tripitaka_70

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย อปทาน เลม ๘ ภาค ๑ - หนาท่ี 601ของพระนคร. บทวา อฏฏาลเก จ ววิ เิ ธ เชือ่ มความวา และใหท าํคือใหส รา งปอมสงู ล่วิ อันตา งดวยปอม ๔ ชัน้ เปนตนตา งๆ คอื มปี ระการตาง ๆ ไวเปน อันมาก. บทวา สงิ ฆฺ าฏก จจจฺ รจฺ เชอ่ื มความวา ใหสรางกาํ แพงเปนตนอยางเดียวก็หามิได ใหสรา งทางส่แี พรง คอื ทางส่แี ยก และทางแยก คอืถนนในระหวาง. บทวา สุวิภตตฺ นฺตราปณ ความวา ใหส รางระหวางรา นคา คอื รานคาหลายพันอันจัดไวเ ปนระเบยี บ คือมสี วนโดยจดั แบงเปน สวน ๆ. บทวา การเยยฺย สภ ตตถฺ ความวา ใหส รา งสภา คอืศาลสําหรับตัดสินคดโี ดยธรรม (ศาลสถิตยุตธิ รรม) ไวในนครท่สี รา งน้นั . เช่ือมความวา ใหสรางสถานท่ีวนิ จิ ฉัยคดแี ละมใิ ชคดี คอื ศาลเปนที่ตัดสิน เพอ่ื ทําการวินิจฉัยตัดสินความเจรญิ และความเสื่อม. บทวา นิคฆฺ าตตฺถ อมติ ฺตาน ความวา เพ่ือปองกันพระราชาฝา ยตรงขา ม. บทวา ฉิทฺทาฉทิ ฺทจฺ ชานติ ุ ไดแ ก เพ่ือจะไดรูโทษและมใิ ชโทษ. บทวา พลกายสสฺ รกฺขาย ความวา เพื่อตอ งการจะรักษาพลกายคือหมูเ สนา อนั ไดแกพ ลชา ง พลมา พลรถ และพลเดนิ เทา พระราชาผูเปน เจา ของนครนัน้ จงึ ทรงต้ัง คอื ทรงสถาปนาเสนาบดี คอื มหา-อํามาตยผ นู าํ กองทพั ไวใ นฐานนั ดร คอื ลําดบั ยศและบรรดาศกั ดิ์. บทวา อารกขฺ ตฺถาย ภณฺฑสสฺ เชอื่ มความวา เพือ่ จะอารักขาคือเพ่ือจะรกั ษาโดยรอบดานซ่ึงของหลวง มีทอง เงิน แกวมุกดา และแกวมณีเปน ตน พระราชานน้ั จึงทรงตง้ั คนคือบรุ ษุ ผฉู ลาดในการเกบ็ คือผเู ฉลยี วฉลาดในการรกั ษา ใหเปน ภัณฑรักษคอื ผูรักษาส่ิงของไวในเรอื นคลงั ดวยหวังพระทยั วา ส่ิงของของเราอยาไดฉ ิบหายเสียเลย.

พระสุตตนั ตปฎ ก ขุททกนกิ าย อปทาน เลม ๘ ภาค ๑ - หนา ท่ี 602 บทวา มมตฺโต โหติ โย รโฺ  ความวา ผใู ดเปนบัณฑิต เปนผรู ักใคร คือตกอยใู นฝา ยของพระราชา. บทวา วฑุ ฺฒึ ยสฺส จ อจิ ฉฺ ติเช่ือมความวา และผใู ดยอมปรารถนา คือยอมตองการความเจรญิ งอกงามแดพ ระราชานนั้ พระราชายอ มประทานความเปน ใหญในการวนิ จิ ฉยัอธกิ รณแ กผูน นั้ ผูเปน บณั ฑติ เชน น้ี เพ่ือปฏบิ ัตติ อมติ ร คอื ตอความเปน มิตร. บทวา อปุ ปฺ าเตสุ ไดแก ในลางทั้งหลายมีอุกกาบาต คอื ดวงไฟตกลงมา และทิสาฑาหะ คอื ทิศถกู ไฟไหมเ ปนตน . บทวา นิมิตฺเตสุไดแก ในศาสตรอ ันวาดว ยการรูน มิ ติ อยางนี้วา นีน้ มิ ติ ดี นีน้ ิมติ ไมดี มีถกู หนูกัดเปนตน . บทวา ลกขฺ เณสุ จ เชื่อมความวา อนึ่ง พระราชานน้ั ทรงตง้ั คนผฉู ลาด คอื ผเู ฉลยี วฉลาดในศาสตรอ ันวา ดว ยการรนู มิ ิตที่มอื และเทา ของชายหญงิ ผสู ่งั สอนคือผูบ อกการพยากรณแกศ ิษยม ิใชน อ ยผูทรงจาํ มนต คือทรงจํามนตก ลา วคอื ไตรเพท ผูเ ปน บัณฑิต ไวใ นความเปน ปโุ รหติ คือในฐานันดรทปี่ โุ รหิต. บทวา เอเตหงเฺ คหิ สมฺปนโน เชอื่ มความวา พระราชานน้ั ผูถงึพรอ ม คอื พรอ มพร่ังดวยองค คือองคป ระกอบ ซึง่ มปี ระการดังกลาวแลวน้ี เขาเรยี ก คือกลา ววา กษัตริย. บทวา สทา รกขฺ นตฺ ิ ราชานความวา อํามาตยมเี สนาบดเี ปน ตนเหลา นี้ ยอมรักษาคือคมุ ครองพระราชานัน้ ทุกเมือ่ คอื ตลอดกาลทง้ั ปวง. ถามวา เหมอื นอะไร ? ตอบวา เหมือนนกจากพราก อธบิ ายวา เหมือนนกจากพรากรักษาญาติของตนผูมีทกุ ข คอื ผถู ึงความทุกขฉะน้ัน.

