1

Geleneksel Ok, Yay, Zihgir Yapımı 5.2. Zihgîr İmalatında Bilinen Ustaları olan İstanbul’da yaşayan Kutay Türkcan ve Muhammet Nur Namal, geleneksel formla- Zihgir ustalığında Sivas’ta yaşayan Murat ra uygun zihgir imalatına devam etmekte- Beysun önemli bir yol alarak ulusal çapta dir. tanınmayı başarabilmiştir. Genç bir usta 449

Geleneksel Meslekler Ansiklopedisi Kaynaklar Acar, Şinasi; Bir, Atilla; Kaçar, Mustafa (2006). “Türk Klopsteg, Paul (2019). Türk Okçuluğu, Ed. Hasan Şa- Menzil Okçuluğu Yay ve Okları”, Osmanlı Bi- hintürk, Çev. Ömer Seyfi Saruhanlıoğlu, limi Araştırmaları, S. VIII/I, s. 39 – 67. Uğur Kaşif Boyacı, İstanbul: Erdem Yayın- ları. Anık, Seçkin (2019) “Osmanlı Kompozit Yaylarının İmâli ve Âmilleri”, Nişangâh-ı İstanbul, Ed. Mustafa Kâni Bey (2016). Telhîs-i Resâilat-ı Rumât, Ahmet Uçar, İstanbul, s. 304 – 346. Haz. Kemal, Yavuz; Mehmet Canatar, Ed. İ. Aydın Yüksel, İstanbul: İstanbul Fetih Cemi- BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi), A.E. SABH.I, yeti Yay., 100/6811. Özden, Seray (2011). Sarıçam’dan (Pınus Sylvestrıs L.) BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi), MAD.d. 17990; İmal Edilen Geleneksel Türk Oklarının Endam ve MAD.d. 19815; MAD.d. 23012. Yüzey Pürüzlülüğü’nün Ok Hızlarına Olan Etkisi. Yayınlamamış Yüksek Lisans Tezi, Bartın. Evliya Çelebi (2016). Seyahatname, C.I, Haz. Yücel Dağlı – Seyit Ali Kahraman, İstanbul: Yapık- Ölmez, Filiz Nurhan; Özdamar, Halit (2017). redi Kültür Yayınları. “Bir Yüzüğün Öyküsü Zihgir”, İdil, C.VI, S.XXXIII, s. 1555 – 1579. Göksu, Erkan (2018). Okla Yükselen Millet, İstan- bul:Okçular Vakfı Yayınları. Özveri, Murat, Okçuluk Hakkında Merak Ettiğiniz Her Şey, İstanbul, 2006. İstanbul Kadı Sicilleri: Üsküdar Mahkemesi 9 Numa- ralı Sicil (H. 940 – 942) (2010). Haz. Kenan Umdetü’l-Mütenazilin Okçuluğun İlkeleri (2016) Haz. Yıldız, İstanbul: İSAM Yayınları, Mehmet Yastı, Ed. Abdurrahman Özkan, Konya:Palet Yayınları, Karpowicz, Adam (2018). Osmanlı Türk Yayları İmali ve Tasarım, Okçular Vakfı Yayınları, Ed. Hasan Yücel, Ünsal (1999). Türk Okçuluğu Ed. Dursun Ayan, Şahintürk, Çev. Mehmet Yılmaz Akbulut, İs- Ankara: AYK Atatürk Kültür Merkezi Baş- tanbul. kanlığı Yayınları, 450

GÖLGE OYUNU TİPLEMELERİ SANATKARLIĞI The Art of Shadow Play Mihrinaz Söyük Güven* Abstract Shadow Play, also known as Shadow puppetry, the history leading characters, Hacivat and Karagöz and it survived of which dates back to the 16th century, is regarded as for ages and up to day because of Hacivat and Karagöz for a traditional form of storytelling for some entertainment recreational activities. It is observed in some miniature purposes and it is still performed on today’s theatres’ photos that Hacıvat and Karagöz plays are particularly stages based on a dialogue/dual conversation and a associated with the Ramadan in Turkey and those plays single player. Hacıvat and Karagöz are the lead characters were performed in circumsicion feasts, to celebrate of the traditional Turkish shadow play which gained its birthdays of Shahzadahs ( also known as Princes ) as well popularity during the Ottoman period and spread to many as on some other occasions during the Ottoman Empire. notion states. When compared to the past, it is not played Hacivat and Karagöz, the leading figures of Shadow play, as much as it was played in the past; however, due to known to have a very special place in the traditional its cultural value, it is still kept alive among the Turkish Turkish theatres, are believed to give a name to the play. traditions. Shadow play is not only performed for entertainment purposes but also it is performed for some educational Even though the origin of shadow play is believed to be activities. As the subject of Shadow play is fictional Asia, when the plays were actually first performed is (speculative) and it animates two imaginary players/ still uncertain and not known obviously; however, some figures, it is also coined shadow. claim that it was originated in Egypt and arrived in the Ottoman Empire via traders. Furthermore, it is belived Keywords: Hacivat and Karagöz, shadow play, traditional that it gained a good amount of popularity thanks to the arts. * Arş. Gör.,Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi, Sanat ve Tasarım Fakültesi, El Sanatları Ana Sanat Dalı. [email protected] 451

Geleneksel Meslekler Ansiklopedisi 1. Gölge Oyunu Tiplemeleri Hacıvat ve seslendiren sanatçıya Hayâlî veya Ha- yalbaz denir. Hayâlî; gölge perdesine bir ve Karagöz Tanımı sürü karakter çıkararak bu dünyayı renk- lendirir. Bizlerin görevi de gölgemize sahip Kukla, seyirci karşısında bir oynatıcı yar- çıkmaktır (Oral.1996:17). dımıyla harekete geçirilen figürdür. Başka Karagöz, cansız aktörlerle oynatılan bir bir tanıma göre; tahtadan, alçıdan, mu- oyundur. Aktörleri, dekorları ve kimi hal- kavva veya bezden yapılmış elle, iple veya lerde sahnede görülen hayvan, bitki, olağa- sopayla oynatılan küçük bebeklere ‘kukla’, nüstü yaratıklar vb. deriden kesilmiş boyalı bu bebeklerle yapılan gösteriye ‘kukla oyu- şekillerdir. Karagözcü, gerilmiş ve arkadan nu’ oynatan kişiye de‘ kuklacı’ denir. Çeşitli ışıklandırılmış bir beyaz perdenin gerisin- sahne gösterilerinde kullanılmak üzere ya- de bu suretleri perdeye yapıştırarak seyir- pılan ve insan eliyle hareket ettirilen figür, cilere gösterir. Aktör yerini tutan suretlerle insan hayvan ve soyut biçimli olabilir (İvgin. hayvanları ve cin, ejderha gibi olağanüstü 2000:63). Kukla oyunu bir sahne oyunudur, varlıkları her birine özgü hareketlerle kı- karakterleri üç boyutludur. Kukla oyunu bir mıldatır, konuşturur. Çeşitli gürültüleri, ses gölge oyunu olmadığı gibi geleneksel Türk ve şive taklitlerini Karagözcü tek başına tiyatrosunun bir parçası da değildir. yapar. Böylece Karagöz hem ‘görünme- yen tek aktörlü’ hem de ‘görünen cansız Geleneksel kültürümüzü oluşturan ve çok aktörlü’ bir oyun özelliği taşır (Bora- önemli sahne sanatlarından biri olan Göl- tav.1992: 192). ge oyunu, iki boyutlu figürlerin bir perde arkasından yeterli ışık yardımı ile oynatıldı- 2. Gölge Oyunu Tiplemeleri ğı bir tür kukla tiyatrosudur. Bir perde ar- Hacıvat ve Karagöz’ün Tarihçesi kasından oynatılan bu sahne oyunu, bir ya da birkaç kişi tarafından oynatılmaktadır. Sözlü kültür mirasımız olarak önemli bir Halk arasında bu kişilere hayalci, oynatı- somut değer olan Karagöz ile ilgili kesin lan karakterlere ise Hacivat ve Karagöz belgelere şehzadelerin sünnet şölenini anla- denilmektedir. Oyunun ana karakteri ka- tan 1582 tarihli Surname-i Hümayun adlı ragöz olduğundan karagöz olarak da ad- eserde rastlamak mümkündür. landırılmaktadır. Türkiye’ye kukla ve gölge oyunu gelene- ği XVI. yüzyılda girmiştir. Bunu da 1582 Hay hak diyerek başlar söze Bursa’nın şenliklerinden anlıyoruz. Bu şenliklerle ilgili sultanları. Sultan Orhan zamanında Şeyh kaynaklarda gölge tiyatrosu üzerinde daha Muhammed Kûşteri tarafından, kandil çok durulmuş, bunun yanında yer yer de ışığının önüne gerdiği sarığına, ayakkabı- kukla tiyatrosuna değinilmiştir (And, 1977: sının derisinden olan tasvirleri oynatması 69). ile başlayan hikâye hâlâ sürmektedir. Ya- Günümüzde Karagöz perdesine Şeyh Kûş- nan kandil ışığı ruhu, deriden tasvirler in- teri Meydanı denir ve Şeyh Kûşteri Kara- san bedenini, perde dünyayı temsil eder. gözcülüğün piri kabul edilir. Karagöz ve Ruh, bedeni terk ettiğinde yani ışık söndü- Hacivat’ı perdeye taşıması ile bilinmektedir ğünde boş bir dünya kalır. Dört köşe olan (Oral, 1996:33).  perdenin her bir köşesinin temsil ettiği bir makam vardır. Bunlar; Tarikat, Hakikat, Marifet, İltifattır. Tasviri yapan, oynatan 452

Gölge Oyunu Tiplemeleri Sanatkarlığı Fotoğraf 1. Osmanlı’da bir Gölge Oyunu Gösterisi (URL 1). Bir rivayete göre,   Sultan Orhan Gazi dö- ğa göre uzak doğu ve özellikle Hindistan, neminde Bursa’da Ulu Cami inşaatın da ça- Endonezya ya dayandığı birçok yabancı lışan iki işçiden biridir,  demirci ustası  olan kaynakta belirtilmektedir. Mısır’dan alınmış Kambur Bâli Çelebi (Karagöz) ile duvarcı olduğu düşünülen bu oyun zamanla Türk ustası olan Halil Hacı İvaz (Hacıvat)dır. Bu yaratıcılığı katılmış, çok renkli, hareketli bir işçiler arasında geçen nükteli konuşmaları biçim verilmiş, kesin biçimini aldıktan son- dinlemek isteyen işçiler işi gücü bırakıp on- ra da Osmanlı İmparatorluğunun etki alanı ların etrafında toplanır, bu yüzden de inşaat çevresinde yayılmıştır. Böylece gölge oyunu yavaş ilerlermiş. Bu durumu öğrenen padi- Mısır’a yani geldiği yere bu yeni biçimiyle şah her ikisini de idam ettirmiş (Bir rivayete dönüp yerleşmiştir. Nitekim birçok gezgin, göre ise ülkeden sürgün edildikleri söylen- 19. yüzyılda Mısır’daki gölge oyununu an- mektedir). Ancak bir süre sonra pişman latırken, bunun karagöz olduğunu, Mısır’a olan Padişah bulunmaları için emir verir.   Türkler tarafından sokulduğunu ve çoğun- Şeyh Küşteri Karagöz ve Hacivat’ı bulama- lukla Türkçe oynatıldığını belirtmişlerdir yınca benzer tasvirlerini bir perde arkasında (And, 1985:278).  oynatması ile bu oyun doğmuştur (Siyavuş- gil, 1941: 32-33). Karagöz oyunu sadece İstanbul’da değil Anadolu’da da oynatılan bir oyundur. Evliya Hacıvat ve karagöz ile ilgili birçok farklı Çelebi’nin Seyahatnamesinde Erzurum’da- rivayetler olmasına rağmen gölge oyunun ki “Şebbâz, Hayalbaz Kandilli Oğlundan ve kukla sanatının tarihçesi birçok kayna- 453

Geleneksel Meslekler Ansiklopedisi bahsetmesi buna bir vesikadır (Kahraman, 3. Hacıvat ve Karagöz Oyunu Dağlı. 2008:245). Karakterlerinin Yapım Aşamaları Halk ve Karagöz oynatıcılarının arasında dolaşan rivayetler, Evliya Çelebi’ninki müs- Her Karagöz ustası kendi sanatsal çizgisini tesna olmak üzere, esas itibariyle birbirlerin- oluşturmuştur. Küçük detaylar ve çizgilerde den pek az farklıdırlar. Bu farklar da aslında ana çizginin dışına çıkılmamıştır. Karagöz aynı rivayetin asırlar boyunca sözlü olarak ve Hacivat’ın kuşakları, çantaları, elbise çiz- ağızdan ağıza dolaşırken oluşan nüansların- gileri genellikle bütün ustaların çizgilerinde dan ibarettir. Bununla birlikte bazı unsurla- var olan detaylardır. Nakışlar, başlık, çiçek- rı da bütün rivayetlerde aynen görmekteyiz. ler ve çarık modellerinde bazı değişik çizgi- Örneğin gölge oyunlarının menşei olarak ler kullanılmıştır. daima Bursa, perdenin mucidi olarak ge- Hacıvat ve karagöz tasvirlerinin yapımında nellikle Şeyh Kûşteri gösterilmektedir. Ka- birçok malzeme kullanılmaktadır. Teknik ragöz ile Hacivat’ın yaşamış birer şahsiyet bir çizim gerektirmeyen bu sanat, tasvirleri olduğu ve idam ettirildikleri de bütün riva- yapan ustaya göre farklılık gösterebilmek- yetlerin ortak bir noktasını oluşturmaktadır tedir. Genellikle kalıp üzerinden çalışılır ve (Siyavuşgil,1941:32). deri ana malzeme olarak kullanılmaktadır. Gölge oyunundaki tipler: Eğlence amacının dışında bazen eğitim et- Ana Kişiler: Karagöz- Kavuklu; Hacivat- kinliklerinde de kullanılmaktadır. Pişekâr Karagöz oynatımının iki ana özelliği olan Kadınlar: Bütün zenneler. güldürücülük ve tuluat tekniği, başarılı bir İstanbul Ağzı Konuşanlar: Çelebi, Tiryaki, gösteri için de aynı derecede önemlidir. Fa- Beberuhi. kat öncelikle asıl olan, perdede ki görünüş Anadolulu Kişiler: Laz, Kastamonulu, Har- kalitesidir ( Oral,2003). putlu. Anadolu Dışından Gelenler: Muhacir, Ar- 3.1. Hazırlık İşlemleri navut, Arap, Acem. Müslüman olmayan Kişiler: Rum, Frenk, Karagöz oyunundaki karakterler tasvir, su- Balama, Ermeni, Yahudi. ret veya figür olarak adlandırılır. Karagöz Engelliler ve Ruhsal Hastalar: Kekeme, tasvirlerinin yapımı için bir takım hazırlık Kambur, Kötürüm, Sağır, Hımhım. işlemleri vardır. Bunlar; ilk olarak önceden Kabadayılar ve Sarhoşlar: Efe, Zeybek, hazırlanan cam deri tekniği ile tabaklanan Tuzsuz Deli Bekir, Sarhoş, Külhanbeyi. deve, düve. at, eşek yada dana karın derisi- Eğlendirici Kişiler: Köçek, Çengi, Kantocu, nin nemlendirilip bekletilmesi işlemidir. Hokkabaz, Hayalci, Curcunabaz, Çalgıcı. Sonrasında sırasıyla ışıklı masa, Tasvir Çi- Olağanüstü Kişiler, Yaratıklar: Büyücü, zim Kalıbı, Asetat kalemi, Nevregan Bıçak- Cinler (URL 2). ları, İşleme Ağacı (Tercihen Ihlamur), Bız, Mum, Kök boyalar, Mumlu ip veya Misina, Ahşap Kavela veya demir oynatım çubuğu, Makas, Bağ makası veya kıl testere makine- si, Fırçalar, Mengene veya iki tahta (Ağırlık), Gomalak veya Cila ve zımpara hazırlanır ve uygulamaya başlanılır. 454

