tripitaka_67

พระสุตตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย จูฬนิเทส เลม ๖ - หนาท่ี 1 พระสตุ ตันตปฎก ขุททกนิกาย จูฬนิทเทส๑ เลม ท่ี ๖ขอนอบนอมแดพ ระผูม พี ระภาคอรหันตสัมมาสมั พุทธเจา พระองคน ั้น ปารายนวรรค วตั ถคุ าถา วา ดว ยศีรษะและธรรมอันใหศ รี ษะตกไป [๑] พาวรพี ราหมณ เปน ผูเรยี นจบมนต ปรารถนาความ เปนผไู มมกี งั วล ออกจากพระนครโกศลอนั นารนื่ รมย ไปสทู ักขิณาปถชนบท. [๒] พราหมณน น้ั อยูทีฝ่ ง แมนา้ํ โคธาวารี อนั เปนพรมแดน แวน แควนอัสสกะและแวน แควนมุฬกะตอ กนั เลยี้ งชีวิต อยดู ว ยการเท่ยี วภิกขาและผลไม. [๓] เม่อื พราหมณนัน้ เขา ไปอาศยั (อยู) บานไดเ ปน หมู ใหญ ดวยความเจรญิ อันเกิดแตบานน้นั พราหมณน ้นั ไดบ ชู ามหายัญ. [๔] พราหมณน้ันบูชามหายญั แลวก็กลบั เขาไปสอู าศรม เม่อื พราหมณนัน้ กลบั เขาไปแลว พราหมณอ ่นื ก็มา.๑. บาลีเลมท่ี ๓๐.

พระสุตตนั ตปฎก ขุททกนกิ าย จฬู นเิ ทส เลม ๖ - หนา ที่ 2[๕] พราหมณอ นื่ มีเทาพิการ เดินงกงนั ฟน เขลอะ มี ธุลบี นศีรษะ เขาไปหาพาวรพี ราหมณแลว ขอทรัพย หา รอ ย.[๖] พาวรีพราหมณเ ห็นพราหมณน นั้ เขาแลว ก็เชญิ ให นั่ง แลว ก็ถามถงึ ความสุขสําราญและความไมมโี รค และ ไดก ลาวคําน้วี า[๗] ทรัพยของเรามอี ันจะพงึ ให เราสละหมดแลว ดกู อน พราหมณ ทานเชอ่ื เราเถิด ทรัพยห า รอ ยของเราไมม .ี[๘] ถาเมอ่ื เราขอ ทา นจกั ไมใ ห ในวันท่เี จด็ ศีรษะของ ทานจงแตกเจด็ เส่ยี ง.[๙] พราหมณน ั้นเปนคนโกหก ปรุงแตง แสดงเหตใุ ห กลัว พาวรพี ราหมณไดฟ งคาํ ของพราหมณน ้นั แลว กเ็ ปน ทกุ ข.[๑๐] มลี ูกศรคอื ความโศกเสียบแทงแลว ไมบริโภคอาหาร ก็ซบู ผอม ใชแตเ ทา นัน้ ใจของพาวรพี ราหมณผ มู จี ติ เปน อยา งนนั้ ยอมไมย นิ ดใี นการบูชา.[๑๑] เทวดา (ท่ีสิงอยูใกลอาศรมของพาวรีพราหมณ) ผู ปรารถนาประโยชน เห็นพาวรีพราหมณห วาดกลัวเปน ทกุ ขอยู จงึ เขาไปหาพาวรพี ราหมณแ ลว ไดกลา ววา[๑๒] พราหมณผ ูมีความตอ งการทรพั ยน้ัน เปน คนโกหก ยอมไมร ูจ ักศีรษะ ความรจู ักศีรษะหรือธรรมอนั ใหศีรษะ ตกไป ยอ มไมม แี กพ ราหมณนัน้ .

พระสุตตันตปฎก ขทุ ทกนกิ าย จูฬนิเทส เลม ๖ - หนาท่ี 3[๑๓] พาวรีพราหมณด าํ ริวา เทวดานีอ้ าจรูไดในบดั นี้ (กลาว วา ) ขาพเจาถามแลว ขอทานจงบอกศรี ษะและธรรมอนั ใหศ รี ษะตกไปแกข า พเจา เถดิ ขาพเจา จะขอฟงคําของ ทา น.[๑๔] แมขาพเจา ก็ไมร ูจกั ศีรษะและธรรมอนั ใหศ ีรษะตกไป ขาพเจา ไมมีความรูใ นเรอ่ื งนี้ ความเห็นซง่ึ ศีรษะและ ธรรมอนั ใหศ ีรษะตกไป ยอมมีแกพระชนิ เจา ท้ังหลาย เทา น้ัน.[๑๕] พา. กใ็ นบดั นี้ ใครในปฐพมี ณฑลน้ยี อ มรจู กั ศรี ษะ และธรรมอนั ใหศีรษะตกไป ดูกอ นเทวดา ขอทา นจงบอก ทานผูน้นั แกขาพเจาเถิด.[๑๖] เท พระสกั ยบตุ ร เปน วงศข องพระเจา โอกกากราช เสด็จออกจากเมืองกบลิ พัสดบุ รุ ี เปน พระพทุ ธเจาผนู ํา สตั วโลก เปน ผูกระทํา (แสดง) ธรรมใหส วา ง.[๑๗] ดูกอนพราหมณ พระสักยบุตรนั่นแหละ เปน พระสมั พทุ ธเจา ทรงถงึ ฝง แหง ธรรมทง้ั ปวง บรรลุ กําลงั แหงอภิญญาท้ังปวง มีพระจกั ษใุ นธรรมท้ังปวง ทรง ถึงธรรมเปน ที่สนิ้ ไปแหงธรรมทัง้ ปวง ทรงนอ มพระทัย ไปในธรรมเปน ที่ส้ินอุปธิ.[๑๘] พระผูมีพระภาคเจา พระองคน ั้น เปน พระพทุ ธเจาใน โลก มพี ระจกั ษุ ยอ มทรงแสดงธรรม ทา นจงไปทูลถาม พระองคเ ถดิ พระองคจ กั ทรงพยากรณป ญ หานัน้ แกทา น.

