

Ehram Dokumacılığı (motif) dökme işlemine başlanmaktadır. 5. Ehram Dokumalarının Teknik Ehram yüzeyine motifler dokuma sırasında Özellikleri tek tek yerleştirilmektedir. Ehram iki kanat dokunduğu için bu işlem tamamlandığında Ehram dokumalarında ahşap tezgâhlar nakışların enine ve boyuna birbirine denk kullanılmakta ve bu tezgâhlar iki gücü- gelmesi önemlidir. Nakışların işlenmesi us- lü sistemden oluşmaktadır. Dokumaların talık gerektirmektedir. Daha sonra tekrar zemininde 1/1 bezayağı dokuma tekniği, felemenk iplikleri ile dokuma kısmı ve saçak motiflerde ise renkli ipliklerle aynı ağızlık- olarak sökülecek kısım yapılarak ehramın ta bezayağı düzeninde uygulanan “brokar” birinci parçası tamamlanmaktadır. İkinci tekniği kullanılmaktadır. Ehramın kalitesi parça için de aynı dokuma aşamaları uy- 1 cm.de taşıdığı çözgü sıklığına göre değiş- gulanmaktadır (Emir, 2005: 101-112; Ba- mektedir. En kaliteli ehram 15 veya 15,5 ta- şaran, 2014:158). İki parça ehram, tığ ile rakla dokunan ehramdır ve “gezlik” olarak zincir çekilerek veya iğne yardımıyla “8” ifade edilen özel günler için üretilmektedir. şeklinde bir alttan bir üstten dikilerek birleş- Ancak en çok kullanılan tarak numarası tirilmektedir (Çelik, 1997:90). genellikle 13,5’tur. Günlük kullanım için üretilen ehramlarda ise 9 veya 10’luk tarak Fotoğraf 3. kullanılmaktadır (Başaran, 2014:158,162). Ehram örnekleri ve kaynatma dikişiyle birleştirilmiş iki kanat (Başaran 2006) Ehram ölçüleri genellikle 5 metre uzunlu- ğunda, 90-100 cm eninde olmaktadır. Eh- ramlar “Halebi” ölçüne göre ölçülmektedir. Diğer bir ifadeyle 1 Halebi 75 cm’ye eşittir. 7,5 Halebiden 1 ehram boyu çıkartılmakta- dır (Çelik, 1997:42). 6. Ehram Dokumaların Desen Özellikleri ve Kullanım Alanları Ehram dokumalarda genellikle sembolik, geometrik, bitkisel ve figürlü bezemeler ol- mak üzere dört farklı bezeme türü kullanıl- 367

Geleneksel Meslekler Ansiklopedisi makta ve dokumaların kompozisyonlarında belirli düzene göre yerleştirilmektedir (Başa- ran, 2014:158). Ehram dokumalarda motifler (nakışlar) orta Dokuyucu, önceden belirlediği desen iplik- nakışları, kenar nakışları, alt-üst nakışları lerini motifin biçimine göre çözgüler ara- veya saçak üstü nakışları olmak üzere çeşit- sından geçirmektedir. Motifin birinci sırası li kullanım yerlerine sahiptir. Ayrıca alt-üst tamamlandığında bir sıra mekik aracılığıy- veya saçak üstü nakışları önceden “gorda” la atkı ipliği atılmakta ve tarak yardımıyla olarak isimlendirilmiştir. Bayburt’ta kullanı- sıkıştırılmaktadır. Motifin diğer sıraları da lan nakışlar (Şekil 1-2) şöyledir; Orta nakış- aynı şekilde bir sıra desen ipliği, bir sıra ları, Badem Çekirdeği, Hanımeli, Reyhan atkı ipliği kullanılarak tamamlanmaktadır. Dalı, Yıldızın Oynaşı, Elma Şeleği, Kellesiz Erzurum ve Bayburt’ta kullanılan nakışlar Uçan Kuşlar, Kelleli Uçan Kuşlar, Pirinç arasında farklılık bulunmamaktadır. Saat Deni, Beli Bağsız Boyun Bağı, Beli Bağlı Kordonu, Pirinçdeni, Kişniş Çöpi (Hanı- Boyun Bağı, Kuş Gözü-İçi Dolu Sandal, meli), Reyhan Dalı, Ceviz Kanadı, Antika, Üç Mercimekler, Ceviz Kanadı, Bayburt Uçan Kuş, Elma Şeleği, Yıldızın Oynayışı, Gordası, Elif (Dikine), Elif (Enine), Çark Çark Yıldızı, Elmas Küpe, Mercimek, Arı Yıldızı, Hanım Göbeği, Üç Eltiler, Antika- Dala Kondu, Ceylan Boynuzu, Nar Çiçe- lar, Çift Kartlar, Perçem Tarağı, Akşam Gü- ği, Mum Desteği, Saç Örgüsü, Burma, Düz neşi, Elmas Küpeler, Arı Dala Ters Kondu; Sıra, Tavan örneği vb. Erzurum’da en yay- zincirler (kenar nakışları), Aynalı Kutu, Paşa gın kullanılan nakışlardır. Bunların dışında; Merdiveni, Tetiksiz Zincir, Çift Zincir, Te- Haşiye ve Aynalı Kutu (peten) isimlerini tikli Zincir, Tek Zincir, Tetikli Aynalı Kutu, alan, ehram kenarını çevereleyen nakışlar Çift Tetikli Zincir, Mercimekli Zincir; saçak bulunmaktadır. Bayburt ehramındaki Ay- üstü nakışları, Bayburt Gordası, Erzurum nalı Kutu nakışı da bir kenar nakışıdır an- Gordası, Çiftlik Gordası vb. olmak üzere cak özel olarak isimlendirilmiştir (Çelik, çeşitli motifler ehramlarda kullanılmaktadır 1996:70; Kılıç, 1996:105-106). (Emir, 2005: 104-111; Başaran, 2014:158- 161). Fotoğraf 4. Elma şeleği, tetikli zincir ve Bayburt Gordası (Başaran, 2014:163) 368

Ehram Dokumacılığı Şekil 1. Ehramlarda kullanılan bezeme motifleri (Başaran, 2014:161) Şekil 2. Ehramlarda kullanılan bezeme motifleri (Başaran, 2014:161) Ehram dokumalarının zemininde genellik- renkler tercih edilmektedir (Emir, 2005: le beyaz, sütlü kahve, mor, boz, siyah vb. 95,112-113). Ehram örnekleri aşağıda yer renkler; nakışlarda ise beyaz, yeşil, lacivert, almaktadır. mavi, al-yeşil, gülü rengi, mor, beyaz vb. 369

Geleneksel Meslekler Ansiklopedisi Fotoğraf 5. Gorda çeşitleri ve serpme motifli ehram örneği (Başaran 2006) Ehramlar kompozisyon (desenleme) açı- kullanılmakta ve aynı ölçü atkı sıralarında sından “düz ve çiçekli ehramlar” olarak 2 da tekrar edilmektedir. Böylece göz şeklin- gruba ayrılmaktadır. Düz ehramlarda ze- de elde edilen eşit dörtgenler içerisine motif min ve renkli ipliklerle bezayağı tekniği ile uygulaması yapılmaktadır (Başaran, 2004: çizgiler uygulanırken, desenli ehramlarda, 162). aynı ağızlıkta düz zemin üzerine ilave renkli Ehram dokumaları geçmişte kadınların ipliklerle el dokumacılığında kullanılan bro- dışarı çıkarken kullandığı sokak giysisidir. kar tekniği ile desenleme yapılmaktadır (Ba- Günümüzde ise düğünlerde, genç kızların şaran, 2018:17). çeyizlerinde vb. farklı kullanım alanlarına sahip olduğu görülmektedir. Gelişen tekno- “Üç eltiler” adıyla anılan düz ehramlar, lojinin etkisiyle azalma tehlikesi yaşayan eh- yüzeyde motif uygulaması olmadan, tek ram dokumacılığının sürdürülmesine ilişkin renk çözgü, iki farklı renkte atkı ipliğini çeşitli kurslar faaliyet göstermektedir. Eh- taşıyan çift mekiğin ardışık kullanılmasıy- ram dokumalar yeni tasarımlara dönüştürü- la dokunmaktadır. Desenleme dokuma es- lerek yeni kullanım alanları yaratılmaktadır. nasında oluşmaktadır. Buna benzer diğer Dış giysi olarak kullanımın yanında yatak kompozisyon örneği ise motif uygulaması örtüsü, masa örtüsü, para kesesi, heybe, yapılmadan, tek renk çözgü (kırmızı), tek çanta, döpiyes, etek, ceket, pelerine, şapka renk atkı (yeşil) kullanılan akşam güneşi eh- vb. ürünlerle ev tekstili, giyim ve aksesuar ramlarında görülmektedir. Bu tür ehramlar olarak da kullanımları göze çarpmaktadır. daha çok günlük kullanımlar için uygundur Bununla birlikte Özlem Süer gibi tasarım- (Emir, 2005: 108-109). Çiçekli ehramlar ise cılar ehram kumaşını günümüz modasına yüzey kompozisyonları bakımından 3’e ay- uygun kullanarak çeşitli giysi tasarımlarına rılmaktadır. Motifler atkı ve çözgü yönün- dönüştürmektedir (Karakelle, 2012: 102; de belirli aralıklarla yüzeye serpiştirilerek Başaran, 2014:164; Salman ve Kırkıncıoğ- dokunduğunda “serpme çiçekli”, atkı yö- lu, 2014:50). nünde düzgün sıralar halinde işlendiğinde “yollu”, yüzeyde geometrik bölümler içeri- 7. Ehram Dokumacılığının İcra sine serpiştirildiğinde ise “kaplama” ehram Edildiği Bölgeler ve Bilinen kompozisyonları elde edilmektedir (Yağan, Ustaları 1978: 199-200). Öneğin; Kuşgözü ehram dokuma, kaplama ehram kompozisyonuna Ehram dokumalar yukarıda daha önce göre düzenlenmektedir. Buna göre; çözgü bahsedildiği gibi geçmişte Şanlıurfa (Soy- düzenlemesinde yün iplik ile pamuk iplik saldı, 2011: 214), Erzurum, Ağrı, Van, Ela- beyazının farklılığından yararlanılmakta- zığ, Bayburt, Gümüşhane, Artvin vb. olmak dır. Pamuk iplikleri çözgüde belli aralıklarla 370