Gölge Oyunu Tiplemeleri Sanatkarlığı Fotoğraf 2. Hacıvat -Karagöz tasvirleri için malzemeler, Kukla Art Atölyesi, Ankara (Çetin, Nisan 2020) 3.2. Karagöz’ün Deriye Çizimi Karagöz; Gövde, sağ bacak, sol bacak, kol, üst kol, ışkırlak ve etektir. Karagöz yedi Karakter çizimi için öncelikle deri ve çizim parçadan oluşmaktadır. Her bir parça nef- kalemleri hazırlanıp, ışıklı masa üzerinde sin yedi katmanını temsil eder. derinin altına koyulan örnekler kullanılarak bütün olan parçalar ayrı ayrı çizilip tasvir Hacivat; Gövde, sağ bacak, sol bacak ve etek- çıkarılır. Hacivat dört parça, Karagöz yedi ten oluşur. Bu dört parça dört halifeyi temsil parçadır. eder. Fotoğraf 3. Karagöz Kalıpları Kukla Art Atölyesi, Ankara (Çetin, Nisan 2020) 455

Geleneksel Meslekler Ansiklopedisi Fotoğraf 4. a. Karagöz Çizimleri, b. Nevregan İşleme, c. Hacıvat karagöz tasvirlerinin kesimi Kukla Art Atölyesi, Ankara (Çetin, Nisan 2020). a bc Nevregan: Karagöz işlemede kullanılan bıça- deve ve dana derisinde yapılır. Nevregan ile ğın genel adıdır. Kazıma bıçağı, işleme bı- işlemeler yapıldıktan sonra kalıntıları kazı- çağının özelliklerine göre kullanım alanları ma bıçağıyla alınarak nevregan deliklerinin vardır. En çok kullanılan nevregan balıkgö- tam görünmesi ve ışığı geçirmesi sağlanır zü modeli olandır. Karagöz işlerken bız, düz (Fotoğraf 4 b) oluk, ay gibi modellerde kullanılır. Deriyi işlemeden önce derinin tavlanması gerekir. 3.3. Derinin Kesim İşlemi Bu işlem genellikle su ile yapılır. Deri işle- necek yumuşaklığa gelinceye kadar ıslatılır Deriye ayrı ayrı çizilmiş parçalar, dış çizgi- veya nemli bir bez arasında bekletilir. Bek- sinden kesilir. Derinin kalınlığına göre ma- letilmez ise işlerken çatlamalar veya kırıl- kas, bağ veya sac makası, saya bıçağı, kıl malar olabilir. Bu işlem genellikle sert olan testere makinesi veya bahçıvan bıçağı kulla- nılmaktadır (Fotoğraf 4 c). Fotoğraf 5. a. Hacıvat karagöz tasvir aşaması, b. Hacıvat karagöz kesilmiş tasvirler. Kukla Art Atölyesi, Ankara (Çetin, Nisan 2020) a b 456

Gölge Oyunu Tiplemeleri Sanatkarlığı 3.4. Zımparalama işlemi 3.5. Boyama İşlemi Tasvir kenarları ve nevregan ile işlediğimiz Karagöz karakter boyamasında geleneksel yerler, oynatılırken perdeye takılmasın diye olan doğadaki bitkilerden kaynatılarak oluş- deriyi çizmeyecek şekilde zımpara yapılır. turulan kök boyalar kullanılmaktadır. Boya Bu işlemi yaparken çok kalın zımpara kul- oluşturulurken bazı bitkilerin kökleri, bazı lanılmamalıdır. bitkilerin yaprakları ve kabukları kullanılır. Kökler bir kaba koyularak ( tencere, ka- Zımparalama işlemi, kesim işleminden son- zan vb.) üzerine kökün 2 katı su ilave edilir. ra yapılan derinin yüzeyinde bulunan fazla- Kaynadıktan sonra devamlı karıştırılır. Bit- lıkları uzaklaştırmak içinde uygulanır. ki özüne ulaşıncaya kadar bu işlem devam eder. Bitki ve kök çeşidine göre kaynatılma Fotoğraf 6. süresi değişiklik gösterir. Kök boyalar fazla Hacıvat karagöz kaynatıldıkça renk koyulaşır. Dokuma iple- tasvirleri zımpara rinin boyanmasında kullanılan kök boyadan farkı, mordan işleminin kaynarken yapılma- işlemi sonrası sıdır. Kullandığımız bazı bitkiler şunlardır. Kukla Art Atölyesi, Boyalık otu(Kırmızı), kuru pancar(Sarı), na- rınç (Kahverengi), tetire(Siyah), Ebegüme- Ankara (Söyük, ci(Yeşil), Ayva kabuk ve tohumu(Mavi), Ge- Aralık 2018) lincik(Kurşuni renk), Aspir çiçeği(Turuncu) Doğal mordan (sabitleyici) işleminde; Sirke, Koruk suyu, Pelit, Yosun, Kil, Kül kulla- nılır. Hacivat figürünün boyandığı renkler yeşil ağırlıklı, Karagöz figürü kırmızı ağır- lıklıdır. Kök boya derinin içine nüfus etsin diye iki taraflı boyanır. Renk istenen kıvama gelene kadar iki veya daha fazla kat boyana- bilir. Boyama işlemi bittikten sonra nevre- gan yerleri ve köşeler siyah boya ile kontur geçilir. Tasvirin boyanması ve konturu bit- tikten sonra, mengene veya ağırlık altında kurumaya bırakılır (tercihen iki ham tahta arasında) Ağırlığın altında prese koyularak derinin düzlüğünün korunması sağlanır. Tasvir kuruduktan sonra gomalak veya cila ile parlatılır. 457

Geleneksel Meslekler Ansiklopedisi Fotoğraf 7. 4. Hacıvat ve Karagöz Hacıvat karagöz Karakterlerinin Kılık- Kıyafet Süsleme Özellikleri tasvirleri için boyalar Kukla Çeşitli rivayetler olsa da, Türk Gölge Oyu- nu Karagöz Anadolu kültürünün bir ürünü- Art Atölyesi, dür. Bunun en açık kanıtı yaklaşık 4000 yıl Ankara (Çetin, önce Anadolu toprakları üzerinde yaşamış olan Hititlerin günümüzde gün ışığına çı- Nisan 2020). karılmış olan tabletlerinde mevcuttur. Hitit tabletlerinde Tanrı ya da insan figürlerinin 3.6. Birleştirme İşlemi duruşları, serpuşları, ucu kıvrık ayakka- bıları ve kısa paçalı Şalvarları Karagöz ve Eski ustalar Karagöz tasvirlerini birleştir- Hacıvat figürleri ile hemen hemen aynıdır mede ince bağırsaktan yaptıkları ipleri kul- (Emin Şenyer,2006). lanırlarmış. Şuan mumlu ip veya misina kullanılmaktadır. Isıtılan bız ile birleşme de- Karagöz oyununda kadınların yüzleri pe- likleri açılır. Önden ve arkadan düğümlenip çeyle örtülmüş, elinde şemsiye ya da oyuna uçları yakılarak sabitlenmektedir. Karagöz göre bir aksesuar olduğu, erkek tiplemeler- ışkırlağının oynar olabilmesi için bağ derisi de ise, mutlaka bir şapka ya da fes olduğu atılır ve iki taraftan ayarlanarak şapkanın çı- görülür. Çelebi’nin elinde mutlaka bir sopa kıp tekrar takılması sağlanır. Sopaları ashap ya da bir çiçek vardır. Tiplemelerin ayakka- kaveladan yapılarak ayarlanan yerlerine sa- bılarında mutlaka bir süsleme olur. Oyun- bitlenir. Karagöz; gövde ve koldan, Hacivat larda en çok kullanılan aksesuarlar; kama, gövdeden sopaları takılarak oynatıma hazır- saz, çiçek, yelpaze, sopa, şemsiye, tespih, lanır. fener, para kesesi vb (Mutlu,2006). Fotoğraf 8. Hacıvat karagöz tasvirleri birleştirme. Kukla Art Atölyesi, Ankara (Söyük, Aralık 2018). 458

Gölge Oyunu Tiplemeleri Sanatkarlığı Kaynaklar Mutlu, Mustafa (1999) Karagöz-Kukla Gösterileri. Anka- ra: Laga Okan, Metin 2003. Geleneksel Türk And, Metin. (1977). Köylü ve Halk Tiyatrosu Gelenekleri Tiyatrosu” Yüksek Lisans Bitirme Tezi Danış- Açısından Orta Asya, İran. man: Müjdat Gezen, Müjdat Gezen Sanat Merkezi. And, Metin (1985). Geleneksel Türk tiyatrosu köylü ve halk tiyatrosu gelenekleri İstanbul: Altın- Siyavuşgil, Sabri Esat (1941). s.32-33. Karagöz (Psi- küre. ko-sosyolojik bir deneme), İstanbul:Maarif Mat- baası. Boratav Pertev Naili (1992). 100 Soruda Türk Halk Ede- biyatı, İstanbul: Gerçek Yayınevi. URL 1. İnternet Kaynağı: http://www.karagoz.org. tr/tr/karagoz-blog/karagoz-tarihcesi Kahraman Seyit Ali, Dağlı Yücel (2008).Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi, 5.bs. URL 2. İnternet Kaynağı: Türkedebiyatı.org. Haz. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. Kaynak Kişiler İvgin, Hayrettin (2000). Karagöz ve Kukla Sanatımız Ankara: Akkav yayınevi. KK 1: Şevket Çetin (Kültür Bakanlığı Karagöz Sa- natçısı) Oral, Ünver (2003). Kukla ve Kuklacılık. İstanbul: Çalış ofset. KK 2: Emin Şenyer (Kültür Bakanlığı Karagöz Sa- natçısı) Oral, Ünver (1996). Karagöz Perde Gazelleri, Anka- ra: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları. 459



H



HARATLIK (AHŞAP OYUNCAK) Haratlik (Wooden Toy) Ozan Soyupak* Abstract Play and toy, which is a medium of play, have an Wooden toys have been made in different regions of important role in daily lives of human especially of Anatolia and have found a place in children’s games. children. Depending on the time and location, different Sometimes these toys have been specific to the region, materials have been used for toy production. It can be and sometimes they can be chased in different Anatolian stated that in time there has been a change in material regions or even beyond the Anatolia. This study examines choices for toy production from natural materials like peg tops, ox-carts with mallets, cradles and acrobats as stone, bone etc. to industrially manufactured materials. traditional toys; and aims to contribute in documenting Wood is one of the natural materials which is used in and recording wooden toy making tradition in Turkey toy production. Being an easily accessible raw material, with the help of the production process of these toys. ease of processing can be the reasons that make wood The craftsmen of the toys are located in different material to be frequently used in toy production from regions of Turkey, and this indicates the abundance of past to present. the toy tradition in Turkey. Keywords: Wooden toys, traditional toys, toy making * Arş. Gör. Dr., Osmaniye Korkut Ata Üniversitesi, Mimarlık Tasarım ve Güzel Sanatlar Fakültesi, Endüstri Ürünleri Tasarımı Bölümü, [email protected] 463

Geleneksel Meslekler Ansiklopedisi 1. Oyuncağın Tanımı ve Tarihçesi şeklinde günümüze kadar ulaştırmışlardır (Önder, 1986:15). Örneğin, en eski topaçlar Oyun; çocukların, ve daha az ölçüde bü- ile Truva ve Pompei harabelerinde karşılaşıl- yüklerin sadece eğlenme yolu ile dinlenme- mıştır, bu topaçların benzerlerine ise Anado- lerini sağlayan eylemler olarak, oyuncak ise lu’nun her yerinde rastlanılmaktadır (Önder, kendisi tek başına oyunu sağlayan nesneler 1986:15). Osmanlı Döneminin oyuncakları olarak tanımlanabilir (Boratav, 1973:283- hemen herkesin kolayca ulaşabileceği tahta, 300). Baran (1993:5) çocukların oyunlarına kağıt, deri, saman ve toprak gibi malzeme- yön ve çeşitlilik veren ya da ayrıcalık sunan lerden yapılan basit oyuncaklardır (Fazlıoğlu, etkenleri; yer ile zaman, iklim ile mevsim- 2014:37). Geleneksel oyuncak ve Osmanlı ler, yaş ile baş, gereç ile aygıt, görenek ile Dönemi oyuncakları ele alındığında Eyüp kültür olarak sıralamış, özellikle oyuncak- Oyuncakları önemli bir yer tutmaktadır. İlk ların yapımında gereç ile aygıtın önemini oyuncakçı kümelenmesi olarak nitelendi- vurgulamıştır. Bazı oyunlar oynanabilmesi rilebilecek Eyüp oyuncakçıları Evliya Çe- için oyuncaklara, oyuncaklar ise bir nesne lebi’nin Seyahatname’sinde de kendisine olarak ortaya çıkabilmesi için aygıt ve ge- yer bulmuştur. Tahta, deri, çamur gibi atık reçlere ihtiyaç duymaktadır. Oyuncak çocu- malzemelerin tercih edildiği bu oyuncaklar ğun kendi başına oynayabildiği veya başka İstanbul’un ve Anadolu’nun farklı noktala- çocuklarla paylaşabildiği nesnelliktir (And, rına Eyüp’ten dağılmaktaydı. 19. yüzyılda 2019:138). Belirli kurallara tabi olarak veya Üsküdar’daki oyuncakçılar kontraplaktan kuralsız olarak oyunların oynanabileceği ürettikleri malzeme ile Eyüp’teki meslektaş- araçlardır (And, 2019:138). larını geride bırakmışlar, 19. yüzyıl sonlarına doğru ise Avrupa’dan getirilen oyuncaklar Oyuncağın yapımında kullanılan malze- özellikle orta ve üst sınıf tarafından tercih meler ve yapım süreçleri bize oyuncağın ait edilmeye başlanmıştır (Fazlıoğlu, 2014:37). olduğu dönemin toplumsal-kültürel koşul- 1900’lerden sonra endüstriyel yöntemlerle larını, ekonomik ve sınai durumunu yan- üretilen sırasıyla teneke ve plastik oyuncağın sıtmaktadır (Onur, 1992:30). Taş, kemik, toplumun tamamında yaygınlaşması Eyüp kurutulmuş meyve, mum, kil, tahta, kumaş, oyuncakçılığını tamamen bitirmiştir (Özsoy, dövme demir gibi çeşitli malzemeler tarih 2001:77). Günümüzde İstanbul Büyükşehir boyunca oyuncak yapımında kullanılmıştır Belediyesi Eyüp Oyuncakları Koleksiyonu’n- (Onur, 1992:30). Arkeolojik veriler top oyu- da beşik, topaç, araba, el arabası, cambaz nu, aşık oyunu, çember çevirme, saklambaç, gibi oyuncak örneklerinin de aralarında ol- ip atlama veya salıncak gibi birçok oyunun duğu 28 parça oyuncak yer almaktadır (Ge- yüzyıllar geçmesine rağmen hala devam et- leş, 2001:219). tiğini ortaya koyarken, topaç, oyuncak ara- ba, bebek, yoyo gibi oyuncaklar ise gelişen Modernizm öncesinde çocukların hayatı- teknolojiye uygun olarak yeniden şekillen- na giren oyuncaklar, ya büyükleri tarafın- miştir (Çakır, 2018:73). dan yapılmış, ya da oyuncakçılardan satın alınmıştır, hatta çocuklar da derme çatma Oldukça zengin oyuncak kültürüne sahip biçimde kendi oyuncaklarını üretmişlerdir Anadolu 10. yüzyıldan itibaren Türklerin (Dilek vd., 2010:33). Ulaşılabilir bir ham- eline geçmiş, bu yüzyıldan itibaren Türkler madde olması, işlenmesinin göreceli olarak ilk çağ oyuncak örneklerini kültür aktarımı kolay oluşu gibi nedenlerden ötürü ahşap, 464

