Пайғамбарлар тарихы

және үнлерінде не бар екенін антып беремін. Егер мүъмин бо.тсацдар, акнкатында, сендер үшін мүнда коп ғнбраі бар» (I и.мран сүресі. 49-ая і). Мүнын бэрі ач болғандай хауарилер (ізбасарлар) Исадан аспаннан үсті таға.мға толы дастарқан гүсіруін өтінді. «Жүректерімізді орныктырып, пайғамбарлығыңа коз жсткізі і.міз келеді». - дсді олар. Иса Тәңіріне дұға қылды да. Алла олар калағандай дасгаркан түсірді. ііДр Э' іа ^4 Ь О^І^І Зіі ІІ ' \\ Т . _-С_4г-л ^'1 АІ? £ІЛ—3' >4 О-Сі-4 «Хауарнлер кейнле: «Ей, Марнямұлы Иса! (.'еііін Гәнірің бізге үстіндетаі ам голы дасгаркантүсіріпбереа.іа ма?» - деп сүраған. «Қүлайга сснетін болсаңдар (мүндай сүрак қокна) сол Тәнірден қоркар едіндер». - дсген Иса о.іарі а» (Мэъида сүресі. 112-ая і). \\ \\ Г. ЗіДлІІІІ 'у «А.і, олар: «Біз сол гаіамнан іагуды. көнілімізді орныктыруды. сенін айіқаныцнын растыгына коз жеткізуді және пангамбар.іыі ына куәгер бо.іуды қа.гаі ан едік»,- деді» (Моъида сүресі, 113-аят). 399 =5^.

\\ \\*. кіЛх* *і'* Ь[/*’.} кЗ»*Ь* «Еіі, Жарэткан ие.м! Бһге үсті іаіаміа толы дастаркан іүсірші! Осы күн бізгс ле, біздси соніы.тарға да бір меіірам бо.іып ка.ісын. Сол дастарқан біие бір керемет дәлсл бо.іын ка.татын болсын. Бізіе ризықбсрші! Ссн ризык берушінін ец жақсысысыи», - дсді Мәрия.мұлы Иса» (Мәъида сүресі, 114-аят). ІЛДр •О.ірІ -Дл_; «Оны мен сендерге, сез жоқ, гүсірсмін, - деді Алла. Ал, содан кейін сендсрдсн кі.мде-кі.м кәпір бо.іса. оны жаһанда сшкімді азаптамаган азаппен жаза.іанмын» (Мәъида сүресі. 115-аят). Исаның заманындағы адамдар рухқа сенбейтін еді. Ру.хтын ақнкаг сксидігіне Иса балшыктан құс мүсінін жасап, оған үрлегенде жан бітіп ұшуы арқылы дәлел келтірді. Және бұған олген адамды шақырганда оған жан кіріп гүрегслуі ле дәлел бо.чып табылады. Мүнын бәрі бұл дүниеде олгендердіц бәрінін қиямст күні осылайша қайта тірілеіінін керсетеді. ЕВРЕЙЛЕРДІЦ ИСАГА ҚАРСЫ ТҮРУЫ Алла Исаны ашык мұғжизалармен колдады. Оның бэрі Исаның найғамбарлыгына бұлтартпас дәлелдср еді. Бірақ сврейлер оны жобірлеулерін гоқтатпады. Адамдарды 400

онын дағуасынан тыюға кірісті. Оған карсы кастандыктар үйымдастыра бастады. Алайда олардын әрекеттсрінсн сштеңе шықпады. Исанын гонірсгінс топталушылар негізінен кедейлер, карапаным адамдар еді. Сондыктан карсыластары оны «Дағуасында ауы і қу бар, адамдарды сіздін басшылыгыны <і а карсы тсріс насихаттап жүр». - деп патшаға шағыстырып, онын Исаны үстап. асып олтіруіс бұйыріан үкімін шыі-арпырды. Рнм әскері оны іздсуге кірісті. Исанын достарынын ішінен екіжүзді бір саткын ніығып. оған жала жапты. Бірак Алла оның өзін Исаға ұксас етті дс. эскерлср оны ұстан алыіі асып олтірді. Ал, Исаны Алла күткарды. Олардың Исаны өлтіруі мүмкін емсстігі. керісінше оны Алланың кұткарі аны Құранда былаіі баяндалады. * - Л' . *' , » , уЛІ- • <■ I* -А-1 А~і ‘л-Ц-С-»-1 -рІ-ІЗ' > оү. » *■- . 1 э*кхі и. «А.іланын с.тіпісі Мәрнямүлы Исаны олтіргеніміз анык легені үшін де каһар юкгік. Аныі ында о.іар Исаны о.иіргсн ле, даріа аскан ла жоқ сді. Дегснмен олардын екіүдаіі жагдаііда қа.іганы рас сді. Исаны емсс, соган үқсас бірсуді .іаріа аскан соц Исаіа карсы Гю.н ан.іар біз оны олтірін тын.тық деі ен оіі.іа жүрді. Істін аныгын о.іар білмеіітін еді дс. болжалды малданатын еді. А-і, о.іардын Исаны о.тіірмегсні ақиқаі бо.іаіын» (Ниса сүресі. 157-аят). Анығында олар Исаны өліірген де, аскан да жок еді. Олардын олтірдік дсп жүрісндері соған үксас баскп адам болатын. Ксйін осы окиғаға байланысты онып 401

шәкіртісрінщ арасында ксліспеушілік, галас гуды. Ақнқатты айкындайтындай анықдәлел болмағандыктан біразы Исанын асылғандығына күмән келтірді. Мұнын шындыгы тек Құран түсксннен кейін ғана мәлім болды. ИСАНЫЦАКЫРЫ 1-гср Иса асы.чмаған болса. онда оның іагдыры одан кейін нс болды? Ол іуралы Құранда айтылган. «Ғ.й. Иса! деді А.і.іа. Сені рухка (оліге) айналдыра- мын ,іа. озіме әкелемін. сойтіп кэпірлсрден қүікарамын. Саган ілесксндерді княмег күніне дейін дінсіздерден үстем еіемін. Сонан сон бәрін меніц күзырыма кантасывдар. Мен сснлердіц араларывдагы жанжалдарыца сонда үкім іпыгарамын» (Ғимран сүресі, 55-аят). Мүнда Алланың Исаны дұшнандарының қорлауына бсрмейтіндігі. дәрежесін көтерстіні айтылган. Коптеген муфассирлср Алла Исаны денссімен дс, рухымен дс котерген дсп есептейді. Олардың екінші гобы Алланын барлык пайғамбарлары секілді Иса да омір сүрді. олгеннсн кейін Мәриям сүрссінін 57-аятында «Біз оны жоғары мәртебеге котердік» делінгсндсй Алланын алдына онындәрежесі көтерілдідегісанайды. Жалпыалғанда, Исаның калай кұткарылғандығы гек Алланың езінс гана аян. 402

ИСЛНЫҢ АЛЛАНЫҢ БІРЛІГІ ЖАЙЛЫ ДАГУАСЫ Қүран аяггэрына сүйенер болсак. Нса да адам. халқын тура жолға са.чу үшін кслген Алланын елшісі. Ол жалғыз Аллаға ғана ғибадаі егугс шакырды Бірлік тек бір Алланын очіне ғана гән. онын затында ешкандай біріккендік жок. Оныц сипаттарында да ұксастык жок. Ол бала да исмденбсіен. ііі длі з уі; і ~*-' 1 •С.« *£/ Ц>! ІАІі!' М* І Д>-І. аЗі <6)1 І£І .>>5 Ій^Х'1 1^'вл.' *і« !*і--* 4І1ІІ С^І.І^ДВ 3 и <С -С. < Оух: с' аЛ>4~- > V5 . «Ей, кітап иелері! Дінде шекісн іпығып кетпендер, Күдайга жала жаннандар (<нан іеіыес І энір ічдемеіыер). онын Гш.іасы бар дсмсіыер. Мәсих Иса Мәріііімү.іы Алланын расулы (елінісі), ол Марнямға Ллланын сыііы. ол Құдайдын озі жіберген рухы. Аллага, онын найі амбарларына нланын, иман айіындар. Қүдай үінеу (Алла, Иса. Мәриям) лемсндер. Ондаіі рандан каіі і ындар. Сендеріе осы пайдалы. Алла біреу. Онда бала жок. Аснандағы. жердегі жаратылыстын барлығы Алланікі. Онын аясына бәрі сыяды»(Ннса сүресі. 171-аят). * * ■ х. ' *' АД. ід). <4*^1 д>-і 403

«Л.і.таііын ба.іасы бар», десіі (яһудн. насара.іар)» (Мәриям сүресі. 88-аят). ЛЯ. Ь' Іиі Л- Лі1 «Демск. сендер кисынсыз сөз айггыңдар» (Мәриям сүресі, 89-аят) «Осы созден-ак аснан күл-та.іқан болып. жер жары.іып. таулар іонксрі.тііі кете жаздады» (Мәрням сүрсеі, 90-аят). ч >. и'. іу-і оІ «Алланып ба.іасы бар деген сөздін ауырлығы осыншалық болды» (Мәриям сүрссі, 91-аят). «Ба.іасы болу Аллага лаііык емес» (Мәриям сүресі. 92-аят). Мәриямүлы Иса да одан бүрын өткен расулдер сскілді Аллавын. слшісі. Ол да кәдімгі адамдар секілді қаннан. ст псн сүйекген жаратылған. өзгелер сиякгы оя да ішіп- жейді, ұйыктайды, терлсйді. калдык шығарады. Мұнын бәрі күдайлык снпат смсс. адамға тән слпапар. Яғни. жер бетіндсі і өзгс пендепердсн онын еш озгешелігі жоқ. Олан болса оны Алланыц баласы деуге де. Күлай деуге де негіз жок. 404

С-Іі V ^І* I* ^**1 і)1' ’-',*^ч Л* ^ЛгІэч-— (^Лэ л>)' и-*і 3 Ь Д>-' 'і • .—~і-: 3 *-• *-1*^ киі^ -й_» -иіэ с—с д| \\ \\ л. ^уі' с-й г^і ел-і «Ей, Мәрнямұлы Иса, - дслі Алла. Адамдарга сен Ал.іаны койып. мсні және меніи анамды Тәнір еіііііср дедін бе?». «О. Тәиірім, сен данқіысын. сен пэксін. - леді Иса. - Аіііуга тиісіі болмаған созді мсн калай аузымнан шығармакпын? Егср мен солаіі десем, соі жок. оны сен оіін оі.пен болар елін. Ссн менін кокенімдсгіні де білесін. Ал, мен сенін іпііңдегіні білменмін. Гайыіпы оіін іана жаксы білесін» (М.тыіда сүресі. 116-аят). «Оларға мсн іек озіннін маған аіііуіа бүііыріан сөзінді іана аіігіым, менін Тэнірім жэне сендсрдін ле Тэнірінболған Аллаға кулніы.іыкегіндср дедім. Адамдар арасындажүргендемснолардыніс-кылыктарынбакылап гұраіын едім. Мсні рухка анналдырып алып кеікен сон олардыц іс-кылыкіарын еіін бакылалын. Бар нэрсенін жаііын озін білесін» (Мэъида сүресі, 117-аят). 405 =^_/

-------------------------------------------- ------------------------------------------------------------------ Я * х*\" * • > * ** ♦«* ** > > ! ' '—'*■■1 '—л-' ^! • -! -* '-*■ •*■*- й .*-$-! *'■*-' > > л. «Еіср оларіа каһар тогсм десен деез пен.іе.іерің іой. Л.і. кешірім жасаймындесецсенің үстемдіі ін іаі ы жеіеді. ссн дана.іык иесісің» (Мәъида сүресі. I ІХ-аяі). Бу.т аяттар Исанын озін Тәңір санамағаиын. тек Аяланың әмірін ғана орындаганын. оның даналыіын, ұлыкгыгын. пенделеріне кешірімінің дс. азабының да бар екенін мойындағанын корсетеді. ДӘІЧСТЕР МЕН ҒИБРЛТТАР Ба.та қалау. оны жақсы кору адам габиғатына гән қасист Өйтксні бала аіа-ана үшін куаныш. медет. комек және «Лдам о.пендс барлык амалы үзіліп. озімен тск үш нәрсе гана (тарагкан ілімі. адамдардың пандалануы үппн жасап калдырган н.трсссі. иманды перзснті) барады», - дсп пайгамбарымыз аііткандэй, аріынан дүга окушы. Ал. оны нмандылыққа горбиелеу нарьв. Баяамыздын үліі.ті болын осуін калаіімыз, сол үшін бар күшімізді саламыз. Алладан бала тілеудін тамапіа үлгісі Зэкэрня дссе болады. Жасы ксліп қалғап Зәкәрия урнак беруін сүрап Аллаға дүга стті. гілек гілсді, жалынып-жалбарынды Ғибадатын күшейтіп. А.і.іаны ұлықтаумен боллы. Акыры оның дуғасын кабыл етіп Алла оған перзент берді. оіан қоса оны пайғамбар епі. Зәкәрня халкына, артынан ерісндсріс. ізбасарларына бала сүю үпіін озі сртслі-кеш Алланы калай пәкгеғен болса. 406