Ehram Dokumacılığı üzere çeşitli yörelerde kullanılmıştır. Ancak Ehram dokumacılığı bazı bölgelerde az da günümüzde sanayi, teknoloji vb. faktörler olsa dokuma ustaları tarafından evlerde, atöl- nedeniyle ehram kullanımında azalma gö- yelerde devam etmektedir. “30 yıl bu mesIeği rülmekte ve ehram dokumacılığının çeşitli sürdürmekte olan Erzurum’lu ehram doku- kurs vb. faaliyetler ile yaygınlaştırılmasına, yucusu Mustafa Demirtaş, 1950’li yıllarda ancak bunun yanında yöresel özelliklerin Erzurum’da 50-60 kadar ehram dokuyucu- korunmasına ihtiyaç duyulmaktadır. Bay- sunun olduğunu, daha öncesinde Ilıca’da burt ehramının geleneksel özelliklerinin ehramın dokunuşunu öğreten enstitünü ol- korunması amacıyla Bayburt Üniversitesi duğunu” söylemektir (Kılıç, 1996:103-104). tarafından yapılan tescil çalışmaları sonu- Çelik (1997:92) çalışmasında Dursun Çam- cunda 25 Aralık 2019 tarihinde Türk Patent kerten, Galip Demirtaş, Hacer ve Hatice ve Marka Kurumu tarafından Bayburt Eh- Karakurt, İlhami Doğan, Kadriye Küçük, ramı tescil edilmiştir (URL 3). Keziban Karaca, Müzeyyen Polat, Nazile Zülal, Nur Hayat Deniz, Safiye Ülkü, Seher Kantar, Yaşar Zengin olmak üzere eskiden ehram dokuyan ustalardan bahsetmektedir. Günümüzde ise Mehmet Tozoğlu, Erzu- rum’da tek ehram dokuma ustası olarak, kendi atölyesinde dokuma geleneğini sürdür- mektedir (URL 4). Fotoğraf 6. Başaran (2014) çalışmasında Bayburt yöre- Bayburt Ehramı sinde başta Sevim Ataner, Sevgi Köse, Kübra Köse ve Selma Demirci olmak üzere ehram (URL 7) (Prof. dokuyan ustalardan bahsetmektedir. Sevim Ataner kendi imkanları ile kurduğu atölye- Dr. H. Feriha sinde halen bu dokuma ustaları ile üretimi sürdürmekte, çeşitli fuar, sempozyum gibi Akpınarlı arşivi, etkinliklere davet edilmektedir (Başaran, 2014:166). Ayrıca Doğu Karadeniz Projesi 2009) Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı DOKAP tarafından 2019 yılında kapsamlı bir envan- ter çalışması yapılmıştır. Bu çalışmada Bay- burt halk kültürüne ait yaşayan insan hazi- nelerinde ehram dokuma ustası olan Huriye Temur’a yer verilmiş, 14 yaşında ehram do- kumayı öğrendiği ve 39 yıldır ehram doku- duğu ifade edilmiştir (URL 2). Bazı bölgelerde ise eskisi kadar rağbet gör- meyen ehram dokumacılığını canlandırma- ya, yaşatmaya yönelik çeşitli faaliyetler ya- pılmaktadır. Bunlardan biri ise halk eğitim kurslarının açılmasıdır. 371

Geleneksel Meslekler Ansiklopedisi Şanlıurfa’da ehram kullanımının azalması dokuyucuların yok olması nedeniyle, yıl- ve bu sanatı icra eden ustaların hayata veda lardır örtünmek amacıyla kullanılan doku- etmesi nedeniyle ehram dokumacılığı gün malar Halk Eğitim Merkezi’nin açtığı kurs- geçtikçe kaybolmaya yüz tutmaktadır. Şan- larla yaşatılmaya çalışılmaktadır (Başaran, lıurfa İli Kültür Eğitim Sanat ve Araştırma 2018:19). Vakfı (ŞURKAV) ve Urfa Kadın Derne- Ehram kumaşını tanıtmak amacıyla Prof. ği’nin işbirliği sonucunda Şanlıurfa ehram Hüsamettin Koçan başkanlığında Baksı kültürünün yeniden yaşatılması, yöre insa- Kültür Sanat Vakfı tarafında çeşitli projeler nının ekonomik açıdan desteklenmesi, bu yapılmaktadır. Bunlardan biri Erzurum’da- sanatın gelecek nesillere aktarılması ama- ki Kız Meslek Lisesi öğrencileri, ehram ku- cıyla 2019 yılında ehram dokuma kursu dü- maşını günümüz modasına uygun şekilde zenlenmiştir (URL 1). yorumlayarak güncel tasarımlara dönüş- 70 yaşlarında Yusufeli’li Zeliha Akdeniz’den türmektedir (Ergüder, 2011:143). Müzede ehram sanatının bütün inceliklerini öğrenen yöresel el sanatı örneklerinin yanı sıra el (URL 5) Nurhayat Bilgin, eskiden Artvin’de dokumacılığının canlı tutulması ve üretimi- yaygın olarak ehram dokunduğunu ifade et- nin devam ettirilmesi, yöre kadınlarına ek mektedir. Artvin ehramını diğer ehramlar- gelir sağlanabilmesi amacıyla kurulan atöl- dan ayıran özellik ise ince, yumuşak yünden yeler bulunmaktadır. Bu atölyelerde “Çöz- yapılmasıdır (URL 6). Yün atkı ve çözgü ha- güde Anadolu” projesi ile kirkitli dokuma, ricinde kullanılan sentetik bezeme iplikleri “Tezgâhta Gelecek Dokumak” projesi ile de atlamalar yapmadan, bezayağı düzeninde ehram dokumacılığına yönelik meslek edin- desene uygun olarak dokumaya dahil edil- dirme kursları düzenlenmiştir (Başaran, mektedir. Özellikle Yusufeli yöresinde eski 2014:166). 372

Ehram Dokumacılığı Kaynaklar Başaran, Fatma Nur (2014). “Bayburt Yöresinde Ge- Selçuk, Keziban ve Yurttaş, Hüseyin (2019). “Rize leneksel “Ehram Dokumacılığı” Üretim Tek- Feretiko (Rize Bezi) ve Bayburt Ehram Doku- nikleri, Motif ve Kompozisyon Özellikleri”, macılığı Üzerine Bir Deneme”, Atatürk Üniver- Milli Folklor 26(104), s.151-166. sitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 66, s.539-559. Başaran, Fatma Nur (2018). “Anadolu Geleneksel Bez Dokumacılığından Bazı Örnekler ve Günü- Soysaldı, Aysen (2011). “Ehram Dokumacılığı ve müzdeki Durumu”, Arış Dergisi 13, s.14–25. Şanlıurfa Ehramlarının Güncel Tasarımlarda Kullanılması”. Uluslarası Türk ve Dünya Kültü- Çelik, Adem (1997). “Erzurum’da Ehram”. Yayınlan- ründe Şanlıurfa Sempozyumu. Şanlıurfa Valiliği mış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum: Atatürk Üni- Kültür Yayınları 1. Şanlıurfa. versitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Turan, Aslıhan (2012). “Artvin Yöresinde El Doku- Deniz, Bekir (1998). Ayvacık Çanakkale Yöresi Düz macılığı”. Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi, Er- Dokuma Yaygıları. Ankara: Atatürk Kültür zurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Merkezi Başkanlığı. Enstitüsü. Emir, Dursun Ali. (2005). Bayburt’ ta Ehram. T. C. URL 1: “Şanlıurfa’da ‘Ehram’ Kursu Açıldı” ht- Bayburt Valiliği Il̇ Özel Iḋ aresi, AIṖ P Yeni tps://urfadanhaber.com/sanliurfa-da-eh- Fırsatlar Programı. Iṡ tanbul: Aksiseda Mat- ram-kursu-acildi/ (Erişim Tarihi: 08.05.2020) baacılık. URL 2: “Yaşayan İnsan Hazineleri” https://kara- Ergüder, Ayşe Aslıhan (2011). “Erzurum ve Bayburt deniz.gov.tr/yasayan-insan-hazineleri/ (Eri- Ehramları”, Akdeniz Sanat 4(7), s.141-143. şim Tarihi: 08.05.2020) Gönül, Macide (1964). “Dokumacılığın Tarihçesi ve URL 3: “Bayburt Ehramı tescillendi” https:// En Eski Dokuma Aletleri”, Ankara Üniversitesi www.gunhaber.com.tr/haber/Bayburt-Eh- Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Antropoloji Dergisi, rami-tescillendi/442280 (Erişim Tarihi: 1(2), s.80-99. 08.05.2020) Karakelle, Ayşegül (2012). “Erzurum’un Kültürel Mi- URL 4: “Ehram’ı Keşfetmeye Geldi” https://www. rası “Ehram”, Batman Üniversitesi Yaşam Bilim- gazetepusula.net/2020/05/05/ehrami-kes- leri Dergisi 1(1), s.87-103. fetmeye-geldi/ (Erişim Tarihi: 08.05.2020) Kılıç, Erol (1996). “Erzurum’da Geçmişten Günümü- URL 5: “Artvin Ehramı Yok Olmasın” http://www. ze Devam Edegelen ve Kaybolmaya Yüz Tu- demokratcoruh.com/artvin-ehrami-yok-ol- tan El Sanatları”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat masin/ (Erişim Tarihi: 11.05.2020) Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 5, s.99-114. URL 6: “Ehram dokumacılığıyla aile ekonomisine Özger, Yunus (2007). “XIX. Yüzyılda Bayburt”. Ya- katkı sağlıyor” http://www.ticarihayat.com. yınlanmış Doktora Tezi, Erzurum: Atatürk Üni- tr/haber/Ehram-dokumaciligiyla-aile-eko- versitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. nomisine-katki-sagliyor/52764 (Erişim Tari- hi: 11.05.2020) Salman, Fikri (2011). Türk Kumaş Sanatı. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Rektörlüğü Bilimsel URL 7: “Ehram bizim yöremize ait bir üründür” Araştırma Projeleri Birim Amirliği Bap:2010- http://www.bayburtsila.com/yasam/eh- 312 Nolu Proje Desteği. ram-bizim-yoremize-ait-bir-urundur-h1060. html (Erişim Tarihi: 19.05.2020) Salman, Fikri ve Kırkıncıoğlu, Zeynep (2014). “Geç- Yağan, Şahin Yüksel (1978). Türk El Dokumacılığı. mişten Günümüze Erzurum’da Ehram (İh- Türkiye Iş̇ Bankası Kültür Yayınları. Iṡ tanbul: ram) Dokumacılığı”, Arış Dergisi 10, s.42-51 . Apa Ofset Basımevi. 373

Geleneksel Meslekler Ansiklopedisi Kaynak Kişiler Sevim Ataner (2006). Ehram dokuma ustası. 54 yaş. Bayburt. Sevgi Köse (2014). Ehram dokuma ustası. 42 yaş. Bayburt. Kübra Köse (2014). Ehram dokuma ustası. 28 yaş. Bayburt. Selma Demirci (2014). Ehram dokuma ustası. 38 yaş. Bayburt. 374

EL HALISI DOKUMACILIĞI Handmade Carpet Weaving Habibe Kahvecioğlu Sarı* Abstract Anatolian carpet weaving has an important place in the according to the regions. However, it is still possible to world carpet heritage. So much so that one of the two knot see traces of Seljuk carpets and even Pazirik carpet in techniques known in the world is called “Turkish knot”. the motifs. The adventure of the Anatolian people, a nomadic society, started with the use of the carpet in tents, ranging from In recent years, with the contribution of municipalities sacred places (mosques, churches, etc.) to ceremonial and governorships, geographical indication registration areas, from coffin (sal) cover to palaces and churches, certificate has been started to be obtained for local and it still preserves its value and importance today. carpets. These carpets will be able to passed on to future generations thanks to the registration certificate. Carpets have become one of our important cultural However, the very low labor costs in countries such heritage items that reflect the values of the society, as India, Pakistan and Iran, which produce handmade thought and belief systems with the motifs, pictures and carpets, affect our competitive power in the world carpet writings woven on them, as well as their usage areas. market. There are differences in woven carpets such as loom type, raw material, knot technique, quality, pattern and color Keywords: Weaving, Turkish Carpets, Turkish (Gördes) knot, Carpet weaver * Dr.Öğr. Üyesi, Pamukkale Üniversitesi, Denizli Teknik Bilimler Meslek Yüksekokulu, [email protected] 375