พระสุตตันตปฎก ขุททกนิกาย จฬู นิเทส เลม ๖ - หนาที่ 4[๑๙] พาวรีพราหมณไดฟ ง คําวา พระสมั พุทธเจา แลวมี ความเบิกบานใจ มีความโศกเบาบาง และไดปต อิ นั ไพบูลย.[๒๐] พาวรพี ราหมณน ้ัน มีใจยินดี มคี วามเบิกบาน โสมนสั ถามถึง (พระผมู พี ระภาคเจา) กะเทวดานั้น (และ ประกาศวา ) พระสัมพุทธเจา ผเู ปนทพ่ี ง่ึ ของสัตวโ ลก ประทับอยู ณ ท่ีใด คอื บาน นคิ ม หรือชนบทไหน เราทัง้ หลายพึงไปนมสั การพระสมั พทุ ธเจา ผสู งู สดุ กวา ณ ทใ่ี ด.[๒๐] เท. พระสกั ยบุตรนั้น เปน พระชนิ ะ มพี ระปญ ญา สามารถ มีพระปญ ญากวา งขวางเชน แผน ดินอันประเสรฐิ เปนนักปราชญ ไมม อี าสวะ ทรงรแู จงศีรษะและธรรมอัน ใหศรี ษะตกไป ทรงองอาจกวานรชน ประทบั อยู ณ พระ ราชมณเฑยี รแหง พระเจาโกศลในพระนครสาวตั ถนี นั้ .[๒๒] ลําดับนัน้ พาวรพี ราหมณไ ดเรียกพราหมณท ง้ั หลาย ผเู ปนศษิ ย ผถู ึงฝง แหงมนตมา (บอกวา) ดูกอนมาณพ ท้งั หลาย มานีเ่ ถิด เราจักบอก ขอทา นทง้ั หลายจง ฟง คําของเรา.[๒๓] ความปรากฏเนืองๆ แหงพระผมู ีพระภาคเจา พระ- องคใ ดนน้ั ยากที่จะหาไดใ นโลก วันนี้ พระผมู พี ระภาค- เจา พระองคน ัน้ เสด็จอบุ ัตขิ น้ึ แลวในโลก มพี ระนาม

พระสุตตันตปฎ ก ขุททกนิกาย จฬู นเิ ทส เลม ๖ - หนาท่ี 5 ปรากฏวา พระสัมพทุ ธเจา ทานทัง้ หลายจงรบี ไปเมอื ง สาวัตถี ดพู ระสัมพทุ ธเจาผสู ูงสดุ กวาสรรพสตั ว.[๒๔] ขาแตท านพราหมณ ก็ขาพเจาทั้งหลายเห็นแลวจะ รูจักวา เปน พระพุทธเจา ไดอ ยางไร ขาพเจาท้งั หลายจะ รูจักพระสัมพทุ ธเจา พระองคนั้นดวยอุบายอยา งไร ขอทา น จงบอกอบุ ายนัน้ แกขาพเจาท้งั หลายผูไมร ูเ ถิด.[๒๕] พา. ก็มหาบุรุษลกั ษณะ ๓๒ ประการ มาแลวใน มนตท ้งั หลาย ทา นกลา วไวแ จม แจง บรบิ ูรณแลวโดย ลําดับ.[๒๖] ทา นผูใดมมี หาบรุ ุษลักษณะเหลา นั้นในกายตัว ทานผู นน้ั มีคติเปน สองอยางเทานน้ั มไิ ดมีคตเิ ปน ที่สาม.[๒๗] คือ ถาอยูค รองเรือน พึงครอบครองแผน ดินนี้ ยอม ปกครองโดยธรรม โดยไมตองใชอ าชญา ไมตองใช ศัสตรา.[๒๘] และถาทานผนู ้ันออกบวชเปนบรรพชิต จะไดเปน พระอรหันตสัมมาสมั พทุ ธเจา มกี เิ ลสดงั หลงั คาอันเปด แลว ไมมีผูอนื่ ยิง่ กวา .[๒๙] พาวรพี ราหมณ (บอกแลว ) ซ่งึ ชาติ โคตร ลกั ษณะ และมนตอยา งอ่นื อีก กะพวกศิษย (ไดสั่งวา ) ทา น ท้งั หลายจงถามถึงศรี ษะและธรรมอนั ใหศ ีรษะตกไปดวย ใจเทาน้ัน.[๓๐] ถาทานผูน้ันจักเปนพระพทุ ธเจา ผูเห็นธรรมไมมี

พระสตุ ตันตปฎก ขุททกนิกาย จูฬนิเทส เลม ๖ - หนา ท่ี 6 เคร่อื งกัน้ เม่อื ทานทง้ั หลายถามปญ หาดวยใจแลว ก็จัก แกด ว ยวาจา.[๓๑] พราหมณ ๑๖ คนผูเปนศษิ ย คือ อชิตพราหมณ ติสสเมตเตยยพราหมณ ปุณณกพราหมณ เมตตคู- พราหมณ.[๓๒] โธตกพราหมณ อุปสวี พราหมณ นทั ทพราหมณ เหมกพราหมณ โตเทยยพราหมณ. กปั ปพราหมณ ชตุกัณณีพราหมณ ผูเ ปนบณั ฑติ .[๓๓] ภัทราวุธพราหมณ อทุ ยพรามณ โปสาลพราหมณ โมฆราชพราหมณผ ูเ ปน นกั ปราชญ ปงคยิ พราหมณผู แสวงหาคณุ ใหญ ไดฟงวาจาของพาวรีพราหมณแ ลว .[๓๔] ท้ังหมดนน้ั เฉพาะคนหนึ่ง ๆ เปน เจาหมเู จาคณะ ปรากฏแกโ ลกทงั้ ปวง เปนผูเจรญิ ฌาน ยินดีในฌาน เปนธีรชนผมู จี ติ อบรมดวยวาสนาในกาลกอ น.[๓๕] พราหมณผเู ปนศิษยทุกคน ทรงชฎาและหนงั เสือ อภวิ าทพาวรพี ราหมณและกระทาํ ประทักษิณแลว มงุ หนา เดนิ ไปทางทิศอดุ ร.[๓๖] สูส ถานเปน ทตี่ ัง้ แหงแวน แควน มุฬกะ เมอื งมาหิสสติ ในกาลน้ัน เมอื งอชุ เชนี เมืองโคนัทธะ เมืองเวทสิ ะ เมอื งวนสวหยะ.[๓๗] เมืองโกสัมพี เมืองสาเกต เมืองสาวัตถี เปน เมอื ง อุดม เมอื งเสตัพยะ เมืองกบลิ พัสดุ เมอื งกสุ ินารา.

พระสุตตันตปฎก ขทุ ทกนิกาย จฬู นเิ ทส เลม ๖ - หนาท่ี 7[๓๘] เมอื งปาวา โภคนคร เมอื งเวสาลี เมืองมคธและ ปาสาณเจดยี  อันเปนรมณียสถานนารื่นรมยใจ.[๓๙] พราหมณเ หลา นั้นรบี ขึ้นสูภ เู ขา (ปาสาณเจดีย) เหมอื นคนระหายน้าํ รีบหานาํ้ เยน็ เหมอื นพอคารบี หา ลาภใหญ และเหมือนคนถกู ความรอนแผดเผาและรบี หา รม ฉะน้ัน.[๔๐] ก็ในสมยั นนั้ พระผูมีพระภาคเจา อนั ภิกษุสงฆหอ ม- ลอ มแลวทรงแสดงธรรมแกพ ระภกิ ษุท้งั หลาย ประหนง่ึ วาราชสหี บันลือสีหนาทอยใู นปา.[๔๑] อชิตพราหมณ ไดเ หน็ เพระสัมพทุ ธเจาผเู พยี งดังวา ดวงอาทติ ยมรี ศั มฉี ายออกไป และเหมอื นดวงจันทร เต็มดวงในวันเพญ็ .[๔๒] ลําดบั น้นั อชิตพราหมณย นื อยู ณ ทคี่ วรสว นหนึ่ง ร่นื เริงใจเพราะไดเห็นอนุพยญั ชนะบรบิ ูรณ ในพระกาย ของพระผมู พี ระภาคเจา ไดทูลถามปญหาดวยใจ.[๔๓] อ. ทานเจาะจงใคร จงบอกโคตรพรอ มดวยลกั ษณะ บอกความสาํ เรจ็ ในมนตท้ังหลาย พราหมณสอนมาณพ เทาไร.[๔๔] พ. พราหมณน้นั มอี ายุ ๑๒๐ ป ชื่อพาวรีโดยโคตร ลักษณะ ๓ อยางมีในตวั ของพราหมณนั้น พราหมณน้ัน เปน ผถู งึ ฝงแหงไตรเพท.[๔๕] พาวรีพราหมณ ถึงความสําเร็จในธรรมของตน สอน

พระสุตตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย จฬู นเิ ทส เลม ๖ - หนา ที่ 8 มาณพ ๕๐๐ ในมหาบรุ ุษลกั ษณะ และคัมภรี อ ิตหิ าสะ พรอ มทั้งคัมภรี นฆิ ัณฑศุ าสตร และคมั ภรี เกฏภ ศาสตร.[๔๖] ขาแตพระองคผ ูส ูงสุดกวานรชน ผตู ัดเสียซึง่ ตณั หา ขอพระองคทรงประกาศความกวางแหงลักษณะทงั้ หลาย ของพาวรพี ราหมณ ความสงสัยอยา ไดมแี กข า พระองค ทงั้ หลายเลย.[๔๗] พราหมณน้ันยอมปกปดหนา ไดดวยลิ้น มอี ณุ าโลมอยู ในระหวางคิว้ และมีอวยั วะทซ่ี อ นอยใู นผา อยูใ นฝก ดกู อ นมาณพ ทานจงรูอยา งน้ี.[๔๘] ชนทง้ั ปวงไมไ ดฟ ง ใคร ๆ ซง่ึ เปน ผถู าม ไดฟ งปญหา ท้ังหลาย ท่พี ระผมู ีพระภาคเจา ทรงแกแ ลว เกดิ ความ โสมนัส ประนมอญั ชลี ยอมคิดไปตาง ๆ (วา)[๔๙] ใครหนอ เปนเทวดา เปนพระพรหม หรอื เปน พระอินทรผ ูส ุชัมบดี เม่อื เขาถามปญ หาดวยใจ จะแก ปญ หานัน้ กะใครได.[๕๐] อ. พาวรพี ราหมณยอ มถามถึงศรี ษะ และธรรมอัน ทาํ ใหศรี ษะตกไป ขาแตพระผูมีพระภาคเจา ผทู รงแสวงหา ขอพระองคทรงโปรดพยากรณขอนนั้ กาํ จดั เสียซง่ึ ความ สงสัยของขา พระองคท ้ังหลายเถดิ .[๕๑] พ. ทานจงรูเถิดวา อวชิ ชาเปน ศีรษะ วชิ ชาประกอบ กับศรัทธา สติ สมาธิ ฉนั ทะ และวิรยิ ะ เปนธรรม เครอ่ื งยังศีรษะใหต กไป.[๕๒] ลาํ ดับน้ัน อชติ มาณพผูอ นั ความโสมนสั เปนอนั มาก

พระสตุ ตันตปฎก ขุททกนกิ าย จฬู นิเทส เลม ๖ - หนา ท่ี 9 อุดหนุนแลว กระทาํ ซง่ึ หนงั เสอื เฉวยี งบาขางหน่งึ แลว ซบเศยี รลงแทบพระยคุ ลบาท (ทูลวา)[๕๓] ขา แตพ ระองคผ นู ิรทกุ ข ผูมพี ระจักษุ พาวรีพราหมณ พรอ มดว ยพวกศษิ ย มจี ติ เบิกบานโสมนัส ขอถวายบังคม พระยุคลบาทของพระองค.[๕๔] พ. พาวรพี ราหมณพรอมดว ยพวกศิษยจ งเปน ผมู ีสขุ ดกู อ นมาณพ และแมท า นกข็ อใหมคี วามสขุ มีชีวติ อยู ยืนนานเถิด.[๕๕] เราใหโ อกาสแกพ าวรพี ราหมณ แกท าน และแก พราหมณท้งั หมดตลอดขอสงสัยทงั้ ปวง ทา นทง้ั หลายยอ ม ปรารถนาปญ หาอยางใดอยางหนึ่งไวในใจ ก็จงถามเถดิ .[๕๖] เมือ่ พระสัมพุทธเจาทรงประทานโอกาสแลว อชติ - พราหมณน ่งั ประนมมอื แลวทูลถามปฐมปญหากะ พระตถาคต ในบรษิ ัทน้ัน. จบวัตถุคาถา อชติ มาณวกปญ หานิทเทส วาดวยปญหาของทานอชติ ะ[๕๗] (ทานอชติ ะทลู ถามปญหาวา) โลกอันอะไรสหิ มุ หอ ไว โลกไมปรากฏเพราะเหตุอะไรสิ อะไรเลา เปน เครื่องฉาบทาโลกน้ัน ขอพระองคจงตรัสบอก อะไรเลา เปนภยั ใหญของโลกน้ัน.

พระสุตตนั ตปฎก ขทุ ทกนิกาย จูฬนเิ ทส เลม ๖ - หนาท่ี 10 [๕๘] คําวา โลกอนั อะไรสหิ ุมหอไว ความวา โลกนรก โลกดริ ัจฉาน โลกเปตติวิสัย โลกมนุษย โลกเทวดา ขนั ธโลก ธาตุโลกอายตนโลก โลกนี้ โลกอืน่ พรหมโลก กับท้งั เทวโลก นเี้ รียกวาโลกโลกนีอ้ ันอะไรปกปด ปดบงั ปกคลุม หมุ หอ ครอบไว เพราะฉะนน้ัจึงชื่อวา โลกอันอะไรสิหุม หอไว. [๕๙] บทวา อติ ิ ในอุเทศวา \" อิจจฺ ายสฺมา อชิโต \" เปนบทสนธิ เปนบทเกยี่ วเนือ่ ง เปนบทยงั บทใหบ รบิ รู ณ เปน ความประชมุแหงอักขระ เปน ความสละสลวยแหง พยญั ชนะ บทวา อิติ น้ีเปนไปตามลําดับบท. บทวา อายสมฺ า เปนเครื่องกลา วดวยความรกั เปน เครอื่ งกลาวโดยเคารพ. บทวา อายสมฺ า น้เี ปน เคร่ืองกลาวถงึ เปน ไปกับดว ยความเคารพและความยําเกรง. บทวา อชโิ ต เปนชื่อ เปน เครอ่ื งนบัเปน เคร่อื งหมายรู เปนบัญญัติ เปนเครอื่ งรองเรยี ก เปน นาม เปนการตง้ั ช่ือ เปน เคร่อื งแสดงใหป รากฏ เปน เครื่องกลาวเฉพาะของพราหมณนน้ั เพราะฉะนัน้ จงึ ชอื่ วา \" อิจจฺ ายสฺมา อชโิ ต. \" [๖๐] คาํ วา โลกไมป ราก เพราะเหตอุ ะไรสิ ความวา โลกไมปรากฏ ไมส วา ง ไมร งุ เรอื ง ไมไพโรจน ไมแจม ไมก ระจา ง เพราะเหตอุ ะไร เพราะฉะนน้ั จึงช่อื วา โลกไมป รากฏ เพราะเหตุอะไรสิ. [๖๑] คําวา อะไรเลา เปนเคร่ืองฉาบทาโลกนั้น ขอพระองคจ งตรสั บอก ความวา อะไรเปน เครอื่ งฉาบทา เปนเคร่ืองขอ ง เปนเคร่อื งผกู เปนเคร่ืองเขา ไปเศรา หมอง ของโลกนน้ั คอื โลกอันอะไรฉาบทาติดใหเ ปอ น ใหม วั หมอง เปอ น ระคนไว ของไว คลอ งไว พวั พันไวขอพระองคจงตรสั บอก เลา แสดง บญั ญตั ิ แตง ต้ัง เปด เผย จําแนก