о.іардын да солай істсулері керскпгін н.тсихат стп Іэклрня баіа тәрбислсудс дс ү.ікен үлгі. Ол Мариямды жамиіілыкчан. іеріс ықпплдардлн қоргап. дініі тэрбме бсрді.такутыыкқ.і үйрсггі. Сонын аркасынлл Мәриям имаіыылыі ы. такуалығы жонінси Қүранда айіыліапдай. бүкі.і лтсм әислдсрінс ушт болып калды. ТЛҚУЛ.1ЫҚТЫН IIАЙДЛСЫ Ллла аллм.тардын бүл луннслсгі ріпыіык бсдгі.тсген Опы ііденін. іынбиіі еңбекгсііу яркылы іабу.іы миідет ісісн. Ал. оныңб.үл дүнңеде де. ах-нрспе дс каныр.ты бслуы иманіа баЛланысты Млриям. Иса кнссалары осынын мысалы ілклрим әр жолы Мәриямның хтлынан ол жсрдс ксідеслснгні нсінс іүрлі жс.міс і б. корсіін Бү.і жан-тәниіін газалыпа. іакуалыіы үпнн А.тланыц сыііы болаіын. Ойтксні ол бар уақыіын тск Аллаға күлшылыккаарнаіпын. Х. І. І А ДІІІІІІІЦЖЕІІИ I А.гтаіа шынаГіы іілангзн. нманы бсрік адам кагердсц каіімыкпайды Қарсы шығушылар жан-жакган каумалолін шакта Исанын һбасарлары; «Біі нман кслгірлік. Тэңіріс исұндык. оііык гүсірісндсрін кабыл алдык. пйГнамбаріа срдік», - дсп им.тн і.трын аінык жария сгііі. Исага комеккс шыкіы Олар Алллнык жолынла кандаіі кнындык кстлсссс дс кайпіауга бскінлі. жандарын кұрбан стутс іс ладр сксндіктерін корссггі. Адллнын лінін орныктыру үшін Исаіа сругс. анымсн біріе болуға бсллерін бексм блилады. Сол и.тган жолдпрынан гаймлн. шепіімлерш отгерпіей. Исадан кенін ле Хактан ке псн ілімді жср-лүянеге жайлы 407

ЛҮҚМЛІІ КІМ? Лұкман туралы соз коп: Бірсупер пайғамбар дссс, біреулер хәкім. дана дсссді. Расында озі кайсысы деген сауа.чга жауапты оз аузынан шыккан сочдсн аяған жон болар. Лұкманнан біреу сұраган екен. «Қалай сіз пайғамбарлықгы алмай. даиалықты < хакімдікті) таңдадыны з?» - дсп еұраі анда. «Егер маған пайғамбарлыкты бсрік байламмен жібсргсндс, мен пайғамбарлықты апара алатыныма козім жегкеи болар еді. Онда мен оған кірісксн бо.чар едім. Бірақ маған пайғамбарлықты калайсын ба. жоқ хакімдікіі мс дегенінен секемденіп, сесксніп калып. алып бара аламын ба әлдс бара алмаймын ба дсген он.мск озімді әлсіздік кыламын ба дсп коркып. пайғамбарлыкгын орнына хакімдікті калаймын леп озім қалалым», - дспті Лұкман. Ьұдан Лұқман пайгамбар болмаіанын оз аузынан айтып отырғаны расталды. Иеламда оныц пайгамбар еместігі, оған уахн келмегсндіі і айтылады. Дініміз оның даналығын мойындайлы, куаттайды Лұқманның шыққан тсгі нсгір параеаты биік. тым ұлы, аса эйгілі. іакуа адам. Дәуіт ғ.с. заманында Бани Исрайылға қазы болған. Ислам дініндсгі нсгір нәсілді үш адам өтс жогары бағаланалы. Олар: I. Лүкман хәкім. 2. Хабашстаннын(Эпиофияның)эсааділ папнасы Нажаіни. 3. Ислам дініндегі бірінші азанпіы Билал сахаба. Бұл үшеуі де - кара нсгірдсн шыккан. жү.мак иелері деп аталған адамдар дініміз іарихында осы үшеуінің оте ү_іы. жоғары мәртебеге ие болуының өзінсн ак ислам дінінде расизм жоктыгын корсетіптұрған жоқ па?! Ал снді Лүкман хәкім іуралы әш імені бастасак. замандастарынын бірі Лұқманнан жасын сұрапты, сонда ол кісі « мың жаска келдім» деп жауап бсріпті. «Қалайша?» 408

дегенде. «эрбір жаксылармен отырысымды бір жас есеп- ісіі.мін» - дспті. Қазак халкында ғоіі «Жақсы, көңілді отырып - түрса. - бір жасап калдым» дсіітін соз бар. Мүныц озі де халкымыздын даналығы ұлы эулис Лұкман хәкім сезімен торкіндестігін анғартса керск. Ал. «Бірін бірі жаксы көретін адамдардын кезлссуі жүрек аурулык емі» дсген де даналардын еөзі бар. Білімді болгын кслсе, дананың айтканын тында деген. (Қашқари). Падан кеясе. каранғы кор боларсыц, Дана келсе. күндсй ашар козіцді (Мактымкүлы). Білімді мсн білімсізді ажыратпасан. данальн ың кайда?!. (хазірет Ратбск) Лұкманіа: «Осынша әдсптілікті қайдан үйрсндін?»- дегенде, Лүқман хакі.м: ■ Әденсізден үйрендім, - дсн жауап беріпті. Бұл кісінін баласына айтқан ақыл. наснхаттарына назар салайық: «Ей, бзлам. сгср саған бірсудіц ісі гүсіп калса, ссн оларды ислам жебесімсн ат». - дейді ексн. Жсбс дсгені нслам сэлемі дсіен соз сксн. «Әссаламу алайкум!» дсп алдымен сэлсм бер, жаиына отырып, оған байыппен кара. дүрыстап кор нс айтады, кандай арыз. оі інііні бар?Әбдсн байқап болып барып. Аляаны зікір стіп, Салауатпен соз бастағанын жөн болады. Салауат сеніц ксмінгі скінші жебен дейді ексн үнемі баласына. Лұкман хәкім баласына насихат антарда. жанына бір қадга нткауын койып сөз бастап. әңгімссі біткеннсн ксйін: «Ей, балам. жансыз и ікауын да мсні і ындап еріп кстгі. Егер мен осы сөзді тауға сейлесем, ол да тебіреніп қыбырлар еді. енді сен де. балам. қозғал, әрекет жаса. Жансыз заттар да жанындай созге балқыганда, жаны барға айтылған сөз әсері қандаіі болмақ», - дейді сксн тағы да. Әр дананың әр созі мсн 409

әр ісі кейінгіге сабак және үлгі. онеге. Сондықтан осы арада мынадай нақыл создерді айтпай кетугс дс болмас деймін: Ақылмен арыстан ұстауға болады (Қашқари). «Үлкендермен отыр. ғалымдардаи сұра, даналармсн аралас», - деген хадис шарифте. Үлкендер ©ткеннен кергенін. білгенін. жақсы жамандыкты айтып отырады, т.б. Ғалымдардан білмеген. түсінбсгсн нәрселсрді сүрап, түсініп ал дегені. Даналармен аралассаң, коптеген үлт і онсге, ғибраі нәрсслерді үйрсніп аласын. кенін сен де соны орындап отырсаң дана болғанын дсгсні. ЕСКЕНДІР ЗҰ.ІҚАРНАЙЫН КІМ? Еексндір Зұлқарнайын кім деген сүрауга жауап беретін болсак. тарихта дүниеден скі Зүлқарнайын етксн. Біріншісі Қүрани кәрімдегі Ескендір ЗұлқарнаЙын. Екіншісі - тарихгагы Зұлқарнайыи. ашык айтканда, бұл Алсксандр Максдонский деп агалады. Бірінші Ескендір Зүлкарнайын Қүрани кәрімдегі низантиялык, жас грск жігіті. Әлемге аты шулы патша болган. басында мыстаи жаса.и ан скі мүйізі бар, онын аты жср шарыма таралғандыгы айтылады. Бірак ол Пбраһнм халиулланың (Авраамныц) чаманындағы патша. онын у.тзірі Хыдр ғ.с. бояған делінсді. ІІбраһим халиулла Қағбаны қүрганда. бірінші Ескендір Зұлқарнайын барып, Ибраһим халиулламен бірге Қағбаны тауан кылып айналған деседі. Және діндар, тақуа. Аллага жакын болі андығы айтылады. Ал скінші Ескендір Зүлқарнайын іуралы ашығырак айтсак. Александр Македонскнйдін патшалық қүрған кезі б.і.б.336-323 ж.ж. болған. Алсксаидр Филипп патшаның балаеы. Бүкіл шығысәлемінеаггы шулы ЕскендірЗұлқарнайын 410

деп аталган эдам. Египеттсгі Александрия каяасын б.ч.б. 332- 331 жж салдырған Александр Македоиский Евразня, Африка кұрлыктарынан коп жерді басып алғаны тарихка мәлім. Сонын іініндс ІІран. Орта Азия, Үндістан. т. б. жерлерді. Бүл кісініц аггы агрессиялы, диктатор, дсснотизммен эйгілі. Жяулаушы жорыктарының бірінде сусыз шөлге душар болып катты кныншылыкка ұшырайды. Долданып ызаланған ол лрең дсгенле коз ұшынан су корінсді. Жетіп барып ішсе. іәпілігі. ләмі, іынықтығы таң калдырады. Әскерлерін. коліктерін түгел сусындагқан сон. осы судың басын басып алуға мақсаттайды. Су басына жетіп барса, алтын корган какпасы бскітулі екен. Есксндір канша күіп салса да. Қақнаны аша алмайды. Ашу ыза ксрнсгсн ол бар күшімен айқаіі салса да, ешкім оған құлақ аспайды. Біраз уакыт откен соң. кақпаның ар жагынаи бірсу кслді. ол күшті екен. Күзстші: - Қакпаны саі ан аіпуға рұксат жок. - дейді. - Мен Ескендір патпіа.мын. басып алмаган жерім жок. ссіі інді аш, маған беріл. деп тепсінеді. Сонда күзетші былаіі дёйді. Мықтымын деп мақтанба. акыл білсең, Мыкты болсаң, озіңнің нәпсінді жсн! Ііпі тар, көре алмастың бірсуі сен. Ондай кісі бүл жсрге келмейді тен. Ескендір ойланып түрып: Олай болса. халқыма көрсетерлік бір сый бер, - дейді. Күчстші гүюлі сүйекіі «мә саған сып» - дсп лакіырып берсді. Ол «сыііды» Ескендір ашып коріп. одан эрі долланып. лактырып жіберсді. Есксндірдің бүл ісін корген ұстазы эрі уэзірі акылды, дана. ксмеңгер Аристотель лақтырылған сүйскті барып алып 411