พระสตุ ตนั ตปฎก ขุททกนกิ าย อปทาน เลม ๘ ภาค ๑ - หนา ที่ 603 บทวา ตเถว ตว มหาวีร เช่อื มความวา ขาแตพระวรี บุรษุ ผสู ูงสดุพระราชานั้นทรงสมบรู ณด ว ยองคมอี งคแหง เสนาบดเี ปนตน ปด ก้ันประตูพระนครทรงอาศยั อยู ฉันใด พระองค ก็ฉนั นนั้ เหมอื นกนั เปนพระธรรม-ราชา คอื เปนพระราชาโดยธรรม โดยเสมอ ของชาวโลก พรอมท้งั เทวโลกคอื ของชาวโลกผูเ ปน ไปกบั ทั้งเทวดาทัง้ หลาย ดุจกษตั รยิ กาํ จดั อมติ รไดคือกําจดั ขาศกึ ไดแ ลว มหาชนเรยี กวา คอื กลา ววา พระธรรมราชาเพราะทรงเปนพระราชาโดยทรงบําเพ็ญธรรมคือบารมี ๑๐ ทัศใหบ ริบรู ณ. บทวา ติตถฺ เิ ย นหี ริตฺวาน ความวา เพราะความเปน พระธรรม-ราชา จึงทรงนําออก คือนําไปโดยไมเ หลอื ซ่งึ พวกเดียรถยี ทัง้ สน้ิ ซง่ึ เปนปฏปิ ก ษ กระทําใหหมดพยศ และแมมารพรอมท้งั เสนา คือแมวสวัตด-ีมารพรอมทง้ั เสนาก็ทรงนาํ ออกหมด. บทวา ตมนฺธการ วิธมิตวฺ า ความวาขจัด คอื กําจัดความมืดคอื โมหะ กลาวคอื ความมืด. อธบิ ายวา ทรงใหสราง คือทรงนิรมิต ไดแกท รงประดษิ ฐานธรรมนคร คอื นครกลาวคือโพธปิ กขิยธรรม ๓๗ ประการ หรอื กลาวคอื ธรรม คือขนั ธ อายตนะธาตุ ปฏจิ จสมุปบาท พละ โพชฌงค และสมันตปฏ ฐานอนั มีนัยลกึ ซง้ึ . บทวา สลี  ปาการก ตตฺถ ไดแก ในธรรมนครที่ใหประดษิ ฐานไวน้ัน มีปาริสทุ ธศิ ีลเปน กําแพง. บทวา าณ เต ทวฺ ารโกฏ กความวา ญาณของพระองค มีพระสัพพญั ุตญาณ อาสยานุสยญาณอนาคตังสญาณ และอตตี งั สญาณเปนตนนนั่ แหละ เปน ซมุ ประตู. บทวาสทธฺ า เต เอสกิ า วรี ความวา ขาแตพระองคผูทรงบากบ่นั ไมย อ หยอ นผเู จรญิ ศรัทธาคือความเชอื่ ของพระองค อันมีพระสพั พญั ุตญาณเปน

พระสตุ ตันตปฎก ขทุ ทกนกิ าย อปทาน เลม ๘ ภาค ๑ - หนา ที่ 604เหตุ เริ่มแตบ าทมลู ของพระพทุ ธทีปงกร เปนเสาอันประดบั ประดาดวยเครอ่ื งอลังการทีย่ กข้ึนต้งั ไว. บทวา ทวฺ ารปาโล จ ส วโร ความวาความสงั วรอนั เปน ไปในทวาร ๖ ของพระองค คอื การรกั ษา การปองกันและคมุ ครอง เปนนายทวารบาล คอื เปน ผรู ักษาประต.