tripitaka_70

พระสตุ ตันตปฎก ขทุ ทกนกิ าย อปทาน เลม ๘ ภาค ๑ - หนา ที่ 167แกภกิ ษสุ งฆมพี ระพุทธเจา เปน ประธาน แลวกราบทลู วา ขาแตพ ระองคผเู จริญ หมอมฉนั จักไมอ าจอยู โดยเวนพระรตั นตรัย หมอมฉนั จักมายังสาํ นักของพระผมู พี ระภาคเจา ในเวลาบา ง ไมใ ชเวลาบาง ก็อุทยานชื่อวา ลฏั ฐิวันไกลเกินไป แตอ ุทยานชื่อวาเวฬวุ นั ของหมอ มฉันแหง นี้ไมไกลเกนิ ไป ไมใกลเ กินไป สมบูรณดว ยการไปและการมา เปนเสนาสนะสมควรแกพระพุทธเจา ขาแตพระองคผเู จรญิ ขอพระผมู ีพระภาคเจา ทรงรบั อทุ ยานเวฬุวนั ของหมอมฉันน้เี ถิด แลวทรงเอาพระ-สวุ รรณภิงคารตักนาํ้ อันมสี ีดังแกว มณีอบดว ยดอกไมหอม เมื่อจะทรงบรจิ าคพระเวฬุวันอทุ ยาน จึงทรงหลั่งนํ้าใหตกลงบนพระหัตถของพระ-ทศพล. เมอ่ื ทรงรับพระเวฬวุ ันอุทยานนน้ั นัน่ แล มหาปฐพไี ดหวน่ั ไหวซึง่ มอี นั ใหร ูวา มูลรากของพระพุทธศาสนาไดห ยง่ั ลงแลว . จรงิ อยูในพน้ื ชมพทู วปี ยกเวน พระเวฬุวนั เสยี ชื่อวาเสนาสนะอ่นื ทีท่ รงรับแลวมหาปฐพไี หว ไมมเี ลย. แมในตามพปณ ณิทวีป คือเกาะลังกา ยกเวนมหาวิหารเสีย ชอ่ื วาเสนาสนะอน่ื ทร่ี ับแลวแผนดินไหว ก็ยอ มไมม .ีพระศาสดาคร้นั ทรงรบั พระเวฬวุ นารามแลว ทรงกระทําอนุโมทนาแกพระราชาแลว เสดจ็ ลกุ ข้ึนจากอาสนะ อนั ภิกษุสงฆแวดลอมเสด็จไปยงั พระเวฬวุ ัน. ก็สมัยนัน้ แล ปริพาชกสองคน คือ สารีบุตร และ โมคคลั ลานะอาศัยกรงุ ราชคฤหแ สวงหาอมตธรรมอย.ู ในปริพาชกสองคนนั้น สารีบตุ รปริพาชกเหน็ พระอสั สชิเถระเขาไปบิณฑบาตมจี ิตเล่อื มใส จึงเขาไปนั่งใกลฟง คาถามอี าทิวา เย ธมฺมา เหตปุ ฺปภวา ดังนี้ ไดต ัง้ อยูในพระ-โสดาปต ตผิ ล แลว ไดก ลา วคาถานั้นนน่ั แหละ แกโมคคัลลานปรพิ าชก

พระสตุ ตันตปฎก ขทุ ทกนิกาย อปทาน เลม ๘ ภาค ๑ - หนาที่ 168ผูเ ปนสหายของตน แมโมคคัลลานปรพิ าชกนน้ั กไ็ ดด ํารงอยูใ นโสดาปตติผล. ปริพาชกทงั้ สองนนั้ จงึ อําลาสัญชยั ปรพิ าชกไปบวชในสาํ นักของพระผมู ีพระภาคเจา พรอมทงั้ บริษัทของตน. บรรดาทานทง้ั สองนั้น พระโมคคัลลานะบรรลพุ ระอรหตั โดย ๗ วนั พระสารบี ุตรบรรลุพระอรหตั โดยกงึ่ เดอื น พระศาสดาทรงตงั้ พระเถระทั้งสองนนั้ ไวในตําแหนง อคั รสาวก และในวนั ที่พระสารบี ตุ รเถระบรรลุพระอรหตั นน่ัแหละ ไดท รงกระทาํ สันนิบาตคอื ประชมุ พระสาวก ก็เมอ่ื พระตถาคตประทบั อยูในพระเวฬวุ นั อุทยานนั้นน่นั แล พระ-เจา สทุ โธทนมหาราชไดท รงสดบั วา ขา ววา บุตรของเราประพฤติทุกรกริ ิยาอยู ๖ ป จึงบรรลุพระปรมาภสิ ัมโพธิญาณแลว ประกาศพระธรรมจักรอนั บวร เขา ไปอาศยั กรุงราชคฤหประทับอยใู นพระเวฬุวนั ดงั น้ี จึงตรสัเรยี กอํามาตยคนหนงึ่ มาตรัสวา มานแ่ี นะ พนาย ทานมีบรุ ษุ พนั หนึ่งเปนบรวิ ารเดินทางไปกรุงราชคฤห กลา วตามคาํ ของเราวา พระเจา สุทโธทน-มหาราชพระราชบิดาของพระองค มพี ระประสงคจ ะพบ ดงั น้ีแลวจงพาบตุ รของเรามา. อํามาตยผ ูนนั้ รบั พระราชดาํ รัสของพระราชาใสเศียรเกลาวา พระ-พุทธเจาขา แลวมีบุรษุ พันหนึง่ เปน บรวิ าร รีบเดินทางไปสิ้นหนทาง๖๐ โยชน แลว เขา ไปยังพระวิหาร ในเวลาท่พี ระทศพลประทับน่ังแสดงธรรมอยทู า มกลางบริษัท ๔. อาํ มาตยน ั้นคดิ วา พระราชสาสนของพระราชาทส่ี ง มาจงงดไวก อน จงึ ยืนอยทู า ยบรษิ ัทฟง พระธรรมเทศนาของพระศาสดา ทงั้ ที่ยนื อยูน ่ันแล ไดบรรลพุ ระอรหัตพรอมกบั บุรุษพันหนง่ึ จึงทลู ขอบรรพชา. พระศาสดาทรงเหยียดพระหัตถต รสั วา

พระสุตตันตปฎก ขุททกนกิ าย อปทาน เลม ๘ ภาค ๑ - หนาที่ 169ทา นทั้งหลายจงเปน ภิกษุมาเถิด. ทันใดน้ันเอง คนทง้ั หมดไดเ ปน ผูทรงบาตรและจีวรอนั สําเร็จดว ยฤทธ์ิ เปนดจุ พระเถระมีพรรษา ๖๐พรรษา. ก็ตามธรรมดาพระอริยเจาทั้งหลาย ยอ มกลายเปนผมู ธั ยสั ถไปตงั้แตเ วลาท่ไี ดบ รรลพุ ระอรหตั เพราะเหตุนัน้ พระผูเปนอํามาตยน นั้ จึงมไิ ดก ราบทลู ขาวท่ีพระราชาสงมาแดพ ระทศพล. พระราชาทรงดํารวิ าอํามาตยผ ทู ไ่ี ปยังไมก ลับมา ขาวสาสนก ไ็ มไ ดฟ ง จงึ สง อํามาตยคนอื่นไปโดยทํานองนัน้ น่นั แลวา มาน่ีแนะ พนาย ทา นจงไป. อาํ มาตยแมคนนั้นไปแลว ไดบรรลุพระอรหัตพรอมทง้ั บรษิ ัทก็ไดเ ปนผนู ง่ิ เสยี โดยนัยอันมใี นกอ นนน่ั แหละ. พระราชาทรงส่งั อาํ มาตยอน่ื ไปอกี ๗ คน โดยทํานองน้ีแหละวา มานแ่ี นะพนาย ทา นจงไป. อํามาตยท พ่ี ระราชาทรงสงไปนนั้ ทั้งหมด เปนบรุ ษุ บริวาร ๙ พันคน เปน อํามาตย ๙ คน ทํากิจของตนเสรจ็ แลว เปนผนู ง่ิ เสยี อยูแตในกรุงราชคฤหน ัน้ เทา นนั้ . พระราชาไมทรงไดอ าํ มาตยผ ูจะนํา แมแ ตขาวสาสนม าบอก จงึทรงพระดาํ รวิ า ชนแมม ีประมาณเทา น้ี ไมน ํากลับมาแมแ ตขา วสาสน เพราะไมม คี วามรักในเรา ใครหนอจักกระทําตามคาํ สั่งของเรา เมอ่ื ทรงตรวจดูพลของหลวงท้งั หมดกไ็ ดทรงเหน็ กาฬทุ ายอี ํามาตย. ไดย ินวา กาฬทุ ายีอาํ มาตยนนั้ เปนผจู ัดราชกจิ ท้ังปวง เปนคนภายใน เปน อาํ มาตยผมู คี วามคุนเคยเปน อยางย่งิ เกิดวันเดยี วกนั กับพระโพธิสัตว เปนสหายเลน หัวกันมา. ลาํ ดบั น้นั พระราชาตรสั เรียกกาฬทุ ายีอาํ มาตยน้นั มาวา นี่แนะพอ กาฬทุ ายี ฉันอยากจะเหน็ บตุ รของฉัน จึงสงอาํ มาตย ๙ คนกับบรุ ุษผูเ ปนบรวิ าร ๙ พนั ไป บรรดาคนเหลา นน้ั แมค นเดียวช่ือวา ผูจะมาบอก

พระสุตตันตปฎก ขุททกนกิ าย อปทาน เลม ๘ ภาค ๑ - หนา ท่ี 170เพยี งแตขาวสาสนก ็ไมมี กอ็ ันตรายแหงชวี ติ ของเรารูไดย าก เรายงั มชี วี ิตอยูปรารถนาจะเห็นบุตร เธอจกั อาจแสดงบุตรแกเราหรอื หนอ กาฬทุ ายีอาํ มาตยกราบทูลวา จักอาจพระเจา ขา ถาขา พระพทุ ธเจาจกั ไดบวช.พระราชาตรัสวา นี่แนะพอ เธอจะบวชหรือไมบวชกต็ าม จงแสดงบุตรแกเ รา. กาฬุทายีอาํ มาตยทลู รับพระบญั ชาวา ไดพ ระเจา ขา แลวถือพระราชสาสนไ ปยงั กรงุ ราชคฤห ยืนอยูทายบรษิ ทั ในเวลาทพ่ี ระศาสดาทรงแสดงธรรม ฟงธรรมแลว พรอมทั้งบรวิ ารบรรลุพระอรหัตแลวบวชดว ยความเปน เอหิภิกขุอยู. พระศาสดาเปนพระพทุ ธเจา แลว ตลอดภายในพรรษาแรกประทบั อยูท่ปี าอสิ ิปตนมิคทายวนั ออกพรรษาปวารณาแลว เสด็จไปยังตําบลอุรุเวลา ประทบั อยทู ีต่ าํ บลอุรุเวลานน้ั ตลอด ๓ เดอื น ทรงแนะนําชฎิลสามพน่ี องแลว มีภกิ ษหุ น่ึงพนั เปนบรวิ าร ในวนั เพญ็ เดือนยี่เสดจ็ ไปกรงุ ราชคฤหป ระทับอยู ๒ เดอื น. โดยลําดบั กาลมปี ระมาณเทานี้เมอ่ื พระองคเสด็จออกจากเมอื งพาราณสเี ปนเวลา ๕ เดือน. ฤดเู หมนั ตทัง้ ส้ินไดลว งไปแลว . ต้งั แตว ันที่พระกาฬุทายีเถระมาถงึ เวลาไดลว งไปแลว ๗-๘ วนั ในวันเพญ็ เดือน ๔ พระเถระคดิ วา บดั นี้ฤดเู หมนั ตลว งไปแลว วสันตฤดูกําลงั ยา งเขามา พวกมนษุ ยถ อนขาวกลา เปนตนเสร็จแลว ใหหนทางตามทีต่ รงหนาๆ (หมายความวาบายหนา ไปทางไหนมที างไปไดทัง้ น้นั ) แผน ดนิ ก็ปกคลมุ ดวยหญา เขียวขจี ราวปา มดี อกไมบานสะพร่ัง หนทางเหมาะแกก ารทจ่ี ะเดินทาง เปน กาลท่ีพระทศพลจะกระทําการสงเคราะหพ ระญาติ. ลาํ ดบั นัน้ ทานพระกาฬทุ ายีจึงเขาไปเฝา

พระสุตตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย อปทาน เลม ๘ ภาค ๑ - หนา ที่ 171พระผูม พี ระภาคเจา พรรณนาการเสด็จดาํ เนนิ ไปยงั นครแหง ราชสกุลของพระทศพล ดว ยคาถาประมาณ ๖๐ คาถาวา ขาแตพ ระองคผเู จรญิ บัดน้ีตน ไมท ้ังหลายมสี ีแดง กําลงั ทรงผลสลัดใบแลว ตน ไมเหลา นั้น สวางโพลงดจุ มเี ปลวไฟ ขา แตมหาวีระ ถงึ สมยั ทเี่ หมาะสมแกการทพ่ี ระองคจ ะรน่ื รมย ฯลฯ สถานท่ไี มเยน็ จดั ไมรอ นจดั ไมอ ัตคดั และอดอยากนกั ฟนภูมภิ าคมหี ญาแพรกเขียวสด ขาแตพ ระมหามนุ ี กาลน้ี เปน กาลสมควรทีจ่ ะเสด็จไป ดงั นี้. ลาํ ดบั น้ัน พระศาสดาตรัสกะพระกาฬทุ ายีเถระวา ดกู อ นอุทายี เพราะเหตุไรหนอ เธอจงึ พรรณนาการไป ดว ยเสยี งอันไพเราะ พระกาฬทุ ายีเถระกราบทูลวา ขา แตพระองคผ ูเจริญ พระเจาสุทโธทนมหาราชพระบดิ าของพระองค ทรงมีพระประสงคจ ะพบเห็นพระองค ขอพระองคจงทรงกระทาํ การสงเคราะหพระญาตทิ ้งั หลายเถดิ . พระศาสดาตรัสวาดลี ะอุทายี เราจกั กระทาํ การสงั เคราะหพ ระญาตทิ งั้ หลาย เธอจงบอกแกภ กิ ษสุ งฆ ภกิ ษุทง้ั หลายจักไดทาํ คมกิ วัตร คือระเบยี บของผจู ะไปใหบริบูรณ. พระเถระรับพระดํารัสวา ดีแลว ขาแตพระองคผ ูเจริญ แลวบอกแกภิกษุทง้ั หลายเหลานน้ั . พระผูมีพระภาคเจา ทรงหอมลอ มดวยพระภิกษุขณี าสพสองหมืน่ องคคอื ภกิ ษกุ ลุ บุตรชาวเมืองอังคะและมคธะหม่ืนองค ภกิ ษกุ ลุ บุตรชาวเมอื งกบิลพัสดหุ ม่นื องค เสดจ็ ออกจากเมอื งราชคฤหเ สด็จดาํ เนินวนัละโยชนหนึ่ง. พระผมู ีพระภาคเจา ทรงพระดาํ ริวา จากเมืองราชคฤห

พระสตุ ตนั ตปฎก ขุททกนกิ าย อปทาน เลม ๘ ภาค ๑ - หนาที่ 172ถึงเมอื งกบิลพสั ดุป ระมาณ ๖๐ โยชน เราจักถงึ ไดโดย ๒ เดอื น จงึเสดจ็ ออกหลีกจารกิ ไปโดยไมร ีบดวน. ฝา ยพระเถระคดิ วา เราจกั กราบทูลความทพ่ี ระผมู พี ระภาคเจา เสด็จออกมาแลว แกพระราชา จึงเหาะขน้ึ สูเวหาสไปปรากฏในพระราชนิเวศน. พระราชาทรงเห็นพระเถระแลว มีพระทยั ยนิ ดี จงึ นมิ นตใ หน ง่ั บนบัลลังกอนั ควรคามาก บรรจุบาตรใหเตม็ ดว ยโภชนะมีรสเลิศตาง ๆ ท่ีเขาจดั เพอื่ พระองคแลว ไดถวาย. พระเถระแสดงอาการจะลุกขน้ึ ไป. พระ-ราชาตรัสวา จงน่งั ฉนั เถดิ พอ พระเถระทลู วา ขาแตมหาราชบพิตร อาตภาพจักไปยังสาํ นกั ของพระศาสดาแลว จกั ฉนั . พระราชาตรสั ถามวา กพ็ ระ-ศาสดาอยทู ี่ไหนละพอ. พระเถระทูลวา ขา แตมหาบพติ ร พระศาสดามีภกิ ษุสองหม่ืนเปนบรวิ าร เสด็จออกจารกิ มาแลว เพือ่ ตอ งการจะเฝาพระองค. พระราชาทรงมพี ระมนัสยนิ ดีตรสั วา ทานจงฉันบิณฑบาตนี้แลว นําบณิ ฑบาตจากทน่ี ไี้ ปถวายพระโอรสน้ัน จนกวาพระโอรสของโยมจะถงึ นครน.ี้ พระเถระรับพระดาํ รัสแลว . พระราชาทรงองั คาสพระเถระ แลว ใหข ัดถูบาตดว ยผงเครื่องหอมบรรจุใหเ ตม็ ดวยโภชนะชนั้ ดี แลว ใหตั้งไวใ นมอื ของพระเถระโดยตรสั วาขอทานจงถวายแดพ ระตถาคต. พระเถระเมอื่ คนทั้งหลายเหน็ อยูท ีเดียวไดโ ยนบาตรไปในอากาศ ฝา ยตนเองก็เหาะข้นึ สเู วหา นาํ บณิ ฑบาตมาวางถวายท่ีพระหัตถของพระศาสดา. พระศาสดาเสวยบณิ ฑบาตน้นั .พระเถระนําบณิ ฑบาตมาทุกวัน ๆ โดยอุบายน้ันแหละ. ฝายพระศาสดาก็เสวยบิณฑบาตของพระราชาเทานัน้ ในระหวา งทาง. ในเวลาเสรจ็ ภัตกจิ ทกุ วัน ๆ แมพระเถระกก็ ลา ววา วันนี้ พระ-

พระสุตตนั ตปฎก ขทุ ทกนกิ าย อปทาน เลม ๘ ภาค ๑ - หนา ที่ 173ผมู พี ระภาคเจาเสด็จมาสนิ้ ระยะทางมีประมาณเทาน้ี วนั น้มี ปี ระมาณเทา น้ีและไดก ระทําราชสกลุ ทัง้ ส้นิ ใหเ กดิ ความเลอ่ื มใสในพระศาสดา โดยเวนการไดเห็นพระศาสดา ดวยกถาอันประกอบดว ยพระพทุ ธคณุ . เพราะ-เหตนุ ้ันนนั่ แล พระผมู พี ระภาคเจา จงึ ทรงสถาปนาพระเถระใหเปนเอต-ทคั คะดว ยพระดํารัสวา ดูกอนภกิ ษุทงั้ หลาย กาฬุทายีนเ้ี ปนผูเลิศกวา ภิกษุสาวกของเรา ผทู ําสกลุ ใหเลือ่ มใส. ฝายเจาศากยะทง้ั หลาย เมอื่ พระผูมพี ระภาคเจาเสดจ็ จวนถงึ ตา งคิดกันวา จกั เห็นพระญาติผูประเสรฐิ ของพวกเรา จึงประชมุ กนั พจิ ารณาสถานทป่ี ระทับของพระผมู พี ระภาคเจา กาํ หนดเอาวา อารามของเจาศากยนโิ ครธ นา ร่นื รมย จงึ ใหกระทําวิธกี ารซอมแซมทุกอยางในอารามน้ัน มมี อื ถอื ของหอมและดอกไม เมอื่ จะทาํ การตอ นรับ จงึ สงเด็กชายและเดก็ หญิงชาวเมอื งผูยังเด็ก ๆ แตงตัวดว ยเครอ่ื งประดับทกุ อยางไปกอน ตอจากนนั้ สง ราชกุมารและราชกมุ ารไี ป ตนเองบชู าอยูด ว ยของหอมและดอกไมเปนตน ในระหวา งราชกุมารและราชกุมารเี หลา น้ัน ไดพาพระผมู ีพระภาคเจา เสด็จไปยังนโิ ครธารามทเี ดียว. ณ นโิ ครธารามนัน้พระผมู ีพระภาคเจา อันพระขีณาสพสองหมน่ื แวดลอ ม ประทับนัง่ บนบวร-พทุ ธอาสนทเ่ี ขาปลู าดไว. ธรรมดาวา เจาศากยะทง้ั หลายมมี านะในเรอื่ งชาติ ถอื ตวั จัด เจาศากยะเหลา น้นั คิดกันวา สิทธัตถกุมารเปนเดก็ กวา พวกเรา เปน พระ-กนิษฐา เปนพระภาคิไนย เปน พระโอรส เปนพระนัดดาของพวกเราจึงไดตรสั กะราชกมุ ารทั้งหลายทหี่ นุม ๆ วา พวกเธอจงพากนั ถวายบงั คมเราทั้งหลายจกั นง่ั ขางหลังของพวกเธอ. เมือ่ เจาศากยะทง้ั หลายเหลาน้นั

พระสตุ ตันตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย อปทาน เลม ๘ ภาค ๑ - หนา ที่ 174ไมถวายบงั คมนัง่ อยูอยา งนั้น พระผูมีพระภาคเจา ทรงตรวจดอู ธั ยาศยั ของเจา ศากยะเหลา นน้ั ทรงพระดาํ ริวา พระญาตทิ งั้ หลายไมไหวเ รา เอาเถอะ เราจะใหพ วกเขาไหวใ นบดั น้ี จึงทรงเขา จตตุ ถฌานอันเปน บาทแหงอภิญญา แลว ออกจากจตตุ ถฌานน้นั เหาะข้นึ สอู ากาศ ทําทโี ปรยธุลีพระบาทลงบนพระเศยี รของเจา ศากยะเหลาน้ัน ไดทรงกระทําปาฏหิ ารยิ เชนเดยี วกับยมกปาฏหิ ารยิ ท ี่ควงไมค ณั ฑามพพฤกษ. พระราชาทรงเห็นความอศั จรรยน้นั จึงทูลวา ขาแตพระองคผ เู จริญ ในวันทพ่ี ระองคประสูติ หมอ มฉนั ไดเห็นพระบาทของพระองค ผูซึง่ เขานาํ เขา ไปเพ่อื ใหไหวกาฬเทวิลดาบส กลบั ไปตง้ั อยูบ นกระหมอ มของพราหมณ จึงไดไหวพระบาทของพระองค นเ้ี ปน การไหวครง้ั แรก ของหมอ มฉนั . ในวนัวปั ปมงคลแรกนาขวญั หมอ มฉันกไ็ ดเห็นรม เงาไมห วาของพระองคผ ูบรรทมอยูบนพระทส่ี ิริไสยาสนใ นรม เงาไมหวา ไมมกี ารเปลย่ี นแปลง(ไปตามตะวัน) กไ็ ดไหวพระบาท น้ีเปน การไหวค ร้งั ท่ีสอง ของหมอม-ฉนั . กบ็ ดั น้ี หมอ มฉนั ไดเ ห็นปาฏิหาริยทไี่ มเคยเหน็ น้ี จึงไหวพ ระบาทของพระองค น้ีเปนการไหวค รั้งท่ีสาม ของหมอมฉนั . ก็เมอ่ื พระราชาถวายบงั คมแลว เจา ศากยะแมองคเ ดียว ชือ่ วาเปนผสู ามารถทรงยนื อยูโดยไมถ วายบังคมพระผมู ีพระภาคเจา มิไดม ีเลย เจา -ศากยะท้งั ปวงพากันถวายบังคมทัง้ สน้ิ . พระผมู พี ระภาคเจาทรงใหพ ระญาตทิ ัง้ หลายถวายบังคมดวยประการฉะนี้แลว เสดจ็ ลงจากอากาศ ประทับน่งั บนอาสนะท่เี ขาปลู าดไว.เมือ่ พระผูมีพระภาคเจา ประทบั นัง่ แลว ไดมีการประชมุ พระญาติอันถึงจดุ

