tripitaka_56

พระสตุ ตันตปฎ ก ขุททกนิกาย เอกนบิ าตชาดก เลม ๓ ภาค ๒ - หนาที่ 463 ๑๓. กุสนาฬิวรรค ๑. กุสนาฬชิ าดก วาดว ยประโยชนของการผกู มติ ร [๑๒๑] \"บุคคลผเู สมอกัน ประเสรฐิ กวา กนั หรือ เลวกวากัน ก็ควรคบกนั ไว เพราะมติ รเหลา นั้น เมื่อความเส่ือมเกดิ ขึน้ ก็พงึ ทําประโยชนอ ันอดุ ม ใหไ ด ดเู ราผูเปน รกุ ขเทวดา และเทวดาผูเ กิด ทก่ี อหญา คาคบกันฉะนน้ั \" จบ กสุ นาฬชิ าดกท่ี ๑ อรรถกถากุสนาฬวิ รรคท่ี ๑๓ อรรถกถากุสนาฬิชาดกท่ี ๑ พระศาสดาเมือ่ ประทบั อยู ณ พระเชตวนั มหาวิหารทรงปรารภมิตรผูชข้ี าดการงานของทานอนาถบณิ ฑกิ ะ ตรสัพระธรรมเทศนานี้ มคี ําเรม่ิ ตน วา กเร สริกฺโข ดังน.ี้ ความโดยยอมวี า พวกมิตรผูคุน เคย ญาติพวกพองของทานอนาถบณิ ฑิกะ รวมกนั หา มปรามบอย ๆ วา ทา นมหาเศรษฐีคนผูน ้ไี มท ัดเทียมกบั ทาน โดยชาติ โคตร ทรัพย และธัญญชาติเปน ตน ทง้ั ไมเ หมอื นทานไปไดเลย เหตุไรทา นจงึ ทําความ

พระสุตตนั ตปฎก ขุททกนกิ าย เอกนิบาตชาดก เลม ๓ ภาค ๒ - หนาท่ี 464สนทิ สนมกบั คนผนู ี้ อยา กระทาํ เลย ฝา ยทา นอนาถบณิ ฑิกะกลบั พูดวา ธรรมดาความสนิทสนมกันฉนั ทม ติ ร กบั คนทีต่ ่ํากวากด็ ี คนทีเ่ สมอกันกด็ ี คนท่ีสงู กวา กด็ ี ควรกระทําท้งั นน้ั แลวไมเช่อื ถือถอ ยคําของคนพวกน้ัน เมอื่ จะไปบานสว ย ก็ต้งั บรุ ุษผูนนั้ ใหเปน ผูดแู ลสมบตั ิแลว จึงไป เรือ่ งราวทั้งหมด พึงทราบโดยนยั ทก่ี ลา วแลว ในเร่ืองกาฬกรรณีนน่ั แล แปลก แตว าในเรื่องนี้ เมื่อทา นอนาถบณิ ฑกิ ะกราบทลู เรือ่ งราวในเรอื นของตนแลว พระศาสดาตรัสวา ดูกอ นคฤหบดี ธรรมดามิตรท่ีจะเปนคนเล็กนอยไมม ี กค็ วามเปน ผูส ามารถรักษามิตรธรรมไวไ ดเปนประมาณในเร่อื งมิตรนี้ ธรรมดามิตร เสมอดว ยตนก็ดี ตํา่ กวาตนกด็ ี ยง่ิ กวาตนก็ดี ควรคบไว เหตุวามิตรเหลา นน้ัแมท ัง้ หมด ยอ มชวยแบง เบาภาระท่มี าถงึ ตนไดท ง้ั นนั้ บดั น้ีทานอาศยั มติ รผชู ีข้ าดการงานของตน จึงเปนเจาของขมุ ทรัพยไดส บื ไป สวนโบราณกบณั ฑิต อาศัยมติ รผูช ขี้ าด จึงเปน เจา ของวมิ านได ดังนี้ อนั ทานอนาถบณิ ฑิกะกราบทูลอาราธนา จงึ ทรงนําเอาเร่ืองในอดตี มาสาธก ดังตอไปน้ี :- ในอดตี กาล คร้ังพระเจา พรหมทตั เสวยราชสมบตั อิ ยูในพระนครพาราณสี พระโพธิสตั วเสวยพระชาตเิ ปน เทวดาที่กอหญา คา ในอุทยานของพระราชา ก็ในอุทยานนัน้ แล มีตน -รจุ มงคล อาศยั มงคลศลิ า มลี าํ ตน ต้งั ตรง ถึงพรอ มดวยปริมณฑลก่งิ กา นและคา คบ ไดรบั การยกยองจากราชสํานกั เรยี กกนั วา

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย เอกนบิ าตชาดก เลม ๓ ภาค ๒ - หนา ท่ี 465ตน สมขุ กะบา ง๑ เทวราชผมู ศี ักดใ์ิ หญตนหนง่ึ บงั เกดิ ท่ีตนไมน ้ันพระโพธสิ ัตวไ ดม ีความสนิทสนมกับเทวราชนัน้ คร้ังนัน้ พระราชาเสดจ็ ประทับอยใู นปราสาทเสาเดยี ว เสาของปราสาทนั้นหว่นั ไหว คร้งั นั้น พวกราชบรุ ุษพากันกราบทูลความหวนั่ ไหวของเสานั้นแดพระราชา พระราชารบั สัง่ ใหหาพวกนายชางมาเฝา ตรัสวา พอคุณ เสาแหง มงคลปราสาทเสาเดียวหวั่นไหวเสยี แลว พวกเจา จงเอาเสาไมแกน มาตนหน่งึ ทาํ เสานัน้ ไมใ หหวั่นไหวเถดิ พวกชางเหลา นัน้ กราบทลู รับพระดํารสั ของพระราชาวา ดีแลว พระ.เจา ขา แลว พากนั แสวงหาตนไมท่ีเหมาะแกเสานัน้ ไมพบในทอ่ี ่นื จงึ เขา ไปสูอ ุทยาน เห็นตน สมุขกะน้ันแลว พากนั ไปสํานักพระราชา เมือ่ มีพระดาํ รัสถามวา อยา งไรเลาพอ ท้ังหลาย ตน ไมท ่ีเหมาะสมแกเ ราน้ัน พวกเจาเหน็ แลวหรอื ? จงึ กราบทูลวา เหน็ แลว พระเจา ขา ก็แตว า ไมอ าจตดัตน ไมนน้ั ได รับสั่งถามวา เพราะเหตุไรเลา ? พากนั กราบทูลวา พวกขาพระองคไมเหน็ ตนไมในทอ่ี ่นื พากนั เขาสพู ระอทุ ยานในพระอุทยานนั้นเลา เวนตน มงคลพฤกษแลว ก็ไมเ ห็นตน ไมอ น่ื ๆดงั นนั้ โดยทีเ่ ปน มงคลพฤกษ พวกขา พระองคจ ึงไมกลาตัดตนไมนัน้ พระเจา ขา รบั ส่ังวา จงพากันไปตัดเถดิ ทําปราสาทใหมนั่ คงเถิด เราจักต้ังตนอื่นเปนมงคลพฤกษแทน พวกชางไมเหลา นัน้ รบั พระดาํ รัสแลว พากันถือเครื่องพลกี รรมไปสูอทุ ยานตกลงกันวา จักตดั ในวนั พรงุ นี้ แลว กระทาํ พลกี รรมแกต น ไม๑. ตนไมพ ดู ได ? เพราะมีเทวดาสงิ อย.ู

