1

Keçecilik “Hayvansal liflerde, lif inceldikçe boyu kı- Keçe yapımı için en ideal yün üç dört aylık salır, lif kalınlaştıkça boyu uzar. Sıcak bölge- kuzu yünüdür. Yapağı, baharda koyunun lerde kırkım ilkbahar ve sonbaharda olmak üzerinde toplanmış olan, kışlık yüne veri- üzere yılda iki kez yapılmaktadır” (Anmaç, len isimdir. Yapağı sözü, koyun yününden 2004: 82). çok, ‘keçeleşme ve dağınıklık’ anlamlarına da gelmektedir. Keçeleşme deride meyda- na gelen liflerde görülen önemli bir özel- liktir. 3.2. Boyama Yünün 19. yüzyıl sonlarında keşfedilen kim- yasal boyalara kadar doğal boyarmaddeler- le renklendirildiği bilinmektedir. Boyalar; doğal ve yapay (sun’i) olmak üzere iki şurupta incelenebilir. Doğal boyalar gru- bunda, çeşitli bitkiler ve bazı böcekler yer almaktadır. Yapay boyalar ise, yapay ola- rak hazırlanmış, piyasada paket boya diye isimlendirilerek satılanlardan oluşmaktadır (Doğruol, 1995: 26). Sentetik boyar maddeler, kolay temin edi- lebilme ve uygulama özelliklerine sahip olması bakımından doğal boyaların geli- şimini olumsuz yönde etkilemiş ve giderek yaygınlaşmıştır (Ergenekon Başar, 1999: 53). Fotoğraf 3. Keçecilikte kullanılan süpürge ve sepki, yay ve 3.3. Araç-gereçler tokmakla yünün atılması ve keçe makinası (A. Aytaç arşivi). Keçecilikte daha önceleri oldukça basit alet ve edevatlar kullanılmaktaydı. Ancak günü- müzde hallaç makinaları, keçe tepme ma- kinası gibi bir takım teknolojik gelişmelerin getirdiği yeniliklerle ananevi üretim yön- temleri de neredeyse kullanılmaz olmuştur. Günümüzde az sayıdaki keçe üretiminde askı, boya kazanı ile ocak, terazi, sıcak su kazanı, kalıp, kalıpdeş, kalıp ipi, makas, sep- ki – çubuk, süpürge, tarak (hallaç) makinesi, tokmak, yay, tepme makinesi gibi alet, ede- vatlar kullanılmaktadır. 649

Geleneksel Meslekler Ansiklopedisi 4. Keçecilikte Bezeme, Desen 5. Keçe Yapımında İşlem Basamakları Keçe desenlendirme teknikleri klasik ola- rak, a) yapım sırasında desen oluşturma. b) aplike tekniği ile. c) işleme tekniği ile. ç) kuru elyaf ile olmak üzere dört grupta ele alınabilir. Yapım sırasında desen oluşturma yöntemi daha geleneksel olan ve geçmişten günümüze kullanılan bir yöntemdir. Geçmişten gelen tepme keçe ürünlerin genel- likle desenli veya desensiz olarak üretildikleri ve kullanılan bezemelerde zanaat tarafına uyan bir anlayışla genellikle geometrik süsle- menin ağırlıklı olduğu bilinmektedir. Bunun yanı sıra bitkisel, figürlü, nesneli bezemelerin de kullanıldığı görülmektedir. Tepme keçe yaygılarda kullanılan desenler incelendiğinde ilk sırada geometrik beze- melerin akabinde nesneli, bitkisel, figürlü ve doğadan stilize bezemelerin kullanıldığı söylenebilir. Tepme keçe yaygılarda, ge- ometrik bezeme çeşitlerine örnek olarak dikdörtgen, baklava, üçgen, parabol, kare, zincir ve sekizgen sayılabilir. Anadolu’da yaygı amaçlı tepme keçelerin Fotoğraf 4. Desen hazırlama, sarma işlemi (A. Aytaç arşivi) ile tamamının dikdörtgen biçiminde olması kalıpdeşin bağlanması (Yalçınkaya, 2011: 30) ve keçe tepme işlemi ve yine dikdörtgen bezemeye yer verilmesi, (Yalçınkaya, 2011: 27). seçilen bezeme türü ile yaygıların formları arasında bir ilişkinin olduğunu göstermek- tedir. Yaygılarda kullanılan diğer bezemeler arasında isimleri yöreden yöreye değişse de kertik, sığır sidiği, kırma, çene, göbek gibi yanışlar kullanılmaktadır. Bunların dışında kafes, sini, kirman, deve zinciri, tavan ala- sı, demir yolu, mangal yaygılarda görülen nesneli bezemeler kullanılmaktadır. Tepme keçe yaygılarda dal, çiçek, badem, gül, lale yoğun kullanılan bitkisel bezeme çeşitleridir (Ergenekon Başar, 1999: 472-473). Cumhu- riyetin ilanından sonra özellikle kepenekler üzerinde ay ve yıldız motifi de çokça görü- lür (Gürçay, 1966: 27). 650

Keçecilik 5.1. Yünün Hazırlanması da lifle oluşturulan desenlerin üzerine sepki yardımıyla yünler tüm yüzeye eşit şekilde Keçe üretiminde yünün kırkım zamanı saçılır. Sabunlu su yine tüm yüzeye serpilir önemlidir. Öncelikle yünler yıkanmakta, ve hasırla birlikte sıkıca sarılır ve bağlanır. pislik ve pıtraklardan ayıklanmaktadır. Keçe üretimi için gerekli olan yünler tartılmakta, 5.5. Tepme ardından ditme işlemi yapılarak, yünler ser- best hale getirilmektedir. Daha sonra hallaç Tepme işlemi, ayakla yuvarlanıp tepilerek yayı ile ‘atma’ yapılmaktadır. Günümüzde yapılır. Ancak günümüzde teknolojiden fay- bu işlemler makinede yapılmaktadır. dalanılmakta insan gücünü en asgariye indi- ren bir yöntemle makinelerde tepilmektedir. 5.2. Yünün Renklendirilmesi Pişirme işlemi, 50 ila 80 derece sıcaklıkta Tekstilde önemli bir yeri olan boyar mad- ki sabunlu su ile yapılmaktadır. “Pişirme deler doğal ve sentetik olmak üzere iki işleminde, keçeler üzerine sabunlu veya sa- gruba ayrılır. 19. yüzyılın sonlarına doğru bunsuz su serpildikten sonra dürülerek, el kullanımı artamaya başlayan sentetik boyar ayasıyla öne çekilip ileri itilerek, bilekten maddeler; kolay temin edilme ve uygulama dirseğe kadar olan kısımla dövülmektedir” özelliklerine sahip olmalarından dolayı do- (Yazıcıoğlu ve ark., 1997: 304). ğal boyalarının gelişimini olumsuz yönde etkilenmiş ve giderek yaygınlaşmıştır. 5.6. Yıkama ve Kurutma Renklendirme işlemi lif halinde veya na- Tepme işlemi biten keçe mamul bol su ile diren üretiminden sonra yani kumaş du- yıkanarak üzerindeki sabundan arındırılır rumunda yapılmaktadır. Lif halinde renk- ve kurutulmaya bırakılır. lendirme, yünün kalitesini ve rengine göre ayrılmasından sonra uygulanan bir yöntem- 6. Türkiye’de Keçecilik dir. Günümüzde Keçeden hem geleneksel hem 5.3. Desen Hazırlama de çağdaş formlarda ürünler elde eden za- naatkâr ve tasarımcılarımız, sadece Türki- Üretim aşamasında desenlendirmede, ön- ye’de değil tüm dünya ülkelerinde bu sana- ceden hazırlanmış renkli keçe plakalardan tın tanınması için çaba göstermekte ve çok istenilen desene göre şekiller kesilmekte ve önemli işlere imza atmaktadırlar. Keçeden hazırlanan yere konulabilmektedir. Ya da hediyelik ve turistik eşyalar yapmaya baş- usta hasır üzerine hazırladığı lifli zemin lanmış, bu durum bir sektör halini de kıs- üzerine renkli lifleri kendisi yerleştirmek su- men almıştır. retiyle deseni hazırlamaktadır. Desenleme işlemi genelde kenardan başlamaktadır. Orta Asya’dan günümüze gelen keçe, Ana- dolu’da kimi atölyelerde hala üretilmeye 5.4. Saçma ve Sarma çalışılmaktadır. Tarihi bir geçmişi de olan keçe, günümüz ihtiyaçlarına yönelik fonksi- Öncelikli olarak hasırın üzerine zemin elyafı yonel kullanım alanı olan farklı ürünlere dö- yerleştirildikten sonra renkli tabaka keçeden nüşerek yeniden üretilmeye ve kullanılmaya kesilerek hazırlanan nakışlı kısımlar uygun başlamıştır. yerlere yerleştirilir. Hazır renkli keçeden ya 651