Haratlık (Ahşap Oyuncak) oyuncak yapımında geçmişten günümüze mektedir. Torna tezgahında üretilen topaç- sıklıkla karşılaşılan bir malzeme olmuştur. lar, bu tezgahların öncesinde keser yardı- Bu çalışmada ahşap malzemesinden yarar- mıyla ağacın şekillendirilmesi ile tamamen lanılarak üretilen 4 farklı geleneksel olarak elde üretilmiştir. Torna tezgahında topacın nitelendirilebilecek oyuncak ve yapım sü- şekillendirilme sürecinde iki farklı bıçak kul- reçleri ele alınmıştır. Bu geleneksel oyun- lanmaktadır. Oluklu bıçak ile ağaca şekil caklar ve yapım süreçlerinden yola çıkarak verilmekte, yassı bıçak ile de formun temiz ahşap oyuncakçılık geleneğimizin kayıt altı- çıkması sağlanmaktadır. Üretim süreci Fo- na alınmasına, belgelenmesine katkıda bu- toğraf 1’de görsel olarak özetlenmiştir. lunulmaya çalışılmıştır. Çalışma bir sonraki bölümde detaylı olarak açıklanmış oyun- Fotoğraf 1. caklar olan topaç, tokmaklı kağnı, beşik ve Topaç üretimi, cambaz ile sınırlı tutulmuştur. şekil verme ve boyama 2. Ahşap Oyuncak Çeşitleri ve (Soyupak, 2020, Osmaniye) Yapım Süreçlerinden Örnekler Bu kısımda dört farklı geleneksel ahşap oyuncak, yapım süreçleri detaylı olarak açıklanmıştır. Bu oyuncaklar; topaç, tok- maklı kağnı, beşik ve cambazdır. Oyun- caklar ve yapım süreçleri açıklanırken aynı zamanda üreticisi olan ustalar hakkında da bilgiler paylaşılmıştır. 2.1. Topaç Andolu’da en yaygın oyuncaklardan bir Topaçların boyanma işlemi de torna tezga- tanesi olan topaç farklı bölgelerde farklı hından çıkarılmadan gerçekleştirilmektedir. isimlerle anılmaktadır. Farklı isimlerin kul- lanılması da bu oyuncağın yaygınlığının bir göstergesi olarak kabul edilebilir. And (2019:139) 70’den fazla topaç için Anado- lu’nun farklı bölgelerinde kullanılan ismi sıralamış, örneğin Tekirdağ bölgesinde toka, Konya’da fırça, Yalova’da toka olarak isimlendirildiğini belirtmiştir. 1962 doğum- lu Ekrem Demirbaş 1981 yılından itibaren Osmaniye’de topaç üretmektedir. Bölgede topaç kiriştek olarak da adlandırılmaktadır. Topaç üretiminde portakal ve çam ağaçla- rının dalını kullanmaktadır. Amanos Dağ- ları’ndaki ağaçlara ait bu dalları Osmaniye Orman İşletme Müdürlüğünden temin et- 465

Geleneksel Meslekler Ansiklopedisi Ahşap parçalar torna tezgahında dönerken Beyblade’i andırdığı için aynı isimle, dört fırça sabit tutularak şeritler halinde desenler numaralı topacı ise Rasim Kaygusuz tarafın- oluşturulmaktadır. Ekrem Demirbaş, yeşil ve dan çocuklara okumayı öğretmek amacıyla pembe renkteki boyaların geleneksel olarak hazırlanmış Cin Ali serisinden esinlenildiği topaçlarda yaygın kullanıldığını belirtmiştir. ve aynı isimli müze için özel üretildiği için Boya olarak yün boyası kullanılmakta, fırça Cin Ali’nin Topacı olarak adlandırmaktadır. olarak ise keçeden yararlanılmaktadır. Yün boyası dışında diğer boyaların ağacın iç yü- 2.2. Tokmaklı Kağnı zeyine işlemesi ve torna tezgahında dönerken dışarıya atması problemleri nedeni ile yün Çorum ili İskilip ilçesine özgü bir oyuncak boyası tercih edilmektedir (KK 1). Boyama olan tokmaklı kağnı; dört tekerleğin oklarla işlemi sonrasında topaçlar tezgahtan bıçak birleştirildikten sonra üzerine düz tahtalar yardımıyla ayrılmakta, sonrasında topacın monte edilip üstüne iki ya da dört tokmak üzerinde döndüğü çivi benzeri yapının mon- yapıp tokmağın saplarını altta bir dişli me- tajı için topacın oyun esnasında alt tarafına kanizmaya takıp tekerlerin dönmesiyle me- gelecek sivri kısmına delik açılmaktadır. Bu kanizmanın da döndüğü ve tokmakların deliğe eskiden demir ustalarının sıcak demir- mekanizmanın hareketiyle tahtaya vurup den (çividen) döverek yaptıkları, günümüzde sesler çıkardığı oyuncak arabadır (Özhan, fabrikasyon olarak topaç için özel üretilen çi- 2005:217). 1944 doğumlu Çorum’un İskilip vinin montajı yapılmaktadır. Çivi açılan yu- ilçesi Çomu köyünden Mehmet Karaca, İs- vasına el ile yerleştirilmekte, bir yüzeye hızlı- kilip ilçe merkezindeki atölyesinde tokmaklı ca vurularak geçici olarak sabitlenmektedir. kağnı başta olmak üzere, oyuncak ve hedi- Sonrasında çekiç, keser ve benzeri bir alet yelik ahşap ürünler imalatı gerçekleştirmek- yardımıyla topacın üst kısmından vurularak tedir. Marangoz olan Mehmet Karaca 1996 çivi tam olarak sabitlenmektedir. Topacın yılından sonra oyuncak üretimine ağırlık çevrilmesinde Maraş ipi olarak da isimlendi- vermiştir. Mehmet Karaca, İskilip ilçesine rilen kaytan ip kullanılmaktadır. Ekrem De- bağlı Seyirçayır köyünün tokmaklı kağnının mirbaş eskiden sadece bir çeşit topaç ürettiği- çıkış noktası olduğunu, komşu köyler Çomu ni günümüzde ise dört farklı çeşit üretmekte ve Aluç köylerinin de bu köyden etkilene- olduğunu belirtmiştir. Bunlar; (1) geleneksel rek tokmaklı kağnı üretimine başladığını formunda iple çevrilen topaç, (2) parmak ile belirtmiştir (KK 2). Malzeme olarak çam çevrilen fırıldak, (3) bir sap ve ip yardımıyla veya kavak ağacından yararlanılmaktadır. çevrilen topaç ve (4) kırbaç yardımıyla çev- Mehmet Karaca’nın imalatı olan tokmaklı rilen topaçtır. Bu topaç çeşitleri soldan sağa kağnının yapımında kavak ağacı kullanıl- doğru Fotoğraf 2’de sıralanmıştır. mış, Aluç köyüne ait örnekte ise çam ağacı Ekrem Demirbaş üç numaralı topacı çalışma tercih edilmiştir (Fotoğraf 3). prensibi olarak endüstriyel bir oyuncak olan Fotoğraf 2. Ekrem Demirbaş tarafından üretilen topaç çeşitleri (Soyupak, 2020) 466

Haratlık (Ahşap Oyuncak) Fotoğraf 3. Tokmaklı kağnı, Aluç köyü üretimi (sol görsel) ve Mehmet Karaca üretimi (sağ görsel) (Soyupak, 2020) Tokmaklı kağnı üretim süreci Fotoğraf 4’de yüzeyine önceden belirlenmiş aralıklarda görsel olarak özetlenmiştir. Öncelikle ürü- çakılmış çivilerden oluşan ahşap kalıplardan nün gövdesini oluşturan tablaya kanallar da yararlanılmaktadır. Bu kalıplar parçala- açılmaktadır. Kanallar açılırken 14 mm rın boyunu ve üzerindeki desen çizgilerinin matkap ucu kullandığını belirtmiştir Meh- ayarlamada yardımcı olmaktadır. Kalıp tor- met Karaca. Daha sonra gövde ön kısmı nada dönen ahşap parçaya torna bıçağı gibi kesilerek şekil verilmektedir. Tokmaklar tutulmakta, böylelikle çivinin baş kısımları ve kolları torna tezgahında üretilmektedir. önceden belirlenmiş aralıklarda işenen par- Torna tezgahında şekillendirme sürecinde ça üzerinde kanallar oluşturmaktadır. farklı bıçaklar kullanılmaktadır. Ayrıca yan Fotoğraf 4. Tokmaklı kağnı üretim süreci (Soyupak, 2020, İskilip) Bu kanallar hem şekillendirme işlemi sonra- sında parçanın tornadan alınacağı boyutu belirlemekte hem de desen niteliği taşımak- tadır. Bu kanallara işlenen parçadan daha sert ağaçlar olan ceviz gürgen gibi ağaçların 467

Geleneksel Meslekler Ansiklopedisi Fotoğraf 5. parçaları, torna tezgahında dönme işlemi böylelikle 4 tokmak yastık ve gövdeye bir- Beşik üretimi devam ederken tutularak koyu renkte kanal leştirilmiş olmaktadır. Sonrasında çekilerek boyunca desenlerin ortaya çıkması sağlan- oynanan oyuncağın arka mazısında matkap (Soyupak, 2020, maktadır. Kollar tokmaklarda sonradan aracılığı her bir tokmağın kolunun ucuna açılan bir deliğe geçirilerek birleştirilmekte, denk gelecek şekilde delikler açılmaktadır. Kaynaşlı) kolların tokmakla birleşecek kısmının çapı- Bu deliklere söğüt dalı parçaları sabitlen- nın ayarlanmasında çatal ağızlı anahtardan mektedir. Tekerleklerin de montajı sonrasın- referans olarak yararlanılmaktadır. Parçalar da çekilerek oynanan oyuncak tamamlan- hem torna tezgahından alınmadan dönme maktadır. Tekerlekler döndüğünde mazıya işlemi devam ederken zımparalanmakta, sabitlenmiş söğüt dallarına takılan tokmak- hem de sonrasında tezgahtan alındıktan ların kolu, tokmakların havaya kalkmasını sonra parçanın ayna ve punta ucuna denk ve aşağıya düştüğünde oyuncağın gövdesi- gelen kısımları tekrar zımparalanmaktadır. ne vurarak ses çıkarmasını sağlamaktadır. Kollarla birleştirilmesi için tokmaklara kollu Mehmet Karaca oyuncağı oluşturan parça- matkap aracılığı ile delikler açılmaktadır. Bu ları su bazlı boya ile montaj öncesinde elde deliklerin ve kol ile tokmağın birleşiminin boyadığını, Aluç köyünde üretilen tokmaklı belirli bir açıda olması gerektiği için delik kağnılarda ise torna tezgahından parçalar açılması sürecinde önceden hazırlanmış bir alınmadan sakız boya olarak tanımladığı kalıptan yararlanılmaktadır. Tekerlekler ve çam reçinesinden özel bir boya ile boyandı- mazı olarak isimlendirilen dingiller de torna ğını belirtmiştir (KK 2). tezgahında üretilmektedir. Montaj aşama- sında da bir kalıptan yararlanılmaktadır. İki 2.3. Beşik mazı önceden delik açılmış ahşap iki parça ile her iki yönden sıkı geçme olarak birleş- Ahşap beşikler en başta bebeklerin sallana- tirilmektedir. Bu yapının üzerine ürünün rak uyutulmasını sağlayan ilk yatakları ola- kanal açılmış ve ön kısmı şekillendirilmiş rak karşımıza çıkmaktadır. Özellikle ağaç gövdesi yerleştirilmekte ve çivi yardımıyla işlerinin yaygın olduğu yörelerde gösterişli bu parçalar birleştirilmektedir. Sonrasında ve işlemeli beşikler üretilmiştir (Emiroğlu, yastık olarak isimlendirilen parça hazırlan- 2014:400). Günümüzde yatak olarak beşi- makta gövdenin üst kısmına çivi yardımıyla ğe azalan talep ve çocukların oyunlarında montajı gerçekleştirilmektedir. Yastık kolları yer almaya başlaması beşiklerin daha küçük takılmış tokmaklara ev sahipliği yapan kı- boyutlarda bir oyun nesnesi olarak üretil- sımdır. Tokmaklarla birleşim için yastık üze- mesine neden olmuştur. Düzce ili Kaynaşlı rinde boydan boya matkap aracılığı ile bir ilçesine bağlı Yeniyurt köyünde beşik üreti- delik açılmaktadır. Bir tel yardımıyla tok- mi günümüze kadar kaybolmadan ulaşmayı maklar ve yastık birbirine bağlanmaktadır. başarmıştır. Bolu ve Düzce illeri sınırında Yastıkta açılan delikten geçirilen tel daha yer alan Yeniyurt köyünden 1967 doğum- sonra yastık üzerindeki her boşlukta bir tok- lu Recep Kaba 1986 yılından itibaren beşik mağın sapında açılan delikten geçirilmekte üretmektedir (Fotoğraf 5). 468

Haratlık (Ahşap Oyuncak) Beşik üretiminde de torna tezgahı önemli bir yer tutmaktadır. Recep Kaba babadan demir ustası olduğunu, torna tezgahlarını ve kullandığı bıçakları da kendisinin üretti- ğini belirtmiştir (KK 3). Torna tezgahında farklı bıçaklar ve kalıplar yardımıyla kavak malzeme şekillendirilerek beşiği oluştura- cak parçalar üretilmektedir. Tokmaklı kağnı üretiminde açıklanan kalıplara benzer ka- lıplar beşik parçalarının üretiminde de kul- lanılmaktadır. Belirli aralıklarla yan yüzeyi- ne çakılmış çivilerden oluşan bu kalıpların torna tezgahında dönen parçaya tutulması ile kanallar oluşmakta böylelikle parçanın boyu ve üzerindeki desen ayarlanmaktadır. Bu kanallar hem boyama işlemi sırasında hem de montaj için gerekli deliklerin açıl- ması sürecinde referans noktası özelliği teş- kil etmektedir. Renk olarak farklılaşan iki tip beşik üretilmektedir Recep Kaba tara- fından (Fotoğraf 6). Fotoğraf 6. Beşik çeşitleri (Soyupak, 2020) Beyaz beşik olarak isimlendirdiği beşik- hında gerçekleştirilmektedir. Boyama ve te vernik olarak cam cila kullanılmakta, vernikleme işlemleri sonrasında kuruma boya kullanılmamaktadır. Diğer beşikte aşaması için hazırlanmış aparatlara dizi- ise kırmızı, sarı ve siyah renklerde selülo- len parçalar kurumaya bırakılmaktadır. zik hızlı kuruyan boyalar tercih edilmekte- Öncelikle beşiğin ayak ve başucuna denk dir. Renklendirme ve vernikleme işlemleri gelen kısımlarının montajı gerçekleştiril- de daha düşük devirde bir torna tezga- mektedir. Torna tezgahında çekilen, son- 469