Geleneksel Meslekler Ansiklopedisi 1. Halı Dokumacılığının Tanımı kuşaktır. Türkiye’nin de içinde bulunduğu bu bölgeye ‘halı kuşağı’ adı verilir. Bu 15 Halı kısaca; çözgü (arış), atkı (argaç) ve ilme enlem derece genişliğindeki halı bölgesinin olmak üzere üç iplik sistemiyle yapılan dü- doğu kısmı keçe, batı kısmı ise düğümlü ğümlü ve havlı dokumalara denir (Deniz, halı bölgesidir. (Tez, 2009: 182; Avcıoğlu 2000:200; Kırzıoğlu 2001:20). Başka bir ta- Kalebek vd.2014:53 ). nımla ise Çözgü (arış) iplikleri üstüne ayrı bir desen ipliği ile değişik şekillerde düğüm En eski halı örneği, Altaylar’da beşinci Pa- atılarak, aralarından birkaç sıra atkı (argaç) zırık kurganında buzullar içinden çıkarılan ipliği geçirilip sıkıştırılarak aynı yükseklikte Pazırık halısıdır. Milattan önce 3-5.yy.’la- veya yer yer farklı yüksekliklerde, kabartma- ra tarihlendirilen halı, çok ince yün iplikle lı olarak kesilmiş, havlı yüzü dokumalara dokunmuş olup, 10 cm2’de 36.000 Türk “halı” denilmektedir. (Aytaç, 1997:86, Tica- düğümü bulunmaktadır. (Yetkin, 1991:2; ret Bakanlığı, 2020:1). Aytaç, 1997:87; Aslanapa, 2005:16; De- niz, 2000:19). Türk halıcılık tarihinde Türkçe bir sözcük olan dokuma, Türk kül- diğer önemli halı buluntuları ise 9. yy.’la türünün en eski çağlarından bu yana “tokı- tarihlendirilen Abbasi Devri halıları olarak mak veya tokumak” sözcükleri olarak kar- da kabul edilen Mısır’da eski Kahire’ deki şımıza çıkan deyişler olup, “tokıcı, bezci” (Fustat) halı parçalarıdır. Özellikle Kahire sözcükleri dokuma işini yapan dokumacıyı İslam Sanatları Müzesi’nde bulunan ve anlatmaktadır (Ögel, 2000:376). Deniz, Fustat’tan getirilmiş olduğu söylenen, Gör- halı, kilim gibi dokumalar için kullandığı- des düğümü ile yapılmış, kırmızı zeminli, mız tokımak kelimesinin, 11.yy.’da Türk- bordüründe kufi yazı bulunan halı parça- lerde dokuma ile ilgili bir terim olduğunu sının İslam sanatında düğümlü halıların ve dokumacılıkla uğraşan kimselere közek başlangıcı olabileceği belirtilmiştir (Yet- denildiğini belirtmektedir (Deniz, 2000:6). kin,1991:4; Aslanapa, 2005:300; Deniz, Türkiye İş Kurumu “Türk Meslekler Söz- 2000:22). lüğü” Meslek Bilgilerinde Halı dokuyucu (el tezgahı), “7318.01” meslek kodu ile, “veri- Konya Alaeddin Camii’nde, 13. yy.’ın baş- len desenlere göre halı dokuyan kişi” olarak larında bulunan Anadolu Selçuklularından tanımlanmaktadır (URL1). kalan Gördes düğümlü sekiz adet halı, dü- ğümlü halıların gelişim sürecinde önemli 2. Halı Dokumacılığının Tarihçesi bir başlangıçtır. Anadolu Selçuklular dö- neminde halıların zemininde kullanılan, ve Gelişim Süreci koyu mavi ve kırmızı renk, basit geometrik ve stilize edilmiş bitkisel motifler ve geniş Halının tarih boyunca Türk dokuma sa- bordürlerindeki iri kufi yazılar devrin ti- natlarından biri olduğu çeşitli kaynaklar- pik karakteristik özellikleridir. Bordürler ca belirtilmektedir (Soysaldı ve Kayadibi, de kullanılan kufi yazılar, örgülü kufiden 2014:53). Türkler nerede yurt tutmuşlarsa, çiçekli kufiye kadar değişim göstererek 13. oturmuşlarsa orada halı, kilim, namazla- yy.’dan 17. yy.’la kadar çeşitli halılarda kul- ğı dokunur olmuştur (Bodur, 1988:105). lanılmıştır (Yetkin, 1991:190; Aslanapa, Halıcılığın anayurdu, kuzey yarımkürede 2005:302; Aytaç,1997:90). 30-45° kuzey enlemleri arasındaki dağlık ve yüksek yaylaların bulunduğu coğrafi 376

El Halısı Dokumacılığı 14. yüzyılın başlarında Selçuklu halıların- 3. Halıcılığın Sınıflandırılması ve dan sonra ikinci grup olarak ortaya çıkan Ürün Çeşitleri hayvan figürlü halılar, önceleri yalnız Av- rupalı ressamların tablolarından tanınmış Halılar çeşitli yönlerden sınıflandırılmakta- sonra az sayıda orijinalleri bulunmuştur dır. (Aslanapa, 2005:65). Osmanlı devletinin büyük bir imparatorluk haline geldiği 16. 3.1. Üretim Yöntemine Göre Halılar Ve 17. yy.’lar Türk halıcılığının ikinci par- lak devri olup Osmanlı Devri halıları ola- Üretim yöntemine göre halıları, el halısı ve rak bilinmektedir. Bu devir, Uşak halıları makine halısı olarak sınıflandırabiliriz. ve Osmanlı saray halıları olarak iki gruba ayrılmaktadır. Uşak halılarında madalyon 3.2. Kullanılan Hammaddeye Göre motifi hakim olmuştur. Madalyonun şe- Halılar killerine göre madalyonlu ve yıldızlı halısı olarak ikiye ayrılmıştır. Osmanlı saray halı- Tamamen yünden dokunmuş halılar, yün larında Türk düğümü yerine İran düğümü ve pamuktan dokunmuş halılar, ipekten kullanılmıştır. Halılarda kullanılan bitki- dokunmuş halılar ve İlmelerin bir kısmının sel motifler, kıvrık yaprak ve çiçekler dö- sim ve sırmadan dokunup aralarına değerli nemin belirgin özelliklerindendir (Yetkin, taşların yerleştirildiği dokumalar olarak sı- 1991:192). nıflandırmak mümkündür. Türk el halıcılığının gelişimi 19. yy.’la ka- 3.3. Kullanıldığı Yere Göre Halılar dar devam etmiştir. Hereke’de 1843 yılında Sultan Abdülmecit tarafından kurulan He- Yer döşemesi halılar, sedir halısı, kenar halı- reke fabrikası dünyaca ünlü, kalitesinden sı, duvar ve karyola halı, seccade halısı, pas- ve adından söz ettiren “Hereke tipi halı” pas halısı, yolluk halısı, yastık halısı, heybe üretim merkezi olmuştur (Küçükerman, halısı olarak sınıflandırılmaktadır. 1987:15). Sultan II. Mahmut zamanında Kumkapı yakınında dokuma imalathanesi 3.4. Kalitesine Göre Halılar olarak kurulan ve aslında fes imalatı yaptı- ğı için feshane adını alan kuruluş 1939’da Halılar 10x10 cm’deki İlme Hereke fabrikası gibi Sümerbanka’a bağ- lanmıştır (Yetkin, 1991:193). 1923 yılında sayısına göre ince, orta ve kalın kalitede ola- İzmir İktisat Kongresi kararları doğrultu- rak sınıflandırılır. sunda, ülkemizde var olan tüm hazır gi- yim, tekstil fabrikaları, atölyeleri ve üretim 3.5. Desenli Olup Olmadığına Göre birimleri tamamen bir devlet kuruluşu Halılar olan Sümerbank çatısı altında toplanmış- tır. Cumhuriyetin ilanından sonra yaklaşık Desenli ve desensiz (düz) halılar olmak üze- 30 yıl boyunca Sümerbank Türk Tekstil re ikiye ayrılmaktadır. Sanayinin tek hakimi olmuştur (Avcıoğlu Kalebek vd.2014: 58). 4. Halı Dokumacılığında Kullanılan Araç ve Malzemeler 4.1. Halı Dokumada Kullanılan Araçlar El dokusu halıda kullanılan araçlar; tezgah, çözgü aracı, kirkit, bıçak ve halı makasıdır. 377

Geleneksel Meslekler Ansiklopedisi Tezgah: El dokusu halılar duruş şekline göre Fotoğraf 1. Halı makası ve kirkit (Kahvecioğlu Sarı arşivi, 2018, yatay ve dikey iki tip tezgahta dokunmakta- Dazkırı) dır. Yatay tezgahların kullanımına günümüz- de pek rastlanmamaktadır. Dikey tezgahlar 4.2. Halı Dokumada Kullanılan Gereçler ise sarma (Isparta) ve germe (Hereke) olarak ikiye ayrılmaktadır. Sarma tezgahta doku- El dokuma halıcılıkta çözgü, atkı ve ilme nan halı alt levente sarılırken, germe tezgah- ipliği kullanılmaktadır. Kullanılacak iplik- ta dokunan halı arkaya kaydırılarak (gerile- lerin; hammaddesi, numarası, bükümü vb. rek) dokunmaktadır. Ülkemizde daha çok halının çeşidine göre değişmektedir. Çözgü sarma tip tezgah kullanılmaktadır. Germe ipliğinde; pamuk, yün, ipek, suni ipek ip- tezgahlar daha çok Hereke ve Kayseri yöre- likler kullanılmaktadır. Atkı ipliğinde çöz- lerinde kullanılmaktadır. Germe tip tezgahta güde olduğu gibi çoğunlukla pamuk tercih çözgü tezgah üzerinde çözülürken sarma tip edilmektedir. İlme ipliği olarak yün, ipek ve tezgahlarda tezgah dışında çözgü aletinde suni ipek kullanılmaktadır. çözülmektedir. Sarma ve germe tezgahların ana parçaları çoğunlukla birbirine benze- 5. Halı Dokumacılığının Teknik mektedir. Tezgahlar ağaçtan yapıldığı gibi Özellikleri ve Dokuma Yöntemleri günümüzde metalden yapılanları tercih edil- mektedir. Metalden yapılan sarma tezgah; 5.1. Çözgünün Hazırlanması sağ ve sol yan dikmeler (Sağ ve sol freymler), alt ve üst leventler (merdane), gücü demiri, Dokunacak halının hatasız, kaliteli ve düz- gerdirme anahtarı, çevirme kolu, ip asma gün olması ancak çözgünün hatasız ve düz- borusundan oluşmaktadır (Gülcemel, 83). gün çözülmesine bağlıdır. Bu nedenle çözgü Çözgü Aracı (aleti): Çözgünün tezgah dışında aleti kullanılmaktadır. Çözgü ipliği çözgü çözüldüğü dokumalarda, dokunacak halının aletinde karşılıklı duran borulara çapraz boyuna göre istenilen ölçüde çözgü çözmeye olarak aynı gerginlikte sarılarak başlangıç yarayan, bir tanesi hareketli, diğeri sabit kar- tarafında çözme işlemi tamamlanır. Çözgü şılıklı iki dikey metal çubuktan oluşan araca ipliği borulara sarılırken saymayı kolaylaş- çözgü aracı (aleti) denir. Günümüzde bu iş tırmak amacıyla her 50 veya 100 telde bir için çözgü makineleri de kullanılmaktadır. renkli iplik bağlanır. Her iki boru tarafın- Kirkit: Düz ve havlı el dokumacılığında atkı daki çözgü ipliklerine zincir örülür. Çözgü ipliğinin sıkıştırılmasında ve havlı dokuma- çaprazının bozulmaması için çaprazın her larda halının kalitesine göre düğümlerin yer- iki tarafından çapraz ipi (ağızlık/ara ur- leştirilmesinde kullanılan ağaç veya metalden gan) geçirilir. Çözülen çözgünün tezgaha yapılan tarak görünümlü araca kirkit denir. takılmadan önce, alt ve üst çubuk demirle- Halı Makası: ilmelerin kesim işleminde kul- ri üzerinde baş ve son ayarı yapılır. Çubuk lanılan istenilen hav yüksekliğine ve halının kalitesine göre ayarlanabilen halı kesim ma- kasıdır (Fotoğraf 1). Bıçak: havlı yüzeyler dokunurken ilmelerin istenilen boyda kesilmesinde kullanılan ke- sici araçtır. 378

El Halısı Dokumacılığı demirleri üzerinde baş ve son ayarı yapılan nı, zincir ve halı kiliminin dağılmamasını çözgü, alt çubuk demiri ile varangelen ağa- sağlar (Yazıcıoğlu, 1992:101; Gülcemal, cına sarılır (Gülcemal, 1997;95). Çözgü tez- 1997:101). gaha takılmadan önce alt ve üst leventlerin de orta noktaları bulunur. Üst leventin orta 5.4. Halı Dokumasının İşlem noktasından her iki tarafa10.5 cm. lik ara- lıklarla, alt leventte ise 10.1 cm. aralılarla Basamakları işaret konur. Çiti (Zincir) örülmesi: Ağızlık ipinden sonra Çözgü tezgaha takılırken çözgü çaprazının çözgü iğliği ile çiti örülür. Zincir çiti, kördü- bulunduğu taraf, üst levente getirilir. Üst ğüm çiti ve sarma çiti olmak üzere üç çeşit çubuk demirinin orta noktası ile, üst leven- çiti vardır. (Gülcemal, 1997:102) tin orta noktasının birbiriyle çakışmasına ve çözgü aralıklarının düzgünlüğüne dikkat Kilim (toprakçalık) dokuması: Kilim, halının edilerek ilk önce üst çubuk demiri üst leven- her iki kenarında, çiti (zincir) örgüsü ile te takılır. Üst çubuk demiri ya levent üzerin- havlı dokuma arasında, halının dayanıklı- deki çubuk demiri yatağına çivi ile sabitleşti- lığını sağlamak amacıyla dokunmaktadır. rilir ya da levent üzerinde bulunan parmak Kilim atkı ipliği ile bir sıra süzme, bir sıra demirlerine iple bağlanır. Çözgü, kol de- basma atkı sırası ile dokunmaktadır. Süzme miriyle üst levente sarılırken çözgü çapraz ve basma atkılar el dokuması halılarda kilim ipi de tezgahın yan ağaçlarına gerdirilerek dokuma ve her ilme sırasından sonra kulla- bağlanır. Alt çubuk demirindeki çözgü alt nılan atkı atma tekniğidir. leventin çubuk demiri yatağına çivileri ça- kılarak yerleştirilir. Kol demiri yardımıyla Süzme (alt, döke, boncuk) Atkı: Varan-gelen, çözgü alt levente sarılır. Çözgü, alt ve üst gücü ağacının yakınına getirilir ki çözgü ip- levente birkaç defa sarıp açılarak tellerin liklerinin yarısının önde yarısının arkada düzgünlüğü sağlanır ve gerdirme makinası durması sağlanır. Çözgü iplikleri bu durum- ile gerdirilir (Yazıcıoğlu, 1992:92-98; Aytaç, da iken açılan ağızlıktan atkı ipi halının eni 1997:132; Gülcemal, 1997:97). boyunca geçirilmesi ile atılan atkıya süzme atkı denir. Atkı kirkit yardımıyla düzgün bir 5.2. Gücünün Örülmesi: Gücü şekilde yerleştirilir. Kilim dokumada ilk sıra- da atılan süzme atkı, çitinin üzerine ne kadar Halının kalitesine göre çözgü ipliklerini düzgün yerleştirilirse, halının daha sonraki birbirine paralel ve eşit olarak ayıran, atkı sıra ve desenleri o kadar düzgün olur. atılırken istenilen açıklığı sağlamak için arka ve ön ipliklerin birbirinden ayrılmasına ya- Basma (döke, üst) Atkı: Süzme atkı sırasından rayan bir sistemdir. Halı dokumacılığında; sonra ikinci atkı sırasını atmak için varan-ge- basma gücü, levyeli kol gücüsü ve çekme len gücü ağacının mümkün olduğunca uza- gücü (çakıldaklı gücü) olmak üzere üç çeşit ğına, yukarı doğru çıkartılır. Çözgü iplikleri gücü kullanılmaktadır (Gülcemal, 1997:99). bu durumda iken öndeki çözgü iplikleri elle bastırılarak arkaya gitmesi sağlanır. Yapılan 5.3. Ağız İpinin Bağlanması baskı sonucu öndeki çözgü iplikleri arkaya giderken arkadaki çözgü iplikleri de öne çı- Ağızlık ipi, çözgünün dolaşmasını önler, kar. Çözgü ipliklerinin arasında açılan ağız- başlangıçtaki düzgünlüğünü koruması- lıktan atkı ipliği halının eni boyunca bolluk 379

Geleneksel Meslekler Ansiklopedisi bırakılarak geçirilir. Kirkit yardımıyla bol- luklar çözgü ipliklerinin arasına yerleştirilir. Düğüm Çeşitleri ve Havlı Kısmın Dokunması: Ha- lının kilim (toprakçalık) kısmı dokunduktan sonra havlı kısmın dokunmasına geçilir. Ha- lıda kullanılan düğümler; Türk (Gördes) dü- ğümü, İran (Pers, Sine) düğümü, tek çözgü üzerine düğüm ve Hekim düğümü olmak üzere dört çeşittir (Aytaç, 1997:135; Yazı- cıoğlu, 1992:121; Ford, P.R.F., 2002:17). Ancak genellikle Türk ve İran düğümü kul- lanılmakta, nadiren de hekim düğümü kul- lanımına rastlanmaktadır. Türk düğümünde, ilme ipliği yan yana iki Şekil 2. İran (Sine) Düğümü (Sağa yatık) çözgünün her ikisine de dolanarak düğümle- nir (Şekil 1). Her iki çözgü ipliğine de düğüm İlk ilme sırası atılırken varan-gelen ağacı atıldığı için tek çözgü üzerine düğüm atılan alttadır. Tercih edilen düğüm çeşidine ve İran düğümüne göre daha sağlamdır. İlme dokunacak desenin özelliğine göre halının ipliğinin tek çözgü üzerine atıldığı ve yandaki ortasından sağa ve sola doğru veya sağ ya çözgüye dolanmadan arkadan öne geçirile- da sol kenardan ortaya doğru ilmeler bağ- rek atılan Sine düğümüne ise bazı Türk halı- lanarak ilk sıra tamamlanır. İlme iplikleri larında da rastlanmaktadır (Şekil 2). bıçak yardımıyla kesilir. Halıda desenin düzgün çıkması, ilmelerin belirtilen kalite Şekil 1. Türk (Gördes) Düğümü ölçülerine uygun olarak atılmasına bağlıdır. Halıda kalite; 10 cm. ende bulunan çözgü teli ile, 10 cm. boyda bulunan ilme (düğüm) sıra sayısıdır. Desenin bu kaliteye göre do- kunması gerekir. Halıda10 cm. lik ende ve boyda olması gereken düğüm sayısı 38x38, 60x60 gibi rakamlarla ifade edilir. İlk rakam halının eninde, ikinci rakam ise halının bo- yunda bulunması gereken düğüm sayısını gösterir. 10 cm. ende bulunması gereken ilme sayısı çözgü çözülürken ve gücüler bağlanırken ayarlanmaktadır. 10 cm. boy- da bulunması gereken ilme sayısı ise her 10 cm. de bir çözgülerin üzerine cetvelle enine çizgiler çizilmesi ile ayarlanmaktadır. İlme- 380

El Halısı Dokumacılığı ler atılırken ve kirkit vurulurken bu çizgilere Halının her iki kenarında, ilme atılmayan dikkat edilmelidir. “kıyı teli” de denilen ikişer adet çözgü ip- liği bulunur. Bu çözgü iplikleri atkı ipliği Her ilme sırasından sonra bir süzme ve bir ile örüldüğü gibi halının zemininde kulla- basma atkı atılır ve kirkit yardımıyla vurula- nılan ilme ipliği ile de örülmektedir. Ha- rak sıkıştırılır. Kirkitin vurulma hızı ve şid- lıda atılan ilmelerin bir yüksekliği vardır. deti halı dokumada kaliteyi etkileyen önemli Kenar örgüsünde atkı ipliği kullanılacaksa, faktörlerden biridir. Atkı iplikleri kirkitle ne her atkı sırasının sonunda atkı ipliği han- kadar düzgün sıkıştırılırsa, o kadar düzgün gi kenarda ise o kenardaki çözgü tellerine, (kalite, desen) bir halı elde edilir. İlmeler oluşan hav yüksekliğinin hizasına gelene genellikle her sıranın sonunda kesildiği gibi kadar yan yatmış sekiz şeklinde sarılır. Ke- halı tipine göre belli bir sayıda sıra dokun- nar örgüsünde ilme ipliği kullanılacaksa, duktan sonra halı makası ile kesilmektedir. her iki kenar için iki, üç katlı ilme ipinden Bu işleme kırkım da denilmektedir. Makasla yumaklar hazırlanır. Her ilme sırasından kırkım yapılırken ilme uçları elle düzeltile- sonra istenilen yüksekliğe kadar kenar örgü rek tutulur ve makas tabanı çözgü iplerine ipleri, kıyı ilmelerine sarılır. Her süzme ve tam oturtularak sağdan sola doğru kesim basma atkı atılırken, atkı ipliği halının eni işlemi yapılır (Fotoğraf 2 ve 3). boyunca kenar çözgüleri de dahil olmak üzere tüm çözgülerin arasından boydan boya geçirilir. Kenar örgüsünde ilme ipliği kullanıldığında bu atkı sıralarının düzgün yerleştirilmesi, renkli kenar iplerinin ara- sından beyaz atkı iplerinin görünmemesi açısından önemlidir. Dokuma, tezgahın üstünde asılı duran desen kağıdındaki desene dikkat edilerek ilerler. Dokuma ilerledikçe dokunan kısım, tezgah tipine göre ya alt levente sarılarak ya da tezgahın arka kısmına kaydırılarak dokumaya devam edilir. Desenli kısmı ta- mamlanan halı, başlangıçtaki ölçüyle aynı oranda kilim dokuma, çiti örgüsü ve saçak payı bırakılarak çözgü ipliklerinin kesilme- siyle tezgahtan çıkartılır. Saçaklar çeşitli saç örgü teknikleri ile örülür. 5.5. Halıyı Bitirme İşlemleri Fotoğraf 2. Halı dokuma ustası Yüreğil /Dazkırı Fotoğraf 3. Halı Dokuma işlemi tamamlanan halı; kirden, tezgahı ve dokuma ustası, (Kalınkara, (Kahvecioğlu Sarı, arşivi tozdan temizlenmesi, yırtık ve abraj hatala- rının tespit edilmesi, renk ve desenin net bir 2010, Denizli) arşivi 2017,Yüreğil/Dazkırı) şekilde ortaya çıkması için yıkanır. 381