พระสุตตันตปฎ ก ขุททกนิกาย อปทาน เลม ๘ ภาค ๑ - หนา ที่ 175สุดยอด เจาศากยะทัง้ ปวงเปน ผูม ีจิตแนวแนประทบั น่งั แลว . ลาํ ดบั น้นัมหาเมฆไดยังฝนโบกขรพรรษใหตกลงมา น้าํ สีแดงไหลไปขางลา ง ผูตองการใหเปย กเทา น้ัน จงึ จะเปย ก สาํ หรบั ผไู มป ระสงคจ ะใหเ ปยก น้ําแมแ ตห ยาดเดยี วก็ไมต กลงบนรางกาย. เจาศากยะทัง้ ปวงเห็นดังน้ัน เปนผมู ีจติ อัศจรรยไ มเคยมี จึงสัง่ สนทนากันขน้ึ วา โอ ! นาอศั จรรย โอ !ไมเ คยมี. พระศาสดาตรัสวา ฝนโบกขรพรรษตกลงในสมาคมแหงพระญาติของเราแตในบัดน้ีเทา น้ันก็หามไิ ด แมในอดีตกาลกไ็ ดตกแลว จึงตรสัเวสสนั ดรชาดก เพราะเหตุเกิดเรอ่ื งน้ขี ึ้น. เจาศากยะทงั้ ปวงไดฟง พระ-ธรรมกถาแลว เสดจ็ ลกุ ข้ึนถวายบังคมแลว เสดจ็ หลีกไป. พระราชาหรอืมหาอาํ มาตยของพระราชาแมแ ตผูเดียว ชื่อวากราบทลู วา พระองคท งั้ หมดขอจงรับภิกษาของขาพระองคทั้งหลายดังนี้ แลว จงึ ไป ยอมไมม ี. วันรุงขน้ึ พระศาสดาอนั ภกิ ษสุ องหมน่ื แวดลอ ม เสดจ็ เขาไปบณิ ฑบาตยังกรงุ กบิลพัสดุ ใครๆ ไมไปนมิ นตพระองค หรอื ไมรบั บาตร.พระผมู พี ระภาคเจา ประทับยนื ที่ธรณีประตูนน้ั แล ทรงพระราํ พึงวา พระ-พทุ ธเจาทัง้ หลายในปางกอ น เสด็จเทย่ี วบณิ ฑบาตในเมอื งของสกุลอยา งไรหนอ คือเสดจ็ ไปยังเรือนของพวกอสิ รชนโดยขา มลาํ ดบั หรอื วา เสด็จเท่ยี วไปตามลําดับตรอก ลาํ ดับนน้ั ไมไดท รงเหน็ แมพระพุทธเจาสกั องคหน่ึงเสดจ็ ไปโดยขามลําดับ จึงทรงดําริวา บดั น้ี แมเรากค็ วรประคับประคองวงศของพระพทุ ธเจาเหลาน้ัน เฉพาะบดั นี้เทานั้น และตอไปสาวกทงั้ หลายของเรา เม่ือสาํ เหนยี กตามเราอยูน น่ั แล จกั ไดบ ําเพ็ญ

พระสุตตนั ตปฎก ขุททกนกิ าย อปทาน เลม ๘ ภาค ๑ - หนาท่ี 176ปณฑจารกิ วตั ร คือถอื การเทย่ี วบิณฑบาตเปน วัตร ดงั นแี้ ลวจึงเสดจ็เที่ยวบิณฑบาตตามลําดับตรอก เร่มิ ต้ังแตเ รอื นทตี่ ้ังอยใู นที่สดุ ไป. มหา-ชนโจษขานกันวา ไดข า ววา สทิ ธตั ถกุมารผเู ปน เจานายเที่ยวไปเพื่อกอ นขา ว จึงเปดหนาตา งในปราสาทช้ัน ๒ และชัน้ ๓ เปน ตน ไดเ ปนผูขวนขวายเพ่อื จะด.ู ฝา ยพระเทวีพระมารดาของพระราหลุ ทรงดํารวิ า นัยวา พระลกู เจาเสดจ็ เทีย่ วไปในพระนครนแ้ี หละดวยวอทองเปน ตน โดยราชานุภาพย่งิใหญ มาบดั น้ี ปลงผมและหนวด นงุ หมผากาสายะ. ถอื กระเบ้อื งเสดจ็เที่ยวไปเพอ่ื กอ นขาว จะงามหรือหนอ จึงทรงเปดพระแกลทอดพระเนตรดู ไดเหน็ พระผูมีพระภาคเจาทรงยงั ถนนในพระนครใหส วา ง ดว ยพระ-รศั มแี หง พระสรีระอันเร่อื งรองดวยแสงสตี า งๆ ไพโรจนง ดงามดว ยพุทธ-สิริอนั หาอุปมามิได ประดับดว ยพระมหาปรุ ิสลักษณะ ๓๒ ประการ สดใสดว ยพระอนพุ ยญั ชนะ ๘๐ ประการ ตามประชิดลอ มรอบดวยพระรศั มดี า นละวา จึงทรงชมเชยตั้งแตพระอณุ หิส (ไดแกส ว นที่เลยหนา ผากไป) จนถึงพน้ื พระบาท ดว ยคาถาชือ่ วา นรสีหคาถา ๑๐ คาถามีอาทอิ ยา งนว้ี า พระผนู รสหี ะ มพี ระเกสาเปน ลอนออนดาํ สนทิ มีพื้น พระนลาตปราศจากมลทนิ ดจุ พระอาทติ ย มพี ระนาสิกโคง ออนยาวพอเหมาะ มขี ายพระรศั มแี ผซา นไป ดังน.้ี แลว กราบทูลแดพระราชาวา พระโอรสของพระองคเ สด็จเทีย่ วไปเพือ่ กอนขา ว. พระราชาสลดพระทัย เอาพระหตั ถจัดผา สาฎกใหเรียบรอ ยพลางรบี ดวนเสดจ็ ออก รบี เสด็จดําเนนิ ไปประทบั ยนื เบอื้ งพระพักตรของ

พระสุตตนั ตปฎ ก ขุททกนกิ าย อปทาน เลม ๘ ภาค ๑ - หนา ท่ี 177พระผมู ีพระภาคเจาแลว ตรัสวา ขา แตพ ระองคผ ูเจรญิ เพราะเหตไุ รพระองคจึงทรงกระทําหมอมฉนั ใหไ ดอาย เพือ่ อะไรจงึ เสดจ็ เทย่ี วไปเพอ่ืกอ นขา ว ทําไมพระองคจ งึ ทรงกระทําความสําคัญวา ภกิ ษุมีประมาณเทานไี้ มอ าจไดภ ตั ตาหาร. พระศาสดาตรัสวา . มหาบพิตร นีเ้ ปนการประพฤติตามวงศของอาตมภาพ พระราชาตรสั วา ขา แตพระองคผ เู จรญิ ช่ือวา วงศข องเราทง้ั หลายเปนวงศกษัตรยิ มหาสมมตราช ก็วงศก ษตั ริยมหาสมมตราชน้ี ยอ มไมม ีกษตั ริยสักพระองคเ ดยี ว ช่ือวาผเู ท่ยี วไปเพอื่ ภกิ ษา. พระศาสดาตรสั วา มหาบพติ ร ช่ือวาวงศก ษัตรยิ น้ี เปน วงศของพระองค สวนช่ือวา พุทธวงศน ้ี คอื พระทีปง กร พระโกณฑญั ญะ ฯลฯพระกสั สปเปน วงศของอาตมภาพ ก็พระพทุ ธเจาทั้งหลายเหลา น้ีและอน่ื ๆนบั ไดหลายพัน ไดสาํ เร็จการเลี้ยงพระชนมชีพดว ยการเท่ยี วภกิ ขาจารเทา นน้ั ท้งั ท่ีประทบั ยืนอยูในระหวา งถนนนั่นแล ไดตรัสพระคาถาน้ีวา บคุ คลไมค วรประมาทในกอ นขาวที่ตนพึงลกุ ขึน้ ยืนรับ พงึ ประพฤติธรรมใหส ุจริต บุคคลผูป ระพฤติธรรมเปน ปกติ ยอม อยเู ปน สุขท้ังในโลกน้ีและโลกหนา ดังน้ี.ในเวลาจบพระคาถา พระราชาทรงดํารงอยใู นพระโสดาปตติผล. ไดท รงสดับคาถานว้ี า บคุ คลพงึ ประพฤติธรรมใหส ุจรติ ไมพ งึ ประพฤติธรรมนัน้ ใหท จุ ริตผูป ระพฤตธิ รรมเปน ปกติ ยอมอยเู ปนสขุ ท้ังในโลกน้ี และโลกหนา ดังน.้ี

พระสตุ ตันตปฎก ขทุ ทกนิกาย อปทาน เลม ๘ ภาค ๑ - หนา ท่ี 178ไดดํารงอยใู นพระสกทาคามิผล ทรงสดับมหาธัมมปาลชาดก ไดดาํ รงอยใู นพระอนาคามิผล ในสมัยใกลจะสวรรคต ทรงบรรทมบนพระที่สิริไสยาสนภายใตเศวตฉตั รน้ันแล ไดบ รรลพุ ระอรหตั . กจิ ในการตามประกอบปธานความเพยี รดวยการอยูปา มไิ ดม ีแกพระราชา. ก็พระราชานน้ั คร้ันทรงกระทาํ ใหแจงพระโสดาปตตผิ ลแลว แลทรงรับบาตรของพระผมู ีพระภาคเจา ทรงนําพระผมู ีพระภาคเจาพรอ มท้งับรษิ ัทข้ึนสูมหาปราสาท ทรงองั คาสดว ยขาทนียโภชนียาหารอนั ประณตี .ในเวลาเสรจ็ ภตั กิจ นางสนมท้ังปวงพากันมาถวายบงั คมพระผมู พี ระภาค-เจา ยกเวน พระมารดาพระราหุล. ก็พระมารดาพระราหลุ นั้น แมปริวาร-ชนจะกราบทูลวา ขอพระองคจงเสด็จไปถวายบังคมพระลกู เจา กต็ รัสวาถาคุณความดขี องเรามีอยู พระลกู เจา จกั เสด็จมายังสาํ นกั ของเราดวยพระองคเอง พระองคเ สดจ็ มานั้นแหละ เราจึงจะถวายบังคม ครัน้ ตรสัดังนแ้ี ลวกม็ ไิ ดเ สด็จไป. พระผมู ีพระภาคเจา ทรงใหพ ระราชารบั บาตรแลว ไดเ สดจ็ ไปยงั หอ งอนั มีสริ ิ ของพระราชธดิ า พรอ มกับพระอัครสาวกทงั้ สองแลวตรัสวา พระราชธิดาเมอื่ ไหวตามชอบใจอยู ไมควรกลาวอะไร แลวประทับน่ังบนอาสนะทีเ่ ขาปลู าดถวาย. พระราชธิดารบี เสด็จมาแลวจับขอพระบาท กลงิ้ เกลือกพระเศียรท่หี ลงั พระบาทแลว ถวายบงั คมตามพระ-อธั ยาศยั . พระราชาตรัสคุณสมบัตมิ ีความรกั และความนับถือมากเปน ตนในพระผมู ีพระภาคเจา ของพระราชธิดาวา ขา แตพ ระองคผ ูเจริญ ธดิ าของหมอ มฉันไดส ดับวา พระองคท รงนุงหม ผา กาสายะ ตั้งแตน ้นั กเ็ ปนผูน งุ หมผาสายะ ไดสดบั วา พระองคเ สวยพระกระยาหารหนเดียว กเ็ ปน