Geleneksel Meslekler Ansiklopedisi Fotoğraf 7. rasında daha düşük devirde çalışan başka 2.4. Cambaz Cambaz montaj bir torna tezgahında boyanan ve kuruyan parçalara, montaj için gerekli delikler Cambaz kelimesinin sözlük anlamı; yerde öncesi parçalar açılmaktadır. Birbirine sıkı geçme olarak ve tel, at, bisiklet, ip vb. üzerinde dengeye birleştirilen 4 parçanın montajı sırasında dayanan, tehlikeli, heyecan verici gösteriler ve bitmiş hali ahşap tutkalından da yararlanılmaktadır. yapan kimse, akrobattır (Akalın, 2011:435). Dikey iki parçanın her iki ucuna da daire Genellikle ahşap çıta ve kartondan yapı- (Soyupak, 2020) testere yardımı ile yuvalar açılmaktadır. lan cambaz oyuncaklarının; bir cismin or- Aşağı uçtaki yuvalar aynı aks üzerinde talama noktasında denge kurularak masa olacak şekilde, yukarı uçtaki yuvalar ise kenarlarında ucuna bir ağırlık sarkıtılarak birbirine paralel olacak şekilde açılmak- yapılan denge cambazı, ahşap çerçeve içe- tadır. Aşağı uçtaki yuvalara kayın ağacın risinde kolla çevrilerek oynatılan cambaz, yapılan beşiğin üzerinde sallandığı ayağı gergin yay içine gerilen iki iple oynatılan sıkı geçme olarak birleştirilmekte, yukarı cambaz, telden kıvrılarak yapılan cambaz, uçtaki yuvalara ise söğüt ve fındık dalla- eğimli bir yere konulduğunda uzun bacak- rından üretilen ince tahta parçalar bü- ları ile yürüyebilen cambaz, şişe mantarı, içi külerek takılmaktadır. Büküm işlemi elde boşaltılmış ceviz gibi malzemelerden yapı- gerçekleştirilmekte herhangi bir kalıp lan cambaz gibi örnekleri mevcuttur (Uy- kullanılmamaktadır. Beşiğin tamamlanan sal, 2019:271). 1964 doğumlu Cemal Okul yan yüzeyleri, torna tezgahında işlenmiş 1985 yılından itibaren Sivas’da ahşap oyun- uzun parçalar yardımı ile birleştirilmek- caklar üretmektedir. Ürettiği oyuncaklar te ve beşik formu açığa çıkmaktadır. Yan arasında cambaz gibi geleneksel oyuncak- yüzeydeki parçalardaki delikler ve üst kı- ların yanı sıra farklı türlerde oyuncaklarda sımda kullanılan uzun parçada daire tes- mevcuttur. Cemal Okul’un ürettiği cambaz, terede açılmış yuva montaj sürecini kolay- alt kısmından sıkılarak üst kısımda yer alan laştırmaktadır. Son olarak, daire testere figürün hareket ettirildiği, oynatıldığı bir yardımıyla açılmış yuvalara yerleştirilmiş oyuncaktır. Cambazın üretiminde kullanı- parçalar çivi yardımıyla sabitlenmektedir. lan parçalar ve oyuncağın montajının bit- miş hali Fotoğraf 7’de yer almaktadır. 470

Haratlık (Ahşap Oyuncak) Cambaz üretim süreci Fotoğraf 8’de gör- Fotoğraf 8. sel olarak özetlenmiştir. Üretim sürecinde öncelikle daire kesitli kayın çıtalara ihtiyaç eritilerek sabitlenmekte, böylelikle hem par- Cambaz üretim duyulmaktadır. Bu çıtalar hazır alınabildiği çaların birbirinden ayrılması engellenmiş süreci (Soyupak, gibi torna tezgahı yardımı ile de elde edi- 2020, Sivas) lebilmektedir. Çıtalar belirli boyutlarda di- limlenmekte, sonrasında ise el matkabı ile olmakta hem de parçaların bir aks etrafında çıtalara birer delik açılmaktadır. Bu delikle- rin yeri, çıtanın ucundan aynı uzaklıkta ola- dönme serbestliği ile cambazın kol ve ba- cak şekilde ayarlanmaktadır. İki çıtanın bir araya getirilmesi ile oyuncağın el ile sıkılan cak hareketlerini gerçekleştirmesine imkan alt kısmı oluşmaktadır. Bir araya getirilme sürecinde iki parçadan yararlanılmaktadır. vermektedir. Son olarak cambaz figürü ve Vidanın baş kısmı kesilerek oluşturulan me- tal bağlantı elemanı (1) öncelikle çıtaların oyuncağın alt kısmını oluşturan çıtaların birindeki deliğe sabitlenmekte, sonrasında içi matkap yardımı ile boşaltılmış kısa ve birleştirilmesi ile oluşturulan parça ip yar- daire kesitli parça (2) bu bağlantı elemanına geçirilir. Bağlantı elemanının diğer ucuna dımıyla bir araya getirilmektedir. Çıtalarda da bir diğer çıta sabitlenerek oyuncağın alt kısmı tamamlanmaktadır. açılan deliklerden ve cambaz figürünün el Cemal Okul önceden metal bağlantı elema- kısmında yer alan deliklerden ip geçirilerek nından yararlanılan bu yöntem yerine ahşap parçalar kullanarak iki çıtayı bir araya getir- cambaz oyuncağı tamamlanmaktadır. İp diğini, yaşanılan kırılma problemleri sonra- sında daha sağlam olan bu yönteme geçiş geçirme işlemi sırasında cambaz figürünün yaptığını belirtmiştir (KK 4). Daha sonra çıtaların cambaz figürünün geleceği yönde- iki eli arasına boncuk benzeri parçalar da ki uç kısmına matkap yardımıyla ikişer delik açılmaktadır. Deliklerin açılması sürecinde yerleştirilmektedir. matkabın baskısı ile sabitlenen iki çıtanın kı- rılmaması için ortasına ahşap takoz yerleş- 3. Günümüzde Ahşap Oyuncak tirilmektedir. Cambaz figüründe ise malze- me olarak mdf plakalar kullanılmıştır fakat Yapımı ve İcra Edildiği Bölgeler farklı plaka malzemeler de tercih edilebil- mektedir. Ham mdf plakalar üzerine subli- Geleneksel oyunlar ve oyuncaklar gün geç- masyon baskı tekniği ile cambaz figürünün tikçe azalmakta ve kaybolmaktadır. Gele- parçaları basılmaktadır. Kesilerek plakadan neksel oyun ve oyuncakların daha çok açık ayrılan bu parçaları Cemal Okul eskiden tel ile birleştirdiğini, günümüzde ise plas- tik çubuklardan yararlandığını belirtmiştir (KK 4). Plastik çubuklar çapı daha büyük parçalardaki deliklerden geçirildikten sonra 471

Geleneksel Meslekler Ansiklopedisi hava aktivitesi olması, günümüzde şehirleş- süreçlerinde ağırlıklı olarak temel maran- me, güvenlik ve benzeri nedenlerden dolayı gozluk yetilerine ve bilgisine ihtiyaç duyulan çocuğun oyun alanının iç mekana hatta diji- ahşap oyuncakların ve yapım süreçlerinin tal ortama kaymasının bu değişim üzerinde belgelendirilmesi bu oyuncakların ve mes- etkisi olduğu söylenebilir. Ayrıca malzeme lek kolunun yaşatılması sürecini kolaylaştı- ve üretim yöntemlerindeki ilerlemeler, fark- rabilir. Kullanılan boyalar, ağaçlar, üretilen lı malzemelerden seri üretim oyuncakların aynı oyun nesnesinin formundaki bölgesel yaygınlaşmasına neden olmuş, ahşap gele- küçük farklılıklar ve farklı isimlendirilmeleri neksel olarak nitelendirilebilecek oyuncak- bu oyuncak geleneğin zenginlikleri olarak lara talep giderek azalmıştır. Günümüzde nitelendirilebilir. Ayrıca bu çalışma kapsa- ülkemizin farklı bölgelerinde ustalar ve atöl- mında incelenen oyuncakların ve üreten yeler tarafından sürdürülen bu oyuncaklara ustaların dört farklı şehrimizde olması ah- talebi, eskiye olan özlem ve merak, doğal şap oyuncak geleneğimizin bir bölgeye özgü malzemelerin daha sağlıklı olduğu düşün- olmanın ötesinde Anadolu’nun tamamında cesi olumlu yönde etkilemektedir. Üretim yaygın olduğunun bir göstergesi olabilir. 472

Haratlık (Ahşap Oyuncak) Kaynaklar Akalın, Şükrü Haluk (2011). Türkçe Sözlük, Ankara: Onur, Bekir (1992). Oyuncaklı Dünya, İstanbul: Verso Türk Dil Kurumu Yayınları. Yayıncılık. And, Metin (2019). Oyun ve Bügü, İstanbul: Yapı Kredi Önder, Nabey (1986). “Türkiye’de Oyuncakçılık”, Yayınları. Folklor Halkbilim Dergisi 35(4), s. 14-18. Baran, Musa (1993). Çocuk Oyunları, Ankara: Kül- Özhan, Mevlüt (2005). Çocuk Oyun ve Oyuncak tür Bakanlığı Yayınları. Terimleri Sözlüğü, Ankara: Kültür Ajans Ya- yınları. Boratav, Pertev Naili (1973). 100 Soruda Türk Folkloru, İstanbul: Gerçek Yayınevi. Özsoy, İskender (Haziran 2001). “Son Eyüp Oyun- cakçısı”, Popüler Tarih, s. 76-79. Çakır, Aylin (Eylül-Ekim 2018). “Antik Yunan ve Ro- ma’da Çocuk Oyunları ve Oyuncaklar”, Aktü- Uysal, Vehbi Mehmet (2019). Çağlar Boyu Anadolu el Arkeoloji, s. 60-74. Oyuncakları, Ankara: Gece Kitaplığı. Dilek, Dursun, Yapıcı, Gülçin ve Pamuk, Akif (2010). Kaynak Kişiler “Oyuncak Tarihi ve Tarihi İstanbul Oyun- cakları”, Tarihi İstanbul Oyuncakları, İstanbul: KK 1: Demirbaş, Ekrem, 1962, Osmaniye, Topaç us- İstanbul Büyükşehir Belediyesi, s. 4-42. tası (2020, Osmaniye). Emiroğlu, Kudret (2014). Gündelik Hayatımızın Tarihi, KK 2: Karaca, Mehmet, 1944, İskilip, Marangoz İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları (2020, İskilip). Fazlıoğlu, Ayşe (2014). “19. Yüzyıl Osmanlı Sarayın- KK 3: Kaba, Recep, 1967, Kaynaşlı, Beşik ustası da Oyun ve Oyuncak”, Saraydan Sokağa Oyun, (2020, Kaynaşlı). İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, s. 31-78. KK 4: Okul, Cemal, 1964, Sivas, Ahşap oyuncak us- Geleş, Fadime (2001). “Eyüp Oyuncakçıları”, 5. tası (2020, Sivas). Eyüpsultan Sempozyumu Tebliğler Kitabı, İstanbul: Eyüp Belediyesi, s. 218-223. 473



HARATLIK (TAKUNYA, MUTFAK EŞYASI) Haratlik (Clogs, Kitchen Utensils) Sedat Kaya* Abstract Handicrafts are tangible concrete documents of a nation’s It is known that the construction of these tools is called cultural personality. In Anatolia, which is the cradle of crafts. According to the Turkish language institution, civilizations, the roots of Turkish handicrafts go back clogs (clogs) are usually used in baths, etc. It is a kind to ancient times and its are important. In this study, of high heeled wooden shoe used to prevent slipping in the Turkish cuisine culture and the items used, which wet soles. has been changing since ancient times, are mentioned. Kitchen tools that people use while doing their daily work The clogs (clogs) and kitchen tools still produced in the to continue their lives, rolling pin, roller, meat board, table, district of Kaynaşlı in Düzce province, the rolling pin, shovel of flatbread etc. the descriptions of hand tools roller, meat board, table, flattening shovel, the masters have been made. These tools, which have many functional and their products, the description and histories, the tools features in kitchen storage, cooking or make eating, used and equipment used, the production stages, the product it is made of natural trees as sycamore, beech, lime, range in detail has been described. willow. Keywords: Handicrafts, Wood, Crafts, Kitchenware, Clogs. * Öğr. Gör., Düzce Üniversitesi, Kaynaşlı Meslek Yüksekokulu, Geleneksel El Sanatları Bölümü, [email protected] 475

Geleneksel Meslekler Ansiklopedisi 1. Takunya ve Haratlığın Tanımı Takunyacılık Tanımı: Tabanı tek parça tahta- dan yapılan ve üstünde ayağa geçirilen deri Takunya: Genellikle hamam vb. ıslak taban- bir tasması bulunan ayakkabı olarak tarif lı yerlerde kullanılan, yüksek ökçeli, ağaç- edilen takunyaları yapan mesleği icra eden tan yapılmış bir tür ayak giysisidir (TDK). kişilere ‘‘takunyacı’’ denmektedir (Fotoğraf Hammadde olarak ağaç işleyen el sanatları 1). içinde olan eşya ve aksesuar olarak kulla- nılan Takunya (Arlı, 1987: 43) ya da nalın Haratlık (Mutfak Eşyaları Yapımcılığı) Tanımı: Arapçada bir çift ayakkabı anlamına gelen Mutfak, Arapça “matbağ”dan gelip yeme- Na’leyn kelimesinden gelmektedir. (Develi- ğin hazırlandığı yer demektir. Geleneksel oğlu, 1970: 961) Gelin hamamında kullanı- Anadolu evinde mutfak zemin katta bu- lan nalınlar oldukça bezemelidir. Ağaç üzeri lunmakla beraber bazen üst katta bazen sedef kakma, telkari işlemeli, kadife kumaş de evin dışında yer alırdı (Sirel, 1991: 757- kaplama olmak üzere çeşitli tekniklerle ha- 758). Matbahta ocağın bulunduğu bölümde zırlanmış türleri mevcuttur. Ayak numara- yemek pişirme, bulaşık yıkama yeri ve çeş- sına göre değişik ölçülerde olan nalınların me bulunurdu (Karpuz, 1999: 458). yerden yüksekliği yaklaşık 6 cm’dir (Akan vd., 2005: 1006). Oklava: Hamur, yufka açmaya yarayan uzun düzgün çubuk şeklinde olan mutfak eşyası- Fotoğraf 1. a. dır. Hamur açmada ayrıca merdane de kul- Gaziantep Çarşısı lanılır (URL 1). Takunya Dükkanı dış raf, b. Gaziantep Merdane: Hamur açmaya yarayan silindir Çarşısında Haphap şekilli araçtır. Oklava ile aynı işlevi görür. / Takunya Nalıncılar Oklava ince ve uzun iken merdane silindir Pazarı Sokağı (Aysen şekillidir ve iki ucunda sap bulunur. Farklı Soysaldı fotoğraf kalınlıklarda olabilir (URL 2). arşivi,2021) Doğrama Tahtası: Üzerinde et, ekmek, salata malzemesi doğranan ahşap mutfak eşyası- dır. Bu malzemeleri kesme esnasında bıça- ğın sert zemine sürtünüp körelmesini önle- mek için kullanılır. Bazlama Tahtası: Üzerinde hamurun eşit a şekillerde sac üzerine taşımada kullanılan araçtır. Sofra: Yerde yemek yeneceği zaman üzerine çatal, bıçak, bardak ve tabak gibi ürünlerin yani sofra takımı konan alçak masadır. Havan (Dibek): İçinde bir şey dövüp ufalama- ya yarayan, tahta, taş, maden veya plastik- b ten yapılan kaptır. 476