коріп ханға келіп. ізетпсн айтады: «Бұл сүйскте қасиет бар. үлығым» -дейді де, Аристоте.іь жске дара алып шыгып ханды таразының бір басына патшаныи казынадагы алгыны мен бар байлыгын койып. екінпіі басына ку еүйекті коііып олшеуді отінді. Қу сүйек кыруар алтын мен бар байлыгынан ауыр кследі. Бұл жағдайды корген хан кайраи қалады. Бұл калай?-деп сұрайды.. Аристотель: • Бұның сырын казір габармыз, - дсп көңілін жұбагып жібсрсді де. артынан өзі дс іле - шала жсрдсн бір уыс топырак алып, сүмскке шашып жібсрсді. сонда таразыныц алт ын жагы сылк етіп жсрге гүссді де. сүйск жагы сопан стіп көгсріліп кегеді. Сонда Хакім айтты: - Бүл адамнын бас сүнегі. - деді ханіа. адам озі тбйса да. көзі еш уақытта тоймайлы. Қаіпан көзінс кұм. гопырақ құнылғанда ғана ол тойынады. Ада.м олгендс ғана юпырак кұйылып. сопла КӨЗІ ТОЯДЫ. онсыз көздс тойым жоқ, үлыгым депті. Аристотель былай депіі: - Ашуланба, ей. патшам, айтайын дзг: Алтын какпа бсрмеді сізге рұқсат. Сый сүрадын. бергені бір қу сүйск, Мұны коріп. алыныз сізде гибрат! I Іатша ойланып - ойланып, қүдай маған корсстті бір ксрсмег деп. әскери колын жнып алып. жұріына кайтты. Бұдан алар гнбрат сол канағагсыздык арты кайгы касіретке ұшырауболса канагатшылдыккуаныш.жаксы.іықка жеткізеді. Мына то.мсндсгі сөздсрге назар салайық: Кімде - кім канаіатшыл болса. құрметкс бөлс- недідіәмешіл нәпсі қуса.кор бояады (хадис шарифте). «Қанағат карын тойғызар, қанағатсыз жалғыз атын сойг ызар» Қазақ халкының консден келс жатқан мақалы. Тағы бір макалда «Қанагатсыз болсаң. қарғыстын атканы. қанағаггы 412

болсаң, Алланың жолын гапқаны» делінеді. Біз тарихтан каншама залымдарды, куларды, сұ.мдарды көргснбіз. бірак арты кайырлы болғанын көрмедік. Ен жаксысы. лүнисдс жаксылык жасағаиға еш нәрсе жетпейді. Жақсынык жаксы дсгсн аты қаидай, Бір созі бір тіллаға татығандай. Жаманнын жамандығы эні сондай. Жүрсді ірі созін батыра алмай. Жаксы ай мсн күндсй бәрінс бірдсй. ай ортақ. күн ортак. жаксы ортақ. «Жаксы кслді деіенше. жарык кслді дессйші» дсн те жатады. Бұдан шығар үкім: Күн де. ай да. жақсы да алемді алаламай, бәріне бірдсн жарыгын, жаксылығын түсіреді дегсн соз. Жаксыда жаі болмайды дсгсні. • адамнын бэріие бірдей. ген карайды дегені. ҚАГБАНЫ КІМДЕР ҚҰРҒАН. Адам ғ.с. Хауа анамыз екеуі жүмакіан іүсірілісннен ксйін. ұзак уакыт өгкендс казіргі Қағба орнына келеді. Сол жсрдс оларга періінтелср жолыіып: - Ей. Адам. Қажың кабыл болсын. Біз бұл үйлі сснен скі мын жыл бұрын каж кылғанбыз. - дейді. Сонда Алам олардан: - Қагбаны айналғанда не дедіңдер? деп сұрады. Періштелер: - Субхан Алла. уалхамду лиллаһн, уа ла илаһа илла ал.іаһ. уа Аллаһу акбар. - дедік деп жауап берді. Адам ғ.с. казіргі Қағбанын орнына жеті апта гүнде. бес апта күндіз осы періштелср айтқан созлерді айтып айналды. Мүнан Қаіба болашак адам үрпағынын қаснетті орны 413

болатыны сол уакыттыц озінен - ақ мәлім болғаны ашық, айқын көрінін тұр. Мұхаммед с.г.с - ның хадис шарипінде былаЙ делінсді: Алла тағала Жсбірейіл псріштені Адам мен Хауаға жіберіледі. Жебірейіл псріште екеуіне келіп былан дейді. - Екеуіңс маған осы жсрдсн үй қүрсын - дсп жатыр Алла. - лсді де. Құлшылык үй салатын жсрдің орнын сызып корсетс бастады. Адам сол сызған жердсн колма - кол ірге тас орнын қазуға кірісті. Хауа казған топырағын сыртқа іаси бастады. Ірге тасын қалап бітірген кезде. Алладан Адамга осы үйді анналу туралы уахи кслді. «Ссн адамдардын бірінппсісін. бұл үй үйлсрдін біріншісі» - деді. Жебірейіл періште. Демек, бірінші адамнын колы бірінші үйдің ірге гасын қалаганы осы сезден ак анық бо.іды. Бұл жердегі үіі деп отырғанымыз Аллаға күлшылык кылатын бірінші орын. яғии мсшіт деген соз. Адам ата мен Хауа ана осылайша Қагбанын іргетасын қалаган болса. ал Аламның баласы Шиш пайғамбар бірінші болі.ш Қағбаның дуалын көтергсн. Ғасырлар оте келе Қагбаға ІІүх пайғамбар каж жасайды. Гопап су таскыпынан кейіш і Қағбаның екінші рет ірге тасын қалап, дуалын қайтадан тұрғ ызған Ибраһим ғ.с. ексніне сшқандай іалас жоқ. Соған бола топан су таскынынан кейінгі Қағбаны бірінші құрған ІІбраһим г.с. дслініп те жүр. Үшінші. исяам діні кслуден бес жыл бұрыи коиеріп. гозығы жсткен Қагбаны құраныштар қайта калпына келтірген. Тортінші. Әз - Зубайырдын баласынын кезінде хош иісті нәрсе салыиған темір ыдыстан шыккан ұшқын оіынан Кағбада орт болған. Сонда кайта жондсу болғаны гөртінші рет 414

Бесінші, Марванның баласы Абдумалик Әз Зубайырдың баласы өртген ксйін кұрғанын қайта бұзып. Мухаммед с.ғ.с. заманынлағыдай етіп жаңадан түрғызды. Гарихка назар саяатын болсак. Қағбаға бес рст кайта жендеу отксні мәлім Қағба араб сөзі. куб текшсметр деіен мағынада. Бұл үй кубкс ұксас болғандықтан Қағба деп зталған. ҚАГБАДАГЫ ҚАРА ГАС Қаратас іуралы аіпатын болсак. Адам ғ.с. Қағба іүрған жергс жеткеи кездс. Алла тағала қаратасты түсіргсн. Оның даусы күрілдсн. әлемді жаңғыртып жіберген. Аспандагы найзағайдык кагты лауысынан да күшті болган. Қараіас аспаннан жсрге түсксндс. аппак меруерпсй жаркыраған. Осы каратастын жүмактан келс жаткан кейндеіі аппак нұ.ры әлемді жарқыратып жібергсн. Сол пүрдың жарығы жеткен жердін барлығы харам дсп аіалған. Харам дсгеніміз белгілі мезі ілде, бслгілі жерде ешнәрссні өліірмеу. ағаш кеспсу, кырыкпау, г.б. жаііға тыйым салу деген мағынаны білдіреді. Осы қаратасты Адам ғ.с. колына алып, көкірегіне басып ғажап куаінан. Содан бсрі сол қарагас адам баласы аузында аса кұрметпсн қасиетгелетін болды. Омар ибн Хагтаб қаратасты сүйіп болған соң, ол тасты неге сүіііен себсбін аныктап: - Мен білсмін. сен тассын, зиян да. пайда да келтіре алмайсын. Егср сені расулалла сүйгенін көрмегснімде. мен де сені сүймсс едім. - дсгсн дейді. Бүл каратас Адам ғ.с. Шиш, Ііұх. Ибраһим, Исмайыл, Мухаммсд с.ғ.с.т.б - дын қолдары тиіп, құрметгегенінен де бізге қасиетті. Қағбадаі ы карзтас гылыми тілдс метеорнт. 415

иерусалимдегі қасиетті ілс. Қағбадағы каратас мс гсорит(басқа планета тасы) болса. Иерусалнмдегі қасиеггі гас Жср аиамыздыи карапаным. табигн оз тасы. Оның кереметі - еш тірсусіз, сүйеусіз және ілусіз муаллақ ( ауада қдлыкган) гүруында. Мұсылмандардың да, баскалардын да аңыздауынша: Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.ғ.с). уахимсн жсті кат көкке котсрілгенде. осы тас табанына басылған күйі көккс бірге котеріліпті. Паиғамбар оған: «Тоқга, тоқта!» - дегенде, ол калыктаған күні кеңістікте гүрып қалыпты... Алайда, бұл аңыз нс Құранда. нс хаднстердс ксздеспейді. Ал, снді кейбіреулердін : «Бұл тас тебу магниттсрінің өрісіне ұстатылып койылған екен» • деген каусссгтері бар. Ол да ғылыми аныкталын. дәлелленбегсн. Осыган қарал бүл муаллақ тастың ғажабын бір Алланыц кұдірегі деп қана түсінгеніміз дұрыс. Мсн Иерусалимдсгі Акса мспгіт күмбсзі астындагы қасистті бұл таска бірнеше дүркін зиярат епім. Қасында Аллағабаі ыштап кос рәкаға і намаздарөтсдім. Қүраноқыдым, әр тұсынан айнала көз жүгіргіп, кайран қалдым. Ұзыны 5-6. сні 4-5. калыңдыты бір бір жарым меірдей ексн ау деп шамаладым. Еденнен үш мегрдей биіктіктс гырп стпсіі. калыктап тұр. Айта кетср бір жай: сонғы заманда сақтық үшіп муаллақ тас астына тоскауыл гұғыр орназып қойыпты. Тас қасисгіілігіне еінкандан күдік, күмән жок. Пайғамбарымыздан бұрынғы пайғамбарлардың. не бір ұлы әулислсрлін қолы тиіп назары ауған касиетгі тас біздсн кейінп әулсттердің дс. бүкіл элсм халықтарының да галай - талай зияраттарын корері - бар адамзатгы танғалдыра берері сөзсіз дсп сенемін. 416

ХА.1ЫҚТЛР ЛРАСЫНДА ІІАЙДА БОЛГЛН ДІНИ СЕНІМДЕР Ислам элемдсгі діндерді екіге бөлсді. Біріншісі-көктщжетіншікабатынантүсксндіндер.Олар Алла Тағаланыц әмірімсн Лаухулмахфуздан пайғамбарларғз түскен. Парақтар түскен пайғамбарлар: I. Адамға (г.с.) он парак түскен. 2. ПІиінке (і .е.) слу парак гүскен. 3. Идрнске (ғ.с.) отыз парак гүскен. 4. Ибраһнмге(г.с.) он парақ түсксн. Барлыгы жүі нарак. Кітап түскен пайгамбарлар: I, Мүсаға (ғ.с.) Таурат кітабы түскен. 2. Дәуітке (ғ.с.) Забур кітабы гүскен. 3. Исаға (ғ.с.) Інжіл кітабы түсксн. 4. Мұхаммедке (с.г.с.) Құран Кэрім кііабы гүсксн Барлыгы торі кітап. Аталған жүз парақ та. горт кітап га бұларга Ал.іа Гағаладан уахимен Жсбірсйіл перііпте арқылы келгсн. Бұл діндер монотеизмдік діндср деп агалады (і-рекшс іһсс® кұдай. топоя - бірсу. арабша деп агалады). яғни бір кұдайлық дсген соз. Екіннйсі - халықтар арасында пайда болған діни сенімдер. Бұлар -луализмдік, полнгеичмдік жәнс мәжусилік (отка табынушылар) діндер. Дуалнзм лагынша биаІі.ч - екі жакіы дсгсн маі ына білдіреді. арабша дсп аталады. Яғнн. скі құдайлық дін дсгсн сөз. 1 Іолнгеизм грскше роһі.ч коп. коптегсн, толып жагқан дегенді бі.тдіреді. арабша _ Д.*' /д. дсп аталады. Бұл пұтка. кон кұдайға габыну деген мағына берслі. Енді осы діни сенімдсрге қыскаша пюлу жасап өтейік. сгй? 417