Geleneksel Meslekler Ansiklopedisi 7. Geçmişten Günümüze Keçenin mak için ‘kundak’ amaçlı kullanılan keçe- Fonksiyonel Kullanım Alanları dir. “Yük keçesi” yayla hayatında eşyaların üzerine çul şeklinde atılan bir keçe yaygıdır. Bazen doğa şartlarından korunmak, bazen Muhtelif eşya ve yiyecekleri güneş, yağmur de gündelik hayatta fonksiyonel kullanım vs den koruma amaçlı kullanılır. “At ke- alanlarında ya da süslemek ve süslenmek çesi – belleme” at eyerinin altına konulan için kullanılan ve tarihten gelen keçe türleri keçedir. “Semer keçesi” eşek semerinin al- şu şekilde sıralanabilir. tına konulur. “Havut (deve semeri)” deve “Nakışlı-ala keçe” Anadolu’da nakışlı ya da semerinin altına konulan bir keçedir. “Ka- ala keçe adıyla anılır. Yaylak hayatta çadırın labak” İstiklal savaşı döneminde askerlerin içerisinde yer yaygısı olarak kullanılan bir başlarına giydikleri keçeden serpuşa denir. keçe çeşididir ve genelde çift olarak serilir. “Yaygı keçesi” çadır ya da evlerde zemine “Süt keçesi” yaylak-kışlak hayat yaşayanlar serilen büyük ebatlı keçe yaygıdır. “Turluk” tarafından süt tavasının üzerine örtülen bir Anadolu’da yaylak-kışlak hayat sürenlerin keçedir. “Çarşı - bebe keçesi” bebekleri sar- yaylada ki çadır üzerine örttükleri yalıtım amaçlı keçelere denir. Fotoğraf 5. Keçeci Celaleddin usta çalışırken, kepenek ve semer keçesi (A. Aytaç arşivi). Fotoğraf 6. Sikke ve serpuş (A. Aytaç arşivi). 652

Keçecilik “Töz’ler” İslam öncesi Türk dünyasında lerde kapı olan yerleri kapatmak amacıyla kullanılan tözler keçeden yapılmıştır. “Çu- yukardan asılarak tutturulan keçe), matara val” sıcağı soğuğu geçirmediği için bazı gıda kılıfı (suyun saklandığı kap ısı yalıtımı ama- maddelerinin saklanmasında kullanılan bir cıyla keçeyle kaplanır). keçedir. “Ayakkabı - kıbrıs keçesi” Ayakka- Sanayi alanında ise daha çok endüstriyel bı içindeki ince keçe tabanlık. “Namazlağa ürünü ve nano tekstil olarak üretilen keçe- (seccade)” fonksiyonel kullanım amacı iba- ler vardır. Genellikle sert ve preslidir. Mazot det olan keçe yaygıdır. “Sedir-oda keçesi” filtre, yağ, nikelaj parlatma, yalıtım keçeleri ensiz ve uzun olarak yapılır. Sedir üzerine örnek olarak verilebilir. ya da köy odalarında oturulan kenarlara Günümüzde üretilen keçeler olarak ise özel- serilir. “Yatak keçesi” Yere yayılan döşekle likle bayanlara yönelik farklı formlarda keçe çarşaf arasına serilir. şapkalar, giysi tarzı desenli ya da desensiz Başlık olarak ise keçeler aldıkları isimlere yelekler, değişik formlarda sade keçeden ya göre şu şekilde sıralanır. “Börk” Osman- da kumaşla keçenin bütünleştirilmesiyle ba- lılarda yeniçeri askerlerinin giydiği başlık- yan elbiseleri, şallar sayılabilir. Keçelerden tır. “Hartavi” Sipahilere özgü bir başlık. kesilerek ya da aplike yöntemiyle çiçekler, “Sikke” bal rengindeki elyaftan yapılan ve çeşitli formlarda magnet ya da hediyelik Mevlevilere özgü bir külah şeklinde başlık- ürünler, nazarlıklar dekorasyona yönelik tır. “Zerrin Külah” Zülüflü ağalar denilen üretilenlerde vardır. Ayrıca hanımlara yö- saray içoğlanlarının törenlerde giydikleri nelik keçeden kolye, küpe gibi aksesuarlar, başlıktır. “Keçe külah” Osmanlıda lonca desenli ya da desensiz üretilen plakalardan sisteminde keçeci esnafın başına giydiği baş- çeşitli formlarda çanta, cüzdan gibi ürünler, lıktır. “Üsküf” ucu arkaya dönük püsküllü tespih, toka, taç gibi aksesuarlarda vardır. başlıktır. “Taç” tasavvuf ehlinin giydiği des- tar ve dilimleri olan başlıktır. “Takke” halk 8. Günümüz Ustaları ve Keçecilik tarafından giyilen keçe başlık. “Arakiye” be- yaz yün veya sarı deve tüyünden yapılan ve Bugün keçeye duyulan ilgi, değerinin ye- evde giyilen keçe külah. niden önem kazanmasında etkili olmuştur. Giysi olarak kullanılan keçeler ise “Çizme” Orta Asya’ya uzanan tarihi kökeniyle birlik- daha ziyade askeriye için imal edilen, koncu te günümüzde eskiye göre, farklı alanlarda ve tabanı keçe olup, diz üzerine kadar uza- yeniden üretilmeye başlamıştır. nan, çok karlı ve buzlu arazide kullanılmak Keçeye bir başka soluk getiren, yeni bir amacıyla yapılır. “Kepenek” çobanlar tara- bakış açısıyla yaklaşarak özgün çalışmalar fından gece hayvan otlatırken giyilen bir ke- ortaya koymaya çalışan az sayıda ki ustalar çedir. Boyun ve baş dışarıda biçimde giyilen da, sanatın geleceği konusunda umut oluş- kepenek ön yanlar ve arka sırt olmak üzere turmaktadır. Özgün çalışmaların yanı sıra üç parça keçeden meydana gelir. “Aba” si- geleneksel keçe imalatını sürdürme çabasıy- yah ve beyaz keçeden yapılan önü açık hır- la üretime devam eden birkaç usta da hala kadır. azimle mesleği devam ettirmektedir. Bunların dışında, yolluk, dayanma keçesi Afyon’da Ahmet Yaşar Kocataş, Cemalettin (yaslanılan yere denk gelecek şekilde duvara Özçalışan, Mustafa Arpaözü, Balıkesir’de monte edilir), kapı keçesi (çadır ya da ev- Enver Recep Agen, Muharrem Şengül, 653

Geleneksel Meslekler Ansiklopedisi Konya’da Mehmet Girgiç, Celaleddin Ber- sin Uygun, Tire’de Arif Cön, Manisa Ak- beroğlu, Urfa’da Remzi Arpacık, Abdur- hisar’da Orhan Patoğlu, Isparta Yalvaç’ta rahman İpek, Ömer Taşcı, Şaban Karslı, Gencer Kondal vd gibi günümüzde keçe- Kahramanmaraş’ta Ahmet Tutma, Anka- cilik mesleğini sürdürmeye çalışan çok az ra’da Yaşar Çınar, İzmir Ödemiş’te Tah- sayıda usta kalmıştır. Fotoğraf 7. Konya bölgesi keçe yaygı (A. Aytaç arşivi). Fotoğraf 8. Tire’den Arif Cön usta, Konya’dan Mehmet Girgiç usta, Siverek’te Remzi Arpacık atölyesinde kepenek imalatı. Usta-çırak ilişkisi ile yetişen az sayıdaki us- gibi üretimleri ile bir kısmının ise günümüz talar günün zorlu koşullarına rağmen keçe- giyim ve sosyal yaşamına uygun yelekler, cilik mesleğini sürdürmeye çalışmaktadırlar. elbiseler, şapkalar, takı ve aksesuarları keçe- Bu ustaların bazıları geleneksel kepenek, den üreterek mesleği devam ettirmeye çalış- yer yaygısı, havut, semer keçesi, nakışlı keçe maktadırlar. 654