พระสตุ ตนั ตปฎก ขุททกนกิ าย เอกนิบาตชาดก เลม ๓ ภาค ๒ - หนา ที่ 466เสร็จพากนั ออกไป รุกขเทวดารเู หตนุ น้ั แลว คดิ วา พรงุ น้ี วิมานของเราจกั ฉิบหาย เราจกั พาพวกเด็ก ๆ ไปทไี่ หนกนั เลา เมื่อไมเห็นท่คี วรไปได ก็กอดคอลูกนอ ย ๆ ราํ่ ไห หมรู ุกขเทวดาทีร่ ูจกั มกั คุน ของเทวดานั้น กพ็ ากันไตถามวา เร่อื งอะไรเลา ?ครนั้ ฟง เร่อื งนัน้ แมพวกตนกม็ องไมเ หน็ อบุ ายทจ่ี ะหา มชางไมไดพากันทอดทง้ิ เทวดานน้ั เริ่มรองไหไ ปตามกนั ในสมัยน้ัน พระโพธิสัตวดําริวา เราจักไปเยีย่ มรกุ ขเทวดาจงึ ไปท่ีนนั้ ฟงเหตุนัน้ แลว ก็ปลอบเทวดาเหลา นั้นวา ชางเถดิอยา มวั เสยี ใจเลย เราจักไมใหต ัดตนไมน้ัน พรุงนี้เวลาพวกชา งมา พวกทา นคอยดเู หตุการณของเราเถดิ ครัน้ รงุ ข้ึน เวลาท่ีพวกชา งไมพ ากันมา กแ็ ปลงตวั เปน กง้ิ กาวิ่งนําหนาพวกชางไมไป เขา ไปสูโ คนของมงคลพฤกษ กระทาํ ประหน่งึ วาตน ไมนัน้ เปน โพรง ไตขึ้นตามไสของตนไม โผลอ อกทางยอดนอนผงกหัวอยู นายชางใหญเห็นกง้ิ กาน้นั แลว กเ็ อามอื ตบตน ไมนัน้ แลว ตาํ หนิตนไมใ หญม แี กน ทึบตลอดวา ตนไมนี้มโี พรงไรแ กน เมอื่ วานไมทนั ไดต รวจถว นถ่ี หลงทําพลีกรรมกันเสียแลว พากันหลกี ไป รกุ ขเทวดาอาศัยพระโพธสิ ตั ว คงเปนเจา ของวิมานอยูได เพือ่ เปนการตอ นรบั รกุ ขเทวดานนั้ เทวดาทีร่ ูจักมักคุนจํานวนมากประชุมกนั รุกขเทวดาดีใจวา เราไดว มิ านแลว เมอ่ื จะกลาวคณุ ของพระโพธสิ ัตว ในทามกลางท่ปี ระชมุเทวดาเหลา นัน้ จงึ กลาววา ดูกอ นเทพยเจาผูเจรญิ ทัง้ หลาย

พระสุตตนั ตปฎ ก ขุททกนกิ าย เอกนิบาตชาดก เลม ๓ ภาค ๒ - หนา ท่ี 467ชาวเราถึงจะเปนเทวดามเหศักด์ิ ก็มไิ ดร อู บายน้ี เพราะปญญาทบึสวนเทวดากสุ นาฬิ ไดก ระทําใหเราเปน เจา ของวิมานได เพราะญาณสมบตั ขิ องตน ธรรมดามติ ร ไมเลอื กวาเทา เทียมกัน ย่งิ กวาหรอื ตาํ่ กวา ควรคบไวท ัง้ น้ัน มติ รแมท ุก ๆ คน อาจบาํ บัดทกุ ขที่บงั เกดิ แกเพื่อนฝูง ใหค งคนื ตัง้ อยูในความสุขได ตามกาํ ลังของตนทเี ดียว ครั้นพรรณนามติ รธรรมแลว กลา วคาถานี้ความวา :- บคุ คลผเู สมอกนั ประเสริฐกวากัน หรือ เลวกวา กัน กค็ วรคบกันไว เพราะมติ รเหลานนั้ เมื่อความเสื่อมเกดิ ขึ้น กพ็ งึ ทําประโยชนอ ัน อดุ มใหได ดเู ราผูเปน รกุ ขเทวดา และเทวดาผู เกดิ ท่กี อหญาคาคบกันฉะนนั้ ดังน.้ี บรรดาบทเหลาน้ันบทวา กเร สริกขฺ โก ความวา แมคนเสมอกัน ดวยฐานะมชี าตเิ ปนตน กค็ วรคบกนั ไว. บทวา อถวาป เสฏโ  ความวา แมเ ปน ผูสงู กวา คอื ยงิ่ กวาดว ยชาติเปนตน กค็ วรคบไว. บทวา นหิ นี โก จาป กเรยฺย เอโก ความวา ถงึ จะเปน คนตาํ่ ตอยดว ยชาติเปน ตน คนหนึ่ง ก็พงึ กระทาํ มติ รธรรมไว ทานแสดงความหมายวา เหตนุ น้ั คนเหลานี้แมทง้ั หมด ควรทําใหเปน มติ รไวท้ังนนั้ .

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย เอกนิบาตชาดก เลม ๓ ภาค ๒ - หนา ท่ี 468 ถามวา เพราะอะไร ? ตอบวา เพราะมิตรเหลา นัน้ เมือ่ ความเสือ่ มเกิดขึ้น ก็พึงทาํ ประโยชนอ นั อดุ มใหไ ด ขยายความวา กเ็ พราะคนเหลานี้ทั้งหมด เมอื่ ความพบิ ัตเิ กิดข้นึ แกส หายแลว กช็ วยแบงเบาภาระท่มี าถงึ ตน กระทําประโยชนอ ยา งสงู ใหไ ด คอื ชวยปลดเปลอ้ื งสหายนน้ั จากทกุ ขก าย ทกุ ขใ จได เพราะเหตุนั้น มติ รแมจ ะตาํ่ ตอ ยกวา ก็ควรคบไวทีเดยี ว จะปว ยกลาวไปใยถงึ มิตรนอกนี้ในขอ นน้ั มีเรือ่ งนเี้ ปน ขออปุ มา เหมอื นขาพเจาเปนเทวดาเกดิ ที่ไมร จุ า และเทวดาเกิดทก่ี อหญาคา มีศักดานอ ย ตางกระทาํความสนทิ สนมฉันมติ รกนั ไว ถึงในเราสองคนนน้ั ขาพเจาแมจะมีศักดามาก ก็ไมอ าจบําบัดทุกขท เี่ กดิ แกตนได เพราะเปนคนเขลา ไมฉ ลาดในอุบาย แตไดอาศยั เทวดาผูนี้ แมจ ะมีศักดานอย ก็เปน บณั ฑติ จึงพน จากทุกขไ ดฉ ะน้ัน. เพราะเหตนุ ้ันแมค นอื่น ๆ ประสงคจะพน ทุกข ก็ไมจ าํ ตอ งคาํ นงึ ถึงความเสมอกนั และความวิเศษกวา กนั พึงคบมติ รท้ังตา่ํ ทั้งประณีต. รจุ าเทวดา แสดงธรรมแกห มูเทวดาดว ยคาถาน้ี ดาํ รงอยูชั่วอายุขยั แลว ไปตามยถากรรมพรอมกับกุสนาฬิเทวดา. พระศาสดา ทรงนาํ พระธรรมเทศนานี้มาแลว ทรงประชมุชาดกวา รจุ าเทวดาในครงั้ นั้น ไดม าเปนอานนท สว นกุสนาฬ-ิเทวดา ไดม าเปน เราตถาคต ฉะน้ีแล. จบ อรรถกถากสุ นาฬชิ าดกที่ ๑

พระสุตตันตปฎก ขทุ ทกนกิ าย เอกนบิ าตชาดก เลม ๓ ภาค ๒ - หนา ท่ี 469 ๒. ทุมเมธชาดก คนโงไ ดยศกไ็ ดเ กดิ ประโยชน [ ๑๒๒ ] \"ผมู ีปญ ญาทรามไดย ศแลว ยอมประพฤติ สิง่ ทีไ่ มเ ปนประโยชนแกต น ยอมปฏิบัตเิ พื่อ ความเบยี ดเบยี นตน และคนอ่นื \" จบ ทุมเมธชาดกท่ี ๒ อรรถกถาทมุ เมธชาดกท่ี ๒ พระศาสดาเม่ือประทับอยู ณ พระวิหารเวฬุวนั ทรงปรารภพระเทวทัต ตรัสพระธรรมเทศนาน้ี มคี าํ เร่ิมตน วายส ลทธฺ าน ทมุ ฺเมโธ ดังน้ี :- ความโดยยอวา ภิกษทุ ั้งหลายพากนั กลาวโทษของพระ-เทวทตั ในธรรมสภาวา ผมู ีอายุท้ังหลาย พระเทวทัตมองดูพระพกั ตรอนั ทรงสิริ เหมอื นดวงจนั ทรเต็มดวง และพระอตั ภาพอันประดบั ดว ยอนุพยญั ชนะ ๘๐ และมหาปุริสลักษณะ ๓๒ประการ แวดวงดว ยพระรศั มีแผซา นประมาณ ๑ วา ถึงความงามเลิศเปนยอดเย่ียม เปลงพระพุทธรัศมี เปน แฉคู ๆ กนั โดยอาการตาง ๆ สลบั กนั ของพระตถาคตแลว ไมอาจยังจติ ใหเล่ือมใสได มิหนาํ ซ้าํ ยงั กระทําความรษิ ยาเอาดวยไมอาจจะอดใจ