Geleneksel Meslekler Ansiklopedisi Halıları yıkamada isteğe göre 3 yıkama tek- tur. Dokumalardaki motifler incelendiğinde niği uygulanır. bazı motifler sembolik anlamlar taşımakta- dır (Sarıhan, 2018:64). 1. Halıyı Düz Yıkama Durulama: Sıvı deterjan ve klorak, su ile yıkama yapı- Görgünay Kırzıoğlu (2001:327), Altay- lır. lar’dan Tunaboyuna Türk Dünyası’nda ortak yanışlar (motifler) çalışmasında: Can- 2. Krem Rengi Yıkama: Klor, asitik asit darma (jandarma), kareler içinde çapraz karışımı ve su ile yapılır. çiçek, baklava, çakmak, kazayağı, koşan köpekler, etrafı çengelli baklava, elibelinde- 3. Eskitme Yıkama: Kostikle renkler sol- kız, iki köşesi çengelli baklava, sekiz köşeli durulur. Klor-asit karışımı ile yıkanır. yıldız, ok-yay/aba, deveboynu/kaydırma, Halı sıvı deterjanla yıkanır. Daha son- karıboşatan/ gelinbağlatan/gelinçatlatan/ ra halının renklerine durumuna ve is- şaşıbağı, altınbaşın ayağı/altınbaşın suyu, teğe göre renkler pastelleştirilir, soldu- hayat ağacı, özek/alem/koçboynuzu ile rulur (Anonim, 2012:60-61). çift başlı kartal ve horoz figürleri, eski Türk damgaları ile Orhun ve Yenisey yazıtların- Yıkanan halının suyu ya rulo yapılarak dik dan bazı harflerin benzerlerini tespit etmiş- pozisyonda bekletilerek ya da sıkma aleti ile tir. süzdürülür. Suyu süzülen halı, düzgün bir yüzeye serilerek ya da asılarak, açık hava- Erbek (2002) Çatalhöyük’ten günümüze da kurutulduğu gibi, kapalı alanlarda oluş- Anadolu motifleri çalışmasında, dokuma- turulan kurutma odalarında da kurutulur. larda görülen motifleri: doğum ve çoğalma Açık havada kuruturken güneşli ortamlarda ile ilgili motifler (elibelinde, koç boynuzu, renklerin solmaması için halının tersinden yıldız, saçbağı, sandıklı vb.), yaşamı simge- kurutulmasına dikkat edilmesi gerekir. Ku- leyen motifler ( su yolu, pırtak, göz, muska, rutulan halı kırkıma hazırdır. Kırkım elle çengel, hayat ağacı el, haç, yılan vb.) ve veya makine ile yapılır. Kırkımdan sonra ölüm ile ilgili motifler (kuş) olmak üzere üç halılar süpürülür ve satışa hazır hale gelir. grupta toplamıştır. 6. Halıcılıkta kullanılan Desen ve Türk halılarında görülen motifler genel ola- rak 5 gruba ayırmak mümkündür. Renk Özellikleri Geometrik Motifler; Çizgi, üçgen, dik- Halı arkeolojisi, Türk halılarında Orta As- dörtgen, kare, eşkenar dörtgen (baklava), ya’daki Türk soylarına ait motif ve şekiller altıgen, sekizgen, yıldız. Bitkisel Motifler; bulur. Hatta Pazırık ve Şelçuklu halılarında doğada bulunan ağaç, çiçek, dal, yaprak, bulunan motiflerin benzerlerinin günümü- sap ve meyvelerden oluşan motifler. Hay- ze kadar süregeldiği, tespit edilmiştir (Gör- van Motifleri; kartal, tavus kuşu, güvercin günay Kırzıoğlu, 2001:1-3). Dokumalarda vb. kuşlar, geyik, ejderha, akrep, yılan ve kullanılan motiflere bakıldığında geometrik ceylan vb. Karışık Motifler; geometrik, temeller ön plana çıkmaktadır. Yatay ve dü- bitki ve hayvan motiflerini bir araya geti- şey eksen üzerinde çizilen motifler üst üste, ren motiflerdir. Sembolik Motifler; tarak, yan yana dokunarak tasarlanmıştır. Kare, saç bağı, ibrik, kandil, kemer, insan, sütun, üçgen, daire, altıgen, beşgen ve baklava şe- harf, yazı, bulut, benek (çintemani), kap- maları kullanılarak motifler oluşturulmuş- lan çizgisi, elibelinde, insan, sandıklı, el gibi motiflerdir (Gülcemal, 1997:129-131; Anonim, 2012:9). 382

El Halısı Dokumacılığı Türkiye’de dokunan el halılarında en çok 8. Halı Dokumacılığının İcra kırmızı, yeşil, beyaz, siyah, mavi, sarı, kah- verengi, lacivert ve krem olmak üzere dokuz Edildiği Bölgeler ve İcra Eden farklı renk halılarda yoğun olarak kullanıl- mıştır. (Akpınarlı ve Arslan, 2016:25) Dokuma Ustaları 7. El Halıcılığında Üretim ve El halı dokumacılığının, Konya, Kayseri, Sivas, Kırşehir bölgesi ile Batı Anadolu’nun Pazarlama Isparta, Fethiye, Döşemealtı, Balıkesir, Yağ- cıbedir, Uşak Bergama, Kula, Gördes, Mi- Önceki yıllarda halı yatırım aracı veya bir las, Çanakkale, Ezine, Doğu Anadolu’da kültürü temsil eden değerli bir eşya olarak Kars ve Erzurum bölgelerinde canlandı- alınırken, son yıllarda tamamen dekorasyon rılması ve geleneksel yöntemlerle üretimin öğesi gibi değerlendirilmektedir. Dünyada sürdürülmesi için uğraş verilmektedir (Asla- gelişen talepler doğrultusunda, ticari getirisi napa,2005:307). kalmayan geleneksel halılar yerine gelenek- sel desenlerin yeniden yorumlanarak tasar- Dokuma Ustaları: Albayrak (KK 1), “Isparta lanması sonucunda modaya uygun üretim halıcılığının köklü bir geçmişi olmasına rağ- yapılmaya başlanmıştır. (Avcıoğlu Kalebek, men teknolojiyi geç takip ettikleri için piya- vd., 2014:59). sayı Gaziantep’li halıcılara kaptırdıklarını” belirtmiştir. 2000’li yıllara kadar Isparta ha- Dünya el halısı ve kilim üretimi ve ihracatı lısının rağbet gördüğünü ancak bu tarihten genellikle Hindistan, Pakistan, İran, Nepal, sonra Gaziantep’in teknolojiyi iyi kullandı- Türkiye ve Çin tarafından yapılmaktadır. ğını, hızla gelişerek halıda markalaştığını, Dünya el halısı ihracatının 2019 yılı itibariy- Isparta da ise pek çok halı fabrikasının ka- le %36,5’ini Hindistan, %9’unu Pakistan, pandığını ifade etmiştir. %8,1’ini İran, %7’sini Nepal ve %5,7’sini Türkiye gerçekleştirmiştir. Söz konusu beş Özülkü, (KK 7), halıcılık mesleğini 35 yıldır ülke, dünya el halısı ihracatının %66’sını severek yaptığını ve bu işe gönül verdiğini gerçekleştirmektedir (Ticaret Bakanlığı, belirtmiştir. Ancak son yıllarda işlerin iyi git- 2020: 14). mediğini “beş yıl öncesine kadar Yahyalı’da yılda 20.000 m2 halı dokunur, perşembe ve Ülkemizin el halısı ihracatı dalgalı bir seyir cuma günleri halı pazarı kurulurdu” söz- izlemekte olup, kriz dönemlerinden bağım- leriyle ifade etmiştir. Halı dokumacılığının sız olarak artış ve azalışlar göstermektedir. evde yapılma zamanının bittiğini, maliyet- 2011 – 2018 yılları arası dönemde Türki- lerin yüksek olması nedeniyle dokuyucu bu- ye’nin el halısı ihracatı %71 oranında geri- lamadıklarını da belirtmiştir. lemiştir (Ticaret Bakanlığı, 2020: 11). 2020 Ocak-Temmuz dönemi itibariyle Türki- Gürdal (KK 4), halıcılık mesleğini 1983’ten ye’nin halı ihracatında en önemli ülke grup- bu yana yaptığını, halı deseni, dokuma ve ları Amerika ülkeleri, Ortadoğu ülkeleri ve üretimiyle uğraştığını belirtmiştir. Bu işi, AB ülkeleridir Türkiye’nin el halısı ihracatı Isparta ve Türkiye’de halıcılığın tanıtılma- 2020 Ocak-Temmuz döneminde, 2019 yılı- sında ve gelişmesinde önemli katkıları bu- nın aynı dönemine kıyasla %39,2 oranında lunan, Türkiye’nin tek halı portre sanatçısı, azalmıştır. (İHİB, 2020:2). köy enstitüsü mezunu Ahmet Aksakal (mer- hum)’dan öğrendiğini ifade etmiştir. 383

Geleneksel Meslekler Ansiklopedisi Efilti (KK 2), 40 yıldır el dokusu halıcılıkla bahsetmiştir. Ancak son birkaç yıldır köyle- ilgilendiğini, bir zamanlar 100 tezgahı bu- rine halı dokutmaya kimsenin gelmediğini lunduğunu ancak şimdi 5 tezgahla üretim ifade etmiştir. yaptıklarını belirtmiştir. 1985 yılında kırkım Dokuma ustaları ile yapılan görüşmeler so- makinalarının piyasaya çıkmasıyla birlikte nucunda; İşçilik maliyetlerinin Hindistan, halıların kırkımının artık atölyelerde yapıl- Pakistan, İran vb. ülkelere göre yüksek ol- madığını, kırkım için Kayseri’de özellikle bu ması nedeniyle dünya halı piyasasında pa- işi yapan firmalar bulunduğunu belirtmiştir. zar paylarının azaldığı, dokuyucuya ödenen ücretlerin düşük olması nedeniyle dokuma Günay (KK 3), halıcılık mesleğine 1983 yı- yapacak eleman bulunamaması, geçim sı- lında İstanbul’da Memduh ve Sadık Uşak- kıntısı nedeniyle el dokuma halı üretiminin lıgil ustaların yanında çırak olarak başladı- yanında halı yıkama, tamir ve makine halı ğını ifade etmiştir. Halen Uşak’ta çocukları satışı işini de yapmak durumunda kaldık- ile birlikte, uşak halısının üretim ve satışıyla ları belirlenmiştir. Ayrıca ülkemizdeki halı ilgili çalışmalarını sürdürmektedir. Uşak ha- firmalarının, Türk halılarını, işçilik maliyet- lısı için coğrafi işaret tescil belgesi aldıklarını lerinin düşük olması nedeniyle Hindistan, da belirtmiştir. Pakistan, İran vb. ülkelerde dokutup ülke- mizde satışa sunduklarını da belirtmişlerdir. Sevim (KK 6), halıcılık mesleğine 1983 yı- Kırsal kesimde ihtiyaca yönelik olarak ge- lında İstanbul’da ermeni bir halı ustasının lişen ve sonrasında ekonomik değere dö- yanında halı tamirciliği ile başladığını, şu nüşen halıcılık ailedeki her yaşta bireyin anda Denizli’de, halı dokuma, üretim, pa- özellikle kadınların boş zamanlarını değer- zarlama, yıkama ve halı-kilim tamirciliği iş- lendirmesi ve aile bütçesine katkı sağlaması lerini bir arada sürdürdüğünü ifade etmiştir. açısından önemli bir gelir kaynağı olmuştur. Halı dokumacılığı aileye ek gelir kaynağı Dokuma ustası Sarı (KK 5), halı dokumayı sağlanmasının yanında kadınların dokuma çocukluğunda öğrendiğini ve sevdiğini, halı atölyelerinde sosyalleşmelerine de imkân dokurken zamanın nasıl geçtiğini anlamadı- sağlaması açısından önemlidir (Kahvecioğ- ğını belirtmiştir. Köyde eski köy okulunun lu Sarı, 2017:302). bir odasında halı dokuduklarını, atölyede molalarda çay içip, sohbet ettiklerinden 384