ู บทวา สตปิ ฏ านมฏฏาล ความวา พระองคม ีสติปฏฐาน ๔เปนปอมซ่ึงมีเครอื่ งมงุ เกลีย้ งๆ. บทวา ปฺ า เต จจจฺ ร มเุ น ความวาขาแตพ ระมุนผี ูมีพระญาณผเู จรญิ ปญ ญาของพระองคม อี ยางตาง ๆ มีปาฏหิ าริยปญ ญาเปน ตน เปนทางส่ีแพรง คอื เปน ท่ชี มุ ทาง ไดแกเปนทางไปสูพระนคร. บทวา อิทฺธปิ าทจฺ สงิ ฆฺ าฏ ความวา อิทธิบาท ๔กลา วคือฉันทะ วรี ิยะ จติ ตะ และวีมังสา ของพระองคเ ปน ทางสแ่ี ยกคอื เปนท่ตี อของทาง ๔ สาย. บทวา ธมมฺ วีถิ สมุ าปต ความวา ธรรม-นครน้นั พระองคทรงสรา งคือตกแตง ไวเรยี บรอ ย ดวยถนนกลาวคอืโพธิปก ขิยธรรม ๓๗ ประการ. บทวา สตุ ตฺ นตฺ  อภิธมฺมฺจ ความวา ในธรรมนครน้ขี องพระองค มีพระสุตตนั ตปฎก พระอภธิ รรมปฎก และพระวินัยปฎกคอื พระพุทธพจนมอี งค ๙ มสี ุตตะ เคยยะเปน ตนท้งั หมด คอื ทัง้ สน้ิเปน ธรรมสภา คอื เปนศาลตดั สนิ อธกิ รณโดยธรรม. บทวา สุ ฺ ต อนมิ ิตตฺ ฺจ ความวา สุญญตวหิ ารธรรมท่ไี ดดวยอํานาจอนัตตานปุ สสนา และอนมิ ติ ตวหิ ารธรรมทีไ่ ดด วยอาํ นาจอนจิ จา-นุปสสนา. บทวา วิหารจฺ ปปฺ ณหิ ติ  ไดแก อัปปณหิ ิตวหิ ารธรรมที่ไดดว ยอํานาจทกุ ขานุปส สนา. บทวา อาเนฺชฺจ ไดแ ก อาเนญชวหิ าร-ธรรม กลา วคอื สามญั ผล ๔ อันไมหวน่ั ไหว ไมโ ยกคลอน. บทวา

พระสตุ ตันตปฎก ขทุ ทกนิกาย อปทาน เลม ๘ ภาค ๑ - หนาที่ 605นโิ รโธ จ ไดแ ก พระนพิ พานอนั เปน ท่ดี บั ทกุ ขท ง้ั มวล. บทวา เอสาธมฺมกฏุ ี ตว ความวา น้กี ลาวคอื โลกตุ รธรรม ๙ ทงั้ หมด เปน ธรรมกุฎีคอื เปนเรอื นทีอ่ ยูข องพระองค. บทวา ปฺาย อคฺโค นกิ ขฺ ติ ฺโต ความวา พระเถระท่พี ระ-ผมู พี ระภาคเจาทรงแตง ตัง้ ไว คือทรงตง้ั ไวว า เปนผเู ลศิ แหงภิกษุท้ังหลายผูม ปี ญ ญาดวยอาํ นาจปญญา ผูฉ ลาดคอื เฉลยี วฉลาดในปฏภิ าณ คอื ในกจิทจ่ี ะพึงทําดวยปญ ญา หรอื วา ในยุตตมตุ ตปฏิภาณการโตตอบ ปรากฏโดยนามวา สารีบุตร เปน ธรรมเสนาบดขี องพระองค คือเปนใหญเปนประธาน โดยการทรงจาํ กองธรรมคือพระไตรปฎกท่ีพระองคทรงแสดงแลว ยอ มกระทาํ กิจของกองทพั . บทวา จุตปู ปาตกุสโล ความวา ขา แตพ ระมนุ ีผูเจรญิ พระ-โมคคลั ลานเถระเปนผฉู ลาด คอื เปนผูเฉลยี วฉลาดในจตุ ูปปาตญาณ คอื ในจตุ แิ ละอุบัต.