พระสุตตันตปฎก ขุททกนิกาย อปทาน เลม ๘ ภาค ๑ - หนา ที่ 179ผูเสวยภัตหนเดียวบาง ไดสดบั วา พระองคละเลกิ ทีน่ อนใหญ กบ็ รรทมบนเตียงนอ ยอันขงึ ดว ยแผน ผา ทราบวา พระองคท รงเวนจากดอกไมแ ละของหอมเปนตน กง็ ดเวนดอกไมและของหอมบา ง เมื่อพระญาติทงั้ หลายสงขา วมาวา เราทง้ั หลายจักปรนนิบตั ิ ก็มไิ ดเ หลยี วแลพระญาติเหลา น้ันแมพระองคเดยี ว ขาแตพ ระองคผเู จริญ พระธดิ าของหมอมฉันเพยี บพรอมดวยคณุ สมบตั ิอยา งนี้. พระศาสดาตรสั วา มหาบพติ ร ขอทีพ่ ระราชธิดาท่ีพระองคร กั ษาอยูในบดั นี้ รกั ษาตนไดในเมอื่ ญาณแกก ลา แลว ไมน าอศั จรรย เมอ่ื กอ น พระราชธดิ านไ้ี มม กี ารอารักขา เท่ยี วอยูท ี่เชงิ เขาก็ยังรักษาตนได ในเมื่อญาณท้งั ท่ยี งั ไมแ กกลา ดงั นี้แลวตรัส จันทกินร-ีชาดก แลวทรงลุกข้นึ จากอาสนะเสด็จหลีกไป. ก็ในวันรุงขึ้น เมือ่ งานววิ าหมงคลเนอื่ งในการเสด็จเขา พระตําหนกัอภิเษกของนันทราชกุมารกาํ ลังเปนไปอยู พระศาสดาเสดจ็ ไปยงั ตําหนกัของนันทราชกมุ ารนัน้ ทรงใหพ ระกุมารถือบาตร มีพระประสงคจะใหบวช ตรสั เรอื่ งมงคลแลวทรงลกุ จากอาสนะเสด็จหลีกไป. นางชนบท-กัลยาณี เหน็ พระกมุ ารกาํ ลงั เสด็จไป จงึ ทลู วา ขา แตพ ระลูกเจา ขอพระองคจงกลับมาโดยดว น แลวชะเงอ แลดู. นันทกุมารน้ันไมอาจทูลกะพระผูม ีพระภาคเจา วา ขอพระองคท รงรับบาตร จงึ ไดเ สด็จไปยังพระ-วหิ ารเหมอื นกัน. นันทกมุ ารไมป รารถนาเลย พระผมู พี ระภาคเจา กท็ รงใหบวชแลว. พระผูม พี ระภาคเจา เสด็จไปเมอื งกบิลพัสดุ ทรงใหน ันทะบวชในวันที่ ๓ ดว ยประการฉะนี.้ ในวันท่ี ๗ แมพ ระมารดาของพระราหลุ ก็ทรงแตงองคพ ระกมุ ารแลว สงไปยงั สํานักของพระผูม พี ระภาคเจา วา นี่แนะพอ เจาจงดพู ระสมณะ

พระสุตตนั ตปฎ ก ขุททกนิกาย อปทาน เลม ๘ ภาค ๑ - หนา ที่ 180น้ัน ซึ่งมีวรรณแหงรปู ดงั รปู พรหม มีวรรณดงั ทองคํา หอมลอ มดวยสมณะสองหม่นื รปู พระสมณะนีเ้ ปนบิดาของเจา พระสมณะนนั่ มขี มุ ทรัพยใหญ จําเดมิ แตพ ระสมณะนัน้ ออกบวชแลว แมไ มเหน็ ขมุ ทรพั ยเ หลา นนั้เจา จงไปขอมรดกกะพระสมณะน้นั วา ขาแตพระบดิ า ขาพระองคเ ปนกมุ าร ไดรบั อภเิ ษกแลวจกั ไดเ ปน จักรพรรดิ ขาพระองคต อ งการทรัพยขอพระองคจ งประทานทรพั ยแ กขาพระองค เพราะบตุ รยอมเปน เจา ของทรพั ยมรดกของบิดา และพระกุมารก็ไดไปยังสํานักของพระผมู พี ระภาคเจานัน่ แล ไดค วามรกั ในฐานเปนบดิ า มีจิตใจราเริง กราบทลู วา ขาแตพระสมณะ รม เงาของพระองคเปน สขุ แลว ไดย นื ตรสั ถอ ยคําอ่นื ๆ และถอ ยคาํ อันสมควรแกตนเปนอนั มาก. พระผมู ีพระภาคเจาทรงทําภัตกจิ แลวตรัสอนโุ มทนาเสร็จแลว ทรงลกุ จากอาสนะเสดจ็ หลกี ไป. ฝา ยพระกุมารกราบทลู วา ขาแตพระสมณะ ขอพระองคจ งประทานทรพั ยมรดกแกขาพระองค ขาแตพ ระสมณะ ขอพระองคจงประทานทรพั ยมรดกแกขาพระองค แลวตดิ ตามพระผูมีพระภาคเจา ไป. พระผมู พี ระภาคเจา ไมใ หพระกุมารกลับ แมป ริวารชนกไ็ มอ าจยงั พระกุมารผูเสด็จไปกบั พระผมู ี-พระภาคเจาใหก ลับได. พระกมุ ารนน้ั ไดไปยงั พระอารามน้ันแล พรอมกับพระผมู พี ระภาคเจา ดว ยประการดงั นี.้ ลาํ ดบั นนั้ พระผมู พี ระภาคเจาทรงพระดาํ รวิ า กมุ ารน้ีปรารถนาทรพั ยอ ันเปนของบิดา ซ่งึ เปนไปตามวัฏฏะ มีแตความคบั แคน เอาเถอะเราจะใหอ รยิ ทรพั ย ๗ ประการ ซ่งึ เราไดเ ฉพาะทีโ่ พธมิ ัณฑแ กก ุมารนี้เราจะทํากุมารนัน้ ใหเปน เจาของทรัพยมรดกอนั เปน โลกตุ ระ จงึ ตรัสเรยี กทานพระสารีบุตรมาวา สารบี ตุ ร ถา อยางนั้น ทา นจงใหร าหลุ กุมารบวช.

พระสุตตนั ตปฎ ก ขุททกนิกาย อปทาน เลม ๘ ภาค ๑ - หนาท่ี 181พระเถระใหร าหุลกมุ ารนน้ั บวชแลว ก็แหละเมือ่ พระกุมารบวชแลว ความทกุ ขมปี ระมาณยิ่งเกดิ ขน้ึ แกพระราชา. พระองคเมอ่ื ไมอาจทรงอดกลั้นความทกุ ขน ้ันได จึงเสด็จเขาไปเฝา พระผมู พี ระภาคเจา ตรสั ขอพรวาขา แตพ ระองคผูเ จรญิ ดงั หมอมฉันขอโอกาส พระผเู ปนเจาทง้ั หลาย ไมพ ึงบวชบตุ รท่ีบิดามารดายังไมอนุญาต. พระผมู พี ระภาคเจาทรงใหพ รแกท าวเธอ ในวันรุงข้ึนทรงกระทําภตั กิจในพระราชนเิ วศน เมื่อพระราชาประทับนงั่ ณ สวนขางหนง่ึ ทูลวา ขา แตพ ระองคผูเจริญ ในคราวที่พระองคท รงทาํ ทกุ รกริ ิยา เทวดาตนหนึ่งเขา มาหาหมอมฉัน กลาววาพระโอรสของพระองคส วรรคตแลว หมอ มฉันไมเช่อื คาํ ของเทวดานนั้ไดหา มเทวดาน้นั วา บุตรของเรา ยงั ไมบรรลพุ ระสมั โพธิญาณจะยงั ไมตาย ดงั น้ี จงึ ตรสั วา บดั น้ี พระองคจักทรงเชอ่ื ไดอ ยางไร แมในกาลกอน คนเอากระดกู มาแสดงแลวกลาววา บุตรของทานตายแลว พระองคกย็ งั ไมท รงเชอ่ื ดงั น้ีแลวตรัส มหาธรรมปาลชาดก เพราะเหตเุ กดิเร่อื งน้ขี ้ึน ในเวลาจบพระกถา พระราชาทรงดํารงอยูในอนาคามิผล. พระผูมีพระภาคเจา ทรงใหพระบิดาดาํ รงอยใู นผลทั้ง ๓ ดวยประการดงั น้แี ลว อันหมภู ิกษุหอ มลอมแลว เสดจ็ ไปยังกรงุ ราชคฤหอีก ทรงประทับอยทู ป่ี า สตี วนั . สมัยนนั้ ทานอนาถบิณฑกิ คหบดี เอาเกวยี น๕๐๐ เลมบรรทกุ สินคาไปยงั กรุงราชคฤห ไดไ ปยังเรอื นของเศรษฐผี เู ปนสหายรกั ของคน ไดส ดบั วา พระผูมพี ระภาคพทุ ธเจา อบุ ัติขนึ้ ในกรงุ -ราชคฤหนัน้ ในเวลาใกลร ุงจดั จึงเขา ไปเฝาพระศาสดา ทางประตทู ี่เปดดวยเทวานุภาพ ฟง ธรรมแลวตัง้ อยใู นโสดาปต ติผล ในวนั ทส่ี องไดถ วาย

พระสตุ ตันตปฎก ขุททกนกิ าย อปทาน เลม ๘ ภาค ๑ - หนาท่ี 182มหาทานแกพระสงฆ มีพระพทุ ธเจา เปน ประธาน ไดกราบทลู ขอใหพระศาสดาทรงรบั ปฏิญญา เพือ่ ตอ งการเสดจ็ มายงั นครสาวัตถี ในระหวางทางในท่ี ๔๕ โยชน ไดใ หทรพั ยห นงึ่ แสนสรา งวหิ ารในทีท่ กุ ๆ หนึ่งโยชน แลว ซอื้ สวนของเจาเชตดว ยเงนิ ๑๘ โกฏิ โดยเอาเงินโกฏิปจู นเต็มเนือ้ ท่ี แลว เรม่ิ การกอสรา ง. ทานอนาถบิณฑกิ คหบดนี ้นั ใหส รา งวิหารอนั เปน ทีร่ ื่นรมยใ จในภูมภิ าคอันนาร่ืนรมย ดวยการบริจาคเงิน ๑๘โกฏิ คอื ใหส รา งพระคันธกุฎเี พ่อื พระทศพลในทา มกลาง ใหส รา งเสนา-สนะที่เหลอื เชน กุฎเี ดยี่ ว กุฎคี ู กุฎีทรงกลม ศาลาหลงั ยาว ศาลาส้นัและปะรําเปนตน และสระโบกขรณี ทจี่ งกรม ทพี่ ักกลางคืน และท่ีพักกลางวัน ในอาวาสอนั เปน ทอี่ ยแู หง หนึ่ง โดยแยกเปน สวนบุคคลสําหรบัพระมหาเถระ ๘๐ รายลอมพระคนั ธกุฎนี น้ั เสรจ็ แลว สงทตู ไปนิมนตพระทศพลใหเสดจ็ มา. พระศาสดาทรงสดับคาํ ของทูตนั้นแลว มภี กิ ษสุ งฆหมูใหญเปน บรวิ าร เสดจ็ ออกจากกรุงราชคฤห เสด็จถงึ นครสาวัตถโี ดยลําดับ. ฝา ยทา นมหาเศรษฐี กต็ ระเตรียมการฉลองพระวิหาร ในวนั ที่พระตถาคตเสดจ็ เขา พระเชตวนั ไดแตง ตัวบุตรดว ยเคร่ืองประดบั ทกุ อยางแลวสง ไปพรอมกับกมุ าร ๕๐๐ คน ผูตกแตงประดบั ประดาแลว เหมอื นกนับุตรของเศรษฐีน้ันพรอ มดวยบริวาร ถอื ธง ๕๐๐ คนั อนั เรืองรองดว ยผา๕ สี อยขู างหนาของพระทศพล ธดิ าของเศรษฐี ๒ คน คือนางมหาสภุ ทั ทา และนางจฬู สุภทั ทา พรอมกบั กมุ าริกา ๕๐๐ นาง ถือหมอ เตม็นาํ้ ออกเดินไปขางหลงั ของกมุ ารเหลาน้นั ภรยิ าของเศรษฐปี ระดับดวยเครอื่ งอลังการทง้ั ปวง พรอ มกบั มาตคุ าม ๕๐๐ นาง ถือถาดมีของเต็ม

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย อปทาน เลม ๘ ภาค ๑ - หนา ท่ี 183ออกเดินไปขางหลงั ของกมุ ารกิ าเหลาน้นั . ทานมหาเศรษฐนี ุง หม ผา ใหมพรอมกับเศรษฐี ๕๐๐ คน ผูน งุ หมดว ยผา ใหมเ หมอื นกนั มงุ ไปเฉพาะพระผมู ีพระภาคเจา เบื้องหลังของคนทงั้ หมด. พระผูมพี ระภาคเจา ทรงกระทาํ อบุ าสกบรษิ ัทนีไ้ วเบ้อื งหนา อนั ภิกษสุ งฆห มใู หญแ วดลอม ทรงกระทําระหวางปาใหเปนดจุ ราดรดดว ยการราดดว ยนํ้าทอง ดว ยพระรศั มีจากพระสรีระของพระองค จงึ เสด็จเขา พระเชตวันวหิ าร ดวยพทุ ธลลี าอันหาทส่ี ุดมิได ดว ยพทุ ธสิริอันหาประมาณมิได. ลําดบั นั้น ทา นอนาถบิณฑิกเศรษฐีไดท ลู ถามพระผูม ีพระภาคเจาวาขา แตพ ระองคผ ูเ จริญ ขา พระองคจะปฏิบตั ใิ นวิหารนีอ้ ยา งไร ? พระผูม-ีพระภาคเจา ตรสั วา ดกู อนคหบดี ถาอยางนั้นทา นจงใหป ระดิษฐานวิหารนี้ เพ่อื ภกิ ษุสงฆผ ูอยใู นทิศทั้ง ๔ ท้ังที่มาแลวและยังไมมา ทา นมหา-เศรษฐีรับพระพทุ ธฎกี าวา ดแี ลวพระเจาขา แลว ถอื เตา นํ้าทองคําหลัง่ นํา้ใหต กลงเหนอื พระหัตถข องพระทศพล แลวไดถ วายดวยคาํ วา ขา พระองคขอถวายพระเชตวันวหิ ารนแี้ กภ กิ ษุสงฆ มพี ระพุทธเจาเปนประธานซง่ึ อยูในทศิ ทัง้ ๔ ผูมาแลวและท่ยี ังไมไดมา. พระศาสดาทรงรบั พระวิหารแลวเมอื่ จะทรงกระทาํ อนโุ มทนา ไดต รัสอานสิ งสก ารถวายวิหารวา เสนาสนะยอมปอ งกันความหนาวและความรอน แตนั้น ยอมปอ งกนั เนอื้ รา ย งู ยุง นาํ้ คาง และฝน แตน้ันยอ มปองกนั ลม และแดดอนั กลา ที่เกดิ ขึน้ แลวยอ มบรรเทาไป. การถวาย วิหารแกส งฆเพอื่ เรนอยู เพอ่ื ความสขุ เพื่อเพงพิจารณา และ เพ่อื เหน็ แจง พระพุทธเจา ทรงสรรเสรญิ วา เปนทานอันเลิศ.

พระสุตตันตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย อปทาน เลม ๘ ภาค ๑ - หนาท่ี 184 เพราะเหตุน้ันแล บุรษุ ผเู ปน บัณฑิต เมื่อเลง็ เห็นประโยชน ของตน พงึ สรา งวิหารอนั ร่นื รมย ถวายใหเ ปนท่อี ยูในภิกษุผู เปนพหูสูตเถิด. อนง่ึ พึงถวายขาว นาํ้ ผา และเสนาสนะแกทา นเหลา น้ัน ดว ยใจอันเลื่อมใสในทานผปู ฏบิ ตั ิตรง. เขาผถู วายวหิ าร รธู รรมใดในโลกนแ้ี ลว จะเปน ผูไมมีอาสวะปรินิพพาน ทา น เหลา นัน้ ยอมแสดงธรรมนัน้ อันเปน เคร่ืองบรรเทาทุกขท ้งั ปวง แกเ ขา. จาํ เดมิ แตวันทีส่ องไป ทานอนาถบิณฑิกเศรษฐี เรม่ิ การฉลองวหิ าร. การฉลองวิหารของนางวิสาขา ๔ เดอื นเสร็จ สว นการฉลองวิหารของทา นอนาถบณิ ฑิกเศรษฐี ๙ เดอื นเสร็จ. แมในการฉลองวหิ าร ก็สนิ้ทรพั ยไ ปถงึ ๑๘ โกฏทิ เี ดียว. เฉพาะวิหารอยา งเดียวเทานั้น ทานไดบริจาคทรัพยน บั ได ๕๔ โกฏิ ดวยประการฉะน.ี้ กใ็ นอดตี กาล ในสมยั ของพระผูมีพระภาคเจา พระนามวา วปิ ส สีเศรษฐีช่ือวา ปุนัพพสุมิตตะ ซือ้ ท่โี ดยการปลู าดอิฐทองคาํ สรางสังฆา-รามประมาณหนึ่งโยชน ลงในท่นี ้ันน่ันแหละ. ในสมยั ของพระผมู พี ระภาคเจาพระนามวา สิขี เศรษฐีชือ่ สิริ-วัฑฒะ ซ้อื ทีโ่ ดยการปลู าดผาลทองคํา แลว ใหส รา งสงั ฆารามมปี ระมาณ ๓คาวตุ ลงในท่ีน้ันนนั่ แหละ. ในสมยั ของพระผมู ีพระภาคเจา พระนามวา เวสสภู เศรษฐีชือ่ วาโสตถยิ ะ ซ้ือที่โดยปลู าดรอยเทาชา งทองคํา แลวสรางสงั ฆารามมีประมาณกงึ่ โยชน ลงในที่น้ันนั่นแหละ.

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย อปทาน เลม ๘ ภาค ๑ - หนาท่ี 185 ในสมัยของพระผมู พี ระภาคเจา พระนามวา กกสุ นั ธะ เศรษฐชี ่อื วาอัจจุตะ ซ้อื ทโ่ี ดยการปูลาดอฐิ ทองคาํ แลว สรางสังฆารามมีประมาณหน่ึงคาวตุ ลงในทน่ี ้ันนน่ั แหละ. ในสมัยของพระผมู ีพระภาคเจาพระนามวา โกนาคมนะ เศรษฐีชื่อวา อุคคะ ซ้อื ทโ่ี ดยการปลู าดเตาทองคาํ แลว สรา งสังฆารามมีประมาณกึ่งคาวุต ลงในที่นนั้ นั่นแหละ. ในสมยั ของพระผูม พี ระภาคเจา พระนามวา กัสสปะ เศรษฐชี ือ่ วาสุมงั คละ ซื้อท่โี ดยการปลู าดไมเ ทา ทองคาํ แลว สรางสังฆารามมปี ระมาณ๖ กรสี ลงในที่นนั้ นน่ั แหละ. แตในสมยั ของพระผูมีพระภาคเจา ของเราทงั้ หลาย เศรษฐีช่อื วาอนาถบิณฑิกะ ซอื้ ทโ่ี ดยการปลู าดทรพั ยโ กฏกิ หาปณะ แลว สรา งสงั ฆารามมปี ระมาณ ๘ กรสี ลงในท่นี ั้นน่นั แหละ. ไดยนิ วา สถานที่นีเ้ ปน สถานที่ทพ่ี ระพุทธเจา ทกุ พระองคมไิ ดท รงละเลยทีเดียว. ตั้งแตบรรลุพระสัพพัญุตญาณท่มี หาโพธิมณั ฑ จนกระทั่งถึงเตียงมหาปรนิ ิพพาน พระผมู ีพระภาคเจา ประทบั อยู ณ สถานท่ใี ด ๆ สถานท่ีน้ีน้นั พึงทราบวา ชื่อวา สันติเกนิทาน ดว ยประการฉะนี้. จบนิทานกถา

พระสตุ ตนั ตปฎก ขทุ ทกนกิ าย อปทาน เลม ๘ ภาค ๑ - หนา ที่ 186 พรรณนาอพั ภนั ตรนิทาน ศัพทวา อถ ในคาถาน้ีวา ลาํ ดบั น้ี ทา นทัง้ หลายผมู ีใจบรสิ ทุ ธ์ิ จงสดบั พุทธาปทาน วา เราเปนพระธรรมราชาสมบรู ณด ว ยบารมี ๓๐ ถว น ซง่ึ ใคร ๆ นบั ไมได ดงั นี้.เปนบทนิบาตใชใ นอรรถวา แสดงลาํ ดับแหงอธกิ าร คอื เปนบทนบิ าตที่ประกอบดว ยวิภตั ติ ในบรรดานบิ าตทัง้ สอง ท่ีประกอบดว ยวิภตั ติ และไมป ระกอบวภิ ตั ติ. อกี อยา งหนึ่ง อถ ศพั ทเ ปน ไปในอรรถวา อธกิ าร, มงคล, อรรถวา สําเร็จ, อวธารณะ, อรรถวา ตอ เนื่องกันไป, และอรรถวา ปราศจากไป. จริงอยา งน้นั เพราะทา นกลา วไวว า อธกิ ารยอมบงบอกถึงกิจอันย่ิง ฐานะอันยิ่ง และอรรถ อนั ย่ิง ทานกลาวไวโดยภาวะอันประเสรฐิ ทีส่ ุดและเจรญิ ท่สี ุด ดงั นี.้ (เชือ่ มความวา ) ทานทั้งหลายจงฟงอปทาน (คือเหต)ุ อนั ประกอบดว ย อถ ศัพทอนั มอี ธิการเปน อรรถ โดยเปน กิจอันย่งิ แหงบารมีธรรม๓๐ ถว นของพระพุทธเจาทงั้ หลาย คือ โดยภาวะอนั ประเสริฐทส่ี ดุ และเจริญท่สี ดุ . เชอ่ื มความวา ทานท้ังหลายจงฟงอปทานอนั ประกอบดวย อถศัพทซึง่ มมี งคลเปน อรรถ โดยพระบาลวี า การบชู าผูควรบชู า น่ัน

พระสุตตนั ตปฎก ขุททกนิกาย อปทาน เลม ๘ ภาค ๑ - หนาท่ี 187เปน มงคลอนั สูงสดุ เพราะการบูชาพระโพธิสัตว ๓ จาํ พวกเปนมงคลโดยสภาพ. เชอ่ื มความวา ทา นทั้งหลายจงฟง อปทานทปี่ ระกอบดว ย อถศพั ทอ นั มคี วามสําเรจ็ เปน อรรถ เพราะกิจแหงสมบตั ิของพระผมู พี ระภาค-เจาเปนตน สําเรจ็ แลว ดวยพระอรหตั มรรค. เชือ่ มความวา ทา นทั้งหลายจงฟงอปทานอนั ประกอบดว ย อถ ศพั ทอ ันมอี วธารณะเปน อรรถ คือมีการหา มเปนอรรถ เพราะพระพทุ ธเจาเปนตน ไมมกี ุศลอน่ื จากกุศลมีอรหตั มรรคเปนตน . เชอ่ื มความวา ทานทัง้ หลายจงฟงอปทานอนั ประกอบดว ย อถ ศัพทอนั มี อนนั ตระ ความตอ เนื่องกนั เปน อรรถ เพราะทา นรอยกรองไวตดิ ตอกับการรอยกรองขทุ ทกปาฐะ. เชอ่ื มความวา ทานท้ังหลายจงฟง อปทานอนั ประกอบดวย อถ ศพั ท ซ่งึ มีการจากไปเปน อรรถเพราะเริม่ จากขุททกปาฐะน้ไี ป. ในบทวา พทุ ฺโธ พระพทุ ธเจา น้ี มีวิเคราะหดังตอไปนี้. ชื่อวา พระพุทธเจา เพราะตรัสรูสจั จะท้ังหลาย. ชื่อวา พระพุทธเจา เพราะยงั หมูส ตั วใ หตรัสร.ู ชือ่ วา พระพทุ ธเจา เพราะทรงเปนผูร ูส ิ่งทง้ั ปวง. ช่อื วา พระพทุ ธเจา เพราะทรงหย่ังเห็นสิ่งทงั้ ปวง. ช่อื วา พระพทุ ธเจา เพราะทรงเปนผไู มมีตนอน่ื แนะนาํ . ชอื่ วา พระพทุ ธเจา เพราะทรงเปน ผูเบกิ บาน. ชอ่ื วา พระพทุ ธเจา เพราะสน้ิ อาสวะแลว. ชือ่ วา พระพุทธเจา เพราะปราศจากอุปกเิ ลส. ชื่อวา พระพทุ ธเจา เพราะการถอื บวช.

พระสตุ ตนั ตปฎก ขทุ ทกนกิ าย อปทาน เลม ๘ ภาค ๑ - หนา ที่ 188 ชื่อวา พระพทุ ธเจา เพราะอรรถวา ไมเปนทส่ี อง. ชื่อวา พระพทุ ธเจา เพราะอรรถวาละตัณหาได. ชื่อวา พระพุทธเจา เพราะเสดจ็ ดาํ เนินทางเปนทไ่ี ปอนั เอก. ช่อื วา พระพทุ ธเจา เพราะพระองคเดียวตรสั รูพ ระสัมมาสมั โพธิ-ญาณอนั ยอดเยย่ี ม. ช่ือวา พระพทุ ธเจา เพราะทรงไดเ ฉพาะความรู เปน เหตกุ ําจัดความไมรเู สียได. บทท้งั สามคอื พุทฺธิ พทุ ฺธ โพโธ นี้ ไมม คี วามแตกตางกัน. ผาเราเรียกวา ผาเขยี ว ผาแดง เพราะประกอบดวยสีเขยี วเปน ตน ฉนั ใด. ชอื่ วา พระพุทธเจา เพราะประกอบดว ยคุณของพระพุทธเจาฉันนัน้ . อีกอยางหนง่ึ ญาณในมรรคทัง้ ๔ เรยี กวา โพธ,ิ ญาณทเี่ รยี กวาโพธิ เพราะทาํ หมูกเิ ลส ๑,๕๐๐ ทั้งส้ินใหส ิ้นไป ดว ยญาณนัน้ น่ันแหละแลว บรรลุพระนิพพาน. สมงั คบี ุคคลผูป ระกอบพรอ มดวยญาณน้ัน ชื่อวาเปน พระพุทธเจา. แมพ ระปจเจกพทุ ธเจาก็ทํากิเลสท้ังปวงใหสิ้นไปดวยญาณนัน้ เหมอื นกนั แลวจงึ บรรลุพระนพิ พาน. กญ็ าณน้ันเทา น้ันเปนอปทาน คอื เปน เหตขุ องพระสมั พุทธเจาเหลา นนั้ โดยเปน ญาณอันยง่ิ เฉพาะ.ของพระพุทธเจา ทัง้ หลาย จงึ ชอ่ื วา พุทธาปทาน เพราะพระพุทธเจาท้ังหลายทรงบาํ เพ็ญบารมีมา ๔ อสงไขยแสนกปั จงึ ไดบรรลพุ ระโพธญิ าณและเพราะทรงบรรลอุ สาธารณญาณ มีอนิ ทริยปโรปรยิ ตั ตญิ าณ มหากรณุ า-สมาบตั ญิ าณ ยมกปาฏหิ าริยญาณ สพั พัญตุ ญาณ อนาวรณญาณอาสยานุสยญาณเปนตน และเพราะทรงใหหมูสตั วนับไมถ ว นดมื่ อมตธรรม

พระสุตตันตปฎก ขุททกนกิ าย อปทาน เลม ๘ ภาค ๑ - หนาท่ี 189ดว ยพระธรรมเทศนา แมกัณฑเดยี วแลว ใหบ รรลพุ ระนิพพาน. ก็พุทธาปทานนนั้ มี ๒ อยา ง โดยเปนกุศลและอกุศล แตพ ระปจ เจก-พุทธเจาท้งั หลายไมส ามารถจะทําอยางน้ันได แมเม่ือจะทาํ การสงเคราะหทายกผูถวายปจ จัย มขี า วเปนตน กแ็ สดงธรรมดว ยคาถา ๒ คาถานี้เทา นนั้ แหละวา ขออิฐผลที่ทา นอยากไดแลว ปรารถนาแลว จงสาํ เร็จโดย เรว็ พลัน ความดํารไิ วใ นใจจงเต็มท่ี เหมือนพระจนั ทร ในวันเพญ็ ฉะนน้ั . ขออิฐผลทีท่ า นอยากไดแ ลว ปรารถนาแลว จงสําเรจ็ โดย เรว็ พลนั ความดําริในใจจงเตม็ ท่ี เหมอื นแกว มณี ชอื่ โชตริ ส ฉะน้ัน ดงั น้ี. พระปจ เจกพุทธเจา ทั้งหลายแมจะแสดงธรรม ก็ไมอ าจทําหมูสัตวนบั ไมถ วนใหต รัสรไู ด เพราะฉะน้ัน จงึ ไมเปนเหมอื นพระสพั พญั -ูพุทธเจา ตรสั รูไดเฉพาะโดยโดดเดี่ยว เพราะเหตุน้ัน จงึ ชอ่ื วา พระ-ปจ เจกพทุ ธเจา . อปทาน คอื เหตุแหง พระปจ เจกพทุ ธเจาเหลา นั้น ชอ่ื วาปจ เจกพุทธาปทาน. ชื่อวา เถระ เพราะดาํ รงอยูนาน. อีกอยางหน่งึ ช่อื วา เถระ เพราะประกอบดวยคณุ มศี ีล อาจาระและมทั วะความออนโยนเปนตน อันม่นั คงกวา . อีกอยางหนึง่ ช่อื วา เถระ เพราะประกอบดว ยคณุ คอื ศีล สมาธิปญญา วิมตุ ติ และวมิ ุตติญาณทัสสนะ อนั มั่นคงและประเสรฐิ .

พระสุตตนั ตปฎ ก ขุททกนิกาย อปทาน เลม ๘ ภาค ๑ - หนา ท่ี 190 อกี อยา งหนงึ่ ชอื่ วา เถระ เพราะบรรลุพระนพิ พาน คือสนั ติทีน่ บั วามนั่ คงกวา ประณีต และยอดเย่ียม. อปทานของพระเถระทงั้ หลาย ชือ่ วา เถราปทาน. ชอ่ื วา เถรี เพราะประกอบดวยตาทิคุณท้ังหลายเหมอื นพระเถระ.อปทานของพระเถรที งั้ หลาย ชอ่ื วา เถรปี ทาน. ในอปทานเหลานนั้ พุทธาปทานมี ๕ อปทาน และ ๕ พระสูตร.ดวยเหตุน้ัน พระโบราณาจารยจึงกลาวไวว า อปทานที่ ๑ ซ่ึงมี ๕ อปทาน และ ๕ พระสตู ร น้ชี อ่ื วา พทุ ธาปทาน โดยอนุโลม. แมป จเจกพทุ ธาปทานก็มี ๕ อปทาน และ ๕ พระสูตร. ดวยเหตุน้ัน พระโบราณาจารยจงึ กลา วไววา อปทานที่ ๒ ซึ่งมี ๕ อปทาน และ๕ พระสตู ร นีช้ อ่ื วา ปจ เจกพทุ ธาปทาน โดยอนุโลม. เถราปทานมี ๕๑๐ อปทาน วา โดยวรรค มี ๕๑ วรรค. ดวยเหตุนั้น พระโบราณาจารยจึงกลาวไวว า อปทานที่ ๓ ซ่ึงมี ๕๐๐ อปทาน วา โดยวรรค มี ๕๑ วรรค นีช้ อื่ วา เถราปทาน โดยอนุโลม. เถรอี ปทานมี ๔๐ อปทาน วาโดยวรรค มี ๔ วรรค. ดว ยเหตนุ ั้นพระโบราณาจารยจึงกลา วไววา อปทานท่ี ๔ ซง่ึ มี ๔๐ อปทาน และมวี รรค ๔ วรรค น้ี ช่อื วา เถรีปทาน โดยอนุโลม.

พระสุตตนั ตปฎก ขทุ ทกนิกาย อปทาน เลม ๘ ภาค ๑ - หนาที่ 191 อปทาน ศัพท ในบทวา อปทาน น้ี ปรากฏวา ใชในความหมายมอี าทิวา การณะ คหณะ อปคมนะ ปฏปิ าฏิ และอักโกสนะ. จรงิ อยา งน้ัน อปทาน ศพั ทน ีป้ รากฏวา ใชใ นความหมายวา การณะคอื เหตุ ไดในประโยคมีอาทิวา ขตฺตยิ าน อปทาน , พรฺ าหฺมณาน อปทานอธิบายวา เหตแุ หง กษัตรยิ ทั้งหลาย เหตุแหงพราหมณทัง้ หลาย. ปรากฏวาใชใ นความหมายวา คหณะ คือการถอื ไดใ นประโยคมีอาทวิ า อปุ าสกาน อปทาน อธบิ ายวา อบุ าสกทง้ั หลายถือเอาดว ยดี. ปรากฏวา ใชใ นความหมายวา อปคมนะ คือการจากไป ไดใ นประโยคมอี าทิวา วาณชิ าน อปทาน สทุ ฺทาน อปทาน อธบิ ายวา พวกพอคาและพวกศูทรเหลานัน้ พากนั จากไปแตทนี่ ้นั ๆ. ปรากฏวา ใชใ นความหมายวา ปฏปิ าฏิ คอื ตามลาํ ดบั ไดใ นประโยคมอี าทวิ า ภกิ ษผุ ูถือบิณฑบาตเปน วัตร ยอมเที่ยวไปเพอ่ื กอนขา ว โดยเทย่ี วไปตามลําดับ อธิบายวา เที่ยวไปตามลําดับเรือน. ปรากฏวาใชในความหมายวา อกั โกสนะ คือ การดา ไดในประโยคมีอาทิวา ยอ มดา วา ชนเหลา นีไ้ ปปราศ จากความเปน สมณะ ชนเหลา นัน้ ไปปราศ จากความเปนพราหมณ อธบิ ายวา ยอมดา ยอมบรภิ าษ. แตใ นท่ีนี้ ปรากฏวา ใชใ นความหมายวา การณะ คอื เหตุ เพราะ-ฉะน้นั อปทานของพระพุทธเจาเหลาน้นั ชือ่ วา พทุ ธาปทาน อธิบายวาเหตแุ หงพระพทุ ธเจาทัง้ หลาย. พงึ เหน็ วา บารมี ๓๐ ถว นมที านบารมีเปนตน เปนเหตุของพระพทุ ธเจาท้ังหลายมิใชน อ ย อปุ มาดงั เมลด็ ทรายในแมน ํ้าคงคา. มกี ารเชือ่ มความวา บดั น้ี ทานทัง้ หลายผูม ีใจบรสิ ทุ ธิ์

พระสตุ ตนั ตปฎก ขุททกนิกาย อปทาน เลม ๘ ภาค ๑ - หนาท่ี 192จงสดบั อปทานทีป่ ระกอบในความหมายมีความหมายวา อธกิ ารคือคณุ ท่ีกระทําไวย่ิงใหญเปน ตน . บรรดาบทเหลา นั้น บทวา สทุ ฺธมานสา ความวา ทานท้งั หลายผูเปน พระขีณาสพ ๕๐๐ องค ช่ือวาสุทธมานสา คอื มีจติ บรสิ ทุ ธผ์ิ ดุ ผองมีหฤทัยสะอาด เพราะทํากเิ ลส ๑,๕๐๐ ใหส้นิ ไปดวยอรหตั มรรคญาณแลวดํารงอยู จงนั่งประชมุ กนั ฟง อปทานในโรงธรรมนี้ อธบิ ายวา ทานทัง้ หลายจงเง่ยี โสดลงฟงกระทาํ ไวใ นใจ. กใ็ นขอ นีพ้ ึงเหน็ วา แมเ มือ่ ปจ เจกพุทธาปทาน เถราปทาน และเถรีอปทานจะมีอยู ทานก็ไมก ลาววา อปทานานิ กลับกลาวคาํ วา อถพุทธาปทานานิ เหมอื นเมือ่ ขนั ธยมก อายตนยมก ธาตยุ มก สจั จยมกสงั ขารยมก และอนุสยยมก แมจะมีอยกู ็กลา ววา มูลยมก ดวยอํานาจทเ่ี ปนประธาน และดวยอํานาจทเี่ ปน เบือ้ งตน และเหมอื นเมอื่ สังฆาทเิ สส ๑๓อนยิ ต ๒ และนิสสคั คิยะ ๓๐ แมจะมีอยู ก็กลาววา ปาราชิกกณั ฑ ดว ยอํานาจทเ่ี ปน ประธาน และดวยอํานาจทเี ปนเบ้ืองตน แมในทน่ี ้ี ทานก็กลาวไวโดยทเ่ี ปนประธานและเปนเบ้ืองตน. เมือ่ ควรจะกลาววา สมมฺ าสมพฺ ุทฺธาปทานานิ แตทา นทาํ การลบบทนบิ าตวา สมมฺ า ซึง่ บงบอกอรรถท่เี ปนตตยิ าวิภตั ติ และบทอปุ สรรควา ส ซง่ึ บง บอกอรรถของศัพทวา สย โดยนิรุตตนิ ยั วา วณณฺ าคโมฯ เป ฯ ปจฺ วิธ นริ ตุ ตฺ  = นริ ุตตม ี ๕ ชนิด คอื ลงตวั อกั ษร ฯลฯหรือโดยสูตรวา เตสุ วุทธฺ ิโลปาคมวกิ ารวิปรีตาเทสา จ = ก็ในสนธ-ิกริ ิโยปกรณเหลา นน้ั มพี ฤทธ์ิ ลบ ลงตัวอกั ษร ทาํ ใหผิดจากของเดมิและแปลงใหผิดตรงกันขา ม ดงั นี้ แลวถอื เอาเฉพาะศัพทว า พทุ ธฺ อัน

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขุททกนกิ าย อปทาน เลม ๘ ภาค ๑ - หนา ท่ี 193บง วาเปน กิตก แลวกลาววา พทุ ฺธาปทานานิ เพื่อสะดวกในการประพันธคาถา. เพราะฉะนนั้ บทวา พทุ ฺธาปทานานิ มคี วามหมายวา อปทานของพระสัมมาสัมพทุ ธเจา ดังน้.ี พรรณนาอัพภนั ตรนิทาน ในวสิ ุทธขนวิลาสินี อรรถกถาอทาน จบเพียงเทา น้ี ๑. พรรณนาพุทธาปทาน บดั น้ี พระเถระมีความประสงคจ ะกลาวอรรถกถาอปทาน ในลาํ ดบัอัพภนั ตรนทิ าน จงึ กลา วไวว า อปทาน คืออปทานใด แสดงนัยอันวิจิตร พระอรหันตเจา ทง้ั หลาย สงั คายนาไวในขทุ ทกนกิ าย บดั น้ี ถงึ ลาํ ดบั แหง การสังวรรณนา เนื้อความแหงอปทานนั้ ดงั น้.ี กอนอน่ื อปทานใดในคาถาน้ัน ยอ มถึงการสงเคราะหล งในรสอนั เดยี วกัน เพราะทานกลาวไวว า พระพทุ ธพจนทง้ั ส้นิ มรี สคอื วมิ ตุ ติเปนอนั เดยี วกนั , ยอ มถึงการสงเคราะหล งในธรรมทีท่ านสงเคราะหไ ว ๒สว น ดว ยอํานาจธรรมและวนิ ยั , ในบรรดาปฐมพุทธพจน มชั ฌิม-พุทธพจน และปจ ฉมิ พทุ ธพจน ยอมถึงการสงเคราะหล งในมชั ฌมิ -พทุ ธพจน, ในบรรดาพระวินัยปฎ ก พระสุตตนั ตปฎ ก และพระอภธิ รรม-ปฎก ยอ มถงึ การสงเคราะหล งในพระสุตตนั ตปฎ ก, ในบรรดานิกาย ๕

พระสตุ ตันตปฎก ขทุ ทกนกิ าย อปทาน เลม ๘ ภาค ๑ - หนา ท่ี 194คือ ทีฆนิกา มัชฌิมนกิ าย สังยตุ ตนกิ าย องั คุตรนกิ าย และขุททก-นกิ าย ยอมถงึ การสงเคราะหลงในขทุ ทกนิกาย, ในบรรดานวังคสตั ถุศาสนคือ สตุ ตะ เคยยะ ไวยากรณะ คาถา อทุ าน อติ วิ ุตตกะ ชาดก อัพภูต-ธรรม เวทลั ละ ทา นสงเคราะหลงในคาถา. ในบรรดาธรรมขนั ธ๘๔,๐๐๐ พระธรรมขันธ ซ่งึ ทานพระอานนทก ลา วไวอยา งนวี้ า ธรรมเหลา ใดทค่ี ลอ งปากข้นึ ใจของขา พเจา ธรรมเหลา น้ัน มี ๘๔,๐๐๐ พระธรรมขนั ธ คือที่ขา พเจาเรียกจากพระพุทธเจา ๘๒,๐๐๐ เรยี นจากภกิ ษุ ๒,๐๐๐ พระธรรมขันธ ดังนี.้เปนอนั สงเคราะหลงใน ๒-๓ พระธรรมขนั ธ. บัดน้ี ทานเมื่อจะแสดงอปทานน้ัน จึงกลาววา พระพทุ ธเจาผูเ ปนพระธรรมราชาสมบูรณดว ยบารมี ๓๐ ถว น มีจํานวนนบั ไมถวน ดงั น้ี.ในคาํ เหลา น้ันมวี ินิจฉยั ดังตอ ไปนี้. บารมี ๑๐ ถว นนัน่ เอง จัดเปน บารมี ๓๐ ถว น ดวยอํานาจบารมี๑๐ อุปบารมี ๑๐ และปรมัตถบารมี ๑๐ โดยเปนอยา งต่ํา อยางกลางและอยางสงู . ผบู ริบูรณดี คือผสู มบรู ณ ประกอบ พรอมพรง่ั บรรลุประกอบพรอ มดว ยบารมี ๑๐ ถวนน้ัน เพราะเหตุนน้ั จึงช่อื วา ผูส มบรู ณดว ยบารมี ๓๐ ถวน. ช่อื วา ราชา เพราะยงั หมสู ตั วผ ูอยใู นสกลโลกทง้ั ๓และกายของตนใหย นิ ดี คือไหย ดึ ติดดวยพรหมวิหารสมาบัติ ๔ คอืเมตตา กรุณา มทุ ิตา อุเบกขา หรือดว ยความเปน ผมู ีจิตเปน อนั เดยี วดว ยธรรมเครอื่ งอยแู หง ผลสมาบัติ, พระราชาโดยธรรม ชอ่ื วาพระธรรมราชา, พระพุทธเจาทัง้ หลายเปนอยา งนี.้ อธบิ ายวา พระพทุ ธ-

พระสตุ ตันตปฎก ขทุ ทกนิกาย อปทาน เลม ๘ ภาค ๑ - หนา ท่ี 195เจา ผเู ปนพระธรรมราชาท่ีลว งไปแลว คือ จากไปแลว ดบั แลว ถงึ การตั้งอยูไ มไ ดแลว มจี าํ นวนนบั ไมไ ด คือเวนจากการนบั ดวยอาํ นาจจํานวนสิบ รอย พัน หม่ืน แสน ลา น โกฏิ ปโกฏิ โกฏิปโกฏิ นหุต นินนหตุอักโขภินี พนิ ทุ อพั พทุ ะ นิรัพพุทะ อหหะ อพพะ อฏฏะ โสคันธกิ ะอปุ ปละ กมุ ทุ ะ ปุณฑริกะ ปทมุ ะ กถามะ มหากถานะ และอสงั -เขยยะ๑. พระผมู ีพระภาคเจา อนั พระอานนทเถระทูลถามถึงอธิการที่พระองคผูเปน พระโพธสิ ัตวทรงทาํ ไว ในอดตี พระพทุ ธเจาเหลา น้ัน และสมภารทพ่ี ระองคเปน พระเจาจักรพรรดทิ รงทาํ ไว จงึ ตรสั คํามอี าทวิ า สมโฺ พธึพุทฺธเสฏาน ดังนี.้ อธบิ ายวา ดูกอ นอานนทผูเ จรญิ เธอจงฟง อปทานของเรา. เช่ือมความวา ดกู อนอานนท ในกาลกอ น คือในกาลบาํ เพ็ญโพธิสมภาร เราเปน พระเจาจักรพรรดิ อภิวาทดว ยเศยี รเกลาซง่ึ พระ-สัมโพธญิ าณ คือจตสุ ัจมรรคญาณ หรอื พระสพั พญั ตุ ญาณ ของพระ-พทุ ธเจาทั้งหลายผปู ระเสริฐ คือผูแทงตลอดสัจจะ ๔. อธบิ ายวา เราเอาน้วิ ๑๐ นิว้ คือฝา มอื ทงั้ สองนมัสการ คอื ไหวพ ระพุทธเจา ทงั้ หลายผูเ ปนนายกของโลก คือผเู ปน ใหญใ นโลก พรอ มทง้ั พระสงฆ คือเปนไปกบัสงฆสาวก แลว อภวิ าทดวยเศียร คือดวยศรี ษะ คือกระทําการสรรเสริญดวยความเตม็ ใจ แลวกระทาํ การนอบนอมอย.ู บทวา ยาวตา พทุ ฺธเขตเฺ ตสุ ความวา รัตนะทง้ั ๗ มแี กวไพฑูรยเปนตนท่ตี ้งั อยูในอากาศ คอื ทอ่ี ยูในอากาศ ทต่ี ้งั อยูบนภาคพนื้ คอื ทอี่ ยูบนพนื้ ของแผน ดิน นบั ไมถ ว น คอื นบั ไมได มีอยูเพยี งใด คอื มีประมาณ๑. เปนวิธนี บั ในคัมภรี ทางศาสนา โปรดดคู าํ อธบิ ายในหนังสือภธิ านปั ปทปี ก า หนา ๑๓๔.

พระสตุ ตนั ตปฎก ขุททกนิกาย อปทาน เลม ๘ ภาค ๑ - หนา ที่ 196เทา ใด ในพุทธเขตในหมืน่ จกั รวาล เราเอาใจคือจิตประมวลมาซ่ึงรัตนะทั้งหมดนนั้ คือจกั อธษิ ฐานจติ นาํ มาดวยดี อธบิ ายวา เราจะกระทําใหเปนกองรอบ ๆ ปราสาทของเรา. บทวา ตตถฺ รูปย ภูมยิ  ความวา นิรมติ พนื้ อนั สําเรจ็ ดวยรูปย ะ คอืสาํ เรจ็ ดวยเงนิ ในปราสาทหลายชน้ั น้ัน, อธิบายวา เรานริ มิตปราสาทหลายรอยชั้นอนั ลว นแลวดว ยรตั นะ คอื สําเรจ็ ดวยรัตนะ ๗ สูงคอื พุงข้ึนเดน อยใู นทอ งฟา คอื โชติชวงอยใู นอากาศ. พระผูม พี ระภาคเจาเม่ือจะพรรณนาปราสาทนั้นเทา นัน้ จึงตรสั วาวิจิตตฺ ถมฺภ ดงั นี้ เปน ตน. เชื่อมความวา ปราสาทใหยกเสามีสดี งั แกวลายเปนตน มิใชนอย วิจิตรงดงาม ทาํ ไวอ ยางดี คือสรางไวดถี กู ลักษณะจดั แบงไวเ รยี บรอ ยโดยเปน สวนสงู และสวนกวา ง ช่อื วา ควรมีคามากเพราะนิรมิตเสาคายอันมคี าหลายรอยโกฏิไว. ปราสาทวเิ ศษอยา งไรอกีบา ง? คือปราสาทมีขอ่ื อนั สาํ เรจ็ ดว ยทอง ไดแ ก ประกอบดว ยข่ือและคนั ทวยอนั ทําดว ยทอง ประดับแลว คอื งดงามดว ยนกกะเรยี นและฉัตรทยี่ กข้นึ ในปราสาทนัน้ . เมอ่ื จะทรงพรรณนาความงามของปราสาทโดยเฉพาะซาํ้ อกี จึงตรสัวา ปมา เวฬุรยิ า ภูมิ ดังน้ี เปน ตน . ความวา ปราสาทซง่ึ มพี ้ืนหลายรอ ยชนั้ นั้นงดงาม คือนาปรารถนา นา ใคร นาพอใจ เสมอเหมือนหมอกคอื เชนกบั หลบื เมฆฝน ปราศจากมลทิน คือไมมีมลทิน มสี เี ขียว สําเร็จดวยแกว ไพฑูรย อธิบายวา พ้ืนช้ันแรกดารดาษ คือสะพรั่งดวยกอบวัและดอกปทุมทเ่ี กิดในนํา้ งดงามดวยกาญจนภูมิ คือพืน้ ทองอันประเสริฐคอื สูงสดุ .

พระสตุ ตนั ตปฎก ขุททกนิกาย อปทาน เลม ๘ ภาค ๑ - หนา ที่ 197 อธบิ ายวา พน้ื ปราสาทนนั้ นน่ั แล บางชัน้ เปน สว นของแกวประพาฬ คือเปน โกฏฐาสของแกว ประพาฬ มีสดี งั แกว ประพาฬ พนื้ บางชนั้ แดง คือมีสีแดง พ้นื บางช้ันงาม คอื เปน ทดี่ มื่ ด่ําใจ มีแสงสวางดังสีแมลงคอมทอง คอื เปลงรศั มอี ยู พนื้ บางชั้นสองแสงไปทั้ง ๑๐ ทศิ . ในปราสาทน้นั มปี อ มและศลิ าตดิ หนามขุ ทจ่ี ัดไวดีแลว คือจดั ไวเรยี บรอ ย มีสหี บัญชรและสหี ทวารท่ีทาํ ไวเปน แผนก ๆ ตามสว น. บทวาจตโุ ร เวทกิ า ความวา ท่วี ลัยของชกุ ชีและหนา ตา งมีตาขาย ๔ แหง มพี วงของหอมและชอของหอมอนั เปน ทรี่ นื่ รมยใ จ คือเปน ทจี่ ับใจ หอยยอ ยอย.ู ในปราสาทนัน้ แหละ มเี รือนยอดประดับดว ยรตั นะ ๗ คอื งดงามดว ยรัตนะ ๗. มสี เี ปนอยางไร ? คือเปนสีเขยี ว คือมีสีเขยี ว เปนสีเหลอื งคือมสี ีเหลอื ง ไดแ ก มีสเี หลืองทอง เปน สแี ดง คอื มีสเี หมือนโลหิตไดแ ก มสี ีแดง เปน สีขาว คอื มีสีขาว ไดแก เปน สีเศวต มสี ดี ําลวนคือมสี ีดําไมม ีสอี น่ื เจอื อธิบายวา ปราสาทนั้นประกอบดว ยเรอื นยอดคือประกอบดว ยเรอื นยอดอยา งดี และดว ยเรือนยอดมีชอ ฟาอยางด.ี ในปราสาทนั้นแหละ มีดอกปทุมชูดอก คือมดี อกต้ังบาน ไดแ กดอกปทมุ บานสะพร่งั งดงาม อธิบายวา ปราสาทนนั้ งดงามดว ยหมเู นอ้ื รา ยมีสีหะและพยัคฆเปนตน และงดงามดวยหมปู ก ษี มีหงส นกกะเรยี นและนกยูงเปนตน. หมายความวา ปราสาทน้นั สูงลว่ิ เพราะสงู จรดทองฟาจงึ เกลอ่ื นกลนดวยนกั ษัตรและดวงดาว ประดับดวยพระจนั ทร พระ-อาทิตย และรปู พระจันทรพ ระอาทิตย. อธบิ ายวา ปราสาทของพระเจา จักรพรรดหิ ลังนนั้ นั่นแหละ ดาดาษดวยขา ยเหม คอื ขายทอง ประกอบดว ยกระด่งิ ทอง คอื ประกอบดวยขาย

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขุททกนกิ าย อปทาน เลม ๘ ภาค ๑ - หนา ท่ี 198กระดิง่ ทอง. หมายความวา ระเบียบดอกไมท อง คอื ถอ งแถวของดอกไมดอกเปน ทรี่ ืน่ รมยใจ คอื เปน ท่จี บั ใจ ยอ มเปลง เสยี ง คือยอมสงเสยี งเพราะแรงลม คือเพราะลมกระทบ. ปก ธงซึ่งยอ มสี คือระบายดวยสีตาง ๆ คอื มีสีมใิ ชนอ ย คอื ธงสีหงสบาท ไดแก สฝี าง สแี ดง คือสโี ลหติ เปน สเี หลือง คือมสี เี หลืองและธงสที องและสีเหลอื งแก ไดแ ก มีสีดังทองชมพูนุท และมีสเี หลืองแกคือปก ธงสีตาง ๆ ไวในปราสาทน้ัน. คาํ วา ธชมาลินี น้ี ทานกลาวโดยเปน ลงิ ควปิ ลาส อธบิ ายวา ปราสาทนนั้ ประกอบดวยระเบยี บธง. พระองคเมอื่ จะทรงพรรณนาเครอ่ื งลาดเปนตนในปราสาทนัน้ จงึตรัสวา น น พหู ดังน้ี เปนตน. อธิบายวา ปราสาทนนั้ ชื่อวา จะไมมีสิง่ ของโดยมาก ยอมไมม ีในปราสาทนน้ั . ทีน่ อนมเี ตียงและต่งั เปนตนวิจิตดว ยที่นอนตาง ๆ คอื วิจติ รงดงามดวยเคร่ืองลาดมิใชนอย มจี ํานวนหลายรอย คือนบั ไดห ลายรอ ย. มเี ปน อยา งไร. คอื ที่นอนเปนแกวผลึกไดแก ทาํ ดว ยแกว ผลกึ ท่สี ําเรจ็ ดวยเงนิ คอื ทาํ ดวยเงิน สําเรจ็ ดวยแกวมณี คอื ทาํ ดว ยแกวมณเี ขียว ทําดว ยทบั ทมิ คอื ทําดว ยแกว มณรี ตั นชาติสแี ดงโดยกาํ เนดิ สําเร็จดวยแกว ลาย คือทําดวยแกวมณดี าง คือเพชรตาแมว ลาดดวยผากาสีเนื้อดี คือลาดดวยผา กาสเี นือ้ ละเอยี ดออ น. ผา หมชื่อวา ปาวรุ า. ผาหม เปน เชน ไร ? คอื ผา กมั พล ไดแกผาท่ีทอดว ยผม ผา ทกุ ลุ ะ ไดแก ผา ท่ที อดวยผา ทกุ ุละ ผา จนี ะ ไดแ ก ผาทที่ อดวยฝา ยจนี ผา ปตตณุ ณะ ไดแ ก ผา ทที่ อดวยฝา ยอนั เกิดมีในประเทศปต ตณุ ณะ เปน ผา สีเหลอื ง คือมีสเี หลือง. อธบิ ายวา เราใหป ลู าดเคร่ือง

พระสุตตนั ตปฎก ขุททกนิกาย อปทาน เลม ๘ ภาค ๑ - หนาท่ี 199ลาดอนั วิจิตร คือท่นี อนทั้งหมดอันวิจติ ดวยเครื่องลาด และผาหมมใิ ชนอยดวยใจ คอื ดวยจติ . เมื่อจะทรงพรรณนาปราสาทน้ันโดยเฉพาะ จงึ ตรสั วา ตาสุ ตาเสวฺ วภมู ีสุ ดังนี้ เปน ตน . บรรดาบทเหลา น้ัน บทวา รตนกฏู ลงกฺ ต ความวาประดบั คอื งามดวยยอดอนั ลวนดว ยแกว คือ ชอ ฟา แกว. บทวามณิเวโรจนา อกุ ฺกา ความวา คบเพลิง คอื ประทปี มีดา มอนั กระทาํ ดวยแกวมณอี นั รงุ เรือง คือแกว มณีแดง. บทวา ธารยนตฺ า สตุ ิฏ เรความวา คนหลายรอยยนื ทรงไว คือถือชไู วในอากาศอยางเรียบรอ ย. เมื่อจะทรงพรรณนาปราสาทนัน้ นน่ั แหละซ้ําอกี จงึ ตรัสคาํ มีอาทวิ าโสภนตฺ ิ เอสกิ าถมฺภา ดังน้.ี เสาท่ีเขาปกไวทปี่ ระตเู มอื ง เพื่อตอ งการความงาม ชอื่ วา เสาระเนยี ด ในคาํ วา โสภนฺติ เอสิกาถมฺภา นน้ั . ซมุประตูงาม คอื นา พงึ ใจ เปน ซุมประตูทอง คอื สําเร็จดว ยทอง เปนทองชมพนู ุท คอื ลว นแลวดว ยทองชมพูนุท สําเรจ็ ดว ยไมแกน คอื ทําดว ยแกน ไมตะเคยี น และทําดวยเงิน. อธบิ ายวา เสาระเนยี ดและซมุ ประตูทําปราสาทนั้นใหงดงาม. อธิบายวา ในปราสาทนนั้ มีท่ีตอ หลายแหงจัดไวเ รียบรอย วิจิตรคืองามดวยบานประตูและกลอน เปนวงรอบของทต่ี อ งดงามอยู. บทวาอภุ โต ไดแก สองขา งปราสาทนั้น มีหมอเตม็ นํ้า ประกอบคอื เตม็ วยัปทมุ มใิ ชนอ ย และอุบลมิใชน อย ทาํ ปราสาทนั้นใหงดงาม. คร้นั ทรงพรรณนาความงามของปราสาทอยางน้ีแลว เมอื่ จะทรงประกาศปราสาททที่ ําดว ยรตั นะ และสกั การะสมั มานะ การนบั ถอื ยกยองจงึ ตรัสคํามอี าทิวา อตเี ต สพพฺ พุทฺเธ จ ดงั น้ี.

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย อปทาน เลม ๘ ภาค ๑ - หนา ท่ี 200 บรรดาบทเหลานัน้ บทวา อตีเต ความวา ในกาลอนั ลวงไปแลวคอื ผา นไปแลว เรานิรมิตพระพุทธเจา ผูเปน นายกของโลกทุกองค พรอมท้ังพระสงฆ คอื เปน ไปกบั หมสู าวกท่เี กิดมีมาแลว และพระพุทธเจาพรอมทงั้ สาวก คือมพี ระสาวก โดยมีวรรณ รปู โฉมและทรวดทรงตามปกตโิ ดยสภาวะ พระพุทธเจาพรอ มทง้ั พระสาวกทุกพระองค เสดจ็ เขาไปยงั ปราสาททางประตทู ่ีจะตองเสดจ็ เขาไป ประทบั น่ังบนตงั่ อนั ทําดวยทองลวน ๆ คอื ลว นแลวดว ยทองทั้งหมด เปน อรยิ มณฑล คอื เปน หมพู ระ-อรยิ ะ. อธบิ ายวา ในบดั น้ี คือในปจจบุ นั เราไดใหพระพทุ ธเจาผูยอดเย่ียม คอื ไมม ผี ยู ิ่งกวา ซึง่ มีอยู และพระปจ เจกพุทธเจา หลายรอยองคผ ูเปน สยัมภู คอื ผูเปน เองไมมีคนอ่นื เปนอาจารย ผูไ มพายแพ คือผูอนัขนั ธมาร กิเลสมาร อภิสังขารมาร มจั จุมาร และเทวบุตรมารทาํ ใหแพไ มไ ด ผบู รรลชุ ยั ชนะ ใหอ่ิมหนาํ แลว. พระพุทธเจาทกุ พระองคในอดีตกาลและปจ จบุ ันกาล พากนั เสด็จขน้ึ อธิบายวา พากนั เสด็จขึน้ สูภพ คอื ปราสาทของเราอยา งดี. เชื่อมความวา ตน กลั ปพฤกษเ หลาใดทเ่ี ปนทิพย คือเกดิ ในเทวโลกมอี ยูมาก และตนกลั ปพฤกษเ หลาใดทีเ่ ปน ของมนุษย คือเกดิ ในมนุษยมอี ยูเปน อนั มาก เรานําเอาผาทั้งหมดจากตน กัลปพฤกษเ หลาน้นั แลวใหท ําเปน ไตรจวี ร แลว ใหพ ระปจ เจกพทุ ธเจาเหลา น้ันครองไตรจีวร. คร้นั ใหน ุง หม ไตรจวี รอยางนแ้ี ลว เอาของเค้ยี วคือของอยางใดอยา งหนึง่ มีขนมเปน ตน ทีค่ วรเคี้ยว อนั ถงึ พรอ มแลว คอื มีรสอรอย ของควรบรโิ ภคคอื อาหารที่ควรบรโิ ภคอนั อรอ ย ของควรลมิ้ คือของท่ีควรเลยี กิน