ШАМЛНИЗМ Жср бетінде алгаш пайда болған алғашқы кауымдықдін - ІПаман діні. Б.үл діндегілер - Тәңірге сыйынын, күлпіылык етуші баксы. балгер, сикыршылар. Шаманизм - күнгс. айға, көккс, отка табынатын. алғашкы таптык когамға дейінгі дін. Шаман діні зұпым және акпейіл деп рухтарды екіге болсді. Адамнын габыстары. сәтсіздікгері, денсаулығы және баскаяары солардыц араласуымсн озгереді-міс деп і үсіндіреді. Ерскшеболекжандар шамандаррухгарғажақын барыи. ауру адамнан зұяым рухты қуып шыгады да. ақпейіл рухтарды шакырыпаладыдсйді.ПІ. Уалихаяовтыңантуынша, казактар иіамзнлы баксы лсп аіаған. Шаман монголша ұстаз дегсн сөз. Ол эвсикі халқыііын тілініц шаман. саман дегсн созінен алынын пайдаланылган. Эвенкілср Батыс Сібірдегі аз халыктардын бірі. Эвенкі гілі тұнғыс тілі. Бұрын олар түнғыстар дсген жалны апіен белгілі бояган. Эвснкілердің кейбір тобы Қытайдын солтүстік-батысында түрады. Эвенкі тілі түпғыс-маныіжур тіядсрініц тұнғыс тармағына жатады. Діні шамандык. Олар - Красноярск. Хабаровск. Томск, Иркугск, Чвта. Амур. Сахалин облыетары мен якуттар. бурягтар мскендсйтін Байкая онірінін конс тұргындары. Дін адамы екенін ажыраіу үшін шамандардын шскпен, халат сиякты сырт киімі, бас кшмі. ксмерлері (белбсулері) езгеше болғаи. Бұган б.з. ленін Азиянын. Океанияныц. Соягүстік Американын кейбір халыктары сснген. 418

ҮІІДІСТАННЛН ШЫҚҚЛН ДІІІДІ І’ ВЕДДА ДІНІ Всдда діні - ежепгі үндіясрдіндінн ианымы. Оя а.н ашкы қауымдык құрылыстыц ыдырауы мен таптык коғамнын каяыптасуы ксзсңінде туған. Ведда дінінін негізгі бсягісі табнгат күшінс іабыну. аннмизм. аяғашкы кауымдык магня Басты Қүдайяарьг. асгіан Т.тңірі Варуна. Жср-ана Күдаііы ІІритхгіна. күн Кұданлары Сурья. Савнтар. Міпра. Виіппу. ІІупіан. аіі Қүлаііы Сома, дауыл кұдайы Рудра, найзағаіі Құдаііы Пндра. ог Қү.тайы Лгнп т.б. Всдда дінінің ксйбір каі ндалары қазіргі индуизмдс де сақталған. Ксйінгі Ведда дінін брахманизм ден гс атайды. Всдадар гілі б.з.б. 2 I мын жыд бұрын жазы.чіан еже.н і үнді жазба нұсқалары ведалардын тілі. Ведда дінінің кітаптары. Ведалар горг жинакган гүрады: I. Риі всда (гимн-ұрандар), лагыиша Кіі» \\ссіа. арабша и. <у1 арабша 2. Сама веда (саздар). яяі ыніна 8ата ұсба. 3. Яджур веда (кұрбан шалу ережелсрі), латынша Үа)и\\ ұсба. арабша и. 4. Лтхарва веда (дуалар жиынтығы). латынша Аіһаі \\'с<1а. арабша ц, Веда тілі - б.з.б. 2 мың жылдыктың басгалар карсанында қалыптаскан үн.іі гілінің ен коне гүрі және і рамматнкалык тұлғаларга бай флексиялы тіл. Ол б.з.б. VI гасырда веда санскрн і і аталған тілге ұласкан. Всданта саискриттне Всданын соны, қорытындысы. Всданта ілімі бонынша болмыстын неі ізі абс, рух брахман. Материалдык дүние мсн адамнын жаны брахманнын слесі ғана. 419

БРАХМАІІИЗМ Брах.манизм жэнс индуизмде басгы үш Қүдай бар. Олар: I. Бра.чма /Брама (латынша Вгаһта, арабша #уі) әле.мді жараткан жәнс онын бсйнесі болып табылагын жаратушы Кұлай. 2. Вншну (арабша габиғатгыңондіргішкүшгсріні беЙнссі іспстгсс кайырымлы. жарылкаушы Құдай. 3. Шнва (арабша ) қаһарлы. жан алғыш Қүдай. Яппі. бұлар - триадалык қүдайлар. Триада үштаған. үш нэрссден. бшіікген гұраіын гүтастык. бірлік дсгенді білдірсді. Брахмапутра /Браманугра (еанскритше Брахма) Құдайдын баласы. Брахман /Брамин - өзіндік срскшелігі жоқ, абсолюгті барлық заттардың негізі дсп білстін үнді ндсалистік философиясының негізінен алғанда веданталык ұғым. Брахман ұғымының мазмұны кеңсйе келе Брахмапизмнің басты ұғымына анналды. Брахмаинын «Махабхарата Брахман» апы т.б. лінн кітаитарында Брахман жонінлегі ілімнің калынгасуы айтылады. Мү.нда Брахман бүкі.і затгардын негізіне жагаіын. озіндік ерекшеліг і жоқ. гүр-снпатсыз. сапасы жоксубстанішя. Брахманнын негізінде жаткан кұдыреггі күштін эсерінсн дүнисоктын-оқтын апатқа ұшырайды да. қайга дамиды. Бұл лүние әуслі Брахманга соғын. одан кайтадан жаңғырып огыралы делінеді. Брахмандар (Вгаһтапа) - ежелгі үцділердің веда діні әдебиегінің нсгізгі болімдеріне жатады. Олар қарасөзбен жазылган, б.з.б. VIII • VI гасыряарда калыптасқан касиетті дінн комментарий-трактаітар. Мұнда эр түрлі дұғалардыи. діни садтгарлын шығу гарихы мсн мәнісіне галдау жасалып. ксйбір создср мен сойлемдердін түпкі маі ынасы түсіндіріледі. Сонымен катар кейбір Брахманда («Айтарея-брахмана», 420 $5=^

«Шагапатха-брахмана») саяси. әлеумсттік салттар. ерсжелср гуралы мағлүматтар беріледі. Брахманизм ксйінгі Всда дінінің (Үндістан ғылымн әдебистінде) жиі колданылатын атауы. Брахманизм атауы салт, ғүрыпсрсжеясрінінжинағы - Брахмандарға байланысты іпыққан. Брахманизмге тэн сипат коп кудайіа габыну болып іабылады (оған жергілікті тайпалардың эр түрлі Қудайлары, анимнстік жәнс гогсмизмдік нанымдар мен ата-бабага сыйыну косылады). Брахмандар /Браминдер дсп аталатындар Үндінін жоғары дінн кастасынын мүшесі, казакша айтқанда абыздар. Брахмандар деп дінді уағыздаущы абыздарды атайды. Үнділердс бір миллионнан астам Қүдайлар болғаи. содан катты қиыніпылык көрген абыздар коп қүдайды кыскартып. бір Қүдайға іүсіруге келісксн. Бірақ оған да гокгаміа ке.іс алман. Брахма. Виіііну. ІІІива атты үпі Құдайіа токтаған Мүны триадалык. яғни үштағандық деп аіайды. БУДДИЗМ Буддизм дүнис жүзінс кен тараған негізгі үш діннін бірі. Б.з.б. VI-V ғасырда ертедегі Үнді слінде пайда болған. Буддизмнін нсгізін салушы Үнді патшасының баласы Сиддхаргһа Гаутама деген кісі дсссді. Ол кейін Будда (санскритпіс Булдаһа. латыніпа Вікібһа. арабша ) деп аталып кстксн. яғни күнэдан арылған. әулие дсгеп мағына білдірсді. Будда кұлдык дәуірдс шыққан. Өсуге. дамуға бөгет болған Брахмаи діні меп кастаға наразылык ретінде гуған. Б.ұл күл иелснуіпіліктсн феодалнзмгс өтуге кедергі болган брахмандык патша тағы шайқала бастаган кез еді. Мүны әсксрн кшатирлер пайдаланып. окімст билігін колына ^5= 421

алады. Үиді патшасы Ашока б.з.б. III ғасырда Будда дінін мемлсксттік лін деп жарияланды. Патша Лшока хаяык арасына монахтарды жұмсап отырған. Б.з.б. ІІ-І ғасырдан бастап буддадык монастыряар пайда болды. храмдар (чайтый) салып. габыиу гұрыптары күшейе гүсті. Будда діні сртсдсгі Үнді еліндегі дінн-философиялык идсалистік ілім бояып шбылады. Дхарм (руханн болшектер) дсген дүнис жүзілік рух. Карма - Будда дініндс жаннын көшіп журетіні және күнә үшін жаза тарту гуралы ілім. Бүл ілім бойынша дхармдар ыдыранды, кейіннен канта жинакталып косылады. олген адам жаксы кісі болса дхарм жана адамға енеді. Өмір киыншылыі ына тозген адам паіша. раджа болып кайга тууы ықтимал. Оз пагшасына конбей карсылык жасаган адамның жаны осімдік, құрт-кұмырсқа, жылан-шаян г.б. кешуі мүмкін. Будднзм біртүтас діни ілім бо.та алмады. Ол сртедсгі Буддадіні жәнесоңп.і Буддадіні болып скігеболінді. Ьұрынғы Будда елдін ошүстігіндс Хинаяна (азаптан қүткарудың гар жолы) дсп аталды. Монастырдегі кызметксрлср азаптан күз карушылар болып саналды. Б.з. I ғасырында солтүстік- батыста Будда дінінін жана гүрі - Махаяна (құтқарудың кен жолы) пайда болды. Бұларша аспаниан мезгіл-мезгіл бодиставалар гүсіп, адам бейнссіне снсді дс, адамдардын азап шегудсн кұтылуына жлрдсмдеседі. Ннрвана Будда дінінде наіыз әулиеліккс жегкен жан иесі деген сөз. Будда пантеондарында мыннан аса Будда бар. Будда Будднзмнің иегізіи салушы дсп сссптелетін Гаутаманың эпитеті. Буддизм д.эстүрі бойынша Сиддхартһа Гаутама (оны ІПакья /Сакья. Муни /ІІІакн таііпасынан шыққан диуана деп іс атайды) солтүспк-шығыс Үндістанда Шуддходан князьдің баласы болыпты дсп ссептейлі. ол 29 жасында сарайды. үй-жайын 422

гастап ксзіп кетеді, жеті жыл тентіреп жүріп лүнисні кереді. тақуалыккасалынып.пендеіпіліктіңбэріненарыладыда.жаңа ілімді уагыздаушы болып шығады. 1956 жылы Үндістанда жәнс т.б. слдсрде Будңа 1 ау гаманың өлгсшнс 2500 жыл толуы аталып отгі. ИНДУИЗМ Индуизм дс - элсмдік діндердін бірі. Ол б.з.б. I мын жылдыкгың орта шеиіиде панда бопған. Индунзм геориялык бүлагын Брахманизмнсн алып. озі соныи озгергсн түрінс айналды. Брахманизм нсгізіндс бір орталыққа баі ындыруды уағыздайды. Мұнда адамның олгсннен ксйін жаңа түрге айналатыны карма (күнә үшін жаза) жөніндегі і.нм ерекше орын алады. Ол канауніыларды коллау максатын коздейлі Карма (латышпа кагта) санскритшс іс-әрекет дсгенді білдірсді. Ол карма іаңдары аркылы рсггслсді. Атман санскритше рух. жан. Ол адамнын тэніндегі жанға айналып. не жаксы. не жаман әрскетгсрге нгермслейді. Карма жаиның бір денеден скінші дснеге коіпуіне жағдай жасайлы. Касталар (португалша казіа - ру. үрпак. лагынша таза, санскритшс джагги - шыгу іеі і бір)бір-бірімен сирскараласаіын тндоіама (гек кана өз руына үйленеііндер) гобындаі ы адамдар. Ежелгі Үндістанда каста пайла болысымсн-ак ліни зан шсктелді. Олардың озі жүздсген кастаға бо.тінді. «Үндістанда касталар агылпіынның саясатын колдады». - дейді Кар.т Маркс. Кастаны ғылыми әдебнеііс варна деп іс аіайды. Ол - Үндістанда және кейбір Шыгыс слдерінде шығу іегі мен хүкыктары бойынша ерекшеленген коғамдык юп елі. Брахмандар Үндінің жоіаріы діни кастасының мүшесі бо.іды. «Дін үсіе.м іаптын қолиюкпары» - дегенді К. Маркс 423

осы касталарға қарап айтқан сскілді. Ислам дінінің таптарға бвлмсГпінінсн оның хабары жоктыіын осыдан керугс болады. жиния Жнния б.з.б. 6 ғасырда пайда бо.іып корінс бастаған Үнді діні. Үнлістанда онын нсгізін салушы Маһавира дегсн кісі болатын дсседі. Ол б.з.б. 599 жылы дүниеге келген сксн. Ол жннилардың үстазы дсп тс аталады. Жинн ұлы. багыр дсген ұғым. Яғнн. күши женімпаз дсіснді білдірслі. Жинияның ғұламаларының бірі езінін баяндамасында: «жнння монахтары үстіне бірде-бір киім кимей гыржалаңаш жүріп омір сүреді. Өйткені Адам ата мсн Хауа ана жұмактан қуылып жсргс түскснде олардың үстінде киімі болмаған. Сондыкган жнния монахгары да киімсіз жүрсді. Адам ата мен Хауа ана киімсіз жүрген кезде каііғы. қасірет. қапалық, уаным, рсніні. күнінудегенлі білмсй. жаксылыкга омірсүрді. Ол сксуін шайтан азғырып жаман жолга нтермелегеннен кейін ғана білді» - дсйді. Қаііі ы. касірст жэнс уайым рснішкс түсіріптіміс дегснлі аіітады. Ал исламда бұған нсдсйді деушілсрге жауап дайын. Адам ата бірінші он парак іүскен панғамбар. Ал. ислам бойышііа үятп.і жердің жабык болуы шарт. сикхизм Сикхизм (санскригшс снкх - шэкірт, арабша ■*—!') Үнді діндсрінің бірі. Әлсмдс 10 мян. сикх бар. онын оасым копшілігі Үндістаннын Пенджаб штатында тұралы. XV гасырлын соңы мен XVI ғасырлын басында үнлілік секта гүрінде пайда болып, кейін индунзмнен оз аллына дін болып 424

бо.тінш шыккан. Сикхизм монотеистік дін. Онын неі ізін салған Нанак. Нанактың осы діиді уағыздауіпы 9 гурасы болған. Сикхиімде гураЛарды кұрмет түтады, бірак оларға табынбайды. Сикхнзмнін дінн уагызы қасистті қітабы «Лднгрантхтада» баяндалған. Сикхтар касталык күрылысты мойындамайды. құрбандык шалу, ораза үстау, қажыға баруды теріскс щығарады.О’іардаарнайыдііііікызмстшілержок.Сикхтардын басшыларының феодалга айналуына байланысты оларда бірте-біртс Нсламга қарсы баіыі күшейді. Діии фанатиктср даярланды. Сонын салдарынан әлденеше рег қантөгіс соғыс болды. Санскрнт (ежелгі үндішс санскрита оңделгсн, жетілдірілген. бір ізге түсксн) - ежелгі және орга іасырдағы үнділіктердің діни әдебиет пен философия эдсбиетінің, коркем әдебист нсн ғылыми эдебиетінің тілі. Санскрнт - ксн мағынасында вед тілі (үиділердің сжелгі діни кітаптарынын тілі) болып табылады. Луызекі сойлесу тіліне қарама- қарсы ұғылады. Ол б.з.б. IV гасырда толык коріиіс гапты. IV IX ғасырларда классикалык санскрит эдебиетінін бай үлі ілсрі жарык көрді. Оған авсгро-азия гілдерінін коптсген элемснттері. грек гілі мен араб тілінін сөздері араласқан. 425

ҚЫТАЙДАІІ ШЫҚҚАН ДІНДЕР КОНФУЦИЙ КонфуциЙ коне замандағы Қытай философтары конфуцийшілдердің пегізін қалаушы. Конфуциндің арғы аталары патінадан гарайтын аксүйсктер. Конфуцнй б.з.б. 551 - 479 жылдары о.мір сүргсн. I Іегізі і аты Чю. жанама аты Жүңғы деседі. Ата-бабасы Сүң бектігінін ақсүйегі, кейін олар қудалауға гүсіп, бас сауғалап Лу бектігінщ астанасына барған (қазіргі Шандұң олкесінің Чуйфу каласының шығыс- оңтүстігі). 3 жасында әкссі, 17 жасында шешссі кайтыс болып, жас іпағында етс киын тұрмыс кепікен. Өсс кслс ғалымлардың аспан туралы ілімін зерттеп, одан әрі дамытып, олардың аспанды кұдыретгі саналы күш деп санаған онларын түжырымдаугатырыскан. Бірақол аспанды адам ұғымындағы Құдай емес. гск жаратылысқа әсерін гигізстін табиі н заңдеп білгсн. Ол 30 жастан басгап үстаздык еткеп, коптеген шәкірт гәрбислсп. оз і.тімін тараікан. Оныц 3 мып шәкірті болған, олардың әйгілері 72. Конфушійлін оқу-білім жөніндсгі козкарасы кайшы- лықтан да құр емес. Ол халыкты аксүйсктер мен бұқарага бөліп. аксүйекгсрдің жарагылысынан артыкшылығын далелдсмекші болған. Конфуций омір сүрген уакыт кұлдык дәуір ыдырап. феодалдык коғам калыптаса коймаған кезең болатын. Бұл сскі фор.ма жаңа мазм.үша сай келмсіі жаткан аласапыран уакыт еді. Соған орай оның идеясын канаушы тан оз мүдделсріне пайдаланды. Конфуций мектегггерінщ бірнсше саласы бо.іды. Сол мсктсптердің бірі Мэн-цзы мектебі аспанды Құдай деп санаса. Сюнь-цзы мектсбі оны жалпы таби*аттың бірбөлігі деп білді. Осы скі мектсп галасы коп жылға созылды. Онын мсмлекеггі қалай басқару гуралы 426

мектептсрі дс болды. Б.з.б. 11 ғасырда көрнекті философ Дун Чжуи- шудыц ұсынысымсн Конфуцнйдін ілімі рссми ндеологняга айналдырылды. Сойтіп. Конфуций ілімі канои (зац) дсп саналып, опыц езі әулне деп танылды. Бірак горз ғасырға созылған галас-тартыс нәтижссінде олан дініпілдік шіркеу белініп, нмпсратор үкіметінйі аспаннан кслгенін бекерге шығарды. Конфуцизм ілімінін өзсгі - әдет-ғұрып және қайырымлылык. Конфуцнй Шя. Шан Жоу дәуірлерінің әдет-ғұрып. салт-сана кағидаларын зерттсп, кемелдендіріп, ыкшамдап, жетілдіріп отырды. Оныц: «Хан хан сиякты, улзір уәзір спякты. әке әкс сияқты. бала бала сияқты болсын. Әрқайсысы өз орындарын білсін. Өздсрні соган лайык ұстасын», - деген еоздсрі бар. Конфуций елу жылдай әділепілікке. туралыққа шакырып: «Бірсудін істеген жамандығына сол істеген жамандыіынан артық қаіітарма» дсіен. Ол озін пайғамбармын, расулмын демеген, іск даналыкты іздсумсн болган Жәннат, тозақ. азап. сауап жайында соз қатпаған. жақ та ашпаған. Қыгайда Исламнан бүрын әруақгарға гнбадат жасайтын. әсірссс әкелсрінін. бабаларының әруагына сыйынатын. Конфуций дүннедсн откеннен кейін оған арнаіі храмдар тұрғызып. оған табына бастады. оныц мүсіндерінін алдына барын мал сойып, қүрбандык іпалып, мүсінге сәжде жасайтын болды. ДАОСДІНІ Даос (Даоиио) - Қытандағы діндсрдің бірі. Б.з. І-П гасырында туған. Ол б.з.б. I мыц жылдықта пайда бо.нан 427

даосизм философиясының жеке злементтерін мнстикалык- ісологиялыктұрғыдан бүрмалап. оган халықгыкдіни наным- сені.м, магия. шамандық элсменттерін косу арқылы жасалған. Даосизм философиясы мсн Даос діні бслгілі бір дәрежеде байланысты бояіанымен, ежелгі Қытаіі философиясынын нсгізгі ағымы даосизмді ажырага білу кажет. Даос дінінің калыптасуына Қыгайға біздін заманымыздың басында Үндістаңнан келген Буддизм үлкен ықпая сггі. Буддизмнің әссрімен Даос түрлі Құдайларға үлксн пан іеондар салдырды. Даостыннсгізгідогмасы-мәнгіжасау. Ал.мәңгіліктірпііліктін жолын іздсу - Даосіы уагыздаушылардың міндеті. сондық- тан да о.іар магия, алхнмия, мединина.мсн айналысты. Мэңі і омір сүру ндсясын Хань әулсті үиатып. Даосты колдады. Әусл баета даосизм діні І-ІҮ гасырда мүлік тендігін уағыздағанда оны халык бұқарасы жактады. Коптсгсн көтсрілістср Даосдіні үранымен отті. Бірақ IV-VI ғасырларда Даостың діни уағыздары үстем тап - феодализм мүддесіне карай өзгерді. Содан бастап рссми дін болып танылды. Түрлі императорлар түсында бірдс дәуірлеп. бірдс бэсеңдеп келгсн Даос маньчжурлык Цнн әу.тсті (1644-1911) ксзінде кұлдырады. Ал. Дао дегеніміз нс? Дао Қытайдың классикалык философиясындагы категориялардыц бірі. Ол алғашында «жол» дегсн ұғымды білдірді. Ксйін бүл ұғым философияда табиғаттыңжолы.заіиіылықтарыдеген мағынадаколданылды. Сонымен қатар «этнкалық норма» дегсн үіым ретіндс адамның өмір жолын білдірді. Дао «лопіка», «аргумент» сияқты ұғымдардыц да баламасы. Қытай философиясынын ілгсрі дамуына караіі Даонында маз.мүны озгерді. Философ- материалистер (Лао-цзы, Сюнь Ван Чун) оны заттардын табиғи жолы. заңдылықтары дсп қарастырды. Ал. идеалис іер оны «идеялық бастама, Құдай жолы» дсп түсіндірді. Кейіні і 428

кездс Сян Сю жэне Го Ссн сияқты ойшылдар дүннсңі Құдай жаратты дсген ілімді теріске шығарды. ТАУЗАМИЯ Бұл да Қьпайдан шыккан дін. Онын негізін калаған - фнлософ Лаутуз. Ол б.з.б. 604 жылы туылған. Бұл сснім скі прннннптсн гүрады. Біріншісі - Үлы аспан заңы. Ол - өмірдің, жігердің, ки.мылдың. бар болмыстын. жердсгінін, кокгсгішц нсгізі. Біракол барл ыктагы болмыска үстсм смес. ксрісін шс солармсн бірлікте гана күшке ис. Ол адам снякты да емес, нәрсслердсн ажыраған дара да с.мсс. бірак солардын тіршілігінің барлык сыры бояыіі габылады. Екіншісі - келсшек, яғни барлык нэрсслердің болашак- тағы омірі, жігср-әрскеттері. корінісі. рсні. артыктыі ы. Таузамия Жаратушы мсн жаралушыны біргс дсп қарастырады. Ол ексуі скі нәрсе, бірақ олар бір-бірінсн ажыраса онда болмыс болмайды. Ксрісіншс сксуі де бір нэрседе болінбей-болшектснбей тұрады. Бөліну. ажырау тек иендедс ғана болады дсп санайды. Таузамияның қағндалары пантсизмгс (Құдайды табиғатпсн тең санап. габиғаггы Құдайдың бсйнесі дсп санаіітын фнлософнялык ілім) жақындайды. Өйтқені ол Жаратушыны нактылы түрде көрсетуге тырысады. Қанлаіі да нәрсе қимылдайды. түрленсді. сонан сон жүреді. Олардың сыртқы коріністсрінің бәрі Жаратушыдан табылады дсп түсінеді. Жаратушының өздігінен жске дара бірдеңе істеуге шамасы келмейді. тек бір нэрсс.тердс тұрып қана әрскет еге алады. Таузамияның бағыты болмысты түсінуі жөнінен 429

Конфуцийліц бағытынан өзіерек. Ол ақыл-ой. логика. дәрістердс ежелгі әдеггер мен дәстүрлерді қайта жанданды- рып пайдалануга тырысады. Таузамия тәлім-тэрбие беру жонінен мистицизмге (арабша М.^1) (табигаттағыдан болек кұпия бір норсегс, дінге. діннін баска дүпиемеи тікелей банланыс жасайды дегенІнс ссну) үқсайды. Таузамия - ежелгі әдетгерге құрметсіздікпен қарайтын Фалтавиунге қарсы багыт. Фалтавнун акыл қажет емес, білімді кәсіп егсс болғаны дсп ссегггейді. Ол дәстүр. әдет- ғұрыіггы жактырмайды. адамдардын жараіылысіан үйренуі ле кажетсіз деп санайды. Шындыкка ұлык заң білімі немесе білімді жске кәсіптену. япіп мистикалық тасауф жолымсн жегуге болады лсп есеіггснді. Тасауф білімге жетудін бірден-бір жолы дсп білсді. Таузамняның түсінігі бойынша тасауф бірнеше кезецдсрдсн гүрады. Бірінші кезеңі жске адамды әлемдсгі барлык нәрселсрдсн боліп. ажыратады. Екінші кезендс рухты жекелсйлі. Бүл кезендс адамнын ойы матерпядап болініп. гек таза рухқа айналады. Содан кейінгісі кору немссе ишрак ксзсңі Сөйгіп. акнқагіы жске адам ештсцеге сүйенбей тікслей озі біле алады. Содан соц ақыргы ксзеңде адам білімге жскс озі немесе адам мен Ұлы зан арасынлагы катынас арқылы жетсді. Бұл кезеңдс толық араласу, косылу пайда болады. Ягни, гасауф адамды жогары дәрежегс котерсді ж.энс екі адам бірімен-бірі косылын. ексуі бір адамға айналады. Конфуций аламдарды енбеккс. ынта-жігергс шакыратын болса, Таузамия ұлықгыққа енбск ету емес, гасауфтык тәрбисмсн жетугс болалы деп ссептейді. Аспан да, жер де сөйлемсйді, тасауф та сол секілді сойлемей жеткізеді дейді. Боліну элсіздіккс душар етеді деп сананды. 430

ЖАІІОІІ ДІІІІ синтоизм Сингоизм (жапонша сиіпо - Кұдай жолы) іабиғатка. аіа-бабаға габыну сняқты халык наиымдары мсн шаманизм эле.менттеріне нсгіздслгсн ертеректегі феодализм тұсында калыптаскаи Жапон діні. Синтоизмде Буддизмнің сарыны болғанымсн оны газа ұлггык дін деп санайды. 1X68 жылдан 1946жылғадейінСинтоизм мсмлекетгікдінболды. 1945жылы синтоистік мекемелер мемлекеттеи болініп. Синтоизмиің кейбір шовинистік каг идаларына іыйым салынды. Синтоизмніңскіағымыбар. Біреуіхрамдыкдсп.екіншісі ссктаіптык деп аталады. 1945 жылдан исосинтоистер деген гоп бөлініп шыкты, Бүл топтын ксйбір сскгалары жаналан «кислі» кітаптар жазып шығарды. Буржуазнялық қогамның догмалык идеяларын голыктырды. Нсосинтоистср Жапон реакцияшыл-конссрвативтік күштерімен біріге отырып. сннтоисгік дінді кайта котсругс тырысуда. ШАНТАВИЯ Шангавня Жапониядаі ы нсгізгі діндсрдің бірі, ягни «Құлай жолы». Бү.ч сснімнін Будда секілді белгілі бір негізін салушы жок. Әу баста ол әруактарға ғибадат жасауға негізделген. Бастапқыда орксндеп осе бастаған. Кейін табипптағы құпиялылыққа айналды. Бұл діннін негізі халықтын оііында болса да одаи кол үзіп калды. Оныц кагидалары ағаш тұмарларға, кағаздарға. шүберсктсрге жазылып, күлықтардын басында, ағаштардыц бүтақтарында. храмдардын есіктерінде жс.ібіреп ілініп түрды. Мұның бәрі 431

рухтарға арналған гибадат. яғни жапондыкгардың рухтардың рнзалығын алуға тырыскан әрсксттері болатын. Шангавияда табиғатка табыну. бас ию дәстүрі бар. Діндердін нсгізі іабиіат деп санайды. Олар Күн кұдайын ұлыкгайды. сондай-ак Күріш қүдайы, әр анмақтын Құдайы бар деп те есептейді. Сондықтан табынатын орындардьі коптеп жасаған. Жапондар мол өнім алу үшін, әсіресе Күріш кұдайына арнап коп табынатын орындар тұрғыиан. Қүдайларын кұрмсггеп «Ками» деген сөзбен атаган. Құдайға жагу үшін коптеген ісорскет ізденумсн болагын іс снякты мәселсн аспанга көтерілу жәнс патшалык дәрсжсге өсіп жету ле. биіктікке сатымсн шыккан секілді дсген ой-пікірлер айтылады. Шантавиянын ерекшслігі алгашкы ғасырларда огкен рулардын артыкшылыкгарын немссе откен жамагаттардың косемдерін құрмсттеп еске алып отырады. Бұл ізет-қүрмст бүгінгі күнге дейін жеткен. Жапондыктардың бүрынғы оіксн руларын. әсіресе ата-аналар. бабаларды кұрметгеуінің өзіндік ерскшсліктері бар. Бұрынгы откендсрді еске алып табыну Қытай халкында да бар. Бірақ олар бір иәрссге нс.месе жеке түлғаға габыпады. Ал. Шантавияда руды нсмесе жамағатгы күрме ггеуге коп мән беріледі. Жапон руларында, бэтырларында кейбір конфуцийяік белгілср толык сакталган. Шантавиядан фетишизм (мал, ағаш. сан сскілді киелі затка іабыну) жэне готемизм (кауымга, ругатабыну. ағаштія,тасты, кабірді. жұлдызды г.б. касиеттсу) белгілсрін коруге болады. 432

МИКАДУ ГИБЛДАТЫ ІІамату рулардын бұрынғы откенін құрмстгсп. дэріптеп. жаиданыруда,атгарын шығарударудаі ы адамдардыңсң каталы бопды. Олар ксйін жапон мырзалары дсген атка ие бо.чды. Микалу халык арасында олардын ганымалы. атакты косемі болған. Ол олардын дінінін және гнбадатының орталығына айііалган. Соңынан Күннін оларіа жақыи іық катынасы бар дсн. Микаду Күннен түсіпті-міс дегенге дейш жстксн. Содан оны Күннін. Аспан кұдайынын жердегі өкілі. орынбасары деп ессптентін болды. Бұрыніы откен руларлын ғибадаты элсмге жайылып, халыктарға Жаіюннянын отбасына бағыну срекшсліктсрі бслгілі болды. Иамату бүл жаңа сснімдсгі іибадаіты кагты бағалалы. ()л кіші Құдай дегенді адамдардын миына сіңіруге гырысты Огбасынан бастап ру көсемдерінс бағыну. бойсұнуды снгізді. Әрбірден сон бүл нмпсраторга құлшылык ету шеі іне дсйін жсткізілді. Мүның саяси үкімдср мсн діндер арасында үлкен аесрі болды. Бұл Шантавияға да. индунтмге де. Конфуцнйге ле ұксамайды. Бірак онда экстремистік-діни отансүйппггікке. ягни патрнотгықка багытгалідн белплі бір үлгі бар. Жапондыктар- дын козкарасы бойынша импераггор мен мемлекет ексуі бір. Жеке адамда сш нәрсе жок. Император жолында кұрбандық шалу жаксы іс. 1-Імпсраторды кұрметтеп. қоштау шарт. Оеыланша жапон діиінде императорға іабыну корінісі панда болды. Ьұл екінші лүмиежұзілік соғыс алдында (1939-1945) калыіпаскан жаідай сді. Жапония бұл соғыста женілген сон Амсрнка саясаты императорға табынушылыкты жойды. Осыдан сон үкім ткстремистік патрнотнзмгс айналып. Шантавия жапондыктардың өздерінде калды. Алайда жаратылыстык козкарас гұрғысынан алғандз Шашавия 433

ұлы дін е.мес сді. Ол иикаіа. эдепгіліккс коңіл аулармалы. сондыктан жеке адам үшін оның еш салмагы да болмалы. Онда непзінен тазалык жағына көп мән берілді. «Кір деісн кайғы-қасірст. кылмыс. кателік. ал денс тазалығы касиет. Ор нәрсе денені, киімді ластап кірлетеді», - делінсді. Тазалык мәселссі жапондықгар омірінде басты орын алды. Олар тазалыкка бүтіндсй бег бұрды. Хрнстиандык алтыніны ғасырдың жартысында Жано- нняға Кореядан. Қытандан Будла коріпкелдері көшіп келе бастады. Олар патша сарайына ыкпал етіп. Жапонняға Будда лінін іаратуға кірісгі. Бірак жапондықгардың Шантавняны ұстауына байланысты оларда корқыныш. үрей де болды. Христиандыксегізінші ғасырда Жапонияда Будда монахтары паііда болын. неғізгі зан ретіндс тәртіп орната бастады. Будданын бслгілсрі басым гүскендіктен, Шантавияның барлык кұлайлары сонымсн бірігіп кстті. Халык мұиыц алдында-ак Табиғат кұлайына табынудан кала бастаған сді. Акырында Шантавия Будлага косылып кетгі. Жапонияда жаңа іасырда халыктардын ұлттык намысы оянып. оның акыры 1868 жылғы ұлы рсволюиняга экеліп соктырды. Халык ызаланып. барлык шсгелдіктсргс карсы котерілді, Буддалар елден куылды Храмдардағы Ьудда мүсіндсрі киратылды. Будда көріпкепдерінің жұмысына іыііым салынды. Шантавия ұлпык дін ретінде жоғары дэрежеге көтеріліп. қайта оралды. Жапон окіметі Шантавиянын негізгі гірекгерш ныктауга кірісті. Ояар импсраюрі а габынуорталып.ін мәнгіліксактап калумаксаі ын коздеді. Импсрагорды айыптардан. кемпйліктердсн пәкгсп, газа ұстауды оіілады. Одан езгс ешкім үкім ете алмайтын боллы. Жапонияның Оку-ағэрту миннстрлігі 1937 жылы «Біз кұдайіпылдыкты жоғары тұтатын ел.міз. оған импсратор үкім стсді, ол Құлай», - деген үкім шығарды. 434

ЖЛІІОН БУДДАСЫ Жапон Буддасы - болмысгағы казіргі кеадсгі Құдай негізі. түрлі денедсгі жағдайларды орындаушы. Оны «И.мида Будда» деп атайды және Будданың өтксн гасырларда жер бетінде монах түріндс корішен корінісі деп ганиды. Онын корлауіа да. күштеу мсн зорлыкка да шыдап, бойсұнып. бағынуға мәжбүр болғанын. не жэғдайға да гөзгенін ләріптейді. Алдына койған максатка қлндай тоскауыл болса да төтеп бсру аркылі.і жетстінін түспігендіктсн барлык киындық псн азапқа шыдауды өзіне міндспегсн дейді. Өмікені ол алда болзгын жаксылыктын еадігінен оп-оңай келмсйтінін іүсінген еді. Ол буддалыққа толык жету үніін озін осылаіі дайындады. Және бүл жолга отудің алдында нәзір бсріп. оны бүкіл адам баласы орындайтын іс деп санады Ол максагқа аштыкка шыдан. сабырлы.тык етіп. еңбектің. эрсксттін арқасында жетуді үйретсді. Сөйтіп. ол жерде жүмак ашуды максат еп і. Онын атын айтып шакырушы кім дс бояса бұған жетсді делінсді. Бүл гэлім-тәрбисні шығаруіпы Шанран есімді монах сді. Ол сгер ораіа үсгамаса. ырымдарды орындамаса, баска да нәрселерді талапка сай істсмесе сткен енбектін. яғнн сопылыктын (аскетгік) адам үпіін бүт індсй багасы жок деп есептсйді Бүл нманга, нмидага, нэзіргс іаңылган жаланы тыю үшпі айтылған соз еді. Онын талім-тәрбисеі кателіктсн бо.нан күнэні мойындауға саяды. Ол адамнын оз кагелігін біліп. мойындауы игілікке жеткізеді дсйді. Жаксылыкка іпүкірлік етіп, таза сңбек етугс піақыра.ты. Имнла Будда тек жапондарда гана емсс. солтүсіікіеі і Будда ырымдарында да айтылады Жанондардын айіуынша Будда омірінің ақыріы ксзеніне ишара стіп корсеткен. Халыктар б.үл скі кісінін іәлім-тәрбпесінін арасында үлкен анырмашылык болуын 435

дұрыс емес дсп санайды. Сондыкган Будда мсн Шантавия екеуінін арасын жарасіыріылары келеді. Бүгіндс аламдардың Будданын мүсінінен отіп Шантавидін құлшылык ететін мскеніне карай дау-жанжалсыз бара жатқанын көруге болады. Жапоннын карапайы.м халкы Шангавндін тазалығын. Будда, Конфупийдін ахлақ. мінсз-құлыкка байланысты сснімдерін мойындайды. 436

І1РЛІІ ЛІНІ ІОРОЛСТРИЗМ Зороастр сжслгі Иран дінінін пайғамбары және рсформаторы. Ол дін Зороастризм дегеи атка не болды. Зороастр пайга.мбар Иранда Заратуппра дсп аталды, ол негізінсн осы есіммен танылды. Бұл дін б.з.б. VI гасырла пайла болды. Онын касиетгі кітабы «Азеста» деп аталады. Зороастризм діні Орта Азия. Иран. Ауғанстан. Азербайжан, Таяу Шығыс. Орта Шығыс, әрбірдсн сон Пндияға да жетіп үлгерді. Заратуштра ілімінін парсы тілді халықтардын мұрасы болып жеткен ен корнекті әдеби шыгармасы «/Чвсста». Бү.і шығармала уағыздалатын діни ілімді алгаш Заратуштра ілімі деп атады. Ол ілімнің моні жаксылык. қайырымдылык Кұдайы Ахурамазда мсн жамандык псн катыгездік Қүдаііы Анхра Майнью арасындағы күрес элемдік дамудын негізі деіеніе саялы. Басты Күдай Ахурамазда жарык пен жаксылык жасаушы. Ал. Анхра Майнью - жабайы аңдар мсн жырткышгардың камкоршысы. қараңғылык исн зүлымдық жасаушы. Ахурамазда да. Аихра Маннью да псрілерге багынды. Ол ексуінін күресінс осы коялаушы перілері комскіесті. Сондыкган да олардың күресі мындаған жылларга созылды. Ақыры қанырымдылық Қүдайы Ахурамазда жеңіскс жегіі. Заратуштра ілімі өлген кісіні көмугс де. отқа жағуға да рұксат етпсді. Өлікн кұстарға тастау керек дсп есептеді. Зороастрнзм діш Сасанндгср мемлекеіі кезіндс толык гіркеліп, күшіне енлі. Арабтар жаулап алғаннан кейін дс III- IV ғасыр I Іранла және коршілес парсы і ілдсс елдердс көрініс беріп тұрлы. Ксйін Индняға парсы үрпакгарымен бірге кошіп 437

--------------------------------- ------------------------------------------------- барды. Авесга Зороасгризмнің касиспі кітаптарының жинағы. Ол діни үғымдардан. дұғалардан, мифтік аңыздардан т.б. түрады. Оның колжазбасы 21 кітапіы қамтиды. Бізге жегксні соның іорттсн бір болігіндейі ғана. «Авестаның» скі нүскасы бар. Ксйін оғаи иран халыктары гүрғап копгеген аймакгарда өзгерісіср енгізіліп, толыктырыліан. Сондыктан «Авеста» коітіеген халыктын ортак ескерткіші. олардың гарнхын. әлсумсттік-саяси кұрылысын. түрмыс-салгын. мәдениетін. діни нанымын. фольклорын. әдеби дәстүрлсрін зерпсуге кажепі маңызды матсриал болып табылады. Заратуштра Бұршап ұлы б.з.б. 5X3-660 ж. Лаһраснб үлы Каппасиф патпіаиың кезінде өмір сүрген. Ол пашіаларды найғамбарлар санайтын заман еді. Негізінде олар отқа габынушылар болатын Қогамдык реформагор Заратуштра екі Құдай; жақсылық Құдайы және жамандык Құдайы бар деген түсінікте болды. Ол көп құдайлык және екі қүдайлық багыт ұстады. Ғылыми тілмен айтканла бұл діндс полиіеизмдік жәнс дуалнзмдік козкарас анык корінеді. Зарагутнгра ілімі кейіннен күйрсді дс. дуалнзмге айналды. Онын аиіык корінісі парсылардың отка табынуы еді. Бүл дін Алсксандр Македонский заманында бой гасалап бес ғасырдай жасырынып келді дс. Сасанилтер заманында қайта бой когерді. МАНИХЕИЗМ Манихсй пні Маіін Маш ұлының атына байланысты ніыккан. Мапи біздін заманымыздың 216 жылы Вавилонға карасіы Мессопотамняда дүниеге келген. Ол дүнисге келген III гасыр Таяу Шығыста кұлдык дәуірдің күйреп, феодалдык дәуірдін гуа бастаған кезі болатын. Мани Зороастрнзмнің 438

ізбасарларыныц арасында дүниеге келді. Сондыкган ол Зороастризмдегі жаксы.тык жонс жамаядык Құдайлары жайындагы іліммеи сусындап, сонымен қатар христиамдык гносткцизмді де (біздін заманымызлын І-ІІ гасырларында болған діни-фнлософиялык ағым). аскетизмді де ұстай огырып, некеленбеуді угіттентіндсрдіц бірі болды. Манихеизм Манидін(арабшасы з^ііі) атынабай.таиысгы туған. Манихеизмдікіер гобы ІІІығыстаіы христиандар мен пүтқа табынушылар жіэне коп кұдайшылдар арасын жакындастырып. таггуластыруға әрексттенген ежслгі иніракіыктар (шығыс халкында пайда бояған дінн ой- пікір. Негізін салган Сухраварда) секілді эрскет стіі. Манихеизмдіктер сенімдерін, іпендсрін Таураттан. ежслгі иарсылардан. сондай-ақ Буддизмнсн алған. Бул гоптыц окілдері скі қүдаіілықгы қолдайды. яғни жаксылық Қүдайыи нұр.мсн, ал жамандык Қүдаііын қараңгылыкпсн белгілсйді. Біріншісін нүр Қүдайы. скіншісін карашы.іык Қүдайы дсйді. Нүр Құдайынан материалдык әлсм паііда бо.іды дсп ссептейді. Манихеизм шығыста ІІарсы еліндс, Үнліле. Тибетте, Қьпайда. Түркістаида он бірінші ғасырға дсйін келді. Ол арабтарға, оцтустік Италияіа дейін жетті. Бүл дінгс (манихеизм) христиан дін қызметкерлері дс шакырған. оның таза гарауына күпі салған. Манн парсы жерінде бондактык омірге. үйлеибсуге шакырды. Бүл адамзатгыц жойылуына апарып соқтыратын апагіы жол еді. Сондыктан Маииды Баһрам патша б.з. 286 жылы олтірді. Мамн өлгенмсн оныц тәлімдсрі ол жсрлерде ІІслам келгснгс дейін сакгалды. Мани огка табынушы (мажуси) болып. рухтардың көшуіис де сснді. Ашығын антқанда дуализм сенімін ұстанған адам болды. 439

МЛЗДАКИЗМ Маздак біздін заманымызда (478-529) Иранда дүннсгс кеяіеи. Маздакиз.м -дінн-философиялык ілім. Маздакатымен аталған. Парсы жсріндс ксн тараған. Тііггі шетелдерге дейін жеткен. Маздакнзм У-ҮІ ғасырларда ксн оріс алған. Ол нсгізін манихснзм мсн ежелі і і ностипизмнен және зороастризмнен алды. Маздакнзм габшагга үіп элемен і оі. еу жәнс жср бар деп іүжырымдады. Маздак дінінде жақсылык пен жамандык арасындағы бзара күрес жайында айтылады. Маздак дінн-философиялық ілімнін үгіппісі және шаруалар козіалысынын басқарушысы еді. Ол Зороастризм- нін кориекті абызы болды. Өзі сасанндтік Кавада I шахтын ағайыны болатын Маздакнзмніц ұстаған жолы манихеизмнш багытында болатын. Опыц маннхеизмнен айырмашылығы байлык жәнс әйеллерге катысты мәселеде ғана болды. Бұл нагыз кызыл коммунистік багыт еді. Ойткені Маадак. оттын ортак болғаны сскіллі байлыкты да. әйслдсрді де ортак деп саналы. Ол парсы патшаларының гамырларында жүретін кан жогары дәрежелі Күдаіі қаны деп түсіндірді. Бүл үііткс парсылар сенлі. Сондыктан оларды Құдайға балап. оларға кұрбандықтар экелді. оларға бойсұнып. күлшылык сггі. әнұрандар арнады. Ол патшалар бастарына тек тож киіп отырзтын болды. Маздак рсформа жүргізе бастады да. кейіннен көтсріліскс дайындык жасады. Сойтіп. патшаға кысым корсетуге кошті. Мұны сезгсн шах Кавада I окілдерін жіберіп. оны өлі іруді бүйырлы. Маздак діні дуализмдік дін еді. 440

КІРІСПЕ Бүрынғы отксн мүсылмандар Мүхам- мед пайғамбардың (с.ғ.с.) сөздерінен, істсрінен сіп нәрсе қалдырмай жинақтап, он том кітап жазып калдырған. Ол хадис- шәрифтер кі габы немсе Суннатул-нәбәбия дсп аталады. Мүхаммед пайғамбардың (с.ғ.с.) өмірінің, үстаған жолының, тәлім- тәрбиесінің негізі Алланың уахиы - Қүран болып табылады. Опың кешкен ғүмыры, мінез-қүлкы, іс-әрскеті бәрі-бәрі Қүран талабына сай болды. Мен бүл еңбекті Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) қиындығы коп, мәнді де өнегелі омірінен үзінділер ала отырып, жеке кі гап етуді мақсат еттім. 441

МҮХАММЕДТІҢ (С.Ғ.С.) ҮЛЫЛЫҒЫ Алланыңелшісінін(с.ғ.с.) үлылығынатек мүсылмандар ғана емес, бүкіл адамзатга тең келер ешкім жоқ. Сондықган Алла мүсылмзндарға елшісі Мүхаммедтің (с.ғ.с.) еңбегін бағалауды әмір стті. Адамзатка озінің рнсаласын жсткізу үшін оіан пайғамбарлык касиет берді. О\". «Алла акнкатында пайіамбарынан рахымын аямайды, оған періштслер де жарылкау тілснді. Ғ.н, мүъмнндср! Пайғамбарға ссндср дс аман-саулык, жақсы.іык гілеңдер, ойткені ол сснлерді адасудан күікарып, іура жоліа басіады, караніы.іыкіан жарык- ка шыіарды» (Ахзаб сүресі, 56-аят). Ляттың арабшасындаі ы «солату» созінің маіынасы дүға, тіяек. ал тәбәрук созі алгыс. бата сүрау. жарылкау. жаксылык тілеу дегенді білдіреді. Мүсылмандардын солаты - пайға.мбар үшін тілск тілеу, псріштелердің солаты -пайғамбарға нспнфар ету, яғни ол үшін Алладан кешірім сүрау. Алланың солаіы - пайғамбарға рахымы жоне періштслсрге пайғамбарды мактауы. Әр мүсылман бір істі бастағанда немесс сойлсгенде ІІайіамбарымызды (с.г.с.). онын атқарған ісін еске алуы тніс. Бірақ Аллаға рукуг, сәждс етксн секілді пайғамбарғада солай істеуге болмайды. Ойтксні ол - Алланын слшісі және Онын күлдарынан бір қүлы. Алла біздергс оған жоғарыда айтылғандай салауат айтып. дүға қылуды бүнырды. Осы салауаі айтуға байяанысты ІІсла.м галымдарынын пікірі іүрліше. Біреулсрі мүны мүсіахаб десс. басқалары уажиб дсп санайды.Тагы біреулср салауатты бір рет айтса да жеткілікті денді Ақнқатында оны намаздың сонында ташаһудтан кейін айту уажиб. 442

МҮХАММЕДТЩ (С.Ғ.С.) ТЕГІ Мүхаммедіің (с.ғ.с.і тегі Мүхаммед ибн Абдулла ибн Абдулмутталиб нбн Хашим ибн Абдүманаф ибн Қаси нбн Хаким ибн Марра ибн Кағб ибн Луьи ибн Ғалиб ибн Фаһр ибн Молик нбн ән-Назар ибн Канана ибн Хузайма ибн Мулрика ибн Ильяс ибн Музир ибн Назар ибн Магл ибн Аднан ибн Удул дсп жалғасып келіп Исмаил ибн Ибраһимге (ғ.с.) жетіп аяктаяады. Мүхаммедтің (с.ғ.с.) анасы - Әмииа бинт Уаһаб ибн Абдуманаф ибн Зуһра ибн Хаки.м. Онын ата-бабалары пайғамбардын бссінші атасы Хакнмге келіп косылады. ГІайғамбардың барлық бабалары саид пюрифтсрден болып габылады. Пайғамбарымыздың (с.і.с.) есімдері: Мүхаммсд, А.хмад, Әніюби, Расулуллаһ, Әл-Махи. Әл-Ахиб. Әл-Муқфн, Нобиулрахма, Нәбиуппуба, I Іәбиулмулхама. Әл-Фатих, Тоһэ, Ясин. Әл-Мустафа, Әр-Расу.і. Ән-ІІәбиулуммн. Қүрмстгі ссімдері: МүХаммед мақіалған, Ахмад айырықша мақтаулы,Әл-Махн күпірлікті опііруші.Ол-Ахііб - соңғы пайғамбар. Әл-Муқфн пайгамбарларға сруші. МҮХАММЕДТЩ ДҮНИЕГЕ КЕЛУІ Мүхаммедтін акесі Абдулла Абдулмупалибтің сң сүйікті. жаксы коретін баласы болган. Әкесі оны гекті жсрден дсн Уаһабтын қызы Әминаға ұйлендіргеи. Ол ҚүраЙыш отбасыларының іийндегі ең үлыгынан болатын. Әмнна Алланын расулына жүкгі болған кезде Абдулла сауда жүмысымснсапардажүріп қан гысболып. Мәдпнада( Ясрибте) нағашылары Бәни Адий нбн ән-Нәжжар түрған жерінде жерленген. Ол сол кездс жиырма бес жаста ғана болатын. Омина айы-күні жетіп амаи-ессн босанады. Мүхаммед Піл 443

жылы Рабиғул-оууол айынын тоғызы псмесе он екісінде дүйсснбі күні таң атып ксле жатқанда дүниеге кследі. Ьүл христиан жыл санауы бойынша 571 жылдың жиырмасыншы сәуірі еді. Сана каласында каннса (піірксу) салатынын айтып және комек беруіндс сүрап. Абраһа сол уакыттағы Рим патшасына арнайы хат жазып жібсрсді. Рим патшасы оған мозайкалык жүмыс та. мрамор да. жүмыс істейтін қолөнершілсрмен біргс керскті заттардын борін жібереді. күрылыс аяқталып біткен сои Абраһа Нажашиге хат жазып, хажға келушілерді Сана каласына кслстін студі калайтынын білдіріп ризальпын сүрайды. Хабаіпстан патшалыі ының (Эфиолия) Йемснді басқарып түрган колбасшысы осы жы.ты Қағбаны қиратпақ болып Меккеге агганалы. Оның әскерінің аллында үлкен піл болады. Арабтар ондай жануарлы ешкашан көрмеген еді. ІІіл жылы Иеменді билеуші Хабашнлік (Эфнопиялық) колбасшысы Абраһа Мскксдсгі кара тасты Исменге алып келу үшін Сана қаласында таудың боктеріндс керемст биік кәниса (шірксу) салдырыпдайындайды. Ондаі ы мақсаты қағбадағы қара тасты әкеліп. хаж жасаушыларды Исмспге кслтіру еді. Алайда Абраһаның жаман ойын Алла іске асыртпады. Әбоби.і қүстары екі аяі ына екі тас. аузына бір іасган қысып дүпіпаннын гөбесінен тастағанда олар шсгінсн қырылды. Ал. пілдерартка қарай қашып Абраһаның озі юрга қүтылады. Сойтіп олардың Меккеге кірмек болған мақсатгары орындалмады. Бүл Алланың Қағбаны қорғауы еді. Абраһа Меккеге жакындаған уакьпта хабашнлік Әл- Әсуат ибн Максүггы жіберіп Абдулмутталиб ибн һашимнің екі жүз гүйесін ездеріне қаратып алган еді. Бүны сстпсн Абдулмуггалнб бір топ адаммен Абраһаға алдына барып «Мсніц түйелері.мді кайтар», - дсйді. Сонда Абраһа: «Мен Қағбаны көшіріп окстугс келіп гүрмын. Ал сенің Қағбаны аман қалдырып кстуімлі сүрамай.түйелеріңді сүрап гүрганың қалан?» - дсп тан калады. Сонда Абдулмутталиб Абраһаға: 444

«Қағба Алланыкі. оны Алла очі қорғ айды. Ал, мен түйелердіи иесімін. Сондықтан озіме гиесілі иәрссні сүрап гүрмын», - деп жауап береді. Қүраііштан сшкім келмеген соц Абраһа мырзаларына хабарладеп Хатаианы жібсрсді. Абдулму ггалиб пайғамбарымыз Мүхаммедтін бабасынын даналығын. көре- гендігін корсстсді. Абраһаның Сана қаласында салдырған кәннсасынын (шіркеуі) биіктігі қараған адамның бас киімі түссгіндей зоулім болған. Сол шірксу Алланың әмірімен өте катты жаңбыр жауып. су шіркеу түрган жерге жиналып. соның салдарынан іпірксудің астынан окпан шығып. ол жср астына шөгіп. батып жок болып кетсді. Ол жсрде ешқандан шіркеу болмаі андай іып-інпыл болып қалады. Қазіргі кезде сол шіркеудін орнын ксліён адамдардын коруі үшін, оте үлкен шынжырмен айналдыра қоршап қойіан. Бүл шіркеуді арабтар Қиллис дси атайды. Бүгін де ол тарихи бслі і реіінде сакгалуда. Ал шіркеудіи батып кёткен жері Ғирқатул Қиллис (араб.) дсп агалады. Қасистті жсргс шабуы.і жасамақ болган бүл әскерді Алланың қалай жойі аны Қүрандаі ы I Ііл сүресінде баяндалған. «Пі.т нелерін Тәңіріцнік ка.іай еткенін корген шығарсыц?» (Піл сүрссі, 1-аят). «Олардын кулык-сүмдыктарын күЛ- іа.ікан етпеді ме?» (Піл сүрссі. 2-аят). «Оларга Тәиірі гоп-тон күстарды жіберген» (Піл сүресі. 3-аят). 445

9 «Қүсгар оларға ба.ішықған жасаліан гастар.іы атты» (Піл сүресі, 4-аят). >• о. -- «Сойтіп, оларлы доні жслінген сабандан етіп тастады» (Піл сүресі. 5- аят). Бүл Піл жылы. яғни Мүхаммед (с.ғ.с.) дүниеге келетін жылы болған окига сді. Пайғамбарымыздын әкссі мсн анасыиын есімдерінде де ерскше белгілср бар. Әкесіпің Абдулла (Алланың қүлы) деген ссімі Алланың бірлігін дәлелдссс, анасыныц есімі Әмина сснімді дегенді білдіреді Осынынбөрідүнисгскелетінбаланьщтегінболмайтындыгына іііпара деуге болады. Ә.мина босанысымен собидің атасы Абдулмутталибке хабар жібереді. Қуана жеікен аіасы Алланыц илһамымен балаіа Мүхаммед дегсн аг қояды. Бүл арабгарда бүрын мүлде болмаган есім сді. Сондықтан біреулер одан нсліктсн бүл есі.мді қойганын сүраганда ол: «Шынында, ол мақіауға лайык болады деп ү.міі сте.мін», - деп жауап берген. МҮХАММЕДТІ ЕМІЗУ Арабтар жана туған баланы емізушіні көшпелі бэдәуилер арасынан тандайтын. Меккепін ауа раііы ыстық болғандықтаи сөбилср жиі ауруға шалдыіатын. Сондыктан лені сау, ширақ болып осуі үшін жана гуіан баланы таза габигагга көшіп-қонып жүретін бәдоуилергс бсрстін. Мүха.ммедті алғаш емізген Суайба деген әнел болатын. Содан сон ол Халима бннт Әбузайб әс-Сағдняга бсрілді. О.іар ксдсй 4.^5= 446

адамдар сді. Мүхаммедті алганнан ксйін олардыц отбаеына берске кіріп. ешкілерінің сүті кобсйіп. жаксылыктар бірінен соң бірі бола бастады. Ксйін бес жасқа толғанда олар оны анасына қайтарды. Осы уакыгган бастал баланы горбислеген хабаніилық Уммуайманнын үйінс береке-байлық кірді. Мүхаммедті емізген жәнс гәрбиелеген аналардың ссімдсрінде де үлксн мон жатыр. Мысалы. Суайбаныи есімі «сауап» деген. Халиманын ссімі «жүмсақ», «бақыт» дсгсн. Уммуайманның есімі «бақыт». «берекс» деген мағыналарды білдірсді. Мүнын бәріндс ле үлксн ишара жатқаны байқалады. МҮХАММЕДТЩ АНАСЫНЫЦ ҚАЙТЫС БОЛУЫ Мүхаммед алты жасқа келгендс анасы оны Ясрибтсгі нағашыларына алып барды. Онда біраз болып саі ыныштары басылганнан ксііін Мәдннадагы ерінін қабірін зиярат сггі. Қасында кызметипсі Ум.муаііман да бар сді. Оны қызмсткс саиаріа кеіерде Аблулла алған болагын. Олар Мәдинада бір айлай гүрғаннан кеііін Меккеге қарай шыкты. Жолда Ә.мина ауырып калды. Әл-Әбуа деген жерге жсткендеауруы күшейіп, еол жерде қайтыс болды да, сонда жерленді. Уммуайман жетім қалған баланы алып Мекксге оралды. МҮХАММЕДКЕ АТАСЫНЫЦ, ЖӘНЕ ТУЫСЫНЫҢ ҚАМҚОРЛЫҒЫ Жетім қалған Мүхаммсдті атасы Абдулмутталиб оз камкорлығына алды. Оган асқап жылылыкпен карап, бар мейірімін токті. жетімдік тартқызбауға тырысты. Оған немередеп кана қарамай баласындай аялады. Алайда қамқор атаның озі дс екі жылдан ксйін қайтыс болып, Мүхаммед әкесінің туыеы Әбуталибтын колында калды. Онын өзінің <^5= 447

де баяалары коп сді I үрмысы .ш нашар сді. Солардын бәрін асырап-баіу оган оцдйга түспелі. Соған карамаспін ол Мүхіім.медті оте жаксы корді. Тіііп оч балаларынан дн иртык корсгін еді. Үныктаган.іа оз койнына алып жзтзтын сді. Қайда барса да кзсъшан калдырмаіі ертіп жүрді. Мүхаммед іе <пгс балалар сскілді ор норсеіс үрынбады. Жас кезінсн-ак жаман одет. гсріс ісісрлсн аулак болды. Әуелі атасыныц. одші сон іуысынын аясында. кзмкорлыі ынла оссе дс жетімдік бөрібір онын омірінде із каллырмай кеіксн жок. Осыіан оран аиіы.пан Қүрапда: -. ‘ «Жсгім кгіііцс Іздсп тауын, паншіпіііаіі па с.іік» - дегсн Қүран алгы ла бар, (Духа сүрссі. 6-аят) ШАМҒАСАІІЛР Мүхаммсл он екі жаска іоліан ішнынлз туысы Әбуіолиб саудамсн ІПам шаһарына сапарга жиналды Ьірак Мүхаммсдтін бір озін іасіаіі кетуге кнмай кинхтды. Акыры оны ж;іс габолсаоп.мен біргеалакстпекболып інеіпп. I <»йтні. оларжолғашыкты Керусн Басрадсген каланыцінстінсжсггі. Осы кяладағы күрмсггі Ьухайра ссімді монах Мүхаммс.тті корс.п Мүхаммедтен пайіамбарлык бслгісін біллі Мүны ол (пасрінін ішсаралык кітаптарынші окып білетін еді. Сондыктан ол Обуталнбкс баланы елге тстірек алып кстуді тапсырып. сарсй.іерлсн сакгзу керсктігін ссксрпі. Әбуіалнб бүл есксртуге күлак асып. баланы тсадетіп Мсккеге жеткгіугс асыкіы. Басра Снрня мсн Араб жаргы гүбсгінін шскарасыил.ті ы кала болятын. Хрнспіан монахы Буханра маснхия тобынын кугык-сүргінінс үшырап. осында ксліп паналаган адам еді. 448