El Halısı Dokumacılığı Kaynaklar Anonim (2012), “El Sanatları Teknolojisi, Halı Do- lar (Motifler), Ankara: Türk Tarih Kurumu kuma”, Ankara:T.C. Milli Eğitim Bakanlığı. Basımevi. Akpınarlı, Feriha ve Arslan, Pınar (2016). “El Halı- Küçükerman, Önder (1987). Hereke Fabrikası Sa- cılığının Bölgelere Göre Coğrafi Dağılımı”, ray’dan Hereke’ye Giden Yol, İstanbul: Apa Of- Akademik Sanat, Y.1, (1), s.21-29. set Basımevi. Aslanapa, Oktay (2005). Türk Halı Sanatının Bin Yılı, Ögel, Bahaddin (2000). Türk Kültür Tarihine Giriş, An- İstanbul: İnkılap Kitapevi, kara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları No: 638. Avcıoğlu Kayabek N., Vuruşkan D. ve Çoruh E. (2014). Türk Halıcılığının Tarihçesi, Tekstil Tek- Sarıhan, Sümeyye Zehra (2018). T. C. Vakıflar Genel nolojileri Elektronik Dergisi Cilt: 8, (52-61) Müdürlüğünün (İstanbul) Halı Müzesindeki Res- torasyon Gerektiren Kirkitli Dokumaların Motif Ve Aytaç, Çetin (1997). El Dokumacılığı, İstanbul: Milli Tasarım Bakımından İncelenmesi, Yayınlanma- Eğitim Basımevi, mış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: T.C. Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Güzel Sa- Bodur, A. Fulya (1988). “Halıcılık Tarihine Kısa Bir natlar Enstitüsü. Bakış ve Konya Halıları”, Vakıflar Dergisi (20): 105-114. Soysaldı, Aysen ve Kayadibi, Pakize (2014). “Taşpı- nar Örneklik Halıları” Arış, (10), s.52-59. Deniz, Bekir (2000). Türk Dünyasında Halı ve Düz Do- kuma Yaygılar, Ankara: Atatürk Kültür Mer- Şemin, Martı Esin (2019), Gördes, Milas, Eşme, Ba- kezi Başkanlığı Yayınları. yat Dokumacılarında Halı ve Kilimin Kül- türel Yeri, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Erbek, Mine (2002). Çatalhöyük’ten Günümüze Tezi, Denizli: Pamukkale Üniversitesi, sosyal Anadolu Motifleri, Ankara: T.C. Kültür Ba- Bilimler enstitüsü. kanlığı yayınları. Tez, Zeki (2009). Tekstil ve Giyim Kuşamın Kültürel Tari- Ford, P.R.F. (2002), “Oriental Carpet Design” A Guide hi, İstanbul: Doruk Yayınları. to Traditional Motifs, Pattern and Symbols. . Lon- don, U.K.: Thames&Hodson. Gülcemal, Abdullah (1997). Temel Kavramlarıyla Halı Yazıcıoğlu, Yahşi (1992). El Dokusu Halıcılık, Ankara. ve Desen Teknolojisi, Isparta: Tuğra Ofset. Yetkin, Şerare (1991). Türk Halı Sanatı, Ankara: Tür- Halı Sektör Raporu (2020), T.C. Ticaret Bakanlığı, kiye İş Bankası Kültür Yayınları. İhracat Genel Müdürlüğü, Ankara. URL 1: https://esube.iskur.gov.tr/Meslek/meslek. Halı Sektörü (2020),Temmuz Ayı İhracat Bilgi Notu, aspx İTKİB Genel Sekreterliği, Halı Sektör Şu- besi. Kaynak Kişiler Kahvecioğlu Sarı, Halide (2017), “El Halı Doku- KK 1. Albayrak, Hasan, (1966), Isparta, mesleği: yucularının Kullandıkları Ekipmanlar Ve halı deseni çizme, dokuma ve pazarlama. Dokuma Kaynaklı Bedensel Rahatsızlıklar”, (Görüşme tarihi: 20.10.2020). Mühendislik Bilimleri ve Tasarım Dergi- si,(22):301-308. KK 2. Efilti, Ercan (1965), Kayseri, mesleği: halı do- kuma ustası, desinatör, halı üretim ve pazar- Kırzıoğlu Görgünay, Neriman (2001). Altaylar’dan lama (Görüşme tarihi: 24.10.2020). Tunaboyu’na Türk Dünyası’nda Ortak Yanış- 385

Geleneksel Meslekler Ansiklopedisi KK 3. Günay, Yaşar (1962), Uşak, mesleği: halı do- KK 6. Sevim, Celal (1966), Malatya, mesleği: halı kuma, üretim ve pazarlama (Görüşme tari- dokuma, tamir, üretim, yıkama ve pazarlama hi:24.10.2020). Görüşme tarihi : 26.07.2020). KK 4. Gürdal, Hasan (1960), Isparta, mesleği: halı KK 7. Özülkü, Aziz (1965), Yahyalı/Kayseri, mesle- üretimi ve pazarlama. (Görüşme tarihi: ği: halı dokuma ve pazarlama. (Görüşme tari- 20.10.2020). hi:18.09.2020). KK 5. Sarı, Emine (1948), Yeşilova/Burdur, mes- leği: halı dokuma ustası (Görüşme tari- hi:12.08.2020). 386

EL HALISI TAMİRCİLİĞİ Hand-Made Carpet Repair Vedat Ünaldi* Abstract One of the arts that has a significant place in Turkish its production. There are carpet restoration workshops cultural history is undoubtedly carpet and rug weaving, in many regions of our country, mostly in Aksaray and and other plain weaving. Although the production of Istanbul. Especially in the town of Sultanhanı in Aksaray our hand-woven carpet art, which has been going on province, there are nearly 200 businesses, large and for thousands of years, has decreased due to today’s small, and hundreds of masters and apprentices technology and changing lifestyles, it is still produced working in these enterprises. Today, most of the local and attracts attention. The weaving produced to people earn their living from carpet restoration. meet the needs of people since the earliest ages are at the same time documents bearing the artistic and In this study, pre-repair preparation processes, repair cultural traces of the society they are produced in. methods and post-repair processes were observed in a These weaving, produced with organic raw materials, carpet restoration workshop in Sultanhanı, Aksaray, and are damaged or destroyed because of passing time, hand-woven carpet maintenance and repair methods environmental conditions or wrong interventions. Since were discussed based on the information received from it is not feasible to discard textiles with ethnographic, the experts. cultural and material value due to some damages, carpet repair has been an ongoing profession along with Keywords: Carpet, Weaving, Repair, Maintenance, Restoration. * Araştırma Görevlisi, Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Sanat ve Tasarım Fakültesi El Sanatları Bölümü, [email protected] 387

Geleneksel Meslekler Ansiklopedisi 1. Giriş 2. Halı Tamirciliğinde Kullanılan Türk kültürünün en kıymetli hazinelerin- Terimler den olan dokumalar, kültürel birer belge olma özelliğinin yanı sıra el sanatlarımız Abraj: Aynı renkte olması gereken ipliklerin arasında da önemli bir yere sahiptir. Üç farklı tonlarda olma hatası. iplik sistemi ile dokunan havlı dokumalar, doğal boyalar ile boyanmış ya da natürel Potluk: Dokunma sırasında yapılan yanlış rengi ile kullanılan yün, pamuk, ipek gibi yerleştirme veya sıkıştırma işlemlerinden organik hammaddelerden üretilmektedir. dolayı meydana gelen yapısal bozukluk. Organik malzemelerden üretilen bu doku- malar zamana, çevresel koşullara, bulun- Dipperi (Kırık hatası): Dokuma esnasında atkı duğu ortam şartlarına ve kullanım şekille- ipliklerinin fazla atılması ya da çok gergin rine karşı mukavemet gösterememekte ve olarak atılması sonucu ilmek sıralarının ay- yok olmaktadır. Dış etkenlere karşı alınan rık olma hatası. önlemler yeterli olmadığı zaman dokum- larda meydana gelen hasar ve kayıplar Atkı: Her düğüm sırasından sonra çözgü zamanla geri dönülmez hale gelmektedir. iplikleri arasından enine yönde dokuma- Halı tamirciliği, etnografik, kültürel ve nın bir kenarından diğer kenarına geçirilen maddi değere sahip dokumaların ömrünün iplikler. uzatılması, gelecek kuşaklara aktarılması ve bu eserlerden faydalanmanın sürdürü- Çözgü: Atkı ipliklerinin geçirildiği ve düğüm lebilirliği için belirli periyotlarla bakım ve atılan dikey yönde uzanan iplikler. gerekli görüldüğü durumlarda da tamir işlemlerinin yapıldığı bir meslek olarak gü- Hav: Halıda deseni oluşturan renkli iplikler- nümüzde de varlığını sürdürmektedir. Halı le bir çift çözgü ipine atılan muhtelif yük- tamirciliği mesleğinin ilk olarak ne zaman seklikteki ilmek veya düğümün yukarı doğru yapıldığı hakkında kesin bir tarihlendirme uzantısı. olmamakla birlikte, halı dokumacılığının var oluşuyla birlikte bu mesleğin de yapıl- Kıyı/kenar: Dokumanın her iki kenarında dığı kuvettle muhtemeldir. Özellikle 19. bulunan örgü dokuma. Yüzyılın sonlarında bilinçli bir şekilde ele alınan koruma ve onarım olgusu ile birlikte Saçak: Halının alt ve üst kenarlarından uza- dokumlardan faydalanmanın sürdürülebi- nan çözgü ipliklerinin uzantısı. lirliğinden ziyade kültürel varlıklarımızın korunması ve devamlılığın sağlanması Tıraşlama: Onarım işleminden sonra hav uç- yaklaşımı ile alınmıştır (Görgülü 2013:5). larındaki fazlalıkların kesilerek eşitlenmesi. Kültürel varlıkların korunması ve onarımı yaklaşımı ile halı tamirciliği ülkemizin pek Tarama: Tıraşlanan hav uçlarındaki büküm çok yerinde bulunan halı tamir/restoras- ve buruşuklukları gidermek için yapılan iş- yon atölyelerinde dünya standartlarının lem. üzerinde icra edilmektedir. Tamir işlemleri hasarın türüne ve bulundu- ğu yere göre abraj tamiri, potluk hatası ve onarımı, dipperi (kırık) tamiri, atkı tamiri, çözgü tamiri, kenar (kıyı bozukluğu) tami- ri, hav (desen) ipi tamiri, saçak tamiri, yırtık 388

El Halısı Tamirciliği ya da delik tamiri gibi yöntem ve tekniklerle Çivi: Tezgâha, halı-kilim ve diğer düz doku- yapılmaktadır. maları germek için kullanılan ince kısa çivi (Fotoğraf 1b). 3. Halı Tamirinde Kullanılan Araç Halı makası: Halı tesviyesinden atılan dü- ve Gereçler ğümleri aynı seviyede kesen alettir. Ayarı hav uzunluğuna göre yapılır (Fotoğraf 1c). Hasar tespiti yapılan halıya uygulanacak İğne: Eksik-hasarlı çözgü veya düğüm atı- tamir yöntemi belirlendikten sonra iki türlü mında kullanılan çeşitli boy incelikteki me- hammadde temini vardır. Birincisi halının tal araç. mevcut iplikleri ile aynı tür ve renkte iplik- Tığ: Düğüm atmak ve teller arasından geç- lerin temin edildiği eski ve hasarlı dokuma- ginin rahatlıkla çekilmesinde kullanılan ucu lardan elde edilen söküntü olarak da adlan- çengelli kısa şiş (Fotoğraf 1d). dırılan ipliklerdir. Genellikle tamir olunacak Tezgâh: Dokumada yıpranmış bölgeleri halının yöresine ait dokuma parçaları tercih onarmak, için kullanılan hammaddesi ağaç edilmektedir (KK 1). Bu yöntem, bir doku- olan çeşitli boyutlarda içi boş dikdörtgen mayı kurtarırken başka bir dokumayı da çerçeve (Fotoğraf 1e). yok etmektedir. Gerekli görülmedikçe de Kargaburnu-pense: İğne ile çalışırken iğneyi söküntü iplik kullanımından kaçınılmalıdır dokumanın arasından rahat çıkarmaya ya- (Ünaldi 2019:3). İkincisi ise yeni ipliklerin rayan uçları sivri koni biçiminde olan me- kullanılmasıdır. Tamir olunacak halının talden bir tür kıskaç (Fotoğraf 1f). mevcut iplikleri ile aynı kat, büküm sayısı, Tarak(Dığdık): Atılan geçgi ve düğümlerin büküm yönü ve iplik kalınlığa sahip yeni yerine tam oturmasını sağlayan ucu dişli ham ipliklerin boyanarak ya da natürel hali araç. ile temin edilen iplikleridir. Seçilen ipliklerin Tel Fırça: Renk tespitinde yün uçlarını aç- dokumaya uygun iplikleri olmasına dikkat mak ve onarılan kısımdaki düğümlerin di- edilmelidir (Salman ve Öztürk, 2013:75). ğerleri ile kaynaştırarak aynı yükseklikte hav Bu bakımdan kullanılacak ipliğin yün, pa- elde etmek için kullanılır (Fotoğraf 1g). muk, tiftik, ipek vb. gibi lif türlerinin tespi- Tıraş makinesi: Tüm onarım işlemleri bittik- ti ile kat, büküm sayısı, büküm yönü, iplik ten sonra halının tesviyesinde hav yüksek- kalınlığı ve boyarmadde tespitinin dikkatli- liğinin eşit şekilde kesilmesi için kullanılan ce yapılması çok önemlidir. Temin edilen çelikten yapılmış ince bıçaklı, elektrikli alet hammaddelerin uygulanmasında kullanılan (Fotoğraf 1h). araçlar şu şekilde sıralanmıştır; Biz: Uç kısmı metal arka kısmı ahşap olan, hasarlı bölgelerin sökülmesinde kullanılan sivri uçlu tığ (Fotoğraf 1a). Çekiç: Tamir olunacak dokumayı tezgâha Ütü: Onarım gören zeminin düzeltilmesin- germek için çiviyi çakmaya yarayan araç de kullanılır (Fotoğraf 1i). (Fotoğraf 1b). Kerpeten: Tezgâha çakılan çivileri halıya za- 4. Hasar Durum Tespiti rar vermeden çıkarmak için kullanılan kıs- kaç biçimindeki araç (Fotoğraf 1b). Hammaddesi lif olan bu eserler yün, kıl, tiftik, pamuk ve ipek gibi doğal malzeme- 389