Haratlık (Takunya, Mutfak Eşyası) 2. Takunya (Nalın) ve Mutfak kunya ve nalın bir çeyiz eşyası gelin kızların Eşyaları Yapımcılığı Tarihçesi çeyiz sandıklarında bulunan aksesuarlardan birisiydi. Geleneklerimizde genç kızlar, ge- 2.1. Takunya Yapımının Tarihçesi linler, erkekler, çocuklar ve kadınlar için ayrı ayrı türlerde takunyalar ve nalınlar yapıldığı Takunya ya da nalın, kısmen veya tamamen bilinmekte ve görülmektedir. Kadınlar, genç tahtadan yapılmış bir ayakkabı çeşididir. Ta- kızlar ve gelin kızlar için takunyaların ayrı kunyanın formu kullanıldığı ülkenin kültü- biçim ve modellerde üretildiği aşikârdır. Bu rüne göre değişmekle birlikte, genel görünü- nalınların daha ziyade hediye amaçlı üretil- mü yüzyıllar boyunca değişmeden kalmıştır diği yaşa ve konuma göre giyildiği bellidir. (URL 3). Geleneksel takunya genellikle ağır “Nakışları hafif olan nalınlar evlenme ça- işçiler tarafından giyilirdi. Günümüzde bazı ğındaki kızlara hediye edilirken, ağır işleme- fabrikalarda, madenlerde, tarım işçiliğinde li olanlar nişanlı kızlara, işlemeleri çok ağır koruyucu giysi olarak kullanılır. Takunya olanlar ise yeni gelinlere layık görülürmüş.” çiftçi ve işçi sınıfının ucuz ve folklorik ayak- Genç kızlar ve gelinler için yapılan nalınlar kabısı olarak nitelendirilirken, bazı türleri yarı bir zarafet ve incelik taşırlardı. Bunların İsveç Träskor veya Japonya’da moda gi- hem biçimleri, hem de süslemeleri, çok fark- yimin bir parçasıdır. Takunya dans için lı oluyordu. “Düz, yakma, oymalı, işlemeli de kullanılabilir. Takunyanın çıkardığı ses nalınlar dışında çeyiz nalını denilen nakışlı, dans ile ritm oluşturabilir. Takunyanın Av- sedef kakmalı, gümüş kaplamalı nalınlar da rupa’daki kökeni tam olarak bilinmemekte- yapılır, çeyiz tepsilerine konulurdu. Gelin dir. Avrupa’da bulunan ve günümüze kadar hamamlarında hanımlar havlu, peştamal, kalmış olan en eski takunyalar Amsterdam, hamam tası ve nalınları ile sınıf ve servet Rotterdam, Hollanda’da bulunan, 1230 ve farklılıklarını teşhir ederlerdi.” (URL 5). 1280 yıllarından kalma takunyalardır (URL 4). İngiltere›nin Londra şehrinde Dünya›- 2.2. Haratlığın Tarihçesi nın her yanından getirilen seçkin Antik çağ yapıtları ve etnografya koleksiyonlarını Günlük kullanım eşyaları adı altında mutfak kapsayan British Museum’da birçok farklı eşyaları bir diğer ismiyle haratlık, iş aletleri ülkenin takunya örnekleri sergilenmektedir. vb. el emeği üretimle yapılan ürünlerin işle- XIX. Yüzyıl’da İstanbul’da altın sırma ve vini yerine getirmekten başka, üstlendikleri inci işli, çok yüksek nalınlar yapılırdı. Kaf- işlevin kazandırdığı biçimi de almaktadır. kasya, Eskişehir ve Van yörelerinde gümüş Bu anlamda, günlük kullanım eşyalarının kaplı, “savatlı” nalınlar yaygındı. Gümüşün biçim-işlev bağlantısı çok güçlüdür. Ham- üstü çizilerek işlenir, savat denen malzeme maddesi ağaç olan el sanatı türlerinde ya- üzerine sürülünce, bu yivler içinde kalıp bir pım tekniklerinden çok ürün türü, kullanım nakış gibi dururdu. Sinop sedefli, Gazian- alanı ve toplumdaki işlevi ortak özellikler tep sedef kakmalı, Afyonkarahisar ise gü- olarak dikkati çekmektedir. müş telle işlenmiş nalınları ile tanınmaktay- Ağaç hem şaheser denilebilecek ürünlerin dı. (Taşcıoğlu, 1998: 173) ortaya çıkarıldığı hem günlük kullanım eş- Takunya ve nalın sadece hama ve camiler- yası olabilecek sade ve basit ürünlerin üretil- de giyilen bir ayakkabı olarak üretilmezdi. diği bir materyaldir. Ağaçtan günlük mutfak Geçmiş zamanların Türk adetleri içinde ta- araç gereçleri (kaşık, oklava, sofra vs.), üre- tilmektedir. Günümüzde hem sanat eserleri 477

Geleneksel Meslekler Ansiklopedisi hem de günlük eşyaların yapımında ahşap kullanımı devam etmektedir. 3. Takunya (Nalın) ve Mutfak Eşyaları Yapımında Kullanılan Araçlar ve Malzemeler Nalın(Takunya); Kayın, Çınar, Söğüt ağacı, a çelik testere, nalıncı keseri, testere, törpü, nalıncı çivisi, makas, köşker bıçağı, kösele, deri, vernik ve ağaç boyası. Oklavada; Çınar ağacı, pulanya makinası, şe- b rit testere, torna makinası ve zımpara, oluk- lu iskarpile, düz bıçak, ince zımpara, kalın Fotoğraf 2. a. İşkence, b. Iskarpela. zımpara, vernik ve demir tel. 3.2. İskarpela Merdanede; Çınar ağacı, pulanya makinası, şerit testere, torna makinası, zımpara, oluk- Ağacı yontarak şekillendirmek için kullanı- lu iskarpile, düz bıçak, ince zımpara, kalın lan aletlerdir. İskarpelalar düz ağızlı ve yu- zımpara, vernik ve demir tel. varlak (oluklu) ağızlı olmak üzere iki çeşittir. Doğrama tahtasında; Kayın ve Ihlamur ağacı, 3.3. Zımpara Şerit testere ve pulanya makinası. Zımparalar, tahtanın yüzeyini iyice düzelt- Sofrada; Çınar ve kayın ağacı, Şerit testere, mek için kullanılır. İşin durumuna göre bir pulanya makinası (çift yönlü zımpara) tut- takoza sararak veya suntaya çakılıp, tahta ve kal, işkence ve kelebekli vida. kontraplağın yan kenarları ona sürtülerek kullanılır. Geniş yüzeylerin zımparalanma- Havan; Ceviz ağacı, Torna Makinesi, İskar- sında küçük dairesel hareketlerle zımpara- pela, Zımpara, Su bazlı vernik. lamak gerekir. Bazlama tahtasında; Kayın ağacı, Pulanya 3.4. Planya makinası makinası, ince şeritli testere, kollu delme matkap. 3.1. İşkence Döküm demirden yapılmış gövde üzerine monte edilmiş motor, tabla, siper ve bıçak Tahtanın veya suntanın işlenmesi sırsında yuvalarından meydana gelir. Bir motora tezğaha tespiti veya iki parçayı yapıştırmak kayışlarla bağlı metal silindirik bıçak yuva- için sıkıştırmaya yarayan aletlerdir. Demir sı orta alanda yaklaşık 50cm uzunluğunda, olduklarından, ahşabı sıkıştırmaya, ezme- sol tarafta daha kısa olan ek tabla kısmın- mesi için, araya tahta takoz konulması ge- da 10cm boyutundadır. Motorun çevirdiği rekir. bıçak yuvasının sağ tarafında ağaç delmeye 478

Haratlık (Takunya, Mutfak Eşyası) yarayan matkap mandreni bulunur. Orta lanır. Şerit testere yardımıyla parçalara ay- tablalı alanda ahşap parçalarının yüzeyini rılır. temizlemek ve köşeleri daha çok 90 derece Merdane yapımında tomruk halinde kesi- olacak şekilde düzeltir. Top denilen küçük len çınar ağacı belli ölçülerde kesilir. Kesi- tablalı alanda ise cerman, kordon denilen len tomruktan kaç tane merdane çıkacağı süslü ve açılı işler yapılır. (Vurucu, 2011: 48) hesaplanır. Doğrama tahtası yapımında kayın ağacı ilk 3.5. Hızar Makinesi olarak tomruklar halinde şerit testere yardı- mıyla kesilir. İnce levhalar haline getirilir. Ana metal döküm gövde, motor, bilyeler Sofranın yapım aşamasında kayın ve çınar üzerine oturtulmuş iki kasnak, şerit testere, ağacı ilk olarak tomruklar halinde şerit tes- siper ve tabladan oluşmuş elektrikle çalışan tere yardımıyla kesilir. İnce levhalar haline marangozluk makinesidir. Üst kasnağın altı- getirilir. na monte edilmiş yivli burgu çevrildikçe şe- Bazlama tahtası yapım aşamasında kayın ridin sıkışmasını sağlar Sıkışan şerit motora ağacının tomrukları ince testere yardımıyla elektrik gelmesi ile kasnaklar sayesinde dön- kesilip ince levha haline getirilir. Levhalar meye başlar. Ucu keskin şerit testere tabla- 15- 30 gün arasında hava teması yardımıyla dan kendine doğru ittirilen ağaç parçalarını kurutulur. düzgün bir şekilde keser. (Büyük Larousse , c 10, 1986: 5240 ) 5. Takunya (Nalın) ve Mutfak Eşyaları Aşamaları ve Bitim 3.6. Yapıştırıcılar İşlemleri Pek çok ağaç işinde, işin özelliğine göre, 5.1. Nalın Yapımı plastik tutkal (soğuk tutkal), sıcak tutkal, ayakkabı yapıştırıcısı gibi tutkallar kullanılır. Keresteler bıçkıda üç buçuk cm inceliğinde Plastik tutkal 24 saatte tam kuruma yapar. bir çift nalın (ayak numarasına göre) çıkacak Sıcak tutkalın hazırlanması biraz zaman şekilde boylamaları yapılır. Bir çift nalının alır ama kuruma süresi daha kısadır. İnce et kalınlığı ne kadar olacaksa yükseklikte ağaç plakaların ve kontrplakların yapıştı- ve kalınlıkta keresteler boylanır. Sonra dik- rılmasında ise ayakkabı yapıştırıcıları iyi ve dörtgen prizma şeklinde kesilen keresteler hızlı sonuç verir (Kılınç, 1994: 85). ortalarından kesilerek ikiye ayrılırlar, daha sonra dört parçaya kesilir Bu işlemle her 4. Takunya (Nalın) ve Mutfak tek“nalın”ın aynı dokulu (ağacın kendine Eşyaları Yapımında Hazırlık has damarı vardır) çıkışı sağlanır. 4 kalıbı İşlemleri vardır. 23, 25; 26, 27. İkisi kadın ayağı ka- lıbı, ikisi erkek ayağı kalıbıdır. Erkek ve ka- Nalın yapılacak ağaçlar hızarlarda biçilir. dın takunyaları arasında model farkı yoktur. Hızara götürülen kerestelerin kuru olması Bir kalıp seçilir. 27 cm uzunluğundaki 3,5 gerekmektedir. Kurutma işlemi genellikle cm genişliğinde kayın ağacının üzerine ko- doğal yolla (güneş yoluyla) olmaktadır. nur. Kalemle çizilir. Kalıbın çizildiği yerden Oklava yapımında tomruk halinde kesilen çınar ağacı belli ölçülerde kesilir. Kesilen tomruktan kaç tane oklava çıkacağı hesap- 479

Geleneksel Meslekler Ansiklopedisi takunya 1,5 cm genişliğindeki bıçkı ile ke- dımıyla şekillendirilir. Önce kalın sonra ince silir. Bu kısım tamamen el hüneri isteyen zımpara atılır (KK 1). aşamadır. Takunyanın küt burnuna ve to- puğuna da bu makinede şekil verilir. Bura- Fotoğraf 3. Oklava Yapımı (Kaya 2020). dan çıkan takunyanın yüzeyinin pürüzsüz olması için planyada temizlenir. Takunya- 5.3. Merdane Yapımı nın ayağı tutabilmesi için takunyaya lastik geçirilmesi gerekir. Eski kamyon lastiklerini Merdane yapan usta Bekir Ergin’den edi- kolon hâline getirip satan lastikçilerden bu nilen bilgilere göre tomruk halinde kesilen lastikler alınır. Dört boyda kesilen takunya- çınar ağacı belli ölçülerde kesilir. Kesilen nın lastikleri eşlenir. Lastiklerin çakılacak tomruktan kaç tane merdane çıkacağı he- yerlerine küçük panzilotlar yani suni deriler saplanır. Şerit testere yardımıyla parçalara çivi yardımıyla çakılır. Hızarın olmadığı dö- ayrılır. Planyada dört bir tarafı düzeltilir ve nemlerde bütün bu işlemler tümüyle “nalın- düzeltilinceye kadar silinir. Sonra tornaya cı keseri” ile yapılırdı. Eski nalıncılar elde bağlanır. Tornaya bağlanan parça isteğe nalıncı keseri, sert ağaç parçalarını tek tek göre şekillenir. Oluklu iskarpela yardımıyla yontarak takunya ve nalınları yaparlardı. tornada yuvarlak hale getirilir. Sonra düz Nalıncı keserlerinin sapı ile keskin ağzı ara- bıçak yardımıyla şekillendirilir. Önce kalın sındaki açı normal keserlere göre daha dar, sonra ince zımpara atılır. Tel yardımıyla sapları daha uzun olurdu. Ağaç tamamen belli bölgelerinden yakılır. Ardından verniği bu keserle şekillendirilip yontulurdu. “Otur- atılıp kurumaya bırakılır (KK 2). dukları yerde önlerindeki kütük üzerinde çalışır, ‘Nalıncı keseri gibi hep kendine yon- tar’ deyimine konu olacak şekilde kucakları yonga ile dolardı. Sonraki yıllarda, elektrikli bıçkı makinelerinin devreye girmesi ile kıs- men şekillendirilmiş nalınları keserle rötuş- lar oldular (URL 6 ). 5.2. Oklava Yapımı Oklava yapan usta Hamza Esen’den edi- nilen bilgilere göre tomruk halinde kesilen çınar ağacı belli ölçülerde kesilir. Kesilen tomruktan kaç tane oklava çıkacağı hesap- lanır. Şerit testere yardımıyla parçalara ay- rılır. Kalın çıta haline getirilir. Çıta haline getirilmiş olan tahtalar bir ay kadar süre ile hava teması yardımıyla kurutmaya bırakılır. Planyada dört bir tarafı düzeltilir ve düzelti- linceye kadar silinir. Sonra tornaya bağlanır. Tornaya bağlanan parça isteğe göre şekille- nir. Oluklu iskarpela yardımıyla tornada yuvarlak hale getirilir. Sonra düz bıçak yar- 480

Haratlık (Takunya, Mutfak Eşyası) Fotoğraf 4. Merdane Yapım Aşamaları (Kaya 2020). 5.4. Doğrama Tahtası Yapımı olan tahtalar bir ay kadar süre ile hava te- ması yardımıyla kurutmaya bırakılır. Bir ay Doğrama tahtası yapan usta Zeki Çabukoğ- sonrasında planya makinasında çift yönlü lu’dan edinilen bilgilere göre kayın ağacı ilk olarak zımpara işlemi görür. Kenarları şerit olarak tomruklar halinde şerit testere yar- testere yardımı ile şekillendirilir. Kullanıma dımıyla kesilir. İnce levha haline getirilmiş hazır hale getirilir (KK 3). Fotoğraf 5. Doğrama Tahtası Yapım Aşamaları (Kaya 2020). 481

Geleneksel Meslekler Ansiklopedisi 5.5. Sofra Yapımı 5.6. Bazlama Tahtası Yapımı Sofra yapan usta Bahattin İlhan’a göre ka- Bazlama tahtası yapan usta Cemali Kurup’a yın ve çınar ağacı ilk olarak tomruklar ha- göre kayın ağacının tomrukları ince testere linde şerit testere yardımıyla kesilir. İnce yardımıyla kesilip ince levha haline getirilir. levhalar haline getirilir. İnce levha haline Levhalar15- 30 gün arasında hava teması getirilmiş olan tahtalar bir ay kadar süre ile yardımıyla kurutulur. Ardından planyada hava teması yardımıyla kurutmaya bırakılır. silinip, temizlenir, kalıp yardımıyla üzerine Bir ay sonrasında planya makinasında çift şekli çizilir. Tekrar ince testere yardımıyla yönlü olarak zımpara işlemi görür. Sonra çizilen kalıbın etrafı kesilir. Sap kısmına da tutkallanıp işkence yardım ile bir gün bo- asılabilmesi için matkap yardımıyla delik yunca sıkıştırılır. İşkenceden sökülen levha açılır (KK 5). tekrar planya makinasında çift yönlü olarak zımparalanır. Yapışma işlemi gerçekleştik- ten sonra kenarları şerit testere yardımı ile şekillendirilir. Yuvarlak oval hale getirilir, kenarları zımparalanır, ayakları tutkal, düz vida yardımıyla yuvarlak şekle getirilmiş olan tahtaya ayak olarak birleştirilir. Talep üzerine ayak kısmı katlanıp az yer kaplama- sı için demir ayaklı sofralarda yapılmaktadır (KK 4). Fotoğraf 6. Sofra Yapım Aşamaları (Kaya 2020). Fotoğraf 7. Bazlama Tahtası Yapım Aşamaları (Kaya 2020). 482

Haratlık (Takunya, Mutfak Eşyası) 5.7. Havan (Dibek) Yapımı Havan yapan usta Bekir Ergin’den edinilen bilgilere göre tomruk halinde kesilen ceviz ağacı belli ölçülerde kesilir. Kesilen tomruk- tan kaç tane merdane çıkacağı hesaplanır. Şerit testere yardımıyla parçalara ayrılır. Ayrılan parça sonra tornaya bağlanır. Tor- naya bağlanan parça isteğe göre şekillenir. Oluklu iskarpela yardımıyla tornada yuvar- lak hale getirilir. Fotoğraf 8. Havan (Kaya 2020). Sonra düz bıçak yardımıyla şekillendiri- 6. Takunya (Nalın) ve Mutfak lir. Tek boğumlu, zarif bir forma ulaşması Eşyaları Teknik Özellikleri sağlanır. Dövdü kısmından uca doğru hafif incelerek devam eden gövdesi, ortada ka- Nalın genellikle şimşir, abanoz vb. sert do- lın bir boğumdan sonra uca doğru silindir kulu ağaçlardan tek parça halinde oyula- şekilde devam ederek hafif dışa doğru açı- rak yapılmaktadır. Nalının altı iki ayaklı lan bir uçla nihayetlenmektedir. Önce kalın bir köprüyü andırır. Özellikle eski hamam sonra ince zımpara atılır. Tel yardımıyla nalınlarında alt kısım dar ve uzun bir balta belli bölgelerinden yakılır. Ardından verniği biçiminde oyulmuştur. Nalınların yüksekliği atılıp kurumaya bırakılır. Cila kısmı ise hem 6-15 cm arasındadır. Güneydoğu Anadolu Balmumu, Zeytinyağı karışımı doğal cila ve Bölgesinde kullanılan Nalının sağlık açısın- vax yağı ile yapılır (KK 2). dan yarar olduğu belirtilmektedir. Nalın, onu giyenlerin vücudunda oluşan olumsuz elektriği almakta olup kişiye rahatlık hissi vermektedir. 483

Geleneksel Meslekler Ansiklopedisi Tablo 1. Takunya (Nalın) ve Mutfak Eşyaları Teknik Özellikleri Ürün Adı Ağaç Türleri Genel Özellikleri Boyutları Ahşaptan imal edilmiştir. 100-120 cm Oklava Çınar ağacı Geleneksel yapım şekli yöreden yöreye ve hatta kişiden kişiye İsteğe göre değişkenlik Merdane farklılık göstermektedir gösterebilir. Çınar ağacı Ahşaptan imal edilmiştir. 15-30 cm Geleneksel yapım şekli yöreden yöreye ve hatta kişiden kişiye İsteğe göre değişkenlik farklılık göstermektedir gösterebilir. Sofra Çınar ve kayın Ahşaptan imal edilmiştir. 60-100 cm ağacı Geleneksel yapım şekli yöreden yöreye ve hatta kişiden kişiye İsteğe göre değişkenlik farklılık göstermektedir gösterebilir. Havan (Dibek) Ceviz Ahşaptan imal edilmiştir. Yükseklik: 16 cm. Ağız Çapı: Doğrama Tahtası Geleneksel yapım şekli yöreden yöreye ve hatta kişiden kişiye 14 cm. farklılık göstermektedir İsteğe göre değişkenlik gösterebilir. Kayın ve Ahşaptan imal edilmiştir. 28-45 cm Ihlamur ağacı Geleneksel yapım şekli yöreden yöreye ve hatta kişiden kişiye İsteğe göre değişkenlik farklılık göstermektedir gösterebilir. Bazlama Tahtası Kayın ağacı Ahşaptan imal edilmiştir. 60-100 cm Kullanımı rahattır. İsteğe göre değişkenlik Geleneksel yapım şekli yöreden yöreye ve hatta kişiden kişiye gösterebilir. farklılık göstermektedir Nalın (Takunya) Kayın, Çınar, Ahşaptan imal edilmiştir. Yükseklikleri 3.5 cm ile Söğüt ağacı, Geleneksel yapım şekli yöreden yöreye ve hatta kişiden kişiye 27.5 cm şimşir, farklılık göstermektedir. İsteğe göre değişkenlik abanoz ağacı gösterebilir. 7. Takunya (Nalın) ve Mutfak 8. Takunya (Nalın) ve Mutfak Eşyaları İcra Edildiği Bölgeler ve Eşyalarının Günümüzdeki Durumu Bilinen Ustaları Takunya giyme geleneği günümüzde de de- Kaynaşlı İlçesinde oklava yapan usta Ham- vam etmekte, cami, hamam ve tabakhane- za Esen’dir. 1971 yılı doğumlu usta ortaokul lerde hala da takunya giyilmektedir. Bugün mezunu usta otuz yıla yakın bu işi yapmak- çeşitli tekniklerle bezenmiş eski nalın örnek- tadır. leri şimdi müzelerde ya da evde süs eşyası olarak sergilenmektedir. Oklava, Merdane, Kaynaşlı İlçesinde merdane, havan (Dibek) Bazlama Tahtası, Doğrama Tahtası, Sofra yapan usta Bekir Ergin’dir.1975 yılı doğum- mutfakta mutfak eşyası olarak kullanılmak- lu usta ortaokul mezunu yirmi iki yıldır bu tadır. işi yapmaktadır. 484

Haratlık (Takunya, Mutfak Eşyası) Kaynaşlı İlçesinde Doğrama tahtası yapan Elbistan ilçesindeki son harat ustalarından usta Zeki Çabukoğlu’dur.1969 yılı doğumlu Fahri Özdemir, Elbistan ilçesi Ahmet Ka- usta ilkokul mezunu yirmi sekiz yıldır bu işi racabey Caddesinde 1952 den bu yana yapmaktadır. Zanaatkâr’lık yapan Fahri Özdemir satın aldığı keresteyi işleyerek fırın küreği, kapı, Kaynaşlı İlçesinde bazlama tahtası yapan pencere, ekmek tahtası üretiyor. Elbistan’da usta Cemali Kurup’tur. 1970 doğumlu us- 1952’den bu yana tarihi işyerinde zamana tamız ilkokul mezunudur. Yirmi yıldır bu işi ve teknolojiye inatla mesleğini büyük bir öz- yapmaktadır. veriyle sürdürmektedir (URL 8). Kültür bakanlığı “somut olmayan kültürel Kaynaşlı İlçesinde sofra yapan usta Bahat- miras taşıyıcısı; takunya ustası” kimliğine sa- tin İlhan’dır.1968 doğumlu usta ilkokul me- hip Gaziantep’te takunyacılık yapan Osman zunu otuz yıldır bu işi yapmaktadır. Çakmak 65 yıldır bu işi yapmaktadır. Çırak olarak işe başlayan usta halen Gaziantep’te Sofra yapımında bir başka usta Mehmet evinde bir odayı atölye olarak kullanarak Özoğlu’dur. Lise mezunu ustamız 1975 do- üretimlerine devam etmekte, satışlarını ise ğumludur. Yirmi dört yıldır bu işi yapmak- dükkanda oğlu sürdürmektedir. Kendisin- tadır. den sonra oğluna’da mesleğini öğretmiş olan usta ceviz ve gürgen ağacından yapı- Bursa’nın İnegöl ilçesinde yaşayan ve ta- lan takunyaları selülozik araba ve mobilya kunya yapan Günay kardeşlerden İnegöl’ de boyası ile boyayarak süslendiğini, habbap / Büyük Sanayi Sitesi Ömer Esin Sokak’ında takunkacılar çarşısının geçmişte 20 dükkan atölyeleri bulunan Günay kardeşler şu an olduğunu, çocuklar için 20-34 numara, ha- Bursa’da ve Türkiye’de takunyayı seri üre- nımlar için 35-40 numara, beyler için 42-45 tim olarak yapan tek yerdir. Günaylar yedi numara takunya yapıldığını söylemektedir. kardeştir. Dört erkek kardeşin büyüğü olan Osman ustanın rahmetli olan hatırlayabil- Mehmet Fahri Günaylar şu an iki erkek diği ustaları ise Ali İncenacar (Sağır Ali) kardeşi ile Ahmet Hamdi ve Cemal Usta ile ve Hacı Hasan Dükkanıdır (KK 6). Ayrıca birlikte çalışmaktadırlar. 1955 yılında İne- “Nalın” olarak da bilinen bu terliklere Ga- göl’de doğan Mehmet Fahri Günaylar bu ziantep’te “haphap” adı verildiğini anlatan tarihten itibaren babaları Recep Günay’ın Çakmak, “Camilerde, hamamlarda kulla- başlatmış olduğu bu mesleği devam ettirme- nılmakla beraber Gaziantep’te berberler, ye çalışmaktadır ( Taş, 2017: 2582). ekmekçiler, kasaplar haphap giyerdi. Bu haphapları giyenler yorgunluk hissetmez- Gaziantep’in son harat ustalarından Meh- lerdi” şeklinde ifade etmektedir (URL 9). met Nacaroğlu kentteki pide fırınlarına ‘’fı- rın küreği’’ yapmaktadır (URL 7). 485

Geleneksel Meslekler Ansiklopedisi Kaynaklar Akan, Meral Bezirci, Hidayetoğlu, Zuhal, Melek. URL2: http://tr.wikipedia.orgwiki/Merdane (Erişim Nas, Emine (Ekim 2005). Bursa Evlenme Tarihi:03.07.2020)’’ Adetlerinden Gelin Hamamı Kültürü Çer- çevesinde Kullanılan El Sanatı Ürünleri. URL3: https://tr.wikipedia.org/wiki/Takunya#ci- II.Bursa Halk Kültürü Sempozyumu Bildiri te_note-1 (Erişim Tarihi:03.07.2020)’’ Kitabı, Cilt:3, Bursa, 999- 1013. URL4: https://www.dutch-clogs.com/global-infor- Arlı, Mustafa (1987). El Sanatlarının Sınıflandırılması mation/history-wooden-shoes/ (Erişim Tari- III. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bil- hi:03.07.2020)” dirileri V. Cilt. URL5:https://www.erzurumhabergazetesi.com/ Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi (1986), 39315-nalincilik-tarih-oldu (Erişim Tarihi: Cilt:10, İstanbul: Milliyet Yayınları. 03.07.2020)” Develioğlu, Ferit (1970). Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik URL6:https://edebiyatvesanatakademisi.com/ Lügat, Ankara: Doğuş Matbaası. sedef-ebru-oyma-ahsap/kulturumuz- de-nalin-ve-takunya/19017 (ErişimTarihi: Karpuz, Emine (1999). “Anadolu Türk Mimarisinde 03.07.2020)’’ Mekan Olarak Mutfak ve Osmanlı Dönemi Örnekleri”, Osmanlı, c. 10, (Editör.: Güler URL7:https://www.hurriyet.com.tr/gundem/tari- Eren),YTY, ss.457-463. he-gomulen-bir-meslek-haratlik-38256312 (Erişim Tarihi:03.07.2020)’’ Kılınç, Kemal (1994). Sanatsal İş ve Teknik Eğitimi. İs- tanbul: İnkilap Kitapevi, URL8:http://elmadagkombi.blogspot.com/2015 /11/tarihe-gomulen-bir-meslek-daha.html Sirel, Ümit (1991). “Mutfak”, Türk Aile Ansiklopedi- (Erişim Tarihi:03.07.2020)’’ si, T. C. Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Yayınları, İstanbul, c.2, ss.757-758. URL9: https://www.aa.com.tr/tr/yasam/takunya- cilik-olmesin-diye-direniyor/936038 (Erişim Taş, Hülya (2017). “Kaybolmakta Olan Bir Maddi Kültür Geleneği: Bursa’da Takunyacılık’’, Tarihi: 12.06.2020)’’ Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi Sayı: 6/4 2017 s. 2579-2596. Kaynak Kişiler Taşçıoğlu, Tülay (1998). Hamam Malzemeleri. İstanbul: KK 1: Esen, Hamza, 1971, Kaynaşlı (2020, Kaynaşlı) Türk Hamamı. Vurucu, Fikret (2011). ‘’Marangozluk Aletlerinin Ah- KK 2: Ergin, Bekir, 1975, Kaynaşlı (2020, Kaynaşlı) şapla Olan İlişkisinin Resimsel Çözümleme- lerine İlişkin Olarak Bir Dizi Resim Önerisi” KK 3: Çabukoğlu, Zeki, 1969, Kaynaşlı (2020, Kay- İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, naşlı) Resim Ana Sanat Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Malatya. KK 4: Kurup, Cemali, 1970, Kaynaşlı (2020, Kay- naşlı) İnternet Kaynakları KK 5: Özoğlu, Mehmet, 1975, Kaynaşlı (2020, Kay- naşlı) URL1: http://tr.wikipedia.org/wiki/Oklava (Erişim Tarihi: 03.07.2020)’’ KK 6: Osman Çakmak, Gaziantep (2021, Gaziantep) 486

HASIRCILIK, HASIR DOKUMACILIĞI Wickerwork, Wicker Weaving Zuhal Türktaş* Abstract Plant weaving is a handicraft that has continued its traditions as household items or grave wicker occupy a existence since ancient times in settlements around significant place in the Lakes District settlements. stagnant water resources where raw material is abundant. These weavings find their most widespread The study also provides information regarding the areas use in water-rich areas both in Turkey and in the world. of use for wicker weavings form past to present, types of The Lakes District (Goller Bolgesi in Turkish), situated in products and ways of making use of them. the southwest of Turkey, contains a large number of lakes and marshlands. Therefore, the people of the Lake District This study, which has been conducted in settlements have adopted plant weaving as their ancestral handicraft where plant weaving is performed, is the first study since old times and have proven this through various to be done on the region and the subject. By virtue of applications and use. this feature, it will contribute to the settlements where products are made by making use of raw materials and Many of the historical documents indicate that various manpower, promoting the areas and proposing a project products that have been used in accordance with that will bring in income. Keywords: Plant Weaving, Wicker, Wicker Weaving. * Prof. Dr., Selçuk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Geleneksel Türk Sanatları [email protected] 487

Geleneksel Meslekler Ansiklopedisi 1. Hasır Dokumacılığının Tanımı 2. Hasır Dokumacılığının Tarihçesi Bitkisel dokumacılığın insanlık tarihi kadar Durgun su kaynağı bulunan yerlerde gele- eski bir el sanatı olduğu bilinmektedir. Ta- neğin de etkisi ile yapılan el sanatlarından rihi kaynaklarda dokumacılıktan daha önce biri olan hasır dokumacılığı, eski tarihler- geliştiği bilinen bitkisel hammaddeler ile de bugünkü amacına uygun biçimde kul- dokuma işlemi, özellikle durgun su kaynak- lanıldığı gibi gelenekler doğrultusunda ölü ları kenarlarındaki yerleşimlerde yapılmış ve gömerken de tabut ya da kefen yerine de günlük ihtiyaçların temininde kullanılmıştır. kullanılmıştır (Barthold, 1974:33). Tarihin Bitkisel örücülük kendiliğinden yetişen ya eski dönemlerinden beri birçok etnik grup da kültürü yapılan bazı bitkilerin sapını, ölüsünü hasırı ile birlikte defnetmeyi uygun yapraklarını, ince dallarını, ya olduğu gibi görmüştür. Zulular, ölülerinin mezarlarına, veya yararak, ince şeritler haline getirdikten giyim eşyalarını, uyku için gerekli örtülerini sonra çeşitli şekillerde örme ve değerlendir- ve hasırlarını, bırakırlardı. Aynı durum çok me işi olarak tanımlanabilir (Atay, 1987:36). daha çeşitli eşya ile Eweler’de de görülmüş- tür (Özgüç, 1948:67). Bitkisel dokumacılık ise bitkisel örücülükten daha farklı olarak özellikle sulak yerlerde Atalarına güçlü bir bağla bağlı olduklarını yetişen kofa, bataklık sazı, kargı kamışı ve gösterecek şekilde, evlerinin taban kısımla- kültür bitkilerinden buğday, çavdar, arpa rına gömülen Çatalhöyük insanları ise, bazı saplarını belli bir dokuma tekniği ile yüzey ölülerini dar mezarlara koymadan önce, se- oluşturmak amacıyla değerlendirme işlemi petlere yerleştirmiş, ya da kimi zaman hası- olarak tanımlanabilir (Gürtanın, 1961:26). ra kimi zamanda kumaşa sarmış, bazılarını Bitkisel dokumaların yapımında en önemli ise lif şeritlerle ya da iple bağlayarak göm- özellik dokuma tezgâhının kullanılıyor olma- meyi uygun görmüştür. Aynı bölge insanla- sıdır. Arlı (1990:24), el sanatlarını hammad- rı ölülerini hasırlarla defnetmenin yanında delerine göre sınıflandırmıştır. Bunlardan bitkisel dokumaları günlük hayatın çeşitli biri hammadde olarak ince dallar- saplar ve aşamalarında da kullanmıştır. Bölgede, tahıl ağaç şeritleri işleyen el sanatlarıdır. Bitkisel samanlarından ya da bataklık sazlarından dokumacılık ise kullanılan hammaddeler yer hasırları örüldüğü gibi kapaklı sepetler açısından bu grupta yer alabilir. ve günlük kullanım eşyaları da üretilmiştir. Aynı zamanda en eski dokuma ürünlerinin Türkler’de hasır dokuma sanatı, hasır otu bulunduğu bir yerleşim olan bu tarihi böl- ile yakından ilgilidir. Hasır sözü Arapça’dır gede bulunan kömürleşmiş kumaş kalıntıla- ve eski Türk sözlüklerinde görmek mümkün rı, bu ürünlerin bitki liflerinden ya da yün değildir. Selçuklu döneminin başlarında ve hayvan kılı karışımından dokunmuş ol- Orta Asya Türkleri hasır yapılan ota “yi- duğunu kanıtlar durumdadır. Gömülerin ken” demektedir. Eski Anadolu kültürüne bir çoğu bu şekilde karbonize olmuş teks- yakın olan Mısır Türkleri ile Kıpçak Türk- til parçalarına sarılmış olarak bulunurken, leri kültür çevresinde ise hasır için doğrudan bazı bebek iskeletlerinin sepetlerin içinde doğruya “yigen”, “yigin”, “yikin” adları ve- gömülmüş olarak bulunmaları dikkat çeki- riliyordu. Anadolu da ise Bor, Konya Ereğ- cidir (Barthold, 1974:34). lisi ve Isparta’da, bataklıklarda yetişen hasır otlarına ise “koğa” denirdi (Ögel, 1991:56). 488

Hasırcılık, Hasır Dokumacılığı Tarihteki bu gelişmelere uygun olarak bu- nik ve desen özellikleri ile kullanılan tezgah gün Anadolu’nun bazı kesimlerinde gele- ve araç- gereçler tanıtılmıştır. nekler doğrultusunda ölü gömme adetleri içinde yer alan hasır dokumalar, özellikle 3. Hasır Dokumacılığında Göller Bölgesi’nde yer alan Beyşehir ve köy- Kullanılan Hammaddeler ve lerinde de bu kullanım amacından dolayı Araçlar dikkat çekicidir (Türktaş, 2020:36) Daha sonraki dönemlerde hasır dokumalar 3.1. Hammaddenin Cinsi Yaylacı Türkler’de yer yaygısı olarak yalnız- ca keçe ve halıların altına sermek için kul- Araştırmada incelenen yerleşimler ve çevre- lanılmıştır. Hasırların çadır ve ağıl örtüsü sinde bulunan hammadde çeşitleri incelen- olarak kullanıldığı da bilinmektedir. Kazan diğinde; Beyşehir, Çavuşçu, Eber ve Suğla ve tabak altlıkları ise daha kaliteli kamışlar göllerinde üç hammadde türünün de yetiş- ile yapılmıştır. Ancak sepetler farklı cins ka- tiği; Akgöl ve Akşehir Gölünde bataklık sazı mıştan dokunmuştur (Ögel, 1991:24). ve kargı kamışı; Acı Göl, Eğirdir, Kovada Ülkemizde halen Karadeniz ve Ege Bölge- ve Suğla Göllerinde kargı kamışı; Burdur, leri ile Hatay ve çevresinde bulunan yöre- Salda ve Yarışlı Göllerinde ise kofanın ye- lerimizde çeşitli hammaddeler kullanılarak tiştiği saptanmıştır. Kayseri Sindelhöyük ve farklı dokumaların yapıldığı bilinmektedir. çevresinde ise sadece bataklık sazı yetiştiği Bu yörelerin iklim, sulak yer, tatlı su kaynak- ve kullanıldığı tespit edilmiştir. Hatay hasır ları gibi bitkisel dokuma yapmaya elverişli dokumacılığı ise bölgede bulunan bataklık ekolojik faktörlerinin bulunması, önem ta- sazı ve kofa kullanılarak yapılmaktadır. şımaktadır. Göller Bölgesi ise İç Anadolu, Akdeniz ve Ege bölgelerinin sınırları içinde 3.2. Hammaddelerin Kullanılışı yer alan, bitkisel dokumacılık için gerekli hammaddenin kolaylıkla sağlanabileceği 3.2.1. Hammaddenin Elde Edilmesi (Hasat) ve bitkisel dokumacılık açısından ekolojik şartlara sahip bir yöredir. Göller Bölgesi, Hasat; bitkilerin özsu dolaşımının durduğu hem hammaddenin kolaylıkla sağlanabil- sonbahar aylarında yapılır. Yörede hasat mesi hem de turistik yörelere yakınlığından genellikle Ağustos - ekim ayları arası her üç dolayı üretilen ürünlerin düşük fiyatlarla hammadde için de yapılmaktadır. Ancak elde edilmesi ve kolay pazarlanabilmesi ba- devlet tarafından belirlenen ve ekim ayı so- kımından önemli bir bölgedir. Bu özellikler nuna kadar süren hammadde kesim yasağı yörede bitkisel dokumacılığın devamlılığını nedeniyle hasat genellikle ekim ayı sonrası sağlamaktadır. yapılmaktadır. Hammaddeler genellik- Araştırmada, Anadolu da sulak bölgelerde le dokumayı yapacak kişiler tarafından ve ve göl kenarlarında yetişen bitkisel ham- tüm aile bireylerince orak ve kesici araçlar maddelerden kofa (Juncus glacuaus Ehrh.), yardımıyla biçilir. Bazı göllerde hammadde bataklık sazı, (Typha angustifolia L.) ve kar- gölün kıyısından toplanırken bazılarında gı kamışı (Arundo donax L.) nin yetişme kıyıda bulunmadığı için gölün orta kısımla- koşulları ile bu hammaddelerden geleneğin rından hasat edilmektedir. Bu işlem amaçla bir ürünü olarak yapılagelen hasırların tek- yapılmış konalar yardımıyla göle açılarak yapılmaktadır. 489

Geleneksel Meslekler Ansiklopedisi Fotoğraf 1. a. 3.2.2. Hammaddenin Dokumaya Hazırlanması öz alma işlemi denir. Bu işlem yalnızca ba- Hammadde Dövme, Hammaddeler dokuma işleminden önce taklık sazı için uygulanmaktadır (Fotoğraf birtakım hazırlık işleminden geçmektedir. 1b). b. Öz alma, c. Bu aşamalar hammaddenin soyulması ve Tarama, d. Bükme temizlenmesi kurutma, dövme, öz alma, ta- Tarama; işlemi özü alınmış bataklık sazları- rama, bükme, yarma şeklinde sıralanmak- nın dış kabuk kısımlarının atkı olarak kul- İşlemi tadır. Bu bölüm hammaddelere uygulanan lanılabilmesi amacıyla yapılmaktadır. Bu bütün aşamaları içermekle birlikte, bazı amaçla nemlendirilen bataklık sazı ve kofa işlemler hammaddeye özgü farklılık göster- dış kabukları uzun şeritler elde edilmek üze- mektedir. Bu farklı işlemler bataklık sazı için re tarama işleminden geçirilir. Buna yörede dövme, öz alma, özün bükülmesi ve tarama; “taraklama” denir. Bu işlem ahşaptan özel kargı kamışı için ise yurgu taşı ile yarma ola- olarak tasarlanmış araç yardımıyla yapılır rak belirlenmiştir. (Fotoğraf 1c). Hammaddenin soyulması ve temizlenme- si; her üç hammadde için de uygulanan bir Yarma; kargı kamışına uygulanan bir işlem- aşamadır. Toplanan hammadde bataklık dir. Düz boyra yapımında kullanılmak üze- ortamında oluşmuş artıklarından ve dış ka- re dış kabuklarından ayrılan hammaddenin buklarından arındırılmak amacıyla soyulur yatay bir form kazanabilmesi için yarılarak ve temizlenir. Özellikle dokuma yapılmaya- kullanılması söz konusudur. Bu amaçla yö- cak ve işletmelere hammadde olarak pazar- rede “yurgu taşı” olarak bilinen silindir bi- lanacak bitkisel ürünler dış kabuklarından çimli taş kullanılmaktadır. temizlenmek üzere yığılır. Dövme; işlemi kuruyan bataklık sazları hafif Çözgü Bükme: Bitkisel dokumların çözgüsünü nemlendirilerek demetler halinde dövülme- genellikle bükülmüş bataklık sazı özleri oluş- si şeklinde yapılır. Bu işlemin ahşaptan ya- turur. Özü alınan bataklık sazının kabukları pılmış özel tokmaklar yardımıyla yapıldığı atkı olmak üzere ayrıldıktan sonra alınan görülmektedir (Fotoğraf 1a). Bu şekilde dö- özler çözgü olmak üzere üzerlerine su ser- vülen hammaddenin kabukları yumuşaya- perek ya da fıskiye yardımı ile nemlendiri- rak özü ortaya çıkar. lir. Göller Bölgesi’nde çözgü bükme işlemi Öz alma işlemi; dövme işlemi ile kabuğundan yıllardan beri usta yaşlı kadınlar tarafından ayrılmayan bataklık sazının öz kısmının kü- yapılmaktadır (Fotoğraf 1d). Çözgü büküle- çük el aletleri yardımıyla ya da el ile birbi- rek daha sağlam, kalın ve dayanıklı bir çöz- rinden ayrılması suretiyle yapılır. Bu işleme gü malzemesi elde edilmektedir. Hazırlanan çözgüler 50-60 m. uzunluğunda büyük yu- maklar halinde saklanmakta ve gerektiğinde tezgaha gerilerek kullanılmaktadır. 490

Hasırcılık, Hasır Dokumacılığı 3.3. Kullanılan Araçlar a 3.3.1. Kullanılan Tezgâhlar Ahşap tezgâh; bitkisel dokuma yapımında kul- lanılan en önemli araçtır. Genellikle ahşap malzemeden mevsimlik olarak tasarlanmak- tadır. Dokumacı tarafından kendi imkânları ile yazın evlerin bahçesine, kışın ise ev içinde kapalı bir yere çakılarak oluşturulan tezgâh, dokuma mevsimi dışında bozularak yaka- cak olarak kullanılmakta, dokuma mevsimi geldiğinde dokumacının kendi imkânları ile yeniden kurulmaktadır. Bu tezgâhlarda yere paralel olarak dokuma yapılmakta- dır (Fotoğraf 2a). Ancak Beyşehir’in Mutlu köyünde dikey tezgâhlar kullanılmaktadır (Fotoğraf 2b). Çözgü olarak rafya kullanı- lan bu tezgahlar ile benzer şekilde dikey metal tezgâhlar bulunmaktadır. Genellikle kapalı mekânda sabit bulunan tezgâhlar, her mevsim kullanılabilmektedir ve ahşap Fotoğraf 2. a. tezgâhlardan farkı malzeme özelliği dışında, Ahşap tezgâh dikey, duvara paralel olmalarıdır (Fotoğraf b.“Tak tak tezgâhı c. Metal tezgâh d. Motorlu tezgâh 2c). Bu tip tezgâhlara çoğunlukla Akşehir ve Beyşehir’de bulunan dokuma atölyelerinde rastlanmıştır. Genellikle telli ve ipli boyra yapımında kullanılmak üzere tasarlanmış b c bu tezgâhlar yörede “boyra tezgâhı” olarak bilinir. Kar amaçlı dokuma yapılan işletme- lerde bu tür el tezgâhlarının dışında motorlu tezgâhlar da bulunmaktadır (Fotoğraf 2d). 3.3.2. Kullanılan Diğer Araçlar Orak ve bahçe makası; hammaddenin hasadı ve kesilip temizlenmesi aşamalarında her üç hammadde için de kullanılmaktadır. Tokuç ve yurgu taşı; genellikle bataklık sazı d ve kofanın dövülmesi ve ezilmesi amacıyla kullanılmaktadır. Yörede çamaşır yıkama- “tokuç” denilmektedir (Fotoğraf 3a). Akşe- da kullanılan tokuç aynı zamanda bitkisel hir ve çevresinde özellikle kargı kamışının dokumacılıkta da kullanılan bir araçtır. Bu yarılmasında ise “yurgu taşı” denilen araç- tokmaklara Beyşehir ve Akşehir yöresinde lar kullanılmaktadır (Fotoğraf 3b). 491

Geleneksel Meslekler Ansiklopedisi Fotoğraf 3. a. Tokaç b.Yurgu taşı a b Tarak; özü alınmış bataklık sazı ve kofanın birden fazla çözgünün üzerinden ikili, üçlü dış kabuk kısımlarının atkı olmak üzere ta- atlamalar yaparak 12 atkı sırasında bir sağa ranması amacıyla kullanılır. ya da sola doğru kaydırılması ve aynı bağ- lantının tekrarlanması ile desen oluştuğu 4. Dokumaların Bazı Özellikleri gözlenmiştir. Oluşan bu desenlerin bir veya birkaç sıra halinde yüzeyi kapladığı görül- 4.1. Dokuma Tekniği mektedir. Bu ürünler yörede “damalı” ola- rak bilinir (Fotoğraf 4b). Düz dokuma tekniği; genellikle Beyşehir Gölü Sumak tekniği; genellikle Akgöl’de yapılan ve ve çevresindeki yerleşimlerde yaygın olarak kullanılan hasırlarda görülmektedir. Geril- kullanılmaktadır. Bir alt, bir üst atkı yüzlü miş çözgü üzerine atkı ipliğinin iki ileri bir bir dokuma tekniğidir. Hasır dokumaların geri sarılması suretiyle oluşturulmaktadır büyük bir bölümünde kullanılmıştır (Fotoğ- Genellikle halı altında sergi olmak üzere raf 4a). Özellikle bataklık sazı kullanılarak dokunacak yer sergilerinin (yumuşak olması üretilen yer yaygılarının ve yöremelerin do- nedeni ile) yapımında kullanıldığı gözlen- kumasında tekniğin 2-3-5 atlamalı olarak miştir (Fotoğraf 4c). Bu teknik orta Anadolu dokunduğu ve bu şekilde desen oluşturuldu- da yaygın olarak kullanılmaktadır. ğu görülmektedir. Atkının belli bir düzende Fotoğraf 4. a. Düz dokuma tekniği, b. Cicim tekniği, c. Sumak tekniği a b c 492

Hasırcılık, Hasır Dokumacılığı Kenetleme tekniği; yatay paralel kenetleme şek- linde yapılmaktadır. Göller Bölgesi’nde bu şekilde yapılan ürünlerde tekniğe bağlı ola- rak desen oluşmaktadır. Kenetleme sistemi ile dokunan balık ağları bunlara örnek ola- bilir. Ayrıca Akşehir Gölü’nde üretilen “telli boyra ve ipli boyraların” kenetleme tekniği kullanılarak dokunduğu görülmüştür (Fo- toğraf 5 a). İpli boyrada da sistem aynı olmakla birlikte c otomatik elektrikle çalışan makineler kulla- nılmaktadır. Tel yerine sentetik ipliklerin bir Düz boyra dokuma; Doğrugöz’e özgü en eski kenetleme oluşturduğu sistem desen özelliği dokuma tipidir. Dörtlü başlama sistemiy- bakımından telli boyra ile aynı özellikleri le çapraz olarak dokunan ürünleri kapsar. göstermektedir (Fotoğraf 5 b). Ürün üzerinde dokuma özelliğinden dolayı kırılan çapraz hatlar oluşmaktadır (Yozgat Fotoğraf 5. a. Telli boyra, b. İpli boyra, c. Düz boyra A.T. 1996:43). Hasırın tamamında çapraz desen karakterleri hâkimdir (Fotoğraf 5 c). 4.2. Dokumaların Renk Özellikleri Anadolu da hasır dokunan bölgelerde do- kuma yapılacak hammaddeye herhangi bir boyama işlemi uygulanmadığı görülmüştür. Doğal görüntü ve dokusunun bozulmadan kullanılması, bütün dokumalar için temel özellik olmuştur. a 4.3. Dokumaların Kullanım Özellikleri Yer yaygısı; genellikle evlerde sergi, ev içinde halı ve düz dokumaların altında koruyucu ve kapı önlerinde sergi olarak kullanmak ama- cıyla dokunmaktadır. Genellikle bataklık sazı kullanılarak yapılan yaygıların kofa ve kargı kamışından yapılmış örneklerine de rastlan- mıştır. Yörede ev içinde halıların altına seril- mek üzere “ev sergisi” olarak isimlendirilen yer yaygıları çoğunlukla görülmektedir. Ay- rıca yörede evlerin çeşitli kısımlarında özel- likle kapı önü ve mutfak gibi zeminlerde yer yaygısı olarak kullanılan ve “yer çulu” olarak b bilinen yaygılara rastlanmıştır. 493

Geleneksel Meslekler Ansiklopedisi Yöreme; ev döşemesinde geleneksel olarak li” de denilmektedir. Yörede daha çok gü- kullanılan bir hasırdır. İncelenen yöremele- nün büyük bölümünün ev dışında geçtiği rin tümü bataklık sazı kullanılarak yapılmış- yaz aylarında namaz kılmak amacı ile kulla- tır. Yöresel ismi ve kullanım amacıyla diğer nılan seccade (ilemete), aynı zamanda çeyiz hasırlardan ayrılır. Yöreme, ev döşemesin- niteliği taşıyan ürünlerden biridir (Öztürk, de kullanılan duvar yastıklarının arkasında, 1996:46) (Fotoğraf 6 b). duvar ile yastıklar arasında izolasyon amaçlı Sütlük; özellikle Akgöl çevresindeki yerle- olarak kullanılır. Anadolu’da kerpiç duvar- şimlerde ve Tatlıkuyu’da her evin önünde ların yastıkla temasını önleme amacıyla bulunan“sütlük” içinde süt yoğurt vs gibi kullanılan yöremelerin ebatları genellikle gıda maddelerini gece soğuğunda muhafa- duvar yastıklarının ebatına uygun genellikle za etme amaçlı kullanılır. Anadolu’ da bazı 50 - 65 cm eninde, ve standart oda uzunlu- yörelerde farklı isimlerle bilinmektedir. Bu ğuna uygun 200 - 600 cm arasında dokun- yiyecek koruma yığını, yiyecekleri gündüz maktadır (Fotoğraf 6 a). güneşin etkisinden korumak için dışından Seccade (İlemete); olarak kullanılan ürünlere oldukça kalın bezlerle kapatılır. Geceleri ise yöresel olarak “ilemete” denmektedir. De- soğuk havanın koruyucu etkisinden fayda- senli dokunan seccadeler genellikle 70x110 lanmak için bu bezler açılır. Sütlük, genel- ebatlarındadır. Cicim tekniğinde dokunan likle kargı kamışı kullanılarak üretilmektedir ürünlere desen özelliğinden dolayı “göbek- (Fotoğraf 6 c). a Fotoğraf 6. a. Yöreme, b. Seccade, c. Sütlük b c 494

Hasırcılık, Hasır Dokumacılığı Çığır (çevirme çığı, ev ayıracı); özellikle Akgöl ve yaygındır. Ayrıca ev içlerinde tavan kısımla- çevresindeki yerleşimlerde rastlanan ürün- rında koku ve nemi çekmesi ve izole amaç- ler kargı kamışı kullanılarak yapılmıştır. Ge- lı olarak boyra tipi dokumalara çok sayıda nellikle korunmak ya da diğerlerinden ayrıl- rastlanmıştır (Fotoğraf 7 b). mak istenen bir alanı bölmek, tarla kenarı çevirmek, bahçe sınırlarını belirlemek gibi Balık avlama kafesi; genellikle Göller Bölge- amaçlarla kullanılan ürünün, çok amaçlı si’nde geçim kaynaklarından birini oluştu- kullanım özelliği vardır (Fotoğraf 7 a). ran balıkçılıkta kullanılmaktadır. Bu ihti- Damlarda koruyucu olarak; kullanılan ürünler yaçtan dolayı birbirine paralel biçimde yan genellikle kapalı mekanların dam üstünde yana sıralanmış kargı kamışlarının bataklık soğuğa karşı izolasyon amacı taşımaktadır. sazından oluşan şeritler ile belli bir tekniğe Göller Bölgesi’nde bu yaygılara rastlamak- bağlı kalarak birbirine kenetlenmesiyle olu- la birlikte hammaddenin aynı amaçla 5-6 şan ağlar yörede sıklıkla kullanım alanı bul- kat üst üste yığılması suretiyle kullanımı da maktadır (Fotoğraf 7 c). a c 495 b Fotoğraf 7. a. Çığır, b. Damda koruyucu, c. Balık avlama kafesi

Geleneksel Meslekler Ansiklopedisi Kabir hasırı; sadece Yeşildağ’da kullanılan bir kabir hasırı bulundurmak vazgeçilmez bir hasırdır. Yörede bataklık sazı kullanılarak gerekliliktir (Fotoğraf 8 a). yapılmış ürünlere rastlanmıştır. Gelenekler Gölgelik; çok amaçlı olarak dokunan yer kapsamında yörede mefta ile birlikte kabire sergileri olarak değerlendirilebilir. İstenilen “kabir hasırı” denilen hasır dokumalar yer- ebatlarda hazırlanan bitkisel dokumalar leştirilmektedir. Etnik topluluklarda kabirde amaca uygun olarak hazırlanan tel iskelet- mefta ile toprak arasına yerleştirilen doku- lere geçirilmek suretiyle gölgelik elde edil- malar, günlük yaşamın her alanında yer bu- mektedir (Fotoğraf 8 b). lan hasırların mefta ile öbür dünyaya da gö- Cenaze örtüsü; özellikle Eber Gölü ve çevre- türülmesi amacıyla kullanılmaya başlanmış, sinde bulunan yerleşimlerde bataklık sazı daha sonraları toprak ile mefta arasında ko- kullanılarak dokunmaktadır. Yaklaşık ola- ruyucu bir tabaka olması nedeni ile kullanıl- rak 1x2 metre ebadında dokunduğu gözlen- mıştır. Yeşildağ’da bu kullanım amacından miştir. Ancak ürünün yörede kullanımı söz dolayı her evde yaşayan insan sayısına göre konusu değildir (Fotoğraf 8 c). Fotoğraf 8. a. Kabir hasırı, b. Gölgelik, c. Cenaze örtüsü a c b 496

Hasırcılık, Hasır Dokumacılığı 5. Hasır Dokumacılığın Bugünkü miştir. Yörelerde genel olarak geçim kay- nağı tarımdır. Tarımdan kalan zamanların Durumu ve Pazarlanması değerlendirilmesi, boş iş gücünün kullanıl- ması ve atık hammaddenin değerlendiril- Günümüzde geleneksel inanışlarla dokunan mesi açısından bataklık hammaddelerinin hasırlar ve çok amaçlı yer sergileri üretil- kullanımı, yörelerde aile bütçesi açısından mekte ve kullanılmaktadır. Ev içinde halı önemlidir. altında izolasyon amaçlı kullanılabildiği gibi kapı önlerinde ve çeşitli müştemilatlarda Yörede gerek hammadde hasat ederek, ge- yer sergisi olarak kullanılan ürünlerin varlı- rekse hammaddeyi ürüne dönüştürerek ih- ğı dikkat çekicidir. Ancak günümüzde farklı tiyaçlarını karşılayan ve ihtiyaç fazlasını pa- malzemelerden üretilen, kullanım alanı açı- zarlayarak gelir sağlayan ailelerin bulunduğu sından üretimi ve kullanımı kolay ürünler ancak sayısının giderek azaldığı gözlenmiştir. var olmakta ve hasır dokumalara alternatif oluşturmaktadır. Kullanım kolaylığı, doğal Hammaddeyi doğru kullanmak ve bu sek- malzeme oluşu ve ucuza mal edilebilme törde çalıştırılacak kalifiye eleman sağlamak özelliklerinden dolayı kullanımı özellikle yoluyla bitkisel dokumacılığın gelişmesi sağ- hammaddenin bol bulunduğu yörelerde lanabilir. Üretimin belli aşamalarında yöre- tercih edilen hasır dokumalar, zaman için- de yaşayan halk değerlendirilebileceği gibi, de zemin döşemesi olarak yerini tutabilecek tasarım, teknik kontrol ve bitirme işlemleri alternatif malzemeler ve dolayısıyla ürün- ile pazarlama konusunda eğitimli bireylerin lerin (özellikle ıslak zeminler için kullanılan çalıştırılması işin kalitesi ve sürdürülebilirli- plastik halılar) piyasaya sürülmesi ile karşı ği açısından son derece önemlidir. karşıya kalmıştır. Hasır dokumacılık yapılan yörelerde öneri- Bu açıdan düşünüldüğünde son yıllarda ham- lere örnek olabilecek küçük ölçekli çalışma- maddenin ürüne dönüştürülmeden pazar- lar başlatılmış ancak daha çok pazar sıkın- lanması da önemli bir geçim kaynağını oluş- tısı nedeniyle devam etmemiştir. Yörelerde turmaktadır. Bu suretle satılan hammaddeler bulunan eksiklik genellikle kalifiye eleman farklı amaçlarla değerlendirilmekte, bu gelir yokluğundan kaynaklanmaktadır. kapısının varlığı yöre halkı için hammaddeyi dokumaya dönüştürmekten alıkoymaktadır. Sonuç olarak; özellikle Dünya’daki küresel Bu nedenle bu günkü şartlarda yeni dokuyu- ısınma sonucu Göller Bölgesi’nde göl su- cuların bitkisel dokumayı evde öğrenmesi ve larının giderek azaldığı, hatta bazılarda su uygulaması söz konusu değildir. kalmadığı bilinen bir gerçektir. Buna bağlı olarak çevresinde kendiliğinden yetişen bit- Daha önceki yıllarda bu yörelerde her evde kilerin de azaldığı görülmektedir. Bu çalış- tezgâh bulunduğunu ve bütün bireylerin ma ile yörede yapılan bitkisel dokumacılığın dokuma ile uğraştığını düşünürsek günü- hammadde, yapım aşamaları, ürün çeşitle- müz için geleneksel üretimler dışında yal- ri, sorunları ayrıntılı olarak tespit edilmiş ve nızca maddi kaygılarla devam eden bir el görsel malzeme ile de belgelenmiştir. Böy- sanatı olduğunu söylemek mümkündür. lece Anadolu’da yapılan el sanatları kap- samında hasır dokumacılık hakkındaki bu Bu çalışma ile hasır dokuma yapılan yer- çalışmanın gelecek için önemli bir kaynak leşimler, sosyo - ekonomik açıdan incelen- oluşturacağı düşünülmektedir. 497

Geleneksel Meslekler Ansiklopedisi 498