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขุททกนกิ าย เอกนบิ าตชาดก เลม ๓ ภาค ๒ - หนาท่ี 470ไดในเมื่อมีผกู ลาววา ธรรมดาพระพุทธเจาทั้งหลาย ทรงประกอบแลว ดวย ศลี สมาธิ ปญญา วมิ ตุ ติ ญาณทสั สนะ เหน็ ปานนี้การทําความริษยาถายเดยี ว พระศาสดาเสด็จมาตรัสถามวาดกู อนภกิ ษทุ ั้งหลาย มิใชแ ตใ นบัดนีเ้ ทาน้ัน ท่ีเทวทัตกระทําการรษิ ยาเรา ในเม่ือมีผกู ลาวถึงคุณของเรา แมใ นปางกอ นก็ไดเคยกระทาํ แลว เหมอื นกนั แลวทรงนําเอาเร่ืองในอดีตมาสาธกดังตอ ไปน้ี :- ในอดีตกาล คร้ังเมื่อพระเจา มคธองคห นึ่ง ครองราชสมบัติในกรุงราชคฤห พระโพธสิ ัตวบงั เกิดในกําเนดิ ชา ง ไดเปนชา งเผอื ก ถึงพรอมดว ยรปู สมบัติ เชนเดียวกับที่พรรณนามาแลวในหนหลงั พระราชาพระองคน ั้นทรงพระดําริวา ชา งนี้สมบูรณดว ยลักษณะ จึงไดท รงแตง ตงั้ ใหเปนมงคลหัตถี คร้นัถงึ วนั มหรสพวนั หน่งึ โปรดใหประดับตกแตง พระนครท้ังสิ้นงดงามดังเทพนคร เสดจ็ ขึ้นสูมงคลหัตถี อันประดบั ดวยเคร่ืองอลงั การพรอ มสรรพ ทรงกระทําประทกั ษิณพระนครดว ยราชา-นุภาพอนั ใหญหลวง มหาชนยนื ดูในที่น้นั ๆ เหน็ สรีระอันถึงความงามเลศิ ดว ยสมบัติของมงคลหัตถี กพ็ ากันพรรณนาถงึมงคลหตั ถเี ทาน้ัน วารูปงาม การเดนิ สงา ทา ทางองอาจ สมบรู ณดว ยลักษณะอยางแทจรงิ พระยาชา งเผอื กเห็นปานน้ี สมควรเปนคูบุญบารมีของพระเจาจักรพรรดิ พระราชาทรงสดับเสยี งสรรเสรญิ มงคลหตั ถี ไมท รงสามารถจะอดพระทยั ได ทรงเกดิ

พระสุตตันตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย เอกนบิ าตชาดก เลม ๓ ภาค ๒ - หนาท่ี 471ความริษยา ดาํ รวิ า วันนแ้ี หละจะใหม ันตกเขาถึงความสิ้นชีวิตใหจงได แลว รบั สั่งใหหานายหัตถาจารยมา รบั สง่ั ถามวา ชางนี้ตองทําอยา งไรบาง เจา ใหศึกษาแลวหรือ ? นายหัตถาจารยกราบทลู วา ขาแตส มมติเทพ ขา พระองคใ หศกึ ษาดแี ลว พระเจาขารบั สัง่ ทวงวา ยังฝก ไมด นี ะ กราบทูลยนื ยันวา ฝกดแี ลวพระเจา ขา รับสัง่ วา ถา ฝกดีแลว เจาจกั อาจใหม นั ขน้ึ สูยอดเขาเวปุลละ ไดห รอื ? กราบทูลวา พระเจาขา ขาแตสมมตเิ ทพรบั สง่ั วา ถาเชนน้ันมาเถดิ พระองคเ องเสด็จลงใหนายหตั ถาจารยขึน้ นัง่ ไสไปถึงเชิงเขา เมอื่ นายหัตถาจารยน ง่ั เหนือหลงั ชางไสถงึ ยอดเขาเวปุลละแลว แมพระองคเองแวดลอมดว ยหมูอาํ มาตยกเ็ สดจ็ ขึน้ สูยอดเขา แลว ทรงบังคับนายหตั ถาจารย ใหไ สชา งบายหนาไปทางเหว รบั สง่ั วา เจาบอกวาชางเชือกนฝี้ กดแี ลวจงใหม นั ยืน ๓ ขา เทา น้ัน นายหตั ถาจารยน งั่ บนหลงั ไดใหสญั ญาแกช างดว ยสันเทา ใหชางรวู า พอ เอย จงยนื ๓ ขาเถดิพระราชารับสัง่ วา ใหมันยืนดว ยเทาหนาทง้ั สองเทา นัน้ เถิดชางผมู หาสัตว ก็ยกเทาหลังทง้ั สองข้นึ ยืนดวยของเทาหนาแมเมอื่ พระราชาตรสั วา ใหมนั ยนื ดวยสองเทา หลังเทาน้ัน กย็ กเทาท้ังสองขา งหนา ข้ึน ยืนดวยสองเทา หลงั แมเม่ือตรัสสัง่ วาใหย ืนขาเดยี ว ก็ยกเทาทั้งสามข้นึ เสยี ยืนดว ยเทา ขา งเดยี วเทา นน้ั พระราชาครั้นทรงทราบความทพ่ี ระยาชางน้ันไมตก ก็ตรัสสง่ั วา ถาสามารถจรงิ กจ็ งใหย นื ในอากาศเถิด นาย-

พระสตุ ตันตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย เอกนิบาตชาดก เลม ๓ ภาค ๒ - หนา ท่ี 472หัตถาจารยคดิ วา ทวั่ ชมพทู วปี ชางท่ีไดช่อื วา ฝกดแี ลว เชนกับพระยาชา งน้ไี มม ีเลย ก็แตพระราชาพระองคนี้ มพี ระประสงคใหชา งน้ันตกเขาตายเปน แนไ มต อ งสงสยั คิดแลวก็กระซิบที่ใกลห วู า พอเอย พระราชานป้ี ระสงคจ ะใหเจา ตกเขาตายเสยีเจา ไมคคู วรแกทาวเธอ ถา เจา มีกาํ ลังพอจะไปทางอากาศไดก็จงพาเราผนู ง่ั บนหลงั เหาะขน้ึ ูเ วหาไปสพู ระนครพาราณสีเถดิ พระมหาสัตวถึงพรอ มดว ยบญุ ฤทธ์ิ ไดย นื อยใู นอากาศในขณะน้ันเอง นายหัตถาจารยกราบทลู วา ขาแตมหาราช ชางน้ีถงึ พรอ มดว ยบุญฤทธิ์ ไมค คู วรแกคนมบี ญุ นอย ปญญาทรามเชน พระองค คคู วรแกพ ระราชาผูเปนบัณฑติ ถงึ พรอ มดว ยบญุขน้ึ ชอื่ วา คนบุญนอยเชน พระองค ถงึ ไดพาหนะเชนนี้ ก็มิไดรูคุณของมนั รงั แตจะยังพาหนะน้ัน และยศสมบตั ิที่เหลอื ใหฉบิ หายไปฝา ยเดยี ว ทัง้ ๆ ท่นี งั่ อยูบนคอชา ง กลาวคาถาน้ีความวา :- \" ผูม ปี ญ ญาทราม ไดย ศแลว ยอ ม ประพฤตสิ ง ทไี่ มเ ปนประโยชนแกตน ยอม ปฏบิ ัตเิ พอ่ื ความเบียดเบียนตนและคนอ่นื \" ดงั นี.้ ในคาถานน้ั มคี วามสงั เขปดงั น้ี ขา แตมหาราชเจา คนโง ๆคอื คนท่ีไรปญญาเชน พระองค ไดบริวารสมบัติแลว ยอมประพฤติความฉบิ หายแกต น เพราะเหตุไร ? เพราะเหตวุ า คนโง ๆ น้ัน

พระสุตตันตปฎ ก ขุททกนกิ าย เอกนิบาตชาดก เลม ๓ ภาค ๒ - หนา ท่ี 473มัวเมาในยศแลว มิไดรกู ารทค่ี วรทําและไมควรทํา ยอมปฏบิ ตั ิเพอื่ เบียดเบยี นตนและคนอื่น ๆ คือยอ มดําเนินการเพอื่ ทย่ี ังความลาํ บาก และความทุกขเกดิ ขึ้น ซ่ึงเรียกวา เบยี ดเบียนเทา นน้ั เอง. นายหัตถาจารยแ สดงธรรมแกพ ระราชา ดวยคาถานี้ดว ยประการฉะนี้ แลว กราบทลู วา คราวนเี้ ชิญเสด็จประทับอยเู ถิด แลวพรางเหาะข้นึ ในอากาศ ตรงไปพระนครพาราณสีทเี ดียว หยุดอยใู นอากาศทท่ี อ งพระลานหลวง ทัว่ ทั้งพระนครอือ้ ฉาวเอกิ เกรกิ เปน เสยี งเดียวกันวา ชางเผอื กของพระราชาแหงชาวเรามาทางอากาศ หยดุ ยืนอยทู ท่ี อ งพระลานหลวงราชบุรษุ ทง้ั หลายรีบกราบทูลพระราชา พระราชาเสด็จมาตรัสวา ถาเจา มาเพอื่ เปน อปุ โภคแกเรา เชญิ เจาลงยืนทีพ่ น้ื ดินเถิดพระโพธิสัตวก ็ลงยนื ทแี่ ผน ดนิ อาจารยก ็กาวลงถวายบังคมพระราชา ไดรบั พระดํารัสวา พอ คุณ พอ มาจากไหน ? กราบทลู วา มาจากเมืองราชคฤหพระเจา ขา แลว กราบทลู เร่ืองทั้งปวงใหทรงทราบ พระราชาตรัสวา พอ คุณ การทพ่ี อ มาท่ีนี่ กระทําสง่ิ ท่ีนาช่ืนชมจรงิ ๆ ทรงหรรษาและดพี ระทยั ตรสั ใหตระเตรียมพระนคร ทรงตั้งพญาชา งในตาํ แหนงมงคลหตั ถี ทรงแบง ราช-สมบัติทง้ั สนิ้ ออกเปน ๓ สว น สว นหนง่ึ พระราชทานแกพ ระ-โพธิสตั ว สว นหน่งึ แกอ าจารย สวนหนงึ่ พระองคท รงครอบครองก็นับจําเดิมแตพระโพธิสตั วมาแลวน่ันแล ราชสมบตั ใิ นชมพทู วีปทั้งสน้ิ ก็ตกอยูในเงอื้ มพระหตั ถของพระราชา พระองคเ ปน

พระสุตตนั ตปฎก ขุททกนิกาย เอกนบิ าตชาดก เลม ๓ ภาค ๒ - หนา ที่ 474พระราชาผยู ิง่ ใหญใ นชมพูทวปี ทรงบาํ เพญ็ บุญมที านเปน ตนแลว เสด็จไปตามยถากรรม. พระศาสดาทรงนาํ พระธรรมเทศนานี้มาแลว ทรงประชมุชาดกวา พระราชามคธในคร้ังนน้ั ไดม าเปน เทวทตั พระเจา-กรงุ พาราณสไี ดม าเปนพระสารีบุตร นายหตั ถาจารยไ ดมาเปนอานนท สว นชา งไดม าเปน เราตถาคต ฉะน้ีแล. จบ อรรถกถาทมุ เมธชาดกที่ ๒

พระสตุ ตันตปฎก ขุททกนกิ าย เอกนิบาตชาดก เลม ๓ ภาค ๒ - หนาที่ 475 ๓. นังคลีสชาดก คนโงก ลา วคาํ ทไ่ี มควรกลาว [๑๒๓] \"คนโงย อมกลา วคาํ ท่ีไมควรกลาว ทุกอยา งไดใ นทที่ ุกแหง คนโงนี้ไมร ูจักเนยขน และงอนไถ ยอมสาํ คญั เนยขน้ึ และนมสดวา เหมอื นงอนไถ\" จบ นงั คลสี ชาดกที่ ๓ อรรถกถานงั คลสี ชาดกที่ ๓ พระศาสดาเม่อื ประทับอยู ณ พระเชตวนั มหาวหิ ารทรงปรารภพระโลลทุ ายีเถระ ตรสั พระธรรมเทศนานี้ มคี ําเรม่ิ ตนวา อสพพฺ ตฺถคามึ วาจ ดังนี้. ไดยนิ วา พระเถระนัน้ เมือ่ กลา วธรรม มิไดร ูขอ ทค่ี วรและไมควรวา ในท่นี ี้ ควรกลาวขอนี้ ในท่ีนีไ้ มค วรกลาวขอ นี้ในงานมงคล ก็กลา วอวมงคล กลา วอนุโมทนาอวมงคลนี้วา เปรตทง้ั หลายพากันยืนอยทู ่นี อกฝาเรอื น และท่ีกรอบประตูและเช็ดหนา เปน ตน คร้นั ถงึ งานอวมงคล เม่อื กระทําอนุโมทนากลบั กลา ววา เทวดาและมนษุ ยทง้ั หลายเปนอนั มากไดคิดมงคลทั้งหลายกันแลว เปน ตน แลวกลา วยา้ํ วา ขอใหพวกทา นสามารถกระทํามงคลเห็นปานน้นั ใหไ ดร อยเทา พันเทา

พระสตุ ตันตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย เอกนบิ าตชาดก เลม ๓ ภาค ๒ - หนาท่ี 476เถดิ ครั้นวนั หน่ึงภิกษุท้งั หลาย พากันยกเร่ืองนข้ี นึ้ สนทนากนัในโรงธรรมวา ผูมอี ายุทัง้ หลาย พระโลลุทายี มไิ ดรูขอทคี่ วรและไมควร กลา ววาจาที่ไมนากลาวท่ัวไป ทกุ หนทกุ แหง พระ-ศาสดาเสดจ็ มาตรัสถามวา ดกู อ นภกิ ษทุ ้งั หลาย บดั นพี้ วกเธอนงั่ ประชมุ สนทนากนั ดว ยเร่ืองอะไร ? ครั้นภิกษทุ ้ังหลายกราบทูลใหท รงทราบแลว ตรสั วา ดูกอนภิกษุทั้งหลาย มใิ ชแตในบัดน้ีเทา นนั้ ท่โี ลลทุ ายีนี้ มีไหวพรบิ ชา เมอื่ กลา วกไ็ มร ขู อ ท่คี วรและไมค วร แมในคร้ังกอนก็ไดเ ปนอยา งนี้ เธอเปน ผูเลื่อนเปอ นเรือ่ ยทีเดียว แลว ทรงนาํ เอาเร่อื งในอดีตมาสาธก ดังตอ ไปนี้ :- ในอดีตกาล ครง้ั พระเจาพรหมทตั เสวยราชสมบัตอิ ยใู นพระนครพาราณสี พระโพธสิ ัตวบังเกิดในสกลุ พราหมณมหาศาลเจริญวัยแลว เลาเรยี นสรรพศลิ ปวิทยาในเมืองตกั กสิลา ไดเปนอาจารยทิศาปาโมกข ในพระนครพาราณสี บอกศิลปวทิ ยาแกมาณพ ๕๐๐ ครัง้ นน้ั ในบรรดามาณพเหลา นัน้ มมี าณพผูห นงึ่มีไหวพรบิ ยอหยอน (ปญ ญาออน) เล่อื นเปอน เปนธมั มันเตวาสกิเรียนศิลปะ แตไมอ าจจะเลา เรียนได เพราะความเปนคนทบึแตไ ดเ ปนผมู อี ปุ การะตอ พระโพธสิ ัตว ทาํ กิจทุก ๆ อยางใหเหมือนทาส อยมู าวันหนง่ึ พระโพธสิ ตั วบ ริโภคอาหารเยน็ แลวนอนเหนอื เตยี งนอน กลา วกะมาณพนน้ั ผูทําการนวดมอื เทาและหลงั ให แลวจะไปวา พอคณุ เจาชว ยหนนุ เทาเตยี งใหก อนแลวคอยไปเถดิ มาณพหนนุ เทา เตียงขางหนึ่งแลว ไมไดอะไร

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย เอกนบิ าตชาดก เลม ๓ ภาค ๒ - หนา ที่ 477ที่จะหนุนเทาเตยี งอีกขา งหนึ่ง ก็เลยเอาวางไวบนขาของตนจนตลอดคืน พระโพธสิ ตั วลกุ ข้นึ ในตอนเชา เห็นเขาแลว ถามวาพอ คณุ เจาน่งั ทาํ ไมเลา ? เขาตอบวา ทา นอาจารยขอรบั ผมหาอะไรหนุนเทา เตียงไมไ ด เลยเอาวางไวบ นขาของตนนั่งอยูพระโพธิสตั ว สลดใจ คิดวา มาณพมอี ปุ การคณุ แกเ ราย่ิงนกัในกลมุ มาณพมปี ระมาณเทาน้ี เจา น้คี นเดยี วโงก วาเพือ่ น ไมอาจศกึ ษาศลิ ปะได ทาํ อยา งไรเลาหนอ เราจงึ จะทาํ ใหเ ขาฉลาดข้ึนได ครั้นแลว ก็ไดเกดิ ความคดิ ขึ้นวา มีอุบายอยูอยา งหนึ่งเราตองคอยถามมาณพน้ี ผไู ปหาฟนหาผักมาแลววา วันน้ีเจาเหน็ อะไร เจาทาํ อะไร เม่ือเปนเชน น้ี เขาจะตองบอกเราวาวนั นผี้ มเหน็ สิ่งชอ่ื นี้ ทํากจิ ชอ่ื นี้ ครน้ั แลวเราตอ งถามวา ท่เี จาเหน็ ทเี่ จา ทําเชนอะไร ? เขาจกั บอกโดยอปุ มาและโดยเหตุวาอยางน้ี ดวยวิธีนี้ เราใหเ ขากลา วอุปมาและเหตุแลว จักทําใหเขาฉลาดได ดว ยอุบายน้ี ทานจึงเรียกเขามาบอกวา พอ มาณพต้งั แตบัดน้ีไป ในทีท่ ีเ่ จา ไปหาฟน และหาผัก เจาไดเ ห็นไดกินไดด่ืม หรอื ไดเ คี้ยวส่งิ ใดในทนี่ ้ัน ครน้ั มาแลว ตองบอกสงิ่ นัน้แกเ รา. เขารบั คําวา ดีละขอรับ วนั หน่งึ ไปปา เพ่อื หาฟนกับมาณพทงั้ หลาย เหน็ งใู นปา ครน้ั มาแลวก็บอกวา ทา นอาจารยครบัผมเห็นงู ทา นอาจารยถ ามวา พอคณุ ขึน้ ชือ่ วา งู เหมอื นอะไร ?ตอบวา แมน เหมอื นงอนไถครบั อาจารยช มวา ดีแลว ดีแลว

พระสตุ ตนั ตปฎก ขทุ ทกนกิ าย เอกนบิ าตชาดก เลม ๓ ภาค ๒ - หนา ที่ 478พอ คุณ อปุ มาท่ีเจา นาํ มาวา งเู หมือนงอนไถเปนทีพ่ อใจละคร้งั นนั้ พระโพธสิ ัตวด ําริวา อปุ มานาพอใจ มาณพนํามาไดเราคงอาจจะทาํ ใหเขาฉลาดได ฝายมาณพวนั หน่ึงเห็นชา งในปามาบอกวา ทา นอาจารยครับ ผมเห็นชา ง อาจารยซ กั วา ชา งเหมอื นอะไรเลา พอ คุณ ? ตอบวา กเ็ หมือนงอนไถนั่นแหละพระโพธสิ ตั วคดิ วา งวงชา งกเ็ หมอื นงอนไถ อืน่ ๆ เชน งาเปนตนก็พอจะมรี ูปรา งเชนนน้ั ได แตม าณพน้ีไมอ าจจาํ แนกกลา วไดเพราะตนโง ชะรอยจะพดู หมายเอางวงชาง แลว ก็นงิ่ ไว อยูมาวันหนง่ึ มาณพไดก นิ ออยในที่ท่ีเขาเชิญไป ก็มาบอกวา ทา น-อาจารยครับ วันนี้ผมไดเ คยี้ วออ ย เมอื่ ถูกซักวา ออยเหมือนอะไรเลา ? ก็กลา ววา เหมอื นงอนไถอยา งไรเลาครบั อาจารยคิดวา มาณพ กลาวเหตผุ ลสมควรหนอย แลว คงนิ่งไว อกี วนั หนงึ่ในท่ีทีไ่ ดร บั เชญิ มาณพบางหมูบรโิ ภคน้าํ ออยงบ กบั นมสมบางหมบู รโิ ภคนา้ํ ออ ยกบั นมสด มาณพนน้ั มาแลวกลาววาทา นอาจารยครับ วันน้ผี มบริโภคทั้งนมสม และนมสด ครน้ั ถกูซักวา นมสม นมสดเหมือนอะไร ? กต็ อบวา เหมือนงอนไถอยา งไรเลาครบั อาจารยก ลาววา มาณพน้เี มื่อกลาววา งูเหมอื นงอนไถ เปน อันกลา วถกู ตอ งกอ นแลว แมกลา ววา ชางเหมือนงอนไถ ก็ยงั พอกลาวไดดว ยเลห ทหี่ มายเอางวง แมท่กี ลาววาออยเหมอื นงอนไถ กย็ ังเขาทา แตน มสม นมสดขาวอยูเปนนิจทรงตวั อยูดว ยภาชนะ ไมน าจะกลาวอุปมาในขอนไ้ี ด โดยประการ

พระสตุ ตันตปฎก ขุททกนกิ าย เอกนบิ าตชาดก เลม ๓ ภาค ๒ - หนาที่ 479ทั้งปวงเลย เราไมอ าจใหคนเลอ่ื นเปอ นผนู ี้ศกึ ษาได จงึ กลาวคาถาน้ี ความวา :- \"คนโง ยอมกลาวคําทไ่ี มควรกลา ว ทกุ อยางไดในทีท่ กุ แหง คนโงน ้ไี มร จู กั เนยข้ึน และ งอนไถ ยอ มสําคญั เนยขนึ้ และนมสด วา เหมอื น งอนไถ\" ดงั น.้ี ในคาถานน้ั มีความสงั เขปดังน้ี :- วาจาใดทไ่ี มเ หมาะในที่ทุกแหง ดวยสามารถแหงอุปมา วาจาท่ีไมเ หมาะสมในท่ีทุกแหงนนั้ คนโงพดู ไดท กุ แหง เชน ถกู ถามวา นมสม เหมอื นอะไร ? ก็ตอบทันทวี า เหมอื นงอนไถอยางไรเลา ? เมื่อพูดอยางนี้ เปนอนั ไมรูจักท้ังนมสม ทั้งงอนไถ เหตุไร ? เพราะเหตุวา แมน มสมเขายังสําคัญเปนงอนไถไปได อีกนยั หนึง่เพราะเขามาสาํ คัญทั้งนมสม และนมสดวา เหมอื นงอนไถเสยี ไดมาณพน้ี โงถึงอยา งนั้น พระโพธิสัตวค ดิ วา ประโยชนอ ะไรดว ยมาณพน้ี จงึ บอกกลา วแกพ วกอนั เตวาสกิ ทง้ั หลาย ใหเสบียงแลวสงมาณพนน้ั กลับไป. พระศาสดาทรงนําพระธรรมเทศนาน้มี าแลว ทรงประชมุชาดกวา มาณพเลอื่ นเปอนในครั้งน้นั ไดมาเปนโลลุทายี สว นอาจารยท ศิ าปาโมกข ไดม าเปนเราตถาคต ฉะน้แี ล. จบ อรรถกถานังคลสี ชาดกที่ ๓

พระสตุ ตันตปฎก ขทุ ทกนิกาย เอกนิบาตชาดก เลม ๓ ภาค ๒ - หนา ที่ 480 ๔. อมั พชาดก บัณฑติ ควรพยายามราํ่ ไป [๑๒๔] \"บุรุษผเู ปนบณั ฑติ ควรพยายามร่าํ ไป ไมค วรเบ่อื หนาย จงดผู ลแหง ความพยายาม ผลมะมว งท้งั หลายทีม่ ใี หบริโภคอยู กด็ วยความ พยายามท้ังนั้น ไมใชข องทมี่ มี าไดเอง\" จบ อมั พชาดกท่ี ๔ อรรถกถาอัมพชาดกท่ี ๔ พระศาสดาเมือ่ ประทบั อยู ณ พระเชตวันมหาวหิ ารทรงปรารภพราหมณผ ูสมบูรณดว ยวตั รคนหนึง่ ตรัสพระธรรม-เทศนานี้ มีคาํ เริ่มตน วา วายเมเถว ปรุ โิ ส ดงั น้.ี ไดยนิ วา พราหมณนั้นเปน กุลบตุ รชาวพระนครสาวัตถีบวชถวายชีวติ ในพระศาสนา ไดเปน ผถู ึงพรอมดวยวัตร กระทาํอาจรยิ วัตร อปุ ช ฌายวตั ร และวัตรมกี ารตงั้ นาํ้ ดม่ื สละน้ําใชทั้งวตั รในโรงอโุ บสถ สละวัตรในเรือนไฟเปนตน เปนอันดีไดเปน ผกู ระทาํ ใหบ ริบูรณใ นมหาวตั รทั้ง ๑๔ และขนั ธกวตั รทั้ง ๘๐ กวาดวิหาร บริเวณโรงตึกทางไปวิหาร ใหน ้ําด่มื แกพวกมนษุ ย พวกมนษุ ยเ ลื่อมใสในความสมบรู ณดว ยวัตรของทา น พากนั ถวายภัตรประจาํ ประมาณ ๕๐๐ ราย ลาภและสกั การะ

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขุททกนกิ าย เอกนิบาตชาดก เลม ๓ ภาค ๒ - หนา ท่ี 481เปน อันมากบังเกิดขึ้น การอยูอ ยา งผาสขุ เกดิ แลวแกภิกษุเปนอันมาก เพราะอาศยั ทาน อยมู าวันหนง่ึ ภกิ ษุท้งั หลาย พากันยกเรอ่ื งขึน้ สนทนากนั ในโรงธรรมวา ผูมอี ายทุ ัง้ หลาย ภิกษุช่อื โนนยังลาภสักการะอยา งมากมายใหเกดิ แกตน เพราะถงึ พรอ มดวยวัตร ความอยูอยา งผาสุขเกดิ แกภ ิกษเุ ปน อันมาก เพราะอาศยัเธอผูเดียว พระศาสดาเสด็จมาตรัสถามวา กอนภกิ ษทุ ัง้ หลายบัดนีพ้ วกเธอนัง่ ประชุมสนทนากันดวยเร่ืองอะไร ? เม่ือภกิ ษุทั้งหลายพากนั กราบทลู ใหท รงทราบแลว ตรัสวา ดูกอ นภกิ ษุท้ังหลาย มิใชแ ตใ นบัดน้ีเทาน้ัน แมในปางกอน ภิกษุน้ีกเ็ คยเปนผูถงึ พรอมดว ยวตั ร แมในปางกอ น อาศัยเธอผเู ดียว ฤๅษี ๕๐๐ไมต อ งไปปาหาผลาผลกนั เลย เลยี้ งชีพดว ยผลาผลทีภ่ ิกษุน้ีนํามา แลว ทรงนาํ เอาเร่ืองในอดีตมาสาธก ดงั ตอ ไปนี้ :- ในอดตี กาล ครงั้ พระเจาพรหมทตั เสวยราชสมบตั อิ ยใู นพระนครพาราณสี พระโพธิสตั วบ งั เกดิ ในตระกลู อุทจิ จพราหมณเจรญิ วยั แลว บวชเปนฤาษี มีฤาษี ๕๐๐ เปน บริวาร อาศัยอยทู ่ีเชิงเขา ครงั้ นัน้ ในปาหิมพานต แหง แลง รายแรง น้าํ ด่มื ในทน่ี นั้ ๆ ก็เหอื ดแหง พวกสตั วดิรจั ฉานเมอื่ ไมไ ดนํ้าดม่ื กพ็ ากันลาํ บาก คร้งั นั้น ในบรรดาพระดาบสเหลานัน้ มีดาบสองคห นึง่เหน็ ความทุกขเ กดิ แตค วามกระวนกระวาย ของพวกดริ จั ฉานเหลาน้ัน จึงตดั ตนไมต นหนง่ึ ทําราง โพงน้ําใสใหเปน นาํ้ ดื่มแกพวกดริ ัจฉานเหลานน้ั เมอ่ื พวกสตั วดริ จั ฉานจํานวนมาก

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย เอกนิบาตชาดก เลม ๓ ภาค ๒ - หนาที่ 482มาประชุมดื่มนาํ้ พระดาบสเลยไมมโี อกาสทจ่ี ะไปหา แมทา นจะอดอาหาร กค็ งใหน ํา้ ดืม่ อยนู ั่นเอง ฝูงเนื้อพากันคิดวา พระดาบสนี้ใหน ํา้ ดื่มแกพ วกเรา ไมไ ดโ อกาสไปหาผลาผล ลาํ บากอยา งยวดยิง่ เพราะอดอาหาร เอาเถดิ พวกเราจงมาทาํ กติกากันสตั วเ หลา นัน้ จึงตั้งกตกิ าไววา ต้งั แตบดั น้ี ผูมาด่ืมนา้ํ ตอ งคาบผลไมม าตามสมควรแกกําลงั ของตน ตั้งแตน ัน้ มาดิรจั ฉานตวั หน่ึง ๆ กค็ าบผลไมมมี ะมวง และขนุนเปน ตน ทอี่ รอย ๆนาํ มาตามสมควรแกกาํ ลงั ของตนเรอ่ื ยมา ผลาผลที่พวกดริ ัจฉานนํามาเพ่ือพระดาบสองคเดียว ไดม ีประมาณบรรทุกเตม็ สองเลม-เกวียนครึง่ พระดาบสทั้ง ๕๐๐ พลอยฉนั ผลาผลนั้นท่วั กนั ยงัตอ งทง้ิ เสยี เปน อนั มาก พระโพธสิ ัตวเ ห็นเหตนุ น้ั แลว กลาววาอาศยั ดาบสผถู งึ พรอมดวยวัตรผเู ดียว ดาบสมปี ระมาณเทา น้ียังอตั ภาพใหเปน ไปได โดยไมตองไปหาผลาผล ขึน้ ช่ือวาความเพยี รเปน กิจควรกระทําโดยแท แลว กลาวคาถานี้ ความวา :- \"บุรษุ ผูเ ปนบณั ฑิต ควรพยายามร่าํ ไป ไมควรเบอื่ หนา ย จงดูผลแหง ความพยายาม ผลมะมว งทง้ั หลาย ท่มี ีใหบ รโิ ภคอยู ก็ดว ยความ พยายามทั้งน้นั ไมใ ชข องท่ีมมี าไดเอง\" ดังน้.ี ในคาถานัน้ มีความสังเขปดังน้ี บัณฑติ พงึ พยายามเรอ่ื ยไปไมค วรทอ ถอยเสีย ในการงานมีการบาํ เพญ็ วตั รเปนตน ของตนเพราะเหตไุ ร ? เพราะความพยายามทไี่ รผ ล ไมมีเลย ดวยเหตุน้ี

พระสุตตันตปฎ ก ขุททกนกิ าย เอกนิบาตชาดก เลม ๓ ภาค ๒ - หนาท่ี 483พระมหาสัตวเ มือ่ เตอื นคณะฤๅษีวา ธรรมดาความเพยี รยอ มมผี ลเรอ่ื ยไป จึงกลา ววา เชญิ ดผู ลแหงความพยายามเถิด เชนอยางไรเลา ? เชนอยา งทฤี่ าษีทั้ง ๕๐๐ ฉนั ผลไมมีมะมว งเปน ตนไดอยา งไมอ ัน้ ในบรรดาบทเหลาน้ัน บทวา อมั พ เปนเพียงยกมาเปนตัวอยา ง หมายความวา ก็ผลาผลทีเ่ ดียรจั ฉานเหลาน้ันนาํ มามีประการตาง ๆ แตก ลาวถึงมะมว งเปน ตน ดว ยอํานาจเปนผลไมมากมายกายกองกวาผลไมเ หลา นนั้ ขอ ทีฤ่ ๅษที งั้ ๕๐๐ ไมต อ งไปปา ดว ยตนเอง พากันฉันผลมะมวงทงั้ หลาย ซ่ึงดริ จั ฉานท้ังหลาย นาํ มาเพ่อื ประโยชนแ กดาบสนน้ั น้ีเปน ผลแหง ความพยายาม ก็แลการท่ไี ดฉนั น้ันเลา รกู ันเองไมต องมใี ครบอก หมายความวา ที่จะตอ งถือเอาดว ยการบอกกลา ววา นี้ อยางน้ี ดงั น้ีเปนอันไมม กี ันละ เชญิ ดผู ลไมน ั้น อนั ประจักษช ัดกนั เถดิพระมหาสัตวไ ดใ หโอวาทแกฤาษี ดว ยประการฉะน้.ี พระศาสดาทรงนาํ พระธรรมเทศนาน้ีมาแลว ทรงประชมุชาดกวา ดาบสผูถงึ พรอ มดวยวตั รในครงั้ นั้น ไดม าเปนภิกษุน้ีสว นศาสดาของคณะ ไดมาเปนเราตถาคต ฉะน้ีแล. จบ อรรถกถาอมั พชาดกที่ ๔

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขุททกนิกาย เอกนิบาตชาดก เลม ๓ ภาค ๒ - หนาที่ 484 ๕. กฏาหกชาดก วาดวยคนขโ้ี อ [๑๒๕] \"ผใู ดไปสูชนบทอ่นื ผนู น้ั พงึ กลาวอวด แมม ากมาย ดูกอนกฏาหกะ เจาของเงนิ จะตาม มาประทุษรายเอา เชญิ ทานบริโภคอาหารเสีย เถดิ \" จบ กฏาหกชาดกท่ี ๕ อรรถกถากฏาหกชาดกที่ ๕ พระศาสดาเมอื่ ประทับอยู ณ พระเขตวนั มหาวิหารทรงปรารภภิกษผุ ูมกั โอรปู หน่งึ ตรสั พระธรรมเทศนานี้ มคี าํเริ่มตนวา พหุมปฺ  โส วิกตเฺ ถยฺย ดงั น้ี. เรื่องของภกิ ษนุ นั้ เชน กับเรือ่ งที่กลาวแลว ในหนหลังน่ันแล. แปลกแตวา ในอดตี กาล ครั้งพระเจาพรหมทตั เสวยราช-สมบัติ อยูใ น พระนครพาราณสี พระโพธิสัตวเสวยพระชาติเปนเศรษฐีผูม สี มบัตมิ าก ภรรยาของทานคลอดกมุ าร แมท าสขี องทานก็คลอดบุตรในวันนั้นเหมอื นกนั เดก็ ทง้ั สองนัน้ เตบิ โตมาดวยกันทเี ดยี ว เม่อื บุตรทา นเศรษฐีเรยี นหนงั สอื กอน แมลกู ทาสของทานก็ถอื กระดานชนวนตามไป พลอยศกึ ษาหนงั สอื กบั

พระสุตตันตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย เอกนบิ าตชาดก เลม ๓ ภาค ๒ - หนา ท่ี 485บตุ รเศรษฐีนั้นดวย ไดเ ขียนอา นสองสามครัง้ ลกู ทาสนนั้ ก็ฉลาดในถอยคาํ ฉลาดในโวหารโดยลาํ ดับ เปนหนมุ มรี ปู งาม โดยนามชื่อ กฏาหกะ เขาทําหนาทเ่ี ปน เสมยี นคลงั พัสดุ ในเรือนของทา นเศรษฐี ดาํ รวิ า คนเหลา น้คี งจะไมใ ชใ หเรากระทาํ หนา ที่เปนเสมยี นคลงั พสั ดุตลอดไป พอเห็นโทษอะไร ๆ เขาหนอ ยก็คงจะเฆีย่ น จองจาํ ทําตราเครื่องหมาย แลว กใ็ ชสอยทํานองทาสตอ ไป ก็ท่ีชายแดนมเี ศรษฐีผูเปนสหายของทานเศรษฐีไปในอยู ถา กระไร เราถอื หนังสือดว ยถอ ยคาํ ของทา นเศรษฐีไปในทน่ี น้ั บอกวาเราเปนลูกทานเศรษฐี ลวงเศรษฐนี ้ันแลวขอธิดาของทานเศรษฐีเปนคคู รอง พงึ อยอู ยางสบาย เขาถือหนงั สือไปดวยตนเอง เขียนวา ขา พเจา สงลกู ชายของขา พเจาชอ่ื โนน ไปสูส าํ นักของทาน ขึ้นชื่อวา ความสัมพันธฐานเก่ียวดองกนั ระหวางขาพเจา กบั ทา น และระหวางทานกับขา พเจา เปนการสมควร เพราะฉะนน้ั ขอทา นไปโปรดยกธิดาของทานใหแกท ารกน้ี แลวใหเขาอยูในท่นี น้ั แหละ แมขา พเจาไดโ อกาสแลว จึงจะมา ดังนี้ เเลวเอาตราของทา นเศรษฐีน่ันแหละประทับ ถอื เอาเสบยี ง และของหอม กับผา เปน ตนไปตามชอบใจ ไปสปู จ จนั ตชนบท พบทา นเศรษฐี ไหวแ ลว ยืนอยูครั้งนัน้ ทา นเศรษฐถี ามเขาวา มาจากไหนเลา พอ คุณ ? ตอบวามาจากพระนครพาราณสี ถามวา พอเปนลูกใคร ? ตอบวาเปน บตุ รของพาราณสีเศรษฐีขอรับ ถามวา มาดว ยตอ งการอะไร

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย เอกนิบาตชาดก เลม ๓ ภาค ๒ - หนาท่ี 486เลา พอคุณ ? ในขณะนนั้ กฏาหกะกใ็ หหนงั สอื พรอมกับกลา ววาทา นดหู นงั สอื นี้แลวจักทราบ ทานเศรษฐีอา นหนงั สือแลว ดีใจวาคราวนี้เราจะอยอู ยา งสบายละจัดแจงยกธดิ าแตงให บริวารของทา นเศรษฐีมีเปนอนั มาก ในเมื่อมีผนู อมนํายาคูและของเคี้ยวเปนตนเขา ไปให หรือนอ มนาํ ผา ทอ่ี บดว ยของหอมใหม ๆ เขาไปให กต็ เิ ตียนขาวยาคูเปนตนวา โธเ อย คนบานนอก ตม ยาคูกนัแบบนี้ ทําของเคย้ี วก็อยา งน้ี หุงขาวกันแบบน้ีเอง ตเิ ตียนผาและกรรมกรเปน ตน วา เพราะเปนคนบา นนอกนนั่ เอง พวกคนเหลานี้จึงไมรจู กั ใชผ าใหม ๆ ไมรจู กั อบของหอม ไมร ูจกั รอ ยกรองดอกไม. พระโพธิสัตว เมื่อไมเ หน็ ทาส ก็ถามวา กฏาหกะ เราไมพบหนา เลย มันไปไหน ชว ยกนั ตามมนั ทเี ถดิ ดงั นแ้ี ลว ใชใหคนเทีย่ วหาโดยรอบ บรรดาคนเหลานัน้ คนหนึ่งไปทน่ี นั้ เหน็ เขาแลวจาํ เขาได เขาไมร วู า ตนมา ไปบอกแกพระโพธิสัตว พระโพธิสัตวฟง เรอ่ื งนนั้ แลว คิดวา มนั ทําไมสมควรเลย ตอ งไปจบั มา กราบทลูพระราชา ออกจากบา นไปดวยบริวารเปนอนั มาก ขาวปรากฏไปทั่ววา ไดยินวาทา นเศรษฐไี ปสูปจจนั ตชนบท กฏาหกะฟงวาทา นเศรษฐีมา คดิ วาทานคงไมมาดวยเรื่องอนื่ ตองมาดวยเรื่องเรานน่ั แหละ ก็ถา เราจกั หนไี ปเสีย จักไมอาจกลบั มาไดอ กี ก็อุบายนนั้ ยังพอมี เราตองไปพบกับทา นผูเ ปนนาย แลว กระทาํกิจของทาส ทําใหทา นโปรดปรานใหจ นได จาํ เดมิ แตน น้ั เขา

พระสตุ ตนั ตปฎก ขุททกนิกาย เอกนิบาตชาดก เลม ๓ ภาค ๒ - หนา ที่ 487กลาวอยา งน้ใี นทามกลางบรษิ ัทวา พวกคนพาลอ่นื ๆ ไมร ูคณุของมารดาบดิ า เพราะตนเปนคนพาล ในเวลาทที่ า นบรโิ ภค ก็ไมกระทําความนอบนอ ม บริโภครวมกับทา นเสยี เลย สวนเราในเวลามารดาบดิ าบริโภค ยอมคอยยกสํารับเขา ไป ยกกระโถนเขาไป ยกของบริโภคเขา ไปให บางทกี ห็ าน้าํ ดม่ื ให บางทกี ็พดั ให เขาไปยนื อยูใ กล ๆ ดงั น้ีแลว ประกาศกจิ ทพ่ี วกทาสตอ งกระทาํ แกนายทกุ อยา ง ตลอดถึงการถอื กระออมน้าํ ไปในท่ลี ับในเวลาท่นี ายถา ยอุจจาระ ปส สาวะ ครนั้ ใหบริษทั กําหนดอยา งนี้แลว เวลาท่ีพระโพธสิ ัตวม าใกลป จ จันตชนบท กบ็ อกกบัเศรษฐผี ูเปน พอ ตาวา คณุ พอครับ ไดย นิ วา บิดาของผมมาเพอื่ พบคณุ พอ คณุ พอ โปรดใหเขาเตรียมขาทนียโภชนยี าหารเถิดครับ ผมจักถอื เอาเคร่ืองบรรณาการสวนทางไป พอ ตาก็รับคาํ วา ดแี ลวพอ . กฏาหกะถอื เอาบรรณาการไปเปนอันมาก เดนิ ทางไปพรอมดว ยบรวิ ารกลุม ใหญ ไหวพระโพธิสัตวแลวใหบ รรณาการฝา ยพระโพธิสตั วรบั บรรณาการ กระทาํ ปฏสิ นั ถารกับเขา ถึงเวลาบริโภคอาหารเชา กใ็ หตง้ั กองพัก แลว เขา ไปสูท ี่ลบั เพือ่ถายสรีรวลัญชะ กฏาหกะใหบ รวิ ารของตนกลับแลว ถือกระออม-นาํ้ ไปสาํ นักพระโพธสิ ัตว เม่อื เสรจ็ อุทกกจิ แลว กห็ มอบทีเ่ ทาทั้งสอง กลา ววา ขา แตท า นผูเปน นาย กระผมจักใหทรพั ยแ กทาน เทาท่ที านปรารถนา โปรดอยา ใหยศของกระผมเสื่อมไป

พระสุตตนั ตปฎก ขทุ ทกนกิ าย เอกนบิ าตชาดก เลม ๓ ภาค ๒ - หนา ที่ 488เลย ขอรบั พระโพธิสตั วเ ลอื่ มใสในความสมบูรณด ว ยวตั รของเขา ปลอบโยนวา อยา กลัวเลย อนั ตรายจากสาํ นักของเราไมม ีแกเจาดอก แลว เขาสูป จจนั ตนคร สกั การะอยา งมากไดม แี ลวฝายกฏาหกะก็กระทาํ กจิ ทีท่ าสตองทาํ แกทานตลอดเวลา คร้ังน้นัปจจันตเศรษฐกี ลาวกะพระโพธิสัตวผ นู ่ังอยางสบายในเวลาหน่งึวา ขา แตทา นเศรษฐี พอผมเห็นหนงั สอื ของทา นเขาเทา นั้นกย็ กบตุ รสาวใหแกบุตรของทา นทเี ดยี ว พระโพธิสัตวก็กระทํากฏาหกะใหเปน บตุ รเหมือนกัน กลาวถอ ยคําเปน ทีร่ ักอนั คคู วรกนัใหเศรษฐียินดแี ลว ตัง้ แตน ั้นกไ็ มม ใี ครสามารถมองหนา กฏาหกะไดเลย อยูมาวนั หน่ึง พระโพธิสัตวเ รียกธิดาเศรษฐมี าหากลา ววามานเ่ี ถิดแมคณุ ชวยหาเหาบนศีรษะของเราหนอยเถิด ดังนีแ้ ลวกลาวถอยคําอันเปน ท่รี กั กะนางผมู ายนื หาเหาให ถามวา แมค ุณลกู ของเราไมป ระมาทในสุขทุกขของเจา ดอกหรอื เจา ท้งั สองครองรกั สมัครสมานกันดอี ยหู รอื ? นางตอบวา ขา แตคณุ พอมหาเศรษฐี บุตรของทา นไมม ีขอ ตาํ หนิอยางอื่นดอก นอกจากจะคอยจูจี้เรอื่ งอาหารเทานนั้ ทา นเศรษฐกี ลาววา แมค ณุ เจา ลูกคนน้ี มปี กตกิ ินยากเรื่อยมาทเี ดยี ว เอาเถดิ พอจะใหม นตสําหรบัผกู ปากมันไวแกเ จา เจา จงเรียนมนตนั้นไวใ หด ี เมือ่ ลูกเราบนในเวลากินขาวละก็ เจาจงยนื กลา วตรงหนา ตามขอความทเ่ี รียนไว แลว ใหนางเรยี นคาถา พกั อยสู องสามวัน กก็ ลับพระนคร-พาราณสีตามเดมิ ฝายกฏาหกะ ขนขาทนยี โภชนยี าหารมากมาย

พระสตุ ตันตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย เอกนิบาตชาดก เลม ๓ ภาค ๒ - หนา ที่ 489ตามไปสง ใหท รพั ยเปนอนั มากแลว กราบลากลบั ต้งั แตเ วลาท่ีพระโพธสิ ัตวกลับไปแลว เขายิง่ เยอหย่งิ มากข้ึน วันหน่ึง เมือ่ธิดาเศรษฐนี อ มนาํ โภชนะมีรสเลิศตาง ๆ เขาไปให ถือทัพพีคอยปรนนบิ ัติอยู เขาเรมิ่ ตเิ ตยี นอาหาร เศรษฐธี ดิ าจงึ กลาวคาถานี้ ตามทาํ นองท่เี รยี นแลว ในสาํ นกั ของพระโพธสิ ตั ว วา :- \"ผใู ดไปสชู นบทอืน่ ผูน นั้ พงึ กลาวอวด แมมากมาย ดกู อ นกฏาหกะ เจา ของเงนิ จะตดิ ตาม มาประทุษรายเอา เชญิ ทา นบริโภคอาหารเสีย เถดิ \" ดังน.้ี บรรดาบทเหลา น้นั บทวา พทุมฺป โส วกิ ตเฺ ถยฺย อฺชนปท คโต ความวา ผใู ดไปสชู นบทอื่น จากชาตภิ ูมขิ องตนในที่ใดไมมคี นรูกาํ เนดิ ของเขา ผนู น้ั พึงจูจ ้ี คอื กลาวคาํ ขมแมมากกไ็ ด. บทวา อนฺวาคนตฺ วฺ าน ทเู สยยฺ ความวา เพราะยอนทางไปทํากจิ ของทาสใหแกนายแลว เจาจงึ พน จากการถกู เฆ่ียนดวยหวาย อนั จะถลกหนังสันหลงั ขน้ึ และการตีตราทําเครื่องหมายทาสไปคราวหนึง่ กอน ถาเจาขืนทําไมดี ในคราวหลังเขายอ นกลับมา นายของเจา พึงตามประทษุ รายได คือมาตามตัวถึงเรือนน้ี แลวประทุษรา ยทาํ ลายเจา อกี ได ดว ยการเฆ่ียนดว ยหวาย ดว ยการตตี ราเครอื่ งหมายทาส และดว ยการประกาศกําเนดิ ก็ได เหตนุ นั้ กฏาหกะเอย เจา จงละความประพฤติไมด ี

พระสุตตันตปฎก ขุททกนิกาย เอกนิบาตชาดก เลม ๓ ภาค ๒ - หนา ท่ี 490น้เี สยี บรโิ ภคโภคะทงั้ หลายเถิด อยาทาํ ใหค วามเปน ทาสของตนปรากฏแลว เปน ผตู อ งเดือดรอ นในภายหลังเลย นแี้ ลเปน อรรถาธบิ ายของทานเศรษฐี. สว นธดิ าเศรษฐี. ไมร ูความหมายนนั้ กลา วไดคลองแตพยญั ชนะ ตามขอขอดท่ีเรยี นมาเทา นัน้ กฏาหกะคิดวา ทา น-เศรษฐีบอกเรอ่ื งโกงของเราแลว คงบอกเรอื่ งท้ังหมดแกน างน้ีแลวเปน แน ต้งั แตน น้ั กไ็ มก ลาติเตยี นภัตรอกี ละมานะได บริโภคตามมตี ามได ไปตามยถากรรม. พระศาสดาทรงนาํ พระธรรมเทศนานี้มาแลว ทรงประชมุชาดกวา กฏาหกะในครัง้ นั้น ไดม าเปนภกิ ษุผมู ักโออวด สวนพาราณสีเศรษฐไี ดมาเปนเราตถาคต ฉะนีแ้ ล. จบ อรรถกถากฏาหกชาดกท่ี ๕