Fotoğraf 1. Geleneksel Meslekler Ansiklopedisi Halı Tamirinde bc Kullanılan Araç ve Gereçler (Ünaldi, 2013) a d ef g gi lerdir. Doğal tekstil malzemeleri ışık, nem, • Dokumanın önceki görünümüne ka- toz ve mikroorganizmalardan çok çabuk vuşturmak olarak sıralanabilir. etkilenmektedir. Bu nedenle zamana ve bu- lundukları ortam koşullarına karşı mukave- El dokuma halı onarımına karar verirken met gösterememektedir. Tamamen doğal yapılacak işin ekonomik yönü, estetik ve etik malzemelerden oluşan bu eserlere yapılacak değerler gibi bir takım faktörler göz önünde müdahalenin doğru tespiti geri dönüşü ol- bulundurulmalıdır (Kuban 1969: 342). Bazı mayan hasarlar oluşturulmaması için önem eserler hem sosyal hem de kültürel anlamda arz etmektedir. Bu müdahaleler birkaç he- nadir bir örnek ise ya da maddi olarak çok def olarak sıralanabilir. Bu hedefler; yüksek rakamlarla fiyatlandırılmışsa gereke- li bütün müdahale harcamaları belirlenip • Dokumanın mevcut durumu stabilize işleme başlanmalıdır. Bir diğer faktör olan edilerek ileride oluşabilecek zararları estetik kaygı; eserde bakım veya onarım iş- önlemek. lemlerini yapacak olan kişi ya da kişilerin eserde mevcut duruma kendi zevk ve sanat • Dokumanın bulunduğu ortam koşul- anlayışını katacak müdahalelerden uzak du- larına ve zamana karşı mukavemetini rup yalnızca gerekli görülen müdahalelerin artırmak. yapımına özen göstermelidir. Son olarak etik değerler baz alınarak işleme başlanma- • Dokumanın fonksiyonel işlevlerini de- lıdır. Dokumalar yalnızca vakıf, kurum ya vam ettirmesini sağlamak. da müzelere ait olmayıp şahıs veya ailelere ait olabilmektedir. Bu durumda dokuma • Yapıldığı dönemdeki sosyal, kültürel sahiplerinin eser üzerinde kulanım amacı ve teknik belge niteliğini korumak. ya da ticari amaçlarla kendi isteği doğrultu- sunda ekleme, eksiltme ya da farklı bir şekle • Tarihsel önemini ve estetik görünümü- nü en az müdahale ile sürdürmek. 390

El Halısı Tamirciliği sokma yönündeki isteklerine karşın eserin ve mikroorganizmaların üremesi için elve- karakteristik ve dönem özelliklerinin bozul- rişli bir ortam haline gelerek zamanla ha- maması yönünde davranış sergilenmelidir. sara neden olmaktadır. (Soysaldı ve Ünaldi, Onarımına karar verilen bir dokuma için 2018: 16). Dokumaların temizlenmesinde işleme başlamadan önce sorulması gereken kullanılan malzemelerin tespiti ve bun- bazı sorular vardır. Bunlar; ların kullanım yöntemleri çok önemlidir. Dokumalarda zamanla meydana gelen toz • Dokumanın türü, cinsi nedir? ve diğer katı parçacıkların uzaklaştırılması • Dokumanın hammaddesi nedir? için eserin durumuna göre toz dolabı veya • Dokumanın içinde bulunduğu mevcut ayarlanabilir HEPA filtreli vakumlu temiz- lik araçları kullanılabilir (URL 1). Toz do- durumu nedir? labı dokumanın içine koyulduğu elektrikli • Geçmişte herhangi bir onarım görmüş dönen bir alettir. Dolabın içerisine koyulan dokuma döndürülerek toz ve kalıntılardan ya da ne kadar değişikliğe uğramıştır? temizlenir. Toz dolabının kullanımında Sorularına cevap verildikten sonra yeniden eserin durumu ve dayanıklılığı dikkate alın- yapım (Restorasyon), onarım (Restitüsyon), malıdır (Yıldırım 2004: 47). Vakumlama bakım (Konservasyon), gibi yöntemlerden işleminde ise emiş gücünden kaynaklanan biri veya birkaçı birden uygulanabilir (An- lif kaybı gibi sorunların önüne geçmek için maç 2000: 76). kafes örgülü ek bir malzeme kullanılabilir. (Soysaldı 2017: 185). 5. Bakım ve Tamir Hazırlık Toz ve katı parçacıkları ayrıştırılan dokuma, İşlemleri gerekli görüldüğü durumlarda ıslak temiz- lik işlemine alınır. Islak temizlik eserlerde 5.1. Yapılacak Müdahalelerin zamanla oluşan lekelerin su veya uygun Belirlenmesi yıkama solüsyonları ile dokumaları yumu- şatmak ve suda çözünebilen lekelerden kur- Tamir işlemine başlanmadan önce doku- tarmak için yapılan temizlik işlemidir. Islak manın hasar durum tespiti yapılarak gerekli temizlik işlemi dinamik bir süreçtir. Bu sü- görülen müdahale biçimleri belirlenip, ge- reçte mümkün olan en az müdahale ile en rekli olan araç ve gereçlerin temin edildiği fazla kir eserden uzaklaştırılmalıdır. (Graaff aşamadır. Bu aşamada çok dikkatli gözlem 1968: 123). Dokumalar ıslakken farklı tepki ve analizler yapılmalıdır. Yapılacak bir hata gösteren çok sayıda malzeme içerebildiğin- veya eksikliğin dokumalarda geri dönüşü den, yıpranmış liflerin tepkisi ve suya ma- olmayan hasarlara yol açacağı göz önünde ruz kalmanın daha fazla zarar verebileceği bulundurulmalıdır. ihtimali göz önünde bulundurulmalıdır (Larochette 2012: 26). Islak temizleme geri 5.2. Müdahale Öncesi Temizlik İşlemleri dönüşü olmayan bir işlem olduğu için baş- lamadan önce tüm faktörler mümkün oldu- Dokuma, tamir işlemleri öncesinde genel ğunca düşünülüp test edilmeli, su ve kimya- bir temizlik işlemine alınarak başlar. Sağ- sal maddeler çok dikkatli uygulanmalıdır. lıklı ortam koşullarının oluşturulmaması ve Yıkama işlemi sürecinde ürünün boyası, gerekli bakım işlemlerinin yapılmaması ne- apresi, önemli estetik ve tarihi kanıtları yok deni ile zamanla kirlenen dokumalar, böcek 391

Geleneksel Meslekler Ansiklopedisi olabilir veya boyutsal ve renk değişiklikleri yüzünden sökülerek başlanır. Söküm işle- ıslak temizlik esnasında boya akma sorun- mi tamamlandıktan sonra tamir için temin larına yol açabilir (Stone 2010: 177). Duru- edilen yeni iplikler ile aynı yerlere yeniden ma göre dokumanın küçük bir bölümünde düğüm atılmak suretiyle işlem bitirilir (Ka- deneme yapılarak ıslak temizliğin yapılıp ratay 2018: 111, KK 1). yapılmamasına ya da uygun yıkama koşul- larının nasıl olacağına karar verilmelidir. 8. Potluk Hatası ve Onarımı Islak temizlemede dokumanın doğal yapısı- nı bozmayan ve boya rengini soldurmayan Halıların dokunması sırasında yapılan yanlış- özelliğe sahip (non-iyonik) deterjanlar kul- lıklardan dolayı meydana gelen hatadır. Ço- lanılarak durulamanın çok iyi yapılması ve ğunlukla dokuma sırasında tezgâhta gönyeli asla deterjan kalmaması gerekir. (Soysaldı bir şekilde oturtulamaması ya da farklı doku- ve Ünaldi, 2018: 20). yucuların sıkıştırma işlemlerini aynı seviye- de yapamamasından dolayı meydana gelir. 6. Tamir İşlemleri Halı düz bir zemine serildiğinde her yerinin zemine temas etmemesi veya kenarların bir- Tamir olunacak halı öncelikle iyi analiz birine paralel olmayışından fark edilir. Potluk edilerek dokumanın hangi yöreye ait ol- hatasının onarımı, dokuma tersinden düz bir duğu, iplik çeşidi, rengi, kalitesi ve düğüm zemine gerdirilerek kenarlardan çakılır. Tersi tekniğine kadar detaylı bir incelemeye tabi hafif ıslatılarak bir süre bekletilerek düzelme- tutulur. Onarım işlemi, halının ait oldu- si beklenir. Orta kısımlarda oluşan potluklar ğu yörenin dokuma özelliklerine göre ya- ise yine nemli bir şekilde üzerine ağırlık ko- pılmalıdır. Dokumalarda meydana gelen yularak düzelmesi beklenir. Bir diğer yöntem hasar türlerine göre tamir yöntem ve tek- ise potluk olan bölgede potluk hangi yöne nikleri elde edilen veriler doğrultusunda doğru ise atkı veya çözgü iplikleri esnetilerek uygulanmalıdır. ya da gerdirilerek hata düzeltilmeye çalışılır (KK 1). 7. Abraj Hatası ve Tamiri Abraj; aynı renkte olması gereken iplikleri- 9. Dipperi (Kırık) Hatası ve Tamiri nin farklı tonlarda olmasına verilen isimdir. Abraj oluşumunun iki faklı sebebi vardır. Kırık hatası, dokuma esnasında alt atkı ipi- Bunlardan birincisi dokuma sırasında kulla- nin fazla atılması ya da üst atkı ipinin çok nılan ipliğin yetmemesi sonucu aynı rengin gergin olarak atılması sonucu ilmek sıraları- farklı tonu ile tamamlanması. İkincisi ise nın ayrık olması sonucu meydana gelen bir ipliklerin boyanması sırasında boyarmad- hatadır. Kırıklık olan sıradaki alt ve üst atkı denin ipliğin tamamına homojen olarak iplikleri kesilerek çıkarılıp yeniden atkı iplik- dağılmaması ve belirli yerlerinde yoğunluk leri atılır. Yalnızca kırık olan bölüm kadar oluşması sonucu meydana gelen bir hatadır. atkı iplikleri kesilir. Eğer bir kenardan diğer Abraj hatası, genellikle tamir maliyetlerinin kenara kadar uzanıyorsa atkı ipliklerinin ta- fazla olması nedeniyle ya olduğu gibi bıra- mamı çıkarılır. Küçük bir bölümde kırıklık kılır ya da abraj olan kısım az ise onarılır. varsa o alandaki atkı ipleri kesilir. İğne ya da Abrajlı kısımların sökümüne cımbız, tığ tığ ile yeni atkılara çözgü sırasına göre alt- veya biz yardımıyla Türk düğümü ise ön tan ve üstten geçirilerek ucaları dokumanın yüzünden, İran düğümü ise halının arka tersinden düğümlenir (KK 1) 392

El Halısı Tamirciliği 9.1. Kenar (Kıyı Bozukluğu) Tamir Dokuma esnasında dokuyucunun kenar örgüsünü yaparken hata yapması sonucu oluşan bozukluktur. Genellikle kenar örgü- sünün sık atılması sonucu daralma, örgü- nün gevşek atılması sonucu potluk ya da dış etkenler nedeniyle doku ve lif kayıplarından oluşur. Dokuma, hasarlı bölgeyi içine alacak şekilde tamir tezgâhına gerdirilip çivi çakı- larak sabitlenir. İlk iki hatada tamir işlemine yalnızca kenar örgüsü dokumadan uzaklaş- tırılarak başlanır. Makas yardımı ile doku- madan ayrılan kenar örgüsünün yerine aynı tür ve renkte iplik iğne ile yeniden örülür. Fotoğraf 2. Dokumanın mevcut çözgü iplerine her- Kenar örgü çözgü hangi bir işlem yapılmaz. Dış etkenler so- nucu doku veya lif kaybı nedeniyle oluşan (tel atma) işlemi hasarlarda ise hasarlı kısımlar makas ile dokumadan uzaklaştırılır. Önce dokumaya (Ünaldi, 2013) uygun temin edilen çözgü ipi iğneye takılıp pense ile kenar örgüsünün birkaç santim içinden geçirilerek diğer uca kadar uzatı- lır. Kenar bölümünde kaç adet çözgü var ise o kadar yeni çözgü ipi atılır (Fotoğraf 2). Atılan çözgü iplerine dokumaya uygun renkteki kenar örgü ipi iğne ile örülerek iş- lem tamamlanır (KK 1). 393

Geleneksel Meslekler Ansiklopedisi 9.2. Hav (Desen) İpi Tamiri Halıda deseni oluşturan renkli ipliklerle bir çift çözgü ipine atılan muhtelif yükseklikte- ki ipliklere ilmek ya da düğüm, düğümün yukarı doğru uzantısına da hav denir. Za- manla kullanım şekillerinden kaynaklanan kayıplar veya dokuyucu tarafından yanlış atılan ilmekler halının görsel ve yapısal bü- tünlüğünü bozmaktadır. Ortaya çıkan bu hasarların düzeltilmesine halı tamir tezgâ- hına gerilerek başlanır. Hatalı ilmek- ler ya da hasar görmüş ilmekler atkı ve çözgü ipliklerine zarar vermeden dikkatlice sökülür. Tamir için do- kumaya uygun temin edilen desen iplikleri tığ ile desene uygun şekilde yeniden düğüm atılarak belirli bir uzunlukta kesilir. Düğümler her sı- rada halı makası ile kesilerek halının genelindeki hav boyutuna getirilerek bir sonraki sıraya geçilir ve bu işlem her sırada tekrarlanarak tamir ta- mamlanır (Fotoğraf 3) (KK 1). Fotoğraf 3. İlmek (hav) atma işlem basamakları (Ünaldi, 2013) 394

El Halısı Tamirciliği 9.3 Saçak Tamiri Saçak, halının alt ve üst kenarlarından uza- nan çözgü ipliklerinin uzantısıdır. Saçaklar herhangi bir örgü ya da düğüm atılmayan serbest uzantılar olduğu için dokumanın geneline nazaran daha hızlı hasar görerek doku ve lif kayıplarına uğrarlar. Saçak ta- mirine halı, tamir tezgâhına istenilen saçak uzunluğu kadar pay bırakılıp çakılarak baş- lanır. Her bir saçağın karşılığına denk ge- lecek şekilde tamir tezgâhına çivi çakılarak işlem devam eder. Fotoğraf 4. Saçak Dokumaya uygun seçilen çözgü ipi iğne tamiri (Ünaldi, yardımıyla çözgü yönünde birkaç sıra dü- ğümün altından pense ile geçirilir. Açıkta 2013) kalan uç tezgâhtaki karşılığı olan çividen dolanarak bir sonraki sıra düğümlerin al- tından geçirilip ipin ucu halının ters yü- zünden çıkarılarak dipten kesilir. Bu işlem tamir olunacak tüm saçaklar için tekrar edilerek tamamlanır. Halı, tamir tezgâ- hından sökülüp saçak uçları düzgün bir şekilde kesilerek düzeltilir. Halı sahibinin isteği veya dokumanın aslına uygun olarak saçaklara örgü yapılabilir ya da olduğu gibi bırakılabilir (Fotoğraf 4) (KK1). 395

Geleneksel Meslekler Ansiklopedisi 396

El Halısı Tamirciliği 9.4 Yırtık tamiri tekrarlanarak çözgü tamiri tamamlanır. De- sen ve motif özelliklerine göre eksik kalan Dokumalarda yırtık ve doku kaybı sık rast- yerlere uygun renk ve türde ipliklerle ilmek lanan bir sorundur. Bunun birçok nedeni atılarak yırtık tamiri tamamlanır. vardır. Bunlar; Biyolojik etkenler (mikroor- Delik şeklinde meydana gelen yırtıklarda ise ganizmalar, küf, mantar vb.), Kimyasal et- yırtık bölümün formu kare veya dikdörtgen kenler (hava kirliliği, atmosferik gazlar, asit- olacak şekilde kesilerek fazlalıklar dokuma- ler vb.), Fiziksel etkenler (sıcaklık, nem, ışık dan uzaklaştırılır. Önce dokumaya uygun vb.). Diğer etkenler (böcekler, kemirgenler, temin edilen çözgü ipi yırtık bölümün alt ve doğal afetler, insan faktörü vb.) olarak sıra- üst başlarında ki sağlam düğüm sıralarının lanabilir. Bu etkenlere bağlı olarak tama- birkaç santim gerisinden iğne yardımı ile men organik yapıdaki dokumalar zamanla geçirilir ve halının arka yüzünden düğüm- mukavemetini kaybederek hasar görmekte- lenir. Çözgü atma işlemi bittikten sonra atkı dir. Genellikle boyuna ya da enine yırtılma- iplikleri her iki tarafa doğru sağlam atkılar lar, delik şeklinde doku kaybı gibi hasarlar boyunca iğne ile birkaç santim içlerinden görülebilmektedir. Tezgâha geçici olarak sa- geçecek şekilde atkı iplikleri geçirilir ve halı- bitlenen halıda ki oyuna yırtıklarda tamir iş- nın arka yüzünden düğümlenir. Atkı ve çöz- lemi yapılırken yırtıklardaki fazlalıklar ma- gü tamiri tamamlandıktan sonra desen ve kas yardımı ile dokumadan uzaklaştırılarak motif özelliklerine göre eksik kalan yerlere yırtık boyunca bütün atkı iplikleri yenilenir. uygun renk ve türde ipliklerle ilmek atılarak Yırtılmış bölümün başından başlanarak yırtık tamiri tamamlanır (KK 1). her iki tarafa doğru sağlam atkılar boyun- ca iğne ile birkaç santim içlerinden geçecek 10. Tamir Sonrası İşlemler şekilde atkı iplikleri geçirilir ve halının arka yüzünden düğümlenir. Bu işlem tüm kopuk Tamir işlemleri biten dokuma düz bir yü- atkı iplikleri için tekrarlanarak atkı tamiri zeye serilerek yapılan işlemlerin uygunluğu tamamlanır. Desen ve motif özelliklerine kontrol edilir. Daha sonra düğüm atılmış göre eksik kalan yerlere uygun renk ve tür- ise elektrikli kırkım makinesi ile son tesviye de ipliklerle ilmek atılarak yırtık tamiri ta- işlemleri yapılarak bütün hav uzunlukları mamlanır. Enine yırtıklarda da aynı süreç eşitlenir. Kırkım işleminden sonra tel fırça tekrar eder fakat burada yenilenen iplikler ile tamir edilen bölgeler fırçalanarak havla- çözgü iplikleridir. Dokumanın aslına uygun rın oturması sağlanır (Fotoğraf 5) (KK1). temin edilen çözgü ipi yırtık bölümün alt ve Fırçalama işleminden sonra halı üzerine üst başlarında ki sağlam düğüm sıralarının nemli bir bez örtüp, sıcak ütü işlemi yapa- birkaç santim içlerinden iğne yardımı ile rak tamir sonrası işlemler tamamlanır (Fo- geçirilir ve halının arka yüzünden düğümle- toğraf 6) (KK1). nir. Bu işlem tüm kopuk çözgü iplikleri için Fotoğraf 5. Onarım sonrası kırpma, tıraşlama ve fırçalama işlemi (Ünaldi, 2013) 397

Geleneksel Meslekler Ansiklopedisi Fotoğraf 6. Onarım sonrası ütü işlemi (Ünaldi, 2013) 11. Mesleğin İcra Edildiği Yöre ve halı tamirciliği konusunda çok sayıda hiz- Ustaları met veren atölyelerde çalışan ustalardan bir kaçı şöyle sıralanmıştır (Karatay 2018: 118). El dokuma halı tamirciliği günümüzde bir- Fahri Solak “Sultansaray Halı” Aksaray/ kaç ilde küçük atölyelerde yapılırken, İstan- Sultanhanı, İbrahim Kürkçü “Sultansaray bul, Ankara ve Aksaray ili Sultanhanı ka- Halı” Aksaray/Sultanhanı, Kadir Söylemez sabasında yer alan büyüklü küçüklü birçok “Söylemezler Halıcılık” Aksaray/Sultanha- halı tamir atölyesi bulunmaktadır. Bu atöl- nı, Ahmet ve Enver Sarı Kardeşler “Sultan- yelere dünyanın birçok ülkesinden bakım ve hanı Halıcılık” Aksaray/Sultanhanı, Sadet- onarıma ihtiyaç duyan dokumalar gelmek- tin Ufuklar “Ufuklar Halıcılık” Aksaray/ tedir. Hem yurtiçi hem de yurtdışına hiz- Sultanhanı, Enver Şanlı “Şanlı Halıcılık” met veren özellikle Sultanhanı kasabasında Aksaray/Sultanhanı, Ali ve Mustafa Canlı 200’e yakın atölye ile dünyada da adından kardeşler “Hicret Halıcılık” Antalya/Ka- söz ettiren bir halı, kilim ve diğer düz doku- leiçi, Veli ve Murat Arslan kardeşler “Halı ma restorasyon merkezi konumundadır. Bu Tamir Atölyesi” Manisa/Demirci, Savaş atölyelerde çalışan yüzlerce usta ve çırak bu- Karaduman “Halı Tamirhanesi” İstanbul/ lunmakta, yöre halkının büyük çoğunluğu Pendik, Ahmet Bayrakdar “Antika Halı” İs- halı restorasyonu ile geçimini sağlamaktadır tanbul, Ali Ayanoğlu “Kuşadası Halı-kilim” (Salman ve Öztürk, 2013:74). Türkiye’de Ankara/Samanpazarı. 398