พระสุตตันตปฎ ก ขุททกนิกาย จูฬนเิ ทส เลม ๖ - หนาท่ี 11ทาํ ใหตืน้ ประกาศ เพราะฉะนน้ั จึงช่ือวา อะไรเลา เปนเคร่อื งฉาบทาโลกนน้ั ขอพระองคจงตรัสบอก. [๖๒] ค าวา อะไรเลา เปน ภยั ใหญของโลกน้นั ความวา อะไรเปน ภยั ใหญ เปนเคร่อื งบบี ค้นั เปน เครอื่ งเสยี ดสี เปนอันตราย เปนเครือ่ งขัดของของโลกน้ัน เพราะฉะนน้ั จึงชือ่ วา อะไรเลา เปน ภัยใหญของโลกน้นั . เพราะเหตนุ ้นั พราหมณน้นั จงึ กลา ววา (อชติ มาณพทลู ถามปญหาวา) โลกอนั อะไรสิหมุ หอ ไว โลกไมปรากฏเพราะเหตุ อะไรสิ อะไรเลา เปนเครอื่ งฉาบทาโลกนน้ั ขอพระองค จงตรสั บอก อะไรเลา เปนภยั ใหญข องโลกนัน้ . [๖๓] (พระผมู พี ระภาคตรสั ตอบวา ดกู อ นอชิตะ) โลกอันอวชิ ชาหุม หอไว โลกไมปรากฏเพราะความ ตระหน่ี เรากลา วตณั หาวา เปน เครอ่ื งฉาบทาโลก ทกุ ข เปน ภัยใหญของโลกนั้น. [๖๔] ความไมรใู นทกุ ข ความไมร ูในทุกขสมทุ ัย ความไมรูในทุกขนโิ รธ ความไมร ใู นทกุ ขนิโรธคามนิ ปี ฏิปทา ความไมร ใู นสว นสุดเบ้ืองตน ความไมรูในสว นสดุ เบือ้ งปลาย ความไมร ูท ั้งในสว นสุดเบือ้ งตนและสวนสุดเบ้อื งปลาย ความไมรใู นธรรมท้ังหลาย อนั อาศยั กนั และกันเกดิ ขึ้น คอื ความเปน ปจ จยั แหง ธรรมนี้ ช่อื วา \" อวิชา \" ความไมร ู ความไมเหน็ ความไมถ ึงพรอมเฉพาะ ความไมต ามตรัสรู ความไมต รสั รูพรอม

พระสุตตนั ตปฎ ก ขุททกนกิ าย จฬู นเิ ทส เลม ๖ - หนา ท่ี 12ความไมแ ทงตลอด ความไมถึงพรอม ความไมถงึ รอบ ความไมเหน็ เสมอความไมพ ิจารณา ความไมท ําใหป ระจกั ษ ความรูไดย าก ความเปนคนเขลา ความไมร ูทว่ั พรอ ม ความหลงใหล ความมัวเมา อวชิ ชาเปน โอฆะอวิชชาเปนโยคะ อวชิ ชาเปนอนสุ ยั อวชิ ชาเปน เคร่ืองกลมุ รุม อวิชชาเปนขาย โมหะ อกศุ ลมลู ชอื่ วา \" อวิชชา \" ในอุเทศวา อวชิ ชฺ ายนิวโุ ต โลโก นี้เรียกวา อวชิ ชา. โลกนรก โลกเดียรัจฉาน โลกเปตตวิ ิสยั โลกมนษุ ย โลกเทวดา ขนั ธโลก ธาตโุ ลก อายตนโลกโลกน้ี โลกหนา พรหมโลกกบั ทัง้ เทวโลก นี้เรียกวา โลก. โลกอันอวิชชานี้ ปดบงั ปกคลุม หุม หอ ครอบไว เพราะฉะน้นั จึงชอ่ื วาโลกอันอวิชชาหุมหอ ไว. [๖๕] พระผมู พี ระภาคเจา ตรัสเรียกพราหมณน ัน้ โดยชอ่ื วา \" อชิตะ \"บทวา ภควา นเ้ี ปน เครื่องกลาวดว ยความเคารพ. อีกอยางหนงึ่ พระผูมีพระภาคเจาทรงทําลายราคะ เพราะเหตุน้นั จึงชือ่ วา ภควา ทรงทําลายโทสะ เพราะเหตุนนั้ จึงช่ือวา ภควา ทรงท าลายโมหะ เพราะเหตุนน้ัจึงช่อื วา ภควา ทรงทาํ ลายมานะ เพราะเหตุนั้น จงึ ช่ือวา ภควา ทรงทําลายทิฏฐิ เพราะเหตุนนั้ จึงชือ่ วา ภควา ทรงทาํ ลายเสยี้ นหนามเพราะเหตุน้นั จงึ ชื่อวา ภควา ทรงจาํ แนก ทรงแจกวิเศษ ทรงจาํ แนกเฉพาะซ่ึงธรรมรตั นะ เพราะเหตุนน้ั จึงชอื่ วา ภควา ทรงทําซึ่งที่สุดแหงภพทงั้ หลาย เพราะเหตนุ น้ั จึงช่อื วา ภควา มกี ายอนั อบรมแลว เพราะเหตุน้ัน จงึ ชือ่ วา ภควา มศี ีลอนั อบรมแลว เพราะเหตุน้นั จึงชอื่ วาภควา มีจติ อันอบรมแลว มีปญญาอนั เจริญแลว เพราะเหตุนัน้ จงึ ช่ือวาภควา.