ิ บทวา อิทธฺ ยิ า ปารมึ คโต เชอื่ มความวา พระ-โมคคัลลานเถระชอ่ื วาโกลติ ะโดยชอ่ื ผูถ ึงคือบรรลุบารมี คือท่สี ุดแหงความแตกฉานดว ยฤทธท์ิ ที่ า นกลา วไวโ ดยนยั มีอาทวิ า แมคนเดียวกเ็ ปนหลายคนได แมห ลายคนกเ็ ปน คนเดยี วได เปนโปโรหจิ จะ คอื เปนปุโรหติของพระองค. บทวา โปราณก สธโร ความวา ขาแตพ ระมุนีผมู ีพระญาณผูเจรญิ พระมหากัสสปเถระผทู รงไว หรือผูร สู ืบ ๆ มาซึ่งวงศเกา กอนเปนผูมเี ดชกลา คือมีเดชปรากฏ หาผเู ทยี มถงึ ไดยาก คอื ยาก ไดแกไมอ าจทําใหข ดั เคอื งคือกระทบกระท่งั . บทวา ธตุ วาทคี เุ ณนคโฺ ค ความวาพระมหากสั สปเถระเปน ผูเลศิ คือประเสรฐิ ดวยธตุ วาทีคณุ เพราะกลาว

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย อปทาน เลม ๘ ภาค ๑ - หนา ท่ี 606คอื กลาวสอนธุดงค ๑๓ มเี ตจีวริกงั คธดุ งคเปน ตน และดวยธุดงคคณุ เปนผพู พิ ากษาของพระองค คือเปน ประธานในการกระทําตามบัญญัติ คือการตดั สนิ . บทวา พหสุ สฺ ุโต ธมฺมธโร ความวา ขา แตพระมุนีผูเจรญิพระอานนท ชอ่ื วาเปนพหสู ตู เพราะไดฟง พระธรรมขันธ ๘๔,๐๐๐ เปนอนั มาก คือเพราะไดเรียนมาจากพระผมู ีพระภาคเจา และจากภิกษสุ งฆชอ่ื วา ผูทรงธรรม เพราะทรงธรรมคอื นิกายนบั ไดหกแสนมใิ ชน อย และปรมัตถธรรมมสี ติปฏ ฐานเปน ตน. บทวา สพพฺ ปาลี จ สาสเน ความวา พระเถระมนี ามชอ่ื วาอานนท ชอื่ วาผูชาํ นาญพระบาลที ัง้ ปวง เพราะเปนผูเ ลิศคอื เปนผูประเสริฐแหงภกิ ษทุ ้ังปวง ผูกลา วคือผสู าธยายพระบาลที ัง้ ปวงในพระ-พุทธศาสนา. บทวา ธมฺมารกฺโข ตว ความวา เปนผูอารักขา คือเปน ผูรักษา ปกครองธรรม ไดแ กภัณฑะ คอื พระไตรปฎ กธรรมของพระองค อธิบายวา เปน คลงั ธรรม. บทวา เอเต สพเฺ พ อตกิ ฺกมฺม ความวา พระผูมพี ระภาคเจาคอื พระสัมมาสัมพุทธเจา ผมู ภี ัคยะคอื บุญ ทรงละคือทรงเวนพระเถระทงั้ หลายแมผ ูม อี านภุ าพมากมีพระสารีบตุ รเปนตน เหลาน้เี สีย ทรงประมาณคือไดทรงกระทําประมาณ ไดแ ก ไดทรงใสพระทยั เฉพาะเราเทานั้น.บทวา วนิ จิ ฺฉย เม ปาทาสิ ความวา พระผมู พี ระภาคเจาทรงมอบ คือไดทรงประทานโดยปการะแกเ รา ซง่ึ การวินิจฉยั คอื การพจิ ารณาโทษในพระวินัย อนั บัณฑติ ทง้ั หลายผูรูวนิ ัยแสดงไวแ ลว คือประกาศไวแ ลว .

พระสตุ ตันตปฎ ก ขุททกนกิ าย อปทาน เลม ๘ ภาค ๑ - หนา ที่ 607 บทวา โย โกจิ วนิ เย ปฺห ความวา ภิกษพุ ุทธสาวกรปู ใดรูปหนึ่งถามปญหาอนั องิ อาศัยวินยั กะเรา, เราไมตอ งคิด คอื ไมเคลือบแคลงสงสัยในปญหาทถี่ ามน้นั . เช่อื มความวา เรากลาวเนื้อความนัน้เทาน้ัน คือความท่ีถามนั้นเทา น้ัน. บทวา ยาวตา พุทฺธเขตฺตมหฺ ิ เช่ือมความวา ในพุทธอาณาเขตในที่มกี าํ หนดเพยี งไร คอื มีประมาณเทา ไร (ก็ตาม) เวน พระมหามุนี คอืพระสัมมาสัมพุทธเจานั้นเสยี ไมม ีบุคคลผูเหมอื นเรา คอื เชนกับเราในเรือ่ งวินยั หรือในการกระทําวนิ ิจฉัยพระวินยั ในพระวินยั ปฎ ก เราเทานน้ัเปน ผูเลิศ, ผยู ่งิ กวา คอื ยงิ่ กวาเรา จักมมี าแตไ หน. พระผูมีพระภาคเจาพระนามวาโคดม ประทับน่งั ในหมูภ ิกษุ คือประทบั น่ังในทามกลางภิกษสุ งฆ แลวทรงประกาศอยางนี้ คอื ทรงกระทาํสหี นาท. ทรงประกาศอยางไร ? ทรงประกาศอยางนว้ี า ไมม ผี เู สมอคอื แมน เหมอื นอุบาลี ในเร่อื งวนิ ัยคอื อุภโตวิภงั คในขนั ธกะท้งั หลาย คือมหาวรรคและจฬู วรรค และในบรวิ าร ดวย จ ศพั ท. บทวา ยาวตา ความวา นวังคสตั ถุศาสน มีสตุ ตะ เคยยะเปนตน มปี ระมาณเทาใดอันพระพุทธเจา ตรัสไว คือทรงแสดงไวท ั้งหมดพระศาสดาทรงประกาศแกผมู ปี กติเหน็ คอื เห็นอยอู ยางนว้ี า นวงั คสัตถ-ุศาสนนั้น หย่ังลงในพระวินยั คือเขาอยูภ ายในพระวนิ ยั มพี ระวนิ ัยเปนมลู ราก. บทวา มม กมมฺ  สริตวฺ าน เช่อื มความวา พระโคดมศากยะผูประเสริฐ คอื ผเู ปน ประธานในศากยวงศ ทรงระลกึ คือทรงรูประจักษแจงกรรมของเรา คือความปรารถนาในกาลกอนของเรา ดวยพระอตตี ังส-

พระสุตตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย อปทาน เลม ๘ ภาค ๑ - หนา ท่ี 608ญาณ เสด็จไปในทา มกลางภิกษสุ งฆ ทรงตั้งเราไวใ นตาํ แหนง เอตทัคคะวา ดกู อนภิกษทุ ้งั หลาย อบุ าลนี ้ีเปนเลิศแหง ภกิ ษุสาวกท้ังหลายของเราผเู ปนวนิ ัยธร ดงั น้.ี บทวา สตสหสฺสุปาทาย ความวา เราไดป รารถนาตาํ แหนงนใี้ ดเร่มิ มาแสนกปั ประโยชนข องเราน้ัน เราถงึ แลวโดยลาํ ดบั คือบรรลุแลวไดเ ฉพาะแลว ถงึ ความยอดเยี่ยมคอื ถึงที่สุดในพระวินัย. เมอ่ื กอน คอื ในกาลกอ น เราไดเปนชางกัลบก ทําความยนิ ดีใหเกดิ คอื ทาํ ความโสมนัสแกเจาศากยะทงั้ หลาย คือแกพ ระราชาในศากยวงศท ้งั หลาย. เราละคอื ละท้ิงโดยวเิ ศษซึง่ ชาตินัน้ คือตระกูลนน้ัไดแก กําเนิดนัน้ เกิดเปนบุตรของพระมเหสเี จา คือของพระสัมมา-สมั พุทธเจา อธิบายวา ถึงการนับวา เปนศากยบตุ ร เพราะทรงคําสอนไวได. เบ้อื งหนาแตนั้น เม่ือจะแสดงอปทานแหงกาลบังเกดิ ในตระกูลทาสของตน จึงกลา วคาํ มีอาทวิ า อิโต ทุตยิ เก กปฺเป ดังน้ี. ในคาํ น้ันเชื่อมความวา ในกัปท่สี องภายหลังภัทรกัปนี้ไป มขี ตั ตยิ ราชพระองคหน่ึงพระนามวาอญั ชสะโดยพระนาม มพี ระเดชานภุ าพหาท่ีสุดมไิ ด คือมีพระเดชานุภาพลว งพนจากการนับ มพี ระยศนบั ไมได คือมีบริวารพน จากนับประมาณ มีทรพั ยมาก คือมที รพั ยห ลายแสนโกฏิ ทรงเปน ภมู ิบาลคอื ทรงปกครองรักษาปฐพี. บทวา ตสสฺ รโฺ  เชอ่ื มความวา เราเปน โอรสของพระราชานนั้ คอื ผเู ชนน้นั ไดเ ปนกษตั ริย คือเปน ขัตติยกุมารนามวา จันทนะ.

พระสตุ ตันตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย อปทาน เลม ๘ ภาค ๑ - หนาท่ี 609อธิบายวา เรานั้นเปนคนกระดาง คือแข็งกราว ถอื ตวั ดว ยความเมาเพราะชาติ ยศ และโภคะ. บทวา นาคสตสหสฺสานิ เชื่อมความวา ชา งแสนเชอื กเกิดในตระกูลมาตังคะ แตกมันโดยสวนสาม คือมันแตก ไดแกมันไหลจากท่ี ๓แหง คือ ตา หู และอัณฑะ ประดับดวยเครอ่ื งอลังการทุกอยาง คือประดับดว ยเครือ่ งประดบั สาํ หรับชางทุกชนิด หอ มลอมเราอยูทกุ เมื่อ คือตลอดกาลท้ังปวง. บทวา สพเลหิ ปเรโตห เช่อื มความวา ในกาลนั้น เราอันพลของตน คืออนั พลแหงกองทพั ของตนหอ มลอ ม ประสงคจะไปอทุ ยานจึงขน้ึ ขชี่ างชื่อวา สริ กิ ะ ออกจากพระนครไป. บทวา จรเณน จ สมฺปนโฺ น ความวา พระสัมพทุ ธเจา คอืพระปจเจกพทุ ธเจา นามวา เทวละ ประกอบดวยจรณธรรม ๑๕ มศี ีลสังวรเปน ตน คุมครองทวาร คอื ปดทวารทั้ง ๖ มีจกั ขุทวารเปน ตน สาํ รวมเรยี บรอ ย คอื รกั ษากายและจติ ไวด ว ยดี มาคอื ถึงเบอื้ งหนา คือตรงหนา เรา. บทวา เปเสตวฺ า สิริก นาค ความวา เราเหน็ พระปจเจก-สัมพุทธเจา นน้ั มาแลว จงึ ไสชางชื่อวา สิริกะไปตรงหนา ใหข ัดเคืองคงั่ แคน คอื ใหทํารายพระปจ เจกสมั พุทธเจา . บทวา ตโต สชฺ าตโกโปโส ความวา เพราะเหตนุ ้นั คอื เพราะบบี บังคบั ไสไปนน้ั ชา งน้นั ไดเกิดความโกรธในเรา จงึ ไมยอมยา งเทา อธบิ ายวา เปน ชา งหยดุ นิ่งอยู. บทวา นาค ทุฏ มน ทิสวา ความวา เราเหน็ ชา งมีใจประทษุ รายคอื มีจิตโกรธ จึงไดก ระทาํ ความโกรธ คอื ยังโทสะใหเ กิดข้นึ ในพระ-

พระสุตตันตปฎ ก ขุททกนกิ าย อปทาน เลม ๘ ภาค ๑ - หนาท่ี 610ปจ เจกสัมพุทธเจา. บทวา วิเหสยิตวฺ า สมพฺ ุทธฺ  เช่อื มความวา เราทาํ รายคือเบียดเบียนพระเทวละปจเจกพทุ ธะแลว ไดไ ปยังอทุ ยาน. บทวา สาต ตตถฺ น วนิ ทฺ ามิ ความวา เราไมไ ดประสบความยนิ ดีในการทาํ ใหข ัดเคอื งน้นั . อธบิ ายวา เราไมไดสขุ อนั อรอ ย ซ่ึงมกี ารใหขดั เคืองเปน เหต.ุ บทวา สิโร ปชฺชลโิ ต ยถา ความวา หวั คือศรี ษะของเราเปน เหมอื นลุกโพลงแลว คอื เปน เหมือนลุกโพลงอยู. บทวาปรฬิ าเหน ฑยหฺ ามิ ความวา เราทําความโกรธในพระปจเจกสมั พุทธเจายอมเรา รอ น คือมจี ิตรอ นดว ยความเรารอ นอันตามเผาอยใู นภายหลัง. บทวา สาครนตฺ า ความวา เพราะกาํ ลงั ของกรรมอันลามกนนั้นั่นเอง มหาปฐพที ั้งสิ้นอันมสี าครเปน ท่ีสดุ คอื มีสาครเปน ทส่ี ดุ รอบยอมเปน คือยอมปรากฏแกเ รา เสมอื นไฟตดิ ทัว่ แลว คือเสมอื นไฟลกุ โพลงแลว. บทวา ปตุ สนตฺ ิกุปาคมมฺ ความวา เม่อื ภัยเกิดข้ึนแลว อยา งนี้เราจึงเขา มา คือเขาไปยังสาํ นักแหง พระราชบิดาของตน แลวไดก ลาวคือกราบทลู คํานี.้ บทวา อาสีวิส ว กปุ ต เชอ่ื มความวา หมอ มฉันทาํ พระปจ เจก-สัมพุทธเจา องคใดผเู ปนสยัมภู คือเปนพุทธะดว ยตนเอง ผูเดนิ มาเหมอื นอสรพิษทง้ั ปวงโกรธ ดุจกองไฟไหมโพลง และประหนง่ึ กุญชรคอื ชา งช้นั สงู ที่ฝก มาแลว ซึ่งตกมัน คือแตกมนั ๓ แหง ใหทา นขดั เคือง คอืใหขุน เคอื ง. บทวา อาสาทโิ ต มยา พุทฺโธ ความวา พระปจเจกสัมพุทธเจาองคน้นั ผอู ันหมอ มฉนั ทําใหขัดเคืองคือใหขุน เคอื ง เปนผนู า กลวั คือช่ือวานากลวั เพราะคนอน่ื ๆ ไมอ าจตอตไี ด ผูมีตบะยิ่งใหญค อื มตี บะ

พระสุตตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย อปทาน เลม ๘ ภาค ๑ - หนาท่ี 611ปรากฏ ผชู นะคอื ผูชนะมารทั้ง ๕ อธบิ ายวา พระปจ เจกสัมพุทธเจาผสู มบรู ณดว ยคณุ อยางนี้ หมอมฉันกระทบกระทงั่ แลว. บทวา ปรุ าสพเฺ พ วินสฺสาม ความวา เพราะกระทาํ ความไมเอ้อื เฟอในพระปจ เจก-สมั พทุ ธเจา น้ัน พวกเราทงั้ หมดจักพินาศ คือจักฉิบหายโดยอาการตาง ๆอธิบายวา จะเปนเหมือนเถาธุล.ี บทวา ขมาเปสฺสาม ต มุนึ ความวาพวกเราจกั ใหพ ระปจเจกสัมพทุ ธมนุ ีนั้นอดโทษ ตราบเทา ที่จกั ไมฉิบหาย. บทวา โน เจ ต นิชฺฌาเปสฺสาม ความวา หากเราทั้งหลายจกั ไมยังพระปจเจกสมั พทุ ธเจา นัน้ ผูฝก ตนแลว คอื ผูฝกจติ แลว ผูม จี ิตตัง้ ม่นั คือมจี ติ แนวแน ใหย กโทษคือใหอดโทษ. ภายใน ๗ วัน คอืในสวนภายใน ๗ วัน ไดแ ก ไมเ กนิ ๗ วนั แวน แควน อันสมบรู ณของเรา จักทําลายคอื จกั ฉบิ หายหมด. บทวา สุเมขโล โกสิโย จ ความวา พระราชา ๔ พระองคมีพระเจาสเุ มขละเปนตนเหลา น้ี รุกรานคอื กระทบกระทั่งพระฤๅษีทง้ั หลายไดแ ก กระทําความไมเอ้ือเฟอ พรอมทง้ั ชาวรัฐ คอื พรอมกับชาวชนบทในแวน แควน กลายเปนคนเขญ็ ใจ คอื พากนั ถึงความพินาศ. บทวา ยทา กปุ ฺปนตฺ ิ อสิ โย เชือ่ มความวา ในกาลใด พระ-ฤๅษที ้งั หลายผสู ํารวม คือผสู าํ รวมดว ยการสํารวมทางกายเปนตน เปน ผูสงบมีปกตปิ ระพฤตพิ รหมจรรย คอื มีปกติประพฤติสูง ไดแกม ีปกติประเสรฐิ พากันโกรธคือเปน ผโู ทมนัส ในกาลนน้ั จักทําโลกพรอ มทงั้ เทวโลก พรอ มท้ังสาครภเู ขา ใหพ นิ าศ. บทวา ติโยชนสหสฺสมหฺ ิ เชือ่ มความวา เรารูอานภุ าพของฤๅษีเหลาน้นั จงึ ใหป ระชุมเหลาบรุ ษุ ในประเทศประมาณสามพนั โยชน

พระสตุ ตันตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย อปทาน เลม ๘ ภาค ๑ - หนาที่ 612เพื่อขอใหท านอดโทษ คอื เพื่อตองการแสดง คือเพอื่ ตองการประกาศโทษในความลว งเกินคอื ความผดิ . บทวา สยมฺภุ อุปสงฺกมึ ความวาขา พเจา เขาไปหา คือเขาไปใกลพ ระสยมั ภู คอื พระปจ เจกสัมพุทธเจา. บทวา อลฺลวตถฺ า ความวา ชนท้งั ปวงเปนหมวดหมูพรอมกับเรามีผาเปย ก คอื มีผาอุตราสงคเปยกนา้ํ มีหวั เปย ก คอื มผี มเปยก กระทําอัญชลี คือกระทําพุมแหงอัญชลีไวเ หนอื ศีรษะ หมอบลง คอื นอนลงทีเ่ ทาคอื ใกลเ ทา ของพระพทุ ธะ คือพระปจ เจกมนุ ี ไดก ลา วคาํ น้ี อธบิ ายวาไดก ลาวคอื กลา วคาํ มอี าทวิ า ขา แตพระมหาวรี ะ ขอพระองคจ งอดโทษเถดิ . ขาแตพ ระมหาวีระ คือขาแตพ ระองคผูเปน วีรบรุ ุษชั้นสงู ไดแ กพระปจ เจกสัมพทุ ธเจาผูเจริญ ขอทา นจงอดโทษคอื จงบรรเทาโทษผดิท่ีขาพระองคก ระทําในพระองค เพราะความไมรู อธบิ ายวา ขออยาทรงใสใ จเลย. ชนคือหมูชนวิงวอนพระผมู ีพระภาคเจา นน้ั วา ขอพระองคจงบรรเทาความเรารอน คือความเรารอ นเพราะทกุ ขท างจิตทีท่ ําดวยโทสะและโมหะ แกพวกขาพระองค คอื ขอจงกระทาํ ใหเบาบาง อธบิ ายวาขอพระองคอ ยา ทรงทําแวน แควน คอื ชาวชนบทในแวนแควน ทัง้ สน้ิ ของพวกขาพระองค ใหพินาศเลย. บทวา สเทวมานสุ า สพฺเพ ความวา หมูมนุษยท ั้งปวงพรอ มทั้งเทพทงั้ ทานพ คอื พรอมท่งั เหลา อสรู มีปหาราทะอสูรเปนตน พรอมทัง้ รากษส จะเอาคอ นเหล็ก คอื คอนใหญตอยคอื ทาํ ลายหวั ของเรา คือกระหมอมของเราอยทู ุกเมอ่ื คอื ตลอดกาลท้งั ปวง. เบอื้ งหนาแตนนั้ เมื่อจะประกาศความทีพ่ ระพทุ ธะทง้ั หลายอดโทษและไมโ กรธ จงึ กลา วคํามีอาทวิ า ทเก อคคฺ ิ น สณฺ าต.ิ ในคํานน้ั

พระสตุ ตนั ตปฎก ขุททกนกิ าย อปทาน เลม ๘ ภาค ๑ - หนาที่ 613มีอธิบายวา ไฟยอ มไมต ั้งคือไมต ั้งอยูเฉพาะในนา้ํ ฉนั ใด พืชยอ มไมง อกบนหิน คอื บนเขาหนิ ฉันใด หนอนคอื สตั วม ชี วี ิต ยอมไมตงั้ อยูใ นยาคือโอสถ ฉันใด ความโกรธคือจิตโกรธ ไดแก ความมใี จประทษุ รา ยยอมไมเ กดิ คือยอ มไมเกดิ ขนึ้ ในพระพุทธะ คอื ในพระปจ เจกสัมพทุ ธเจาผูแ ทงตลอดสจั จะไดแลว ฉันนั้น. เมื่อจะประกาศอานภุ าพของพระพุทธะทั้งหลายซ้าํ อกี จงึ กลาวคํามีอาทิวา ยถา จ ภูมิ ดังนี.้ ในคาํ นั้นมอี ธบิ ายวา เหมอื นอยา งวาภาคพ้ืนคือปฐพไี มห วนั่ ไหว คอื นิ่ง ฉันใด พระพทุ ธะเปน ผูน ง่ิ ฉนั นน้ั .อธิบายวา สาครคือมหาสมทุ รประมาณไมได คือไมอาจประมาณ คอื ถอื เอาประมาณ ฉนั ใด พระพุทธะกป็ ระมาณไมได ฉนั น้นั . อธบิ ายวาอากาศคืออากาศที่ถกู ตองไมไ ด ไมม ที ส่ี ดุ คือเวนทสี่ ดุ รอบ ฉันใด พระ-พุทธะ ก็ฉนั นั้น อนั ใคร ๆ ใหกาํ เรบิ ไมได คือใคร ๆ ไมอ าจใหก ําเรบิคอื ใหว นุ วาย. เบอื้ งหนาแตน นั้ เม่ือจะแสดงคําขอขมาตอพระปจ เจกสมั พุทธเจาจงึ กลาวคาํ มอี าทวิ า สทา ขนฺตา มหาวรี า ดงั นี.้ ในคํานนั้ มีการเช่อื มความวา พระมหาวีรเจาทัง้ หลาย คือพระพทุ ธะทง้ั หลายผมู ีวิริยะสงู สดุมีตบะ คอื ประกอบดวยวิริยะอันไดน ามวา ตบะ เพราะเผาบาปทั่งหลายผอู ดทนคอื ถึงพรอ มดวยขันติ และเปน ผอู ดโทษ คืออดกลั้นความผดิของผอู ื่นทุกเมื่อ คอื ตลอดกาลทัง้ ปวง. บทวา ขนตฺ าน ขมติ านจฺความวา พระพุทธะเหลานนั้ ผูอ ดทน คือประกอบดวยขันตแิ ละอดโทษคอื อดกลัน้ ความผิดของผอู น่ื ยอ มไมม ีการถงึ คือถึงอคตมิ ฉี ันทาคติเปนตน .