Keçecilik Kaynaklar Abbasova, Aytac (2019). “Altay Topluluklarında Mes- Ergenekon Başar, Cavidan (1999). Tepme Keçelerin Ta- ken – Çadırın Önemi ve Türleri”, Altay Top- rihi Gelişimi Renk Desen Teknik ve Kullanım Özel- lulukları Mesken ve Mesken Kültürü, İstanbul, s. likleri, Ankara. 93-100. Ergür, Atilla (2002). Tekstil Terimleri Sözlüğü, İstanbul. Anmaç, Elvan (2004). Tekstilde Kullanılan Lifler Özellikle- ri ve Kullanım Alanları, İzmir, s. 81-85. Esin, Emel (1978). İslâmiyetten Önceki Türk Kültür Ta- rihi ve İslâma Giriş, İstanbul. Arseven, Celal Esat (1965). “Keçe”, Sanat Ansiklopedisi, Cilt: II, İstanbul, s. 1004. Gürçay, Hikmet (1966). “Keçe ve Keçecilik”, Türk Arkeoloji ve Etnografya Dergisi, Sayı: 9, Ankara, Asangazieva, Janara (2006). “Kırgız Kültüründe s. 21-32. Keçe Sanatı ve Keçe Yapanların Eğitim Du- rumları”. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kafadar, Cemil (1993). Anadolu Kadınının 9.000 Yılı, Ankara: Gazi Üniversitesi. İstanbul. Aslanapa, Oktay (1972). Türk Sanatı I. İstanbul. Küçükdağ, Yusuf, “Lale Devri’nde Konya”, (S. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Aytaç, Ahmet (2011). “Konyalı Keçe Ustası Celaled- Doktora Tezi), Konya. din Berberoğlu”, Uluslararası Geleneksel El Sa- natı Ustaları Sempozyumu, Ankara, s. 115-129. Ögel, Bahattin (1985). Türk Kültür Tarihine Giriş: Türk- lerde Ev Kültürü, Ankara. Aytaç, Ahmet (2014a). “Keçecilik”, Ahilik Ansiklopedisi, Sanayi ve Tic. B.lığı Yayını, C: 2, Ankara, s. Salman, Fikri (2011). Türk Kumaş Sanatı, Erzurum. 58. Aytaç, Ahmet (2014b). “Türk Kültüründe Keçe”, I. Seyirci, Musa ve Topbaş, Ahmet (1984). “Edebiyatı- Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyu- mızda Keçe”, Halk Kültüründe Derleme ve Araş- mu, Niğde, s. 132-138. tırma, İstanbul, s. 113-121. Barışta, H. Örcün (2001). Türk El Sanatları. Ankara. Yalçınkaya, R. Gülenay (2011). Keçe Afyonkarahisar’da Geleneksel Bir Sanatı, Atyam Yayınları, Afyon. Çağıl, Nebahat (2009). “Keçe Sanatı ve Giysiye Uyar- lanması”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İs- Yazıcıoğlu, Yahşi, Ergenekon, Cavidan ve Aydın, tanbul: Haliç Üniversitesi Hürrem Sinem (1997). “Keçeden Yapılan El Sanatları Ürünlerinin Çağdaş Bir Yorumla Çoruhlu, Yaşar (2007). Erken Devir Türk Sanatı, İç As- Uyarlanması”, Türkiye’de El Sanatları Geleneği ve ya’da Türk Sanatının Doğuşu ve Gelişimi, İstanbul. Çağdaş Sanatlar İçindeki Yeri Sempozyumu Bildirile- ri. Ankara, s. 304-305. Diyarbekirli, Nejat (1992). Hun Sanatı, Ankara. Yıldırım, Erol (1992). “Üretimi Anadolu’da Gerçek- Doğruol, Hatice (1995). Ayaş’ta Çorapçılık ve Testicilik, leştirilmiş Kuzey Kafkas Keçe Sanatı”, Selçuk Ankara. Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: I, Konya, s.137-143. Еремеев Д.Е. Мейер М.С. 1992). История Турции в средние века и новое время. Москва. 655



KETEN DOKUMACILIĞI (ŞİLE BEZİ-RİZE-FERTİKO VE ELPEK) Linen Weaving in The Black Sea Region Aysen Soysaldı* - Ferah Şavkar** Abstract Weaving cultures in Turkey has been shaped by the raw in every region. Linen cloths are plain weave, natural potential in the region is carried out. Since the climatic white and pied, 45-60 cm. meters of fabric in width, conditions are suitable in the Black Sea region, flax and thin twisted cloth (bürümcük keten) and thick fabric. hemp plants are grown easily. Thus, weaving of linen Two weaving reed, whipped (shuttled) looms are used and hemp yarn production have continued throughout in linen weaving. While the warp and weft in the old history in high quality. Linen cloths are beneficial for samples were completely linen, today imported linen human health with their easy moisture absorption yarn or hemp yarn is used for warp cotton and weft. and quick drying properties. For this reason, besides their own needs such as clothing and napkins in the The fact that cotton yarn is abundant and cheap in region, it was traded to Baghdad, Hejaz and Rumelia the market as an industrial product after 1950 has and became a source of income for the people. gradually reduced flax agriculture and weaving. In the 21st century, traditional linen hand weaving continues Flax cultivation was carried out in the Black Sea symbolically, decorative home textiles and souvenirs region, starting from Şile, to Kandıra, İnebolu, Ayancık, are produced. Sinop, Trabzon and Rize. Cloths made and woven by women into yarn are Şile cloth, Rize cloth (Feretiko), Keywords: Black Sea, Linen, Hand Weaving, Şile Cloth, Ayancık linen, Elpek etc. It is called by different names Elpek, Ayancık, Rize Cloth, Feretiko * Prof., Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi, Sanat ve Tasarım Fakültesi, Geleneksel Türk Sanatları, [email protected] ** Öğr. Gör., Zonguldak Bülent Ecevit Üniversitesi, Devrek Meslek Yüksekokulu, [email protected] 657

Geleneksel Meslekler Ansiklopedisi 1. Keten Bezi Dokumacılığı korumuş, bazıları değişime uğramış, bazı- ları satış kaygıları nedeniyle tamamen fark- Keten bezler giyim, örtünme ve örtme lılaşmış, bazıları ise yok olmuş veya olmak gibi temel ihtiyaçlardan başka bünyesinde üzeredir (Başaran, 2018: 15). Bu yok olmak bakteri barındırmayan bir kimyasal yapı- üzere olan keten dokumalardan en bilinen- ya sahip olmasından dolayı tıpta sargı ve leri Rize’de Rize Bezi/Feretiko; Zongul- tampon, savaşta yelken bezi ve çadır örtü- dak’ta Elpek, Pelemet, Çekmen, Sinopta sü olarak birçok alanda kullanılmaktadır Ayancık keteni, Şile’de Şile Bezi olarak ad- (Yılmaz ve Durmaz, 2013:187). Kendir ise landırılmaktadır. tekstil sektörünün dışında, ilaç sektörü, gıda sanayi ve gemi sanayinde de kullanılmış 2. Keten Bezi Dokumacılığının olup Osmanlı İmparatorluğu’nda, Doğu Karadeniz’den Kafkasya’ya kadar uzanan Tarihçesi ılıman iklim bölgesinde yaygın bir şekilde ve yoğun olarak üretilmiştir. Bölgede ham- Dokumayı oluşturan hammaddeler orga- maddeye kolay ulaşılması ve her zaman işle- nik olduklarından çürümeye elverişlidir. Bu meye, dokumaya uygun olması gibi neden- sebeple büyük ölçüde yok olmuş durumda ler keten ve kendirin üretimi ile kullanımını bulunduklarından ilgili bilgiler, daha çok artırmıştır (Aydın, 2018: 82). Yumuşak ve tasvirli belgelere veya dokumada kullanılan doğal bir yapıya sahip olan keten dokuma- araç ve gereçlere dayanılarak sağlanabil- lar, teri hızlı atması ve cilde temasında cilde mektedir. zarar vermemesinden dolayı daha çok tene direkt temas eden giysilerde kullanılmakta- Dokumacılığın ne zaman başladığı tam dır (Saatçioğlu, 2012: 54). olarak bilinmese de Orta Asya’da M.Ö. 3000’e tarihlenen buluntulara rastlanmıştır. Tohumu yağ üretimi için değerlendirilen Dünyadaki farklı müzelerde bulunan doku- bitkinin sapından iplik üretilmektedir. Bir- maların keten olduğu, yani ilk dokumanın çok bölgede yetiştirilmesine karşın Karade- keten lifi ile yapıldığı ise daha sonraları C14 niz iklimi az güneşli ve çok yağmurlu olması testleri ile kanıtlanmıştır (Berkol, 2008:7). nedeniyle keten liflerinin sertleşmesine en- Türkiye’de ise Doğu Anadolu Bölgesi’nde gel olmaktadır. Burada yetişen bitkinin sap Çayönü’nde yapılan kazılarda elde edilen kısmındaki liflerden çok ince iplik büküle- MÖ. 7200- 6500 yıllarına ait keten kalıntı- bilmekte ve bununla da oldukça ince, daya- ları, keten bitkisine ait ilk arkeolojik kayıtlar nıklı bir bez dokunabilmektedir (Albayrak, arasına girmiştir (Gürcüm, 2010: 33). En 2014: 17). eski keten tohumları ise Burdur yakınların- da bulunan Kuruçay Höyükte bulunmuş Giyim ve ev tekstili amacıyla üretilen yöre- ve M.Ö.4. bine tarihlenmiştir (Karaoğlan, sel bezlere Anadolu’nun birçok yöresinde 2017: 105). 1962 yılında Çatalhöyük’te ya- rastlanmaktadır. Bu dokumalar insanların pılan kazıda çıkarılan MÖ. 6000’e tarihle- yeteneklerine, yaşam biçimlerine ve coğrafi nen keten bezden dokumalar en eski örnek- yapılarına göre gelişmiştir. Her biri yöresel lerini oluşturmaktadır (Türkoğlu, 2002:6-9). bir takım farklılıklar taşımakta ve özel isim- Bütün bu bulgular keten bitkisinin yetişmesi lerle anılmaktadır. Bu dokumalardan bazı için uygun ortamın o devirlerde Anadolu’da örnekler hiç değişmeden orijinal kimliğini mevcut olduğunu anlamamızı sağlamakta- dır. 658

Keten Dokumacılığı (Şile Bezi-Rize-Fertiko Ve Elpek) XVI. yüzyıl (1519-1533) Trabzon Kanun- ların Trabzon’dan satın aldıkları en büyük namelerinde, Trabzon’a gelen tüccarların miktar olduğu ifade edilmektedir (Aygün, ürünlerini sattıktan sonra, dönüşte keten 2016: 181). “Halk arasında kullanımı ol- bezi alıp gittikleri belirtilmektedir (Akgün- dukça yaygın olan ketan dokumalar 1794 düz, 1993: 296-298; Aydın, 2019: 577). yılında kirbas adı altında bilâ-tamga, yani damga vergisi ödemeden kaçak olarak Er- Kanuni Sultan Süleyman zamanında, zurum ve Diyarbakır tarafına götürüldüğü Trabzon için yazılmış olan 1561 tarihli belirtilmektedir” (Aydın, 2019: 581). talimat, bize bu konuda bir ışık tutmak- tadır. “Trabzon veya hariçten giden keten XIX yüzyılda Trabzon limanı konulu araş- bezinden o miktar ve haraca tabi olmayan tırma yapan Murat Baskıcı Trabzon ve ya- ecnebi tüccarlardan %5 ve tartılacak eşya kın çevresinin temel ihraç ürünlerini “fın- için alandan ve satandan bir akça tahsil dık, fasulye, mısır, tütün, tuzlanmış balık, ve gümrükten kaçırılan eşyanın müsadere balık yağı ve keten mamüller iken, ithalatta edilmesi ve keten damgası için yüz akça- önemli yer tutan kalemler ise çeşitli doku- dan on akça alınması” (Yağan, 1978: 73, malar ve kumaşlar (pamuklu mamüller, Ha- 74). lep işleri, yarı mamül tekstiller), şeker, kahve ve çeşitli metallerdir” diye ifade etmektedir “XV-XVI. yüzyıl arşiv kayıtlarında kendir (Baskıcı, 2012: 51). ekiminin en yoğun olarak Taşköprü, Sam- sun, Terme, Ünye, Çarşamba, Giresun ve Türkiye’nin birçok yerinde keten yetişti- Ordu’da yapılırken, ketenden mamul mal, rilmekte ve dokunmakta olduğu ile ilgili kumaş üretiminin Of, Trabzon, Kastamo- belgeler gerek Osmanlı Salnameleri, Evli- nu, Sinop ve Rize’de yapıldığı belirtilmek- ya Çelebi, Cuinet ve Strabon gibi gezgin tedir” (Taşdemir 2003: 19). Görüldüğü tarihçiler ve gerekse Cumhuriyet Dönemi üzere “17. yüzyılın ortalarında Trabzon ti- arşivlerinde görülmektedir. Keten bitkisi, caretinin en önemli kalemlerinden biri ke- kalitesinde bazı değişiklikler olmakla bir- tan ticaretidir. Öyle ki bu tarihlerde Trab- likte yetiştiği bölge iklim ve toprak koşul- zon’da Ketancı veya Ketani Mahallesi adlı larına uyum sağlayabilmesi yaygın olarak bir mahallenin de bulunması, Trabzon’da üretilmesinde en önemli etkendir (Berkol, kendir tarımı ve keten üretiminin sosyolojik 2008:X). ve içtimai bir karşılığının olduğunu da gös- termektedir” (İnan, 2013: 40). Birinci Dünya Savaşı öncesinde Şile’den Rize’ye kadar uzanan Karadeniz kıyısı bo- “1650 yılında görülen bir davada, Trab- yunca canlı bir keten üretimi ve ticareti ya- zon’da Bedestende satılan keten için Gül- pılmaktadır. Dokunan bu ketenler İzmit’te bahar Hatun Vakfı adına ketan topu başına toplanıp yerli ve yabancı tüccarlar tara- 2 akçe alındığı ve bunun da yılda 7000 akçe fından Suriye, Mısır ve Irak gibi ülkelere olduğu belirtilerek 30 yıldan beri vakfa ait ihraç edilmektedir. Birinci Dünya Savaşı parayı ödemeyen bedesten kethüdasının ardından Suriye ve Irak’ın ülke sınırları görevden alınmasına karar verilmiştir.” dışına çıkması bu pazarın ve dolayısıyla ke- (Aydın, 2019: 580). ten üretim ve dokumacılığının gerilemesine neden olduğu gibi pamuk dokumacılığının “Bu durumun XVIII. ve XIX. yüzyıllar- da başlangıcı olmuştur (Dölen, 1992:107). da aynı şekilde devam ettiği, 1759 yılın- da Trabzon’a gelen Gürün’lü tüccar Mir Mehmetoğlu Hasan’ın terekesinde yer alan 1000 kuruşluk, 120 top (1560 m) ham kete- nin, o tarihe kadar Trabzon’a gelen tüccar- 659

Geleneksel Meslekler Ansiklopedisi 1955 yılı rakamlarına göre Türkiye’de lif keteni üretimi, 3300 ton olarak başta Koca- eli, 300 ton ile Zonguldak, 220 ton ile Sinop ve çok daha az miktarlarda Isparta ve Kas- tamonu’dur (Uzun, 2009: 19). 20. Yüzyılın ikinci yarısına kadar devam eden keten dokumacılığında “1970’de Rize Bezi yapımında sadece birkaç tezgâh çalış- maktadır” (Yağan, 1978: 75). Endüstri Devrimi’yle ortaya çıkan hızlı üre- timin, geleneksel üretim biçimlerinin yerini mekanik tekrarlara dayalı yüksek metrajlı sanayi üretimine bırakmıştır. 3. Keten Bezi Çeşitleri Fotoğraf 1. Şile bezi işlemeli gömlek (bluz) (Soysaldı 2000). 3.1. Şile Bezi Şile Bezi, Şile bölgesinde üretilen pamuklu Fotoğraf 2. Rize bezi (Feretiko) masa örtüsü, Ajurlu dokuma, “bürümcük” dokumadır. Bürümcük, do- (Soysaldı, 2010). kuma örgüleri arasında en basit ve sağlam olan, bezayağı dokuma örgüsü grubuna gir- Tablo 1: Şile Bezinin Özellikleri (No: 272, Şile Bezi mektedir. Genellikle ve çok bükümlü iplikle- Mahreç İşareti). rin atkı olarak kullanıldığı bürümcük keten dokumalarda hem atkı hem çözgü iplikle- Hammadde ve İplik Çözgü Pamuk 20 Ne rinin tek kat ve çok bükümlü olduğu görül- Numaraları (Ne) Atkı Pamuk 20 Ne mektedir. İpliklerin büküm oranına göre eni Çözgü 16 ± 2 daralan dokumanın, buruşuk yapısı ile vü- Sıklık (1 cm) Atkı 13 - 17 cut arasında hava kaldığı ve kumaş vücuda yapışmadığı için ısı yalıtımı sağlamaktadır Örgü Bezayağı (Uğurlu ve Uğurlu, 2006). m2 Ağırlığı (g) 115 ± 10 Dokumacılıkta çok bükümlü iplikler ile do- kunmuş dokuma anlamına gelen bürüm- cük, ipek ipliği yerine çok bükümlü yün, keten veya pamuk iplikleri kullanılarak elde edilen buruşuk yüzey görünümlü do- kumalar olarak bilinmektedir. Bürümcük, halk arasında “kıvrak”, “bükülü bez” “Şile Bezi”, “Buldan bezi” diye tanımlanmak- tadır (Uğurlu ve Uğurlu, 2006). Ancak şile bezi keten ipliği, Buldan bezi ise pamuk ip- liği ile üretilmektedir. 660

Keten Dokumacılığı (Şile Bezi-Rize-Fertiko Ve Elpek) 45-90 cm eninde dokunan Şile bezleri göm- gelerde özellikle Suriye, Hicaz, Irak, Mısır lek, masa örtüsü, runner gibi ürünlerde kul- ve Hindistan gibi yerlerde bilinmekteydi. lanılmakta, eni 150 cm dokunan bezler ise Rize’de geçmişten 1941’e kadar olan sü- daha çok ev tekstilinde; yatak örtüsü, çarşaf, reçte iki bine yakın kendir, keten, şal, me- perde gibi ürünlerde tercih edilmektedir. lez (yerli ipek) ve peştamallık işlerine ait Bazı Şile Bezi dokumalarında, dokuma iş- tezgâh bulunmaktadır” (Yormaz, 2018: lemi sırasında renkli iplikler kullanılarak ku- 128). maşa desen katılmaktadır. (Gürkan, 2018: Feretiko’nun yaklaşık 50 yıl öncesinde çöz- 12) gü ve atkısının yörede yetiştirilen kenevir lifinden yapıldığı belirtilmektedir. Bugün 3.2. Rize Bezi (Feretiko)/Trabzon Bezi Rize bezi, çözgüsü 20 Ne ve ya 24 Ne tek katlı pamuk ipliğinden, atkısı ise İngiliz iplik “Trabzon Bezi olarak isimlendirilen ku- sisteminde 20 Ne’ye denk gelen ve 2 numa- maştan dikilen Helali gömlek bezinin bir ra olarak isimlendirilen kenevir ipliğinden ipliği keten, bir ipliği ise ince ipek olup yapılan bir dokuma çeşididir. Çözgü sıklığı iki kenarı çizgili dokumadır. Erkek göm- cm’de 18-20 arasında, atkı sıklığı ise cm’de lekleri için kullanılacak kumaş kenarın- 16-18 arasındadır. Örgüsü bezayağıdır (Ya- da beyaz ipek iplik ile çizgi oluşturulmuş, ğan, 1978: 83). Günümüzde, Karadeniz kadın gömlekleri için kullanılacak kumaş Bölgesi’nde, bölgede bilinen adıyla Feretiko kenarında ise renkli ipek ipliklerden çiz- (Rize Bezi), çözgüsü pamuk, atkısı ise ken- gi oluşturulmuş ve böylece cinsiyet olarak dir yani kenevir olan geleneksel bir dokuma kumaşların kullanım alanı belirlenmiştir”. çeşididir. “Trabzon ve çevresinde kendir ipliğinden Günümüzde el dokuma tezgâhlarında do- dokunan kumaşa sahil ve sahile yakın yer- kunan bezin kullanım alanına göre desen- lerde ‘ketan’/keten, Çaykara ve çevresinde lendirme özellikleri de değişiklik göstermek- ‘forotiko’/feretiko, Şalpazarı ve çevresinde tedir. Masa örtüsü gibi ev tekstili alanında ise ‘tevek’ denilmiştir. El tezgâhlarında üre- kullanılan örneklerde sıkça kullanılan ve tilen ketan/keten, günlük yaşamın hemen yüzeyde çözgülerin çapraz alınarak oluştu- her alanında yaygın olarak kullanılmakta; rulan desenlendirme ile üretilmiş Rize Bezi gömlekten çarşafa, ayakkabıdan sofra peş- örneklerinde ajur tekniğinin kullanıldığı gö- kirine, şaldan ipek kenarlı zıbınlara zen- rülmektedir. gin bir ürün yelpazesine sahiptir” (Aydın, 2019: 581). Tablo 2: Feretiko Bezinin Özellikleri (Uysal, 2016:265) “Rize’de yetişen kendirden dayanıklı ince iplik bükülebilmektedir. Kendirden yerli Hammadde ve İplik Çözgü Pamuk 20 Ne/24 bezi, sofra ve yatak takımları, perdelik ta- Numaraları (Ne) Atkı Ne kımlar imal edilmektedir. İpliklerin el tez- gâhlarında dokunmasıyla yapılan feretiko Sıklık (1 cm) Keten 20 Ne bezinden çoğunlukla iç çamaşırı, gömlek, sargı bezi, boyama ile şalvar, mendil, peş- Örgü Çözgü 17-20 Tel kir, şal, keten bezi, çarşaf yapılmaktadır. m2 Ağırlığı (g) Yüksek oranda ter emme özelliğine sahip Atkı 16-18 Tel olan bu dokumalar pamuklu kumaşlara göre daha dayanıklı olduğundan sıcak böl- Bezayağı 105 ± 10 661

Geleneksel Meslekler Ansiklopedisi Fotoğraf 3. Bükülü bez, bürümcük keten bezi, 19.yy. sonu, (Soysaldı koleksiyonu) 3.3. Elpek Bezi Elpek bezlerinin enleri genellikle 40-60 cm arasında değişmekte, boyları ise 35-40 “Antikçağ yazarları, Karadeniz Ereğli hal- metre uzunluğunda yapılabilmektedir. El- kının günlük yaşamını anlatırken; ketenden pek dokumaları desenli, desensiz ve ajurlu dokunmuş, vücudun tamamını kaplayan, olarak üretilmektedir. Desenli üretilen çe- bol ve bükümlü elbiseler giydiklerini ve bu şitleri beyaz, mavi ve kırmızı çubuklu renk durumun kenti şiirsel bir atmosfere bürün- düzeni içerisindeki çözgü ipliklerinin ara- dürdüğünü anlatırlar. Elpek Bezi, yörede sından tek renkli atkı ipliği geçirilmesiyle sanayi gelişip, dokumacılıktan ve buna pa- oluşturulan boyuna çubuklu dokumalardır. ralel olarak keten tarımından vazgeçilince- Desensiz olarak üretilen çeşitleri ise çözgü ye kadar önemini korumuştur. 1940–1950 ve atkıda tek renk kullanılarak oluşturulan yıllarında kaybolma sürecine giren Elpek dokumalardır. Ajurlu Elpekler ise 20 çözgü Bezi, Karadeniz Ereğli’de 1960’lı yıllar ön- teli 10’arlı gruplar şeklinde ayrılarak çapraz cesi köylünün geçim kaynağı ve giyim mal- yapılmakta ve keten iplik bu çaprazdan ge- zemesi olmuştur. Keten ve Elpek dokuma çirilmektedir (Soysaldı ve Çatalkaya, 2014: ürünleri, 1995 yılından sonra Karadeniz 86). Ereğli Belediyesi’nin girişim ve destekleriy- le yeniden canlanmaya başlamıştır” (Kdz. Tablo 3: Elpek Bezinin Özellikleri (Şavkar, 2020) Ereğli TSO, 2018: 16). Hammadde ve İplik Çözgü Pamuk 20 Ne-27 “Zonguldak’ta keten bezleri Merkez’de; Numaraları (Ne) Atkı Ne ‘ince keten (çözme bez)’gergef işlemeci- Çözgü liği, pırtı dokumacılığı, düz dokumacılık, Sıklık (1 cm) Keten 20 Ne-24 Alaplı’da ‘düzen bezi’ dokumacılığı, Dev- Ne rek’te; keten dokumacılığı, Ereğli’de; el- Örgü pek bezi dokumacılığı, gergef işlemeciliği m2 Ağırlığı (g) 11-20 Tel (keten üzerine), Çaycuma’da; düzen bezi dokumacılığı olarak bilinmektedir” (Şahin, Atkı 11-18 Tel 2014: 616). Bezayağı ± 10 662

Keten Dokumacılığı (Şile Bezi-Rize-Fertiko Ve Elpek) Fotoğraf 4. Elpek Bezleri, Yavuzdeğer koleksiyonu, Ereğli. (Şavkar, 2019) 4. Keten Bezi Dokumacılığında deniz kıyısı boyunca yetiştirilmiştir. Hidro- fil özelliği nedeniyle suyu çabuk emdiği ve Kullanılan Araçlar ve Malzemeler kuruduğu için sıcakta kullanımı idealdir. Ayrıca ısı iletkeni iyi olduğu için serin tut- 4.1. Keten İpliği maktadır. Doğal bitkisel lifler arasında en yüksek dayanıklılığa sahip keten lifleri, tu- Keten, Latince adı “Linum Usitatissimum” tumlu ve parlaktır. Statik elektriklenme ve olan tohumu ve lifi için yetiştirilen bir yıllık tüylenme etkileme sorunları bulunmamak- bir bitkidir. Lifinden ve yağından yararla- tadır. Ancak esnekliği az olduğundan ça- nılacak keten bitkileri birbirinden farklıdır. buk buruşmaktadır. Doğal lifler içerisinde Bitkinin sap ve gövdesinden elde edilen lif ütüleme sıcaklığı en yüksek liftir (Uğurlu, keteni uzun ve incedir (Başer, 1992: 48). 2018: 26-27). Keten, ince dokumalar olarak daha çok giysilik ve dekoratif amaçlı kullanılırken, Kocaeli, Zonguldak ve Sinop’ta ekilen kaba dokumaları yelken bezi ve çadır bezi ketenler kış ketenidir ve lif keteni olarak yapımında kullanılmıştır (Gök ve İmer, gösterilebilmektedir. Türkiye’de yetişen ke- 2017:176). tenlerin yüksekliği 38-116 cm. arasında de- ğişmekte ve ortalama 65-70 cm. civarında Keten bitkisi yazlık ve kışlık olarak ekile- bulunmaktadır. Fakat Bartın, Ereğli, Ayan- bilmektedir. Kışlık ketenler Eylül-Ekim ay- cık, Sinop ve Kocaeli’de 116 cm.ye kadar larında, yazlık ketenler ise Mart ve Nisan uzayan ketenlerimiz çoktur (Berkol, 2008: aylarında ekilmektedir (Yılmaz ve Uzun, 51). Keten iplikler günümüzde çoğunlukla 2019: 19). Keten bitkisi yetiştiği bölgenin atkı ipliği olarak tek katlı ve 20 Ne. numara iklim koşulları, toprağın kimyasal özellikle- olarak kullanılmaktadır. ri ve güneşi görme durumuna göre 90-120 gün arasında büyümektedir. Ilık ve nemli iklimi seven bu bitki neredeyse tüm Kara- 663

Geleneksel Meslekler Ansiklopedisi Fotoğraf 5. makinelerle yapılan dövme işlemi kaba ve Keten Lifi ve ince dövme şeklinde iki aşamalı olarak ya- pılmaktadır. İpliği, Yavuzdeğer Taraklama: Keten lifleri üzerinde kalmış odunsu parçaları uzaklaştırmak demetler Koleksiyonu, Ereğli için önce çırpılmakta; daha sonra uzun ve kısa lifleri birbirinden ayırmak üzere taran- (Şavkar, 2019) maktadır (Başer, 2002: 50). 4.1.1. Keten Lifinin Geleneksel Yöntemle Elde Bükme: İplik yapılırken liflerin döndürülme- si işlemine bükme denilmektedir. Büküm, Edilmesi; döndürme hareketindeki bir tur’dur. İplik- ler iki yönde döndürülerek eğirilebilmekte- Topraktan sökülen keten elyafları çürütme dir. Saat yönünde döndürmeye “Z” büküm, ve dövme işlemlerinden sonra taranıp eğri- aksi yönde döndürmeye de “S” büküm de- lerek iplik haline sokulmaktadır. nilmektedir. Tek kat keten ipliği “S” yönde eğirilip “Z” yönünde bükülmektedir (Uzun, 2009: 26). Çürütme: Keten sapı üzerinde bulunan bark 4.1.2. Endüstriyel Yöntem ve mumlu kabuğun giderilip elyafın elde Fabrikalara gelen ketenler serin ve kuru edilebilmesi için bu tabakanın çürütülmesi olan, güneş görmeyen depolara konulmak- gerekmektedir. Bu işlem suya yatırma veya tadır. Ardından keten elyafının fitil haline çayır üzerinde yağışa bırakma şekilde yapıl- getirilmesi için kaba tarama, makine ta- maktadır. Suda yatırma işleminde havuz ya raması ve ayırma işlemleri yapılmaktadır. da derede hücreler gerekmektedir. Demetler Kaba taramadaki amaç her parçanın kök buralara, kökleri aşağıda olmak üzere dik kısmının aynı seviyede olmasını sağlamak ve olarak ve sudan çıkmaması üzerine ağırlık- elyafı paralel yaparak açmaktır. Ardından lar koyulmaktadır. Ketenin cinsine, suyun çöp ve yabancı maddelerin çıkarılması için ısısına ve diğer etkenlere bağlı olarak 8-15 makine taraması yapılmaktadır. Bu işlemde gün bırakılan keten bitkisinden gri bir renk- elyaflar mümkün olduğunca en ince duru- te elyaf elde edilmektedir. Islatma bittikten ma getirilmektedir. Daha sonra lifler çeşitli sonra demetlerin suyu süzdürülüp kuruma- taraklardan geçirilerek taranmakta ve bu sı için 5-8 gün süreyle çayıra yayılmaktadır. taramadan sonra keten lifi çeşitli kalitelere Ardından kökler aynı tarafa gelmek üzere ayrılmaktadır (Berkol, 2008: 70-71). demet yapılarak keten 1 hafta ve 10 gün din- lendirilmektedir (Uzun, 2009: 15). 4.2. Kenevir (Kendir) ipliği Dövme: Dinlendirme sonrası odunsu kısmın Kuvvetli topraklar ve yağışlı bölgelerden giderilmesi için demetler önce tokmakla hoşlanan Kenevir bitkisinin lifleri çeşitli dövülmekte ardından küt ağızlı bir bıçak tekstil ürünleri (ip, sicim, halat, balık ağı, olan “mengenez” yardımıyla kırılmaktadır. kumaş vb.), tohumları ise daha çok ilaç ve Dövme işlemi sonrası geriye lif demetleri kimya sanayiinde kullanılmaktadır. Günü- kalmaktadır (Başer, 2002: 49). Artık sadece müzde yetiştirilmesi devlet tarafından kont- 664

Keten Dokumacılığı (Şile Bezi-Rize-Fertiko Ve Elpek) rol altında olan kenevir bitkisi, serbest oldu- rının en sık olduğu dokuma şekli olması ne- ğu dönemlerde neredeyse tüm Karadeniz deniyle bezayağı örgülü kumaşlar oldukça sahili boyunca yetiştirilmiştir (Saatçioğlu, dayanıklıdır (Yılmaz ve Anmaç, 2000: 26). 2012: 60-62). Yağan’ın ifadesine göre eski- Keten bezi yapımında dokumanın aşama- den keten dokumaların çözgülerinde hem larında birçok işlem sırayla gerçekleşmekte- pamuk hem de kenevir ipliği kullanılmakta- dir. Bunlar; çözgü hazırlama, dokuma ha- dır (Yağan, 1978: 83). zırlık işlemleri, taharlama ve dokuma işlemi şeklindedir (Fotoğraf 6). 4.3. Pamuk ipliği 5.1. Çözgü ve Dokuma Hazırlık İşlemleri Pamuk Anadolu’nun hemen her bölgesinde dokunan alaca ve bez kumaşlarda kullanıl- Keten bezlerde kullanılan atkı ve çözgüler dığı gibi günümüzde incelik bakımından dokumaya geçmeden önce bir sıra işlem- uygun bir doku özelliğine sahip olması ne- lerden geçmektedir. Günümüzde bu doku- deniyle Şile, Feretiko ve Elpek bezlerinin maların daha çok çözgüsünde kullanılan üretiminde de hazır çözgü olarak tercih pamuk iplikler dışarıdan bobine sarılmış edilmektedir. Dışarıdan istenilen kalite ve şekilde temin edilmektedir. Dokumada numaralarda getirtilmektedir. Bu dokuma- kullanılacak olan çözgü ipliklerine muka- larda en çok 20/1 numara pamuk ipliği ter- vemetini artırmak için haşıllama işlemi ya- cih edilmektedir. pılmaktadır. Bu işlem günümüzde ipliklerin haşıl makinalarında viskoz sıvı içerisinden 4.4. Dokuma Tezgâhı geçirilmesiyle yapılsa da geçmişte haşıllama işlemi için buğday unu kullanılmıştır. Keten bezlerin dokunmasında ahşap el doku- Çözgülerin dokumaya hazırlanması ma tezgâhlarından 2 gücülü, kamçılı (çift pe- dokunacak kumaş için gereken sayıda dallı) tezgâhlar kullanılmaktadır (Fotoğraf 6). ve uzunlukta çözgü ipliklerinin çapraza alınmasını ve birbirlerine paralel hale 5. Keten Bezi Dokuma Tekniği ve getirilmesi demektir. Bobin halinde bulunan Aşamaları iplikler çözgü dolabında levende sarılmakta ardından bu levent dokuma tezgâhına yer- Keten dokumaların örgüsü temel dokuma leştirilmektedir. Çözgü boyu hesaplanırken örgüsü olan 1/1 bezayağı dokumadır. bu dokumada çekme payı, ipliklerin leven- dokuma örgüsünün raporu iki çözgü ve iki de bağlanma payı, dokumanın başlangıç atkı ipliğinden oluşmaktadır. Bezayağı ve ve sonunda bırakılacak saçak payları da türevlerini dokuyabilmek için iki çerçeveli düşünülen uzunluğa eklenmektedir. tezgâh yeterlidir. Atkı ve çözgü bağlantıla- Fotoğraf 6. Çözgü Hazırlık İşlemi, Tezgâh ve Tahar İşlemi. Çaycuma- Zonguldak. (Şavkar, 2019) 665

Geleneksel Meslekler Ansiklopedisi Atkı iplikleri de dokumadan önce hazırlık gözlerinden geçirilmektedir. Bu işlemden işlemine tabi tutulmaktadır. Atkı ipliğinin sonra çözgüler tarak dişlerinden geçiril- çözgü ipliklerinin oluşturduğu ağızlıktan mektedir. Genellikle bu bezlerde 7 numara mekik yardımıyla atılabilmesi için “masu- tarak kullanılmakta ve her tarak dişinden 2 ra” adı verilen makaralara sarılması işlemi- tel geçirilmektedir. ne “atkı hazırlama” denilmektedir. Bu işlem Tahar işlemi de bittikten sonra dokuma işle- elle yapılabileceği gibi masura sarma apa- mine başlanılmaktadır. Dokuma, dikey olan ratlarıyla da yapılmaktadır. çözgü ile yatay olan atkı ipliklerinin birbi- Atkı ipliklerini atmaya yarayan mekikler, rine dik açı yaparak kesişmesinden oluşan ağaçtan yapılmakta, mekiğin ortasında bir tekstildir. Belli çözgü ipliklerinin yukarı atkı ipliği sarılmış masuraları takmak için kalkması, bazılarının ise aşağıda kalması iğne bulunmaktadır. Dokuma yapılırken “gücü” yani çerçeve sistemi ile sağlanmak- masuralar mekiğin ortasındaki iğneye ta- tadır. Kamçılı tezgâhın pedalları sayesinde kılmakta ve ipliğin ucu mekiğin ortasında sırasıyla çerçevelerden biri yukarıya kaldı- bulunan delikten geçirilerek dışarı çıkarıl- rılarak ağızlık açılmakta ve bu ağızlıktan maktadır. kamçının kolu çekilerek mekik geçirilmekte- dir. Daha sonra diğer pedala basılarak ikinci 5.2. Tahar ve Dokuma İşlemleri çerçeve kaldırılıp kamçı çekilerek dokuma- ya devam edilmektedir. Çözgü hazırlandıktan sonra iplikler doku- Dokuma başında ve istenilen boyut bittik- ma tezgâhında önceden kalan hazır taharlı ten sonra her bez arasına 10 cm. başlangıç çözgüler varsa onların uçlarına düğümlen- dokuması yapılmaktadır (Uzun, 2009: 45). mektedir. Tezgâhta çözgü yoksa hazırlanan Metrelik kumaş olarak satılması planlanan çözgü iplikleri çözgü levendine sarılmakta keten bezler dokunması bittikten sonra tez- ve tezgâha aktarılmaktadır. Çözgü iplikle- gâhtan kesilip çıkarılarak yıkanmaktadır. rinin çerçevelerdeki gücü gözlerinden ve Bezler kuruduktan sonra 1 top olarak ifade tarak dişleri arasından geçirilmesi işlemi- edilen 20’şer metrelik paketler halinde ha- ne tahar denilmektedir. Çözgüler bitince- zırlanmaktadır. Ürün olarak dokunan bez- ye kadar sırası ile birinci çerçeveden son çerçeveye kadar tekrarlanarak sırayla gücü Fotoğraf 7. Ajur, Tel Kırma ve Nakış Süsleme Tekniği Uygulanmış Elpek Bezleri Yavuzdeğer koleksiyonu, (Şavkar, 2020). 666

Keten Dokumacılığı (Şile Bezi-Rize-Fertiko Ve Elpek) lerden üzerine süsleme yapılacakların süsle- 7. Keten Dokumanın Günümüzdeki me işlemine geçilmektedir. Durumu ve Ustaları 6. Keten Bezi Dokumacılığının Keten bezi yapımı geçmişle kıyaslanamaya- cak nitelikte düşüş gösterse de Şile, Zonguldak Desen, Renk ve Süsleme ve Rize gibi keten dokumacılığıyla bilinen yer- lerde çeşitli girişimlerle sürdürülmeye çalışıl- Özellikleri maktadır. Günümüzde keten dokumacılığını sürdüren kişilerin çok azaldığı gözlenmekte- Bu bezler tezgâhtan çıktığı haliyle, üzerine dir. Yapan kişilerin de keten ipliği üretimi ol- herhangi bir işlem ya da süsleme tekniği madığından ithal keten ipliği ile üretimi çok uygulanmadan yalın olarak ürüne dönüş- pahalıya mal edebilmektedir. Bu nedenle çöz- türülebilmektedir. Ayrıca günümüz gelişen güde pamuk, atkıda kenevir ipliği ile yapılan teknolojisi karşısında kullanıcı beğenisini örnekler gelişmiştir. Ayrıca günümüzde keten arttırmak amacıyla keten bezler üzerine dokumacılık, ihtiyaç dolayısıyla değil daha çok Maraş işi, Antep işi, Hesap işi, Türk işi, dekoratif amaçlı ev tekstili ve yöresel hediye- Tığ işi, Bartın işi olarak bilinen Türk işleme lik eşya olarak pazarlanmaktadır. Türkiye’de teknikleri ile yeniden dekoratif ürün olarak tekstil sanayinin öncü sektör olduğu düşünü- tasarlanmaktadır. İşlemeler ipek, floş ve sim lürse bu değerli tekstil hammaddesi olan keten iplikler ile kullanıcı tercihine bağlı olarak üretiminin milli ekonomiye önemli katkılar elde veya makinede yapılmaktadır. sağlayacağı aşikârdır. Ereğli Kandilli’de Elpek dokuma ustası Nil- Şile’de 2000’li yıllara kadar dokunan bez- gün Efes, ve ekibi, eski elpek dokuma ko- lere sarma-susma işlemeleri yapılarak bluz, leksiyonu yapan ve elpek üzerine işlemeler yazlık entari, gecelik gibi giyişiler üretilmek- yapan/yaptıran öğretmen Nurcan Yavuz- teydi. “Günümüzde şile bezi üzerine yaz- değer, Alaplı’da “Çekmene Can Veren Has ma-baskı tekniğiyle süslenen Şile bezi mo- Eller” projesi kapsamında Tuğçe Çoşkun, dellerine de rastlanmaktadır” (Uzun, 2009: Ayşe Taş gibi birçok ev hanımı, Çaycuma’da 45). Ereğli Kandillide yeni dokunan Elpek Usta öğretici Fatma Aydın ve Melahat Öz- ile Rize’de dokunan Feretiko bezlerinde do- yurt, Rize’de Somut olmayan Kültürel Mi- kuma sırasında ajurlu desenleme yapılmak- ras Taşıyıcısı Emine Kanberoğlu, Usta Öğ- tadır (Fotoğraf 1,2). retici Emine Altun, Behice Uzun ve Yücel Bayraktar, Şile’de ise Şile Bezi El Sanatları Bu geleneksel dokumalar renk olarak keten Merkezi dokuma ustası Berna Melek, Yase- ve kendir ipliklerinin ham renklerinden do- min Selak gibi birçok usta Karadeniz keten layı kahverengi, bej renge sahiptir. Fakat bu dokumacılığına katkı sağlamaktadır. bezlerin rengi yıkandıkça açılmakta ve be- yazlamaktadır. 667

Geleneksel Meslekler Ansiklopedisi Kaynaklar Akgündüz, Ahmet (1993). “Osmanlı Kanunnameleri Karaoğlan, Hülya (2017). “M.Ö 2000’de Anadolu’da ve Hukuki Tahlilleri”, C: 6, Osmanlı Araştırma- Kumaş Üretimi (Arkeolojik Buluntular Işığın- ları Vakfı, İstanbul s. 296-298. da)”. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Ens- titüsü Dergisi, Afro-Avrasya Özel Sayısı, s.103-116. Albayrak Aksu, Yücel (2014). “Geleneksel Rize Bezi (Feretiko) Dokumasının Özellikleri ve Bir Öğ- Kdz. Ereğli Ticaret ve Sanayi Odası, 2018-2021 Stra- retim Programı Önerisi”. Yayınlanmamış Yüksek tejik Planı. https://www.ereglitso.org.tr/dos- Lisans Tezi, Ankara. ya/2018-2021-stratejik-plan_8361.pdf No: 272, Şile Bezi Mahreç İşareti. Aydın, Nazmiye (2018). “Trabzon’da Ketan Doku- macılığı”, 5.Uluslararası Türk Kültür ve Sanatları- Saatçioğlu, Kenan (2012). “Geleneksel Türk El Do- nı Tanıtma Sempozyumu-Çalıştayı, s. 81-90. kumalarından Rize Bezi’nin (Feretiko) Süsle- me Teknikleri ile Giysiye Uyarlanması”. Ya- Aydın, Nazmiye (2019). “Trabzon’da Yok Olan Do- yınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul. kuma Sanatı: “Ketan” Karadeniz İncelemeleri Dergisi 26. s.577-622 Soysaldı, Aysen ve Çatalkaya, Ebru (2014). “Rize Bezi ve Zonguldak Ereğli Elpek Keten Do- Aygün, Necmettin (2016). “Karadeniz’den Osmanlı kumacılığının 20. Yüzyıl İçindeki Değişimi Ekonomisine Bakış”, C: 1, Trabzon Ticaret ve ve Gelişimi”. 3. Yöresel Ürünler Sempozyumu ve Sanayi Odası, Ankara. Kültür Sanat Etkinlikleri, s.82-95. Baskıcı, Murat (2012). “XIX. Yüzyılda Trabzon Li- Şahin, Yüksel (2014). “Zonguldak’ta Tekstil- Moda manı: Yükseliş ve Gerileyiş”. Ankara Üniversite- Tarihi Müzesi Oluşturulması Üzerine Bir si SBF Dergisi 3, Cilt 67, s. 33-56. Öneri”. İnsan, Kimlik, Mekân Bağlamında Zon- guldak Sempozyumu Bildirileri, Bülent Ecevit Başer, İnci (1992). Elyaf Bilgisi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Yayınları No: 11. Üniversitesi Yayınları. Taşdemir, Murat (2003). “Karadeniz Bölgesinde Berkol, Ceyhun (2008). “Geçmişten Günümüze Ana- Kendir-Keten Üretimi ve Kullanım Alanları dolu’da Keten Dokumacılığı”, Yayımlanmamış (XV. Yüzyıl Sonu, XVII. Yüzyıl İlk Yarısı”, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul. Türk Kültür İncelemeleri Dergisi 8. Dölen, Emre (1992). “Tekstil Tarihi”, İstanbul: Uğurlu, Aydın ve Uğurlu, Senem Servet (2006). “Yö- Marmara Üniversitesi Teknik Eğitim Fakül- renin Kültürel Kimliği olarak Buldan Bezi”. tesi Yayınları. Buldan Sempozyumu, s. 275-280. http://bul- dansempozyumu.pau.edu.tr/kitap/7.otu- Gök Çatalkaya, Ebru ve İmer, Zahide (2017). “Geli- rum/2.pdf bolu Yelken Bezi”. Uluslararası Sosyal Araştır- malar Dergisi 49, s.174-179. Uğurlu, Servet Senem (2018). “Geleneksel Tekstil Teknikleriyle Yeni Sanatsal Çalışmalar”, Ya- Gürcüm, Banu Hatice (2010). Tekstil Malzeme Bilgisi. yımlanmamış Sanatta Yeterlik Tezi, İstanbul. İstanbul: Güncel Yayıncılık. Uysal Özdemir, Başak (2016). “Anadolu’da Gözenekli Gürkan, Çisem (2018). “Geleneksel Şile Bezinin Gü- Yapı İle Elde Edilen Desenli Kumaşlar”. Ana- nümüz Kadın Giysi Modasına Uyarlanması”. dolu’ya Doku”N”an Bezler, BEZCE2016, s.259- Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul. 268. İnan, Kenan (2013). Mahmiye-i Trabzon Mahallâtından Onyedinci Yüzyıl Ortalarında Trabzon’da Sosyal ve İktisadi Hayat., Trabzon: Trabzon Belediyesi. 668

Keten Dokumacılığı (Şile Bezi-Rize-Fertiko Ve Elpek) Uzun, Aslı (2009). “Şile Yöresi Şile Bezi Dokumacılı- Yılmaz, Serkan ve Uzun, Arslan (2019). Keten Tarımı. ğının Günümüzdeki Durumu”. Yayımlanma- Samsun: TAGEM. mış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul. Yılmaz, Sezin ve Durmaz Kaya, Leyla (2013). “Fere- Yağan, Şahin Yüksel (1978). Türk El Dokumacılığı. İs- tiko’nun Giysi Tasarımlarıyla Canlanması”, tanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. Akdeniz Sanat Dergisi 6 (12), s.185-197. Yılmaz, Nuray ve Anmaç, Elvan (2000). Basit Yapılı Yormaz, Elif (2018) “Rize Gazetesine Göre Rize’de Dokuma Örgüleri, İzmir: Dokuz Eylül Yayınları. Ekonomik Durum (1931-1942)”, Karadeniz Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 4/5, s.121-139. 669

I. CİLTTE MADDESİ BULUNAN YAZARLAR Yazar Soyadı, Adı Unvanı AKBAŞ, Aslı Seda Araştırma Görevlisi AKPINARLI, H. Feriha Prof. Dr. Arş. Gör. Dr. ARSLAN, Pınar Dr. Öğretim Üyesi AYDOĞDU, Günnur Dr. Öğretim Üyesi Doç. Dr. AYTAÇ, Ahmet Doç. Dr. BAHAR, Tuba Doç. Dr. BALKANAL, Zeynep Prof. Dr. BAĞCI, Vildan Arş. Gör. Dr. BAŞARAN, Fatma Nur Prof. Dr. BEDER, Samet Dr. Öğretim Üyesi BİLKİ KALE, Suheyla Araştırma Görevlisi BÜYÜKYAZICI, Meral Dr. Öğretim Üyesi Doktorant CAN, Barış Dr. Öğretim Görevlisi ÇATALKAYA GÖK, Ebru Araş. Gör. Sanatta Yeterlik Mezunu ÇINAR, Nadide Dr. Öğretim Üyesi DOĞTEKİN, Abdullah Araştırma Görevlisi Dr. Öğretim Üyesi ER, Burcu Doç. Dr. ERDEM, Sümeyra Dr. Öğretim Üyesi ERKAPLAN, Emel Dr. Öğretim Üyesi KABALCI, Oğuzhan KAHVECİOĞLU SARI, Habibe KARAKELLE, Ayşegül KARAMAN, Şirin KARAÖZ, S. Bilge

KARPUZ, Emine (Emekli) Dr. Öğretim Üyesi KAYA, Sedat Öğretim Görevlisi Araştırma Görevlisi KEMER GÜRSOY, Gözde Öğretim Görevlisi KILIÇ BÜLBÜL, Sebahat Prof. Dr. Doç. Dr. KÜÇÜKERMAN, Önder Öğretim Görevlisi KURT, Gülten Prof. Dr. Araştırma Görevlisi GÜNEŞ YARMACI, Hanife Dr. Öğretim Üyesi NAS, Emine Araştırma Görevlisi Prof. Dr. ODABAŞI, Emine Dr. Öğretim Üyesi ORTAÇ, Hülya Serpil Prof. Dr. ÖZCAN, Ümit Buğrahan Dr. Öğretim Üyesi Dr. Öğretim Üyesi ÖZDEMİR, Melda Dr. Öğretim Üyesi ÖZDER, Lale Prof. Dr. Prof. Dr. ÖZKUL FINDIK, Nurşen Araştırma Görevlisi ÖKSÜZ, Hüseyin Prof. Dr. ÖZTÜRK, Gülşen Dr. Öğretim Üyesi ÖZTÜRK, İlker Araştırma Görevlisi Öğretim Görevlisi ŞANLI, Hürrem Sinem Doç. Dr. SOYSALDI, Aysen Doç. Dr. SOYUPAK, Ozan Öğretim Görevlisi SÖĞÜTLÜ, Cevdet Prof. Dr. Dr. Araştırma Görevlisi SÖYLEMEZOĞLU, Feryal Doç. Dr. SÖYÜK GÜVEN, Mihrinaz Araştırma Görevlisi ŞAVKAR, Ferah ŞEKERCİ, Haldun TOKTAŞ, Pınar TONUS, Emine TÜRKTAŞ, Zuhal UZGİDİM, Gözde ÜÇER, Kaya ÜNALDİ, Vedat 671

GELENEKSEL MESLEKLER ESNAF, SANATKÂRLAR VE KOOPERATIFÇILIK GENEL MÜDÜRLÜĞÜ



ESNAF, SANATKÂRLAR VE KOOPERATIFÇILIK GENEL MÜDÜRLÜĞÜ