พระสุตตันตปฎก ขุททกนกิ าย จฬู นเิ ทส เลม ๖ - หนา ท่ี 13 อนงึ่ พระผมู ีพระภาคเจาทรงเสพเสนาสนะอนั สงดั คอื ปา และปาเปลีย่ ว เงยี บเสียง ไมมเี สียงกกึ กอ ง ปราศจากลมแตห มชู น ควรทํากรรมลับของมนุษย สมควรแกก ารหลีกออกเรน เพราะเหตนุ น้ั จึงช่อื วาภควา. อน่ึง พระผูมพี ระภาคเจา ทรงมีสวนแหง จวี ร บิณฑบาต เสนาสนะและคิลานปจ จัยเภสัชบริขาร เพราะเหตนุ นั้ จงึ ชื่อวา ภควา. อนงึ่ พระผมู พี ระภาคเจาทรงมีสว นแหงอรรถรส ธรรมรส วมิ ุตติ-รส แหงอธศิ ลี อธิจติ อธปิ ญญา เพราะเหตนุ น้ั จึงชอ่ื วา ภควา. อนึ่ง พระผูม ีพระภาคเจา ทรงมีสวนแหงฌาน อัปปมัญญา ๔ อรปู -สมาบตั ิ ๔ เพราะเหตนุ น้ั จงึ ชอื่ วา ภควา. อน่งึ พระผมู พี ระภาคเจาทรงมสี วนเเหง วิโมกข ๘ อภภิ ายตนะ ๘อนุปุพพวิหารสมาบตั ิ ๙ เพราะเหตนุ น้ั จงึ ช่ือวา ภควา. อน่งึ พระผูม ีพระภาคเจา ทรงมสี ว นแหงสัญญาภาวนา ๒๐ กสิณ-สมาบตั ิ ๑๐ สมาธอิ ันสมั ปยุตดว ยอานาปานัสสติ อสภุ ฌานสมาบตั ิเพราะเหตุนน้ั จึงช่อื วา ภควา. อน่งึ พระผูม ีพระภาคเจา ทรงมสี วนแหง สตปิ ฏ ฐาน ๔ สัมมัปป-ธาน ๔ อทิ ธบิ าท ๔ อนิ ทรยี  ๕ พละ ๕ โพชฌงค ๗ อริยมรรคมีองค ๘ เพราะเหตุนน้ั จึงชื่อวา ภควา. อน่ึง พระผมู ีพระภาคเจาทรงมสี ว นแหงกําลงั ของพระตถาคต ๑๐เวสารัชชญาณ ๔ ปฏสิ ัมภิทา ๔ อภิญญา ๖ พุทธธรรม ๖ เพราะเหตุนนั้ จงึ ชื่อวา ภควา. พระนามวา ภควา น้ี พระมารดามิไดท รงต้งัพระบดิ ามไิ ดท รงตัง้ พระภคนิ มี ิไดท รงตง้ั พระภาดามไิ ดท รงตัง้ มิตร

พระสุตตนั ตปฎก ขุททกนกิ าย จฬู นเิ ทส เลม ๖ - หนา ที่ 14และอาํ มาตยมิไดต้งั พระญาตสิ ายโลหิตมิไดทรงตง้ั สมณพราหมณแ ลเทวดาก็มิไดต ้ัง พระนามวา ภควา นี้ เปน วิโมกขนั ติกนาม คอื พระนามท่เี กิดข้ึนในที่สดุ แหง ความหลุดพน พระนามวา ภควา นี้ เปน สจั ฉกิ า-บัญญตั ิ พระนามของพระผมู พี ระภาคเจา ทงั้ หลายผตู รัสรูแ ลว พรอ มดวยการบรรลุพระสพั พญั ุตญาณ ณ ควงไมมหาโพธิ์ เพราะฉะนั้น จึงชอ่ื วา\"อชติ าติ ภควา. \" [๖๖] คําวา โลกไมปรากฏเพราะความตระหน่ี มคี วามวา ความตระหนี่ ๕ ประการ คอื อาวาสมจั ฉริยะ ตระหน่ีทอ่ี ยู ๑ กลุ มัจฉรยิ ะตระหนส่ี กลุ ๑ ลาภมัจฉรยิ ะ ตระหนีล่ าภ ๑ วรรณมจั ฉรยิ ะ ตระหน่ีวรรณะ ๑ ธรรมมจั ฉริยะ ตระหน่ธี รรม ๑ ทานเรียกวา เววจิ ฉะ ความตระหนี่ กริ ยิ าที่ตระหนี่ ความเปนผูต ระหนี่ ความปรารถนาตาง ๆความเหนียวแนน ความเปนผมู ีจติ หดหู โดยความเปน จิตเผ็ดรอนความที่แหงจติ อนั ใครเชอ่ื ไมไ ดเห็นปานนี้ เรียกวา ความตระหน่.ี อีกอยา งหนึง่ แมค วามตระหนี่ขนั ธ ทา นกเ็ รยี กวามัจฉรยิ ะ แมความตระหนธ่ี าตุ ทา นกเ็ รียกวามจั ฉริยะ. ความประมาท สมควรกลาว การปลอยจติ ความเพ่ิมการปลอยจติ ในกายทจุ ริตกด็ ี ในวจที จุ ริตกด็ ี ในมโนทุจริตก็ดี ในเบญจกามคุณก็ดี หรือความเปน ผูทาํ โดยความไมเ ออ้ื เฟอ ความเปน ผูท าํ ไมต ดิ ตอความเปนผหู ยุด ๆ ความเปน ผูมีความประพฤติยอ หยอน ความเปนผูปลงฉันทะ ความเปน ผทู อดธุระ ความเปน ผไู มซ องเสพ ความไมเ จริญความไมท ําใหมาก ความไมตงั้ ใจ ความไมประกอบเนือง ๆ ในการบาํ เพ็ญกศุ ลธรรมทง้ั หลาย เปนความประมาท ความมัวเมา กิริยาท่ี

พระสตุ ตนั ตปฎก ขทุ ทกนิกาย จฬู นิเทส เลม ๖ - หนาท่ี 15มวั เมา ความเปนผูมัวเมา เหน็ ปานนี้ เรยี กวา ประมาท. คําวา โลกไมป รากฏเพราะความตระหน่ี เพราะความประมาทความวา โลกไมปรากฏ ไมส วาง ไมรงุ เรอื ง ไมไพโรจน ไมแจมไมกระจา ง เพราะความตระหนน่ี ี้ เพราะความประมาทนี้ เพราะฉะนั้นจงึ ชอ่ื วา โลกไมป รากฏ เพราะความตระหน่ี เพราะความประมาท. [๖๗] คาํ วา เรากลา ววาตัณหาเปนเครอ่ื งฉาบทาโลก ความวาตณั หา เรยี กวา ชปั ปา ความกาํ หนัด ความกําหนัดนกั ความยนิ ดีความพลอยยนิ ดี ความเพลดิ เพลนิ ความกาํ หนดั ดว ยความเพลิดเพลนิความกาํ หนดั นักแหง จิต ความปรารถนา ความหลง ความติดใจ ความอยาก ความพัวพนั ความของ ความจม ความหวั่นไหว ความลวงธรรมชาติอันใหส ตั วเกดิ ธรรมชาตอิ ันใหสตั วเกิดกบั ทุกข ธรรมชาตอิ นัเย็บไว ธรรมชาติเพยี งดังขา ย ธรรมชาตอิ ันไหลไป ธรรมชาตอิ นั ซา นไปในอารมณต า ง ๆ ความเปน ผหู ลบั ความกวางขวาง ธรรมชาติอันใหอ ายเุ สอื่ ม ความเปนเพือ่ น ความตง้ั ใจไว ธรรมชาติอันเปนเหตนุ  าไปสภู พ ธรรมชาติเพยี งดงั วาปา ธรรมชาตเิ พยี งดังวา หมูไมในปา ความสนิทสนม ความมีเยื่อใย ความเพง ความพวั พนั ความหวงั กิริยาท่ีหวัง ความเปน ผูห วัง ความหวังในรูป ความหวังในเสียง ความหวงั ในกลน่ิความหวงั ในรส ความหวังในโผฏฐัพพะ ความหวังในลาภ ความหวังในทรัพย ความหวังในบุตร ความหวังในชีวิต ความกระซบิ ความกระซิบทว่ัความกระซิบยงิ่ กิริยาที่กระซิบ ความเปนผูกระซิบ ความโลภ กิริยาทีโ่ ลภความเปน ผโู ลภ ความทต่ี ณั หาหวัน่ ไหว ความเปน ผูตองการใหสาํ เร็จความกาํ หนัดผิดธรรมดา ความโลภไมส มํ่าเสมอ ความใคร กริ ิยาทใ่ี คร

พระสตุ ตนั ตปฎก ขทุ ทกนกิ าย จูฬนเิ ทส เลม ๖ - หนาที่ 16ความปรารถนา ความทะเยอทะยาน ความประสงค กามตณั หา ภวตณั หาวภิ วตัณหา รปู ตัณหา อรูปตัณหา นโิ รธตัณหา รปู ตณั หา สัททตัณหาคันธตณั หา รสตัณหา โผฏฐัพพตณั หา ธรรมตัณหา โอฆะ โยคะคันถะ อุปาทาน ธรรมชาติเปนเครือ่ งกั้น ธรรมชาตเิ ปนเครื่องบังธรรมชาติเปนเคร่อื งปด ธรรมชาติเปนเคร่อื งผูก อุปกเิ ลส อนสุ ัย กเิ ลสเครือ่ งกลมุ รมุ ธรรมชาติเพียงดงั วา เถาวัลย ความตระหนี่ มูลแหงทุกขแดนเกดิ แหง ทุกข บว งมาร เบด็ มาร วิสยั มาร โคจรแหงมาร เครื่องผกู แหง มาร ตัณหาเพียงดงั วาแมนํา้ ตัณหาเพียงดังวาขาย ตณั หาเพียงดังวาสายโซ ตัณหาเพียงดังวาทะเล อภชิ ฌา โลภะ อกุศลมลู นีเ้ รียกวาชัปปา (ตณั หา) ตัณหาน้ีเปน เครอ่ื งทา เปนเครื่องขอ ง เปน เคร่ืองผูกเปนอุปกิเลสของโลก โลกอันตณั หานไ้ี ลทา ฉาบทา ใหห มอง ใหมวั หมอง ใหเปอ น ระคนไว ของไว คลองไว พันไว เรายอ มกลาวบอก แสดง บัญญัติ แตง ตั้ง เปด เผย จาํ แนก ทาํ ใหตื้น ประกาศเพราะฉะนน้ั จงึ ชือ่ วา เรากลา ววา ตณั หาเปนเครอื่ งฉาบทาโลก. [๖๘] ชื่อวา ทุกข ในอุเทศวา ทุกขเ ปน ภัยใหญข องโลกนัน้คือ ชาติทกุ ข ชราทุกข พยาธทิ กุ ข มรณทุกข โสกะ ปรเิ ทวะ ทกุ ขโทมนัส อปุ ายาส ทุกขใ นนรก ทกุ ขในกาํ เนดิ ดิรัจฉาน ทกุ ขใ นเปตต-ิวิสัย ทุกขใ นมนษุ ย ทุกขม ีการกา วลงสูครรภเปนมูล ทกุ ขมีการตงั้ อยใู นครรภเปน มลู ทุกขม ีความออกจากครรภเปน มลู ทกุ ขเนอ่ื งแตส ตั วผเู กดิทุกขเ นื่องแกผูอ่ืนแหง สตั วผเู กิด ทุกขเกิดแตค วามเพยี รของตน ทกุ ขเกิดแตความเพียรของผูอนื่ ทุกขใ นทกุ ข สงสารทกุ ข วิปรณิ ามทุกข โรคตาโรคหู โรคจมกู โรคล้นิ โรคกาย โรคในศีรษะ โรคในหู โรคในปาก

พระสุตตันตปฎ ก ขุททกนิกาย จฬู นิเทส เลม ๖ - หนา ท่ี 17โรคฟน โรคไอ โรคมองครอ โรคริดสดี วงจมกู โรครอนใน โรคชราโรคในทอง โรคสลบ โรคลงแดง โรคจุกเสยี ด โรคลงทอง โรคเรอ้ื นฝ กลาก โรคหดื โรคลมบา หมู หิดดา น หดิ เปอ ย คุดทะราด ลําลาบคดุ ทะราดใหญ โรครากเลือด โรคดี โรคเบาหวาน โรคริดสดี วงทวารโรคตอม บานทะโรค อาพาธมีดเี ปน สมฏุ ฐาน อาพาธมเี สมหะเปนสมฏุ -ฐาน อาพาธมีลมเปน สมุฏฐาน อาพาธมีดีเปน ตนประชุมกนั อาพาธเกดิ เพราะฤดูแปรไป อาพาธเกิดเพราะเปลีย่ นอิรยิ าบถไมสม่ําเสมอกันอาพาธเกิดเพราะความเพียร อาพาธเกดิ เพราะผลกรรม ความหนาวความรอ น ความหวิ ความกระหาย ปวดอจุ จาระ ปวดปส สาวะ ทุกขแตเหลอื บ ยุง ลม แดด และสมั ผัสแหง สตั วเ สือกคลาน ความตายของมารดากเ็ ปน ทกุ ข ความตายของบดิ าก็เปน ทุกข ความตายของพนี่ องชายกเ็ ปน ทกุ ข ความตายของพ่นี อ งหญิงกเ็ ปน ทกุ ข ความตายของบตุ รก็เปนทุกข ความตายของธดิ ากเ็ ปน ทกุ ข ความฉบิ หายแหงญาตกิ เ็ ปน ทุกขความฉิบหายแหง โภคทรพั ยก็เปนทกุ ข ความฉิบหายเพราะโรคกเ็ ปน ทุกขความฉบิ หายแหง ศลี ก็เปน ทุกข ความฉบิ หายแหง ทฏิ ฐกิ เ็ ปน ทุกข. ความเกิดขึ้นของธรรมทง้ั หลายเหลาใด ยอ มปรากฏต้ังแตตน ธรรมทงั้ หลายเหลา นัน้ เมอื่ ตง้ั อยูไมได ความดับยอมปรากฏ. วิบากอาศยั กรรม กรรมอาศยั วิบาก รูปอาศยั นาม นามกอ็ าศยั รูป นามรปู ไปตามชาติ ชรากต็ ดิ ตามพยาธกิ ็ครอบงาํ มรณะก็ห้ําหนั่ ต้งั อยใู นทุกข ไมมีอะไรตานทาน ไมมีอะไรเปนทเ่ี รน ไมม ีอะไรเปนสรณะ ไมม ีอะไรเปน ท่ีพ่ึง นเี้ รยี กวาทกุ ขทกุ ขเปนภัยใหญ เปน เครื่องบีบค้นั เปน เครือ่ งเสยี ดสี เปนอันตราย เปน

พระสุตตนั ตปฎ ก ขุททกนิกาย จฬู นิเทส เลม ๖ - หนา ที่ 18เคร่อื งขัดของ ของโลกนั้น เพราะฉะนน้ั จึงช่อื วา ทกุ ขเปนภัยใหญของโลกนัน้ . เพราะเหตุนัน้ พระผมู ีพระภาคเจา จึงตรสั วา โลกอนั อวิชชาหุมหอไว โลกไมปรากฏเพราะความ ตระหน่ี เรากลาววา ตัณหาเปน เครือ่ งฉาบทาโลก ทุกข เปนภยั ใหญของโลกนัน้ . [๖๙] (ทา นอชติ ะทูลถามวา) กระแสท้ังหลายยอมไหลไปในอายตนะทั้งปวง อะไร เปนเคร่อื งกั้นกระแสทงั้ หลาย ขอพระองคจ งตรัสบอก ธรรมเปน เครอ่ื งกั้นกระแสทง้ั หลาย กระแสท้งั หลาย อนั อะไรยอมปด กัน้ ได. [๗๐] กระแส คือ ตณั หา กระแส คือ ทฏิ ฐิ, กระแส คอืกิเลส, กระแส คอื ทุจรติ , กระแส คือ อวชิ ชา ชอ่ื วา กระแสในอเุ ทศวา \" สวนตฺ ิ สพฺพธิ โสตา.\" บทวา สพฺพธิ คือ ในอายตนะทั้งปวง. บทวา สวนตฺ ิ ความวา ยอมไหลไป ยอ มไหลหลงั่ ยอ มเลื่อนไป ยอ มเปน ไป คอื ยอ มไหลไป ยอมหล่งั ไป ยอ มเล่ือนไป ยอ มเปนไปในรปู ทางจักษุ ในเสยี งทางหู ในกลิน่ ทางจมกู ในรสทางลนิ้ ในโผฏฐัพพะทางกาย ยอมไหลไป ยอ มหล่ังไป ยอมเล่อื นไป ยอมเปนไปในธรรมารมณท างใจ รปู ตณั หา ยอ มไหลไป ยอ มหล่งั ไป ยอมเลอื่ นไปยอ มเปนไปทางจกั ษุ สัททตัณหายอ มไหลไป . . . ทางหู คนั ธตัณหายอมไหลไป . . . ทางจมกู รสตัณหายอมไหลไป. . . ทางลน้ิ โผฏฐัพพ-

พระสุตตนั ตปฎก ขทุ ทกนิกาย จูฬนเิ ทส เลม ๖ - หนาท่ี 19ตณั หายอมไหลไป . . . ทางกาย ธรรมตัณหายอ มไหลไป ยอมหลง่ั ไปยอมเล่ือนไป ยอ มเปนไปทางใจ เพราะฉะนั้น จึงช่อื วา กระแสทง้ั หลายยอ มไหลไปในอายตนะทง้ั ปวง. [๗๑] คําวา อติ ิ ในอเุ ทศวา อจิ ฺจายสฺมา อชโิ ต เปน บทสนธิเปน บทเก่ียวเนอื่ ง เปนบทยงั บทใหบริบูรณ เปน ความประชมุ แหง อกั ขระเปน ความสละสลวยแหงพยัญชนะ. คาํ วา อิติ นี้ เปน ไปตามลําดับบท.บทวา อายสฺมา เปนเครื่องกลาวถงึ เปน ไปกบั ดว ยความเคารพและความยําเกรง. บทวา อชิโต เปน ชอ่ื เปนเครื่องนับ เปน เครื่องหมายรูเปนบญั ญัติ เปนเครอื่ งรอ งเรียก เปนนาม เปนการตง้ั ชอ่ื เปน เครื่องทรงช่อื เปนภาษาท่เี รยี กรอ งกนั เปน เคร่อื งแสดงใหป รากฏ เปน เคร่ืองกลาวเฉพาะของพราหมณน นั้ เพราะฉะน้นั จึงชือ่ วา \" อจิ จฺ ายสมฺ าอชโิ ต. \" [๗๒] คาํ วา อะไรเปนเครอื่ งกนั้ กระแสท้งั หลาย ความวา อะไรเปนเคร่ืองกนั คือ เปนเครอื่ งหา ม เปนเคร่อื งปองกนั เปนเครื่องรักษาเปน เครื่องคุมครองกระแสท้ังหลาย เพราะฉะนัน้ จงึ ชื่อวา อะไรเปนเครอ่ื งกัน้ กระแสทง้ั หลาย. [๗๓] คาํ วา ขอพระองคจงตรสั บอกธรรมเปนเครอื่ งกั้นกระแสทง้ั หลาย ความวา ขอพระองคจงตรสั คอื จงทรงบอก แสดง บญั ญตั ิแตง ตง้ั เปดเผย จาํ แนก ทําใหต ื้น ประกาศ ซง่ึ ธรรมเปนเคร่อื งกนั้คือ ซ่งึ ธรรมเปนเครอื่ งหาม เปน เครื่องปอ งกัน เปนเครอื่ งรักษา เปนเครอ่ื งคุมครองกระแสทั้งหลาย เพราะเหตนุ น้ั จงึ ชื่อวา ขอพระองคจงตรสั บอกซ่ึงธรรมเปนเคร่อื งก้ันกระแสทง้ั หลาย.

พระสตุ ตนั ตปฎก ขุททกนิกาย จูฬนเิ ทส เลม ๖ - หนาที่ 20 [๗๔] คําวา กระแสทัง้ หลายอันอะไรยอ มปดกั้นได ความวากระแสทัง้ หลายอนั อะไรยอมปดบังได คอื ยอมตดั ขาด ยอมไมไหลยอ มไมห ล่งั ยอมไมเล่อื น ยอ มไมเปน ไป เพราะฉะน้ัน จงึ ชือ่ วา กระแสทง้ั หลายอันอะไรยอมปดได. เพราะเหตนุ ้นั พราหมณนน้ั จึงกลา ววา (อชิตมาณพทูลถามวา) กระแสท้งั หลายยอ มไหลไปในอายตนะทง้ั ปวง อะไร เปนเครอื่ งก้ันกระแสทง้ั หลาย ขอพระองคจงตรัสบอก ธรรมเปนเครอ่ื งกนั้ กระแสทง้ั หลาย กระแสทัง้ หลายอัน อะไรยอมปดก้นั ได. [๗๕] (พระผมู พี ระภาคเจาตรัสอบวา ดูกอนอชิตะ) กระแส เหลาใดในโลก สตเิ ปนเคร่ืองกนั้ กระแสเหลา น้นั เรา กลาวธรรมเปนเครอื่ งกัน้ กระแสทัง้ หลาย กระแสเหลา น้ี อนั ปญญายอมปด กัน้ ได. [๗๖] คาํ วา กระแสเหลา ใดในโลก ความวา กระแสเหลาน้ีใดเราบอกแลว เลาแลว แสดงแลว บัญญัติแลว แตงต้งั แลว เปด เผยแลวจาํ แนกแลว ทาํ ใหต้ืนแลว ประกาศแลว คอื กระแสตัณหา กระแสทิฏฐิ กระแสกิเลส กระแสทุจรติ กระแสอวชิ ชา. บทวา ในโลก คือในอบายโลก มนุษยโลก เทวโลก ขันธโลก ธาตโุ ลก อายตนโลกเพราะฉะนั้น จึงชอื่ วา กระแสเหลา ใดในโลก พระผมู ีพระภาคเจาตรสัเรยี กพราหมณนัน้ โดยชอื่ วา อชติ ะ.

พระสุตตันตปฎก ขทุ ทกนิกาย จูฬนเิ ทส เลม ๖ - หนา ท่ี 21 [๗๗] ความระลึก คือ ความตามระลึก ความระลกึ เฉพาะ สติความระลึก ความทรง ความไมเ ลื่อนลอย ความไมห ลงลมื สติ สตินทรียสตสิ มั โพชฌงค เอกายนมรรค (มรรคทเี่ ปนไปแหง บคุ คลผูเดยี ว). ชอื่ วาสติ ในอเุ ทศวา \"สติ เตส นิวารณ \" นเ้ี รียกวา สติ. บทวา เปนเครื่องก้ัน ความวา เปน เครื่องกนั้ คอื เปน เครื่องหาม เปน เครอ่ื งปอ งกัน เปน เคร่อื งรักษา เปนเครือ่ งคมุ ครอง เพราะฉะน้นั จึงช่อื วาสตเิ ปน เคร่ืองกัน้ กระแสเหลา นัน้ . [๗๘] คําวา เรายอมกลา วธรรมเปนเคร่ืองก้ันกระแสทงั้ หลายความวา เรายอมกลา ว ยอ มบอก ยอ มแสดง ยอ มบญั ญตั ิ ยอ มแตง ตัง้ยอมเปด เผย ยอมจําแนก ยอ มทาํ ใหตน้ื ยอมประกาศ ซึง่ ธรรมเปนเครือ่ งกน้ั คือ เปนเครอื่ งหาม เปน เครอ่ื งปอ งกนั เปน เครอื่ งรักษาเปนเคร่ืองคุมครอง กระแสท้งั หลาย เพราะฉะน้ัน จงึ ชื่อวา เรายอ มกลาวธรรมเปนเครือ่ งกั้นกระแสท้งั หลาย. [๗๙] ความรูทัว่ กริ ิยาทร่ี ูท่วั ฯลฯ ความไมหลง ความเลือกเฟนธรรม สมั มาทฏิ ฐิ ช่ือวา ปญ ญา ในอุเทศวา ปฺาเยเต ปถ ยิ ฺ-ยเร. ขอ วา กระแสเหลา นี้ อนั ปญญายอ มปด ก้นั ได ความวา กระแสเหลานี้ อันปญ ญายอมปด ก้ันได คือ ยอ มตดั ขาด ไมไ หลไป ไมห ลงั่ ไปไมเลือ่ นไป ไมเปนไป กระแสเหลานี้ อันปญญาของบุคคลผูรเู ห็นวาสังขารทั้งปวงไมเ ทย่ี ง ยอมปดก้นั ได ... ไมเ ปนไป กระแสเหลา น้ี อนัปญ ญาของบุคคลผูรูเหน็ วา สงั ขารทงั้ ปวงเปน ทกุ ข ยอมปดกั้นได ... ไมเปน ไป กระแสเหลา น้ี อันปญ ญาของบุคคลผรู ูเ ห็นวา ธรรมทงั้ ปวงเปน

พระสตุ ตนั ตปฎก ขุททกนิกาย จูฬนิเทส เลม ๖ - หนาที่ 22อนตั ตา ยอมปด กัน้ ได ... ไมเ ปน ไป กระแสเหลานี้ อนั ปญญาของบุคคลผูรูเ ห็นวา เพราะอวิชชาเปน ปจ จยั จงึ มีสงั ขาร ยอ มปด กน้ั ได ... ไมเปน ไปกระแสเหลาน้ี อันปญญาของบุคคลผรู ูเ ห็นวา เพราะสังขารเปน ปจ จยั จงึ มีวญิ ญาณ ยอมปดกั้นได ... ไมเ ปนไป กระแสเหลานี้ อนั ปญญาของบุคคลผูรเู หน็ วา เพราะวิญญาณเปนปจ จยั จงึ มนี ามรปู ยอ มปด ก้ันได ... ไมเ ปนไป กระแสเหลา นี้ อันปญญาของบคุ คลผูรเู ห็นวา เพราะนามรปู เปนปจจัยจึงมีสฬายตนะ ยอมปดกั้นได ... ไมเ ปนไป กระแสเหลานี้ อนั ปญญาของบุคคลผรู เู ห็นวา เพราะสฬายตนะเปนปจ จัย จงึ มผี สั สะ ยอมปด กนั้ได ... ไมเ ปน ไป กระแสเหลานี้ อนั ปญญาของบคุ คลผรู ูเ ห็นวา เพราะผัสสะเปน ปจจยั จงึ มีเวทนา ยอมปด ก้ันได ... ไมเ ปนไป กระแสเหลานี้อันปญญาของบุคคลผรู เู หน็ วา เพราะเวทนาเปน ปจ จัย จึงมีตณั หา ยอมปดกั้นได ... ไมเ ปนไป กระแสเหลาน้ี อันปญญาของบุคคลผูรูเห็นวาเพราะตัณหาเปน ปจ จยั จึงมีอปุ าทาน ยอ มปด กนั้ ได ... ไมเปน ไป กระแสเหลา น้ี อนั ปญญาของบคุ คลผูร ูเหน็ วา เพราะอปุ าทานเปนปจ จยั จึงมภี พยอมปด ก้นั ได ... ไมเปน ไป กระแสเหลา นี้ อนั ปญ ญาของบุคคลผูรเู ห็นวา เพราะภพเปนปจจยั จงึ มชี าติ ยอมปดกัน้ ได ... ไมเ ปน ไป กระแสเหลาน้ี อันปญญาของบุคคลผรู ูเหน็ วา เพราะชาติเปน ปจ จยั จงึ มชี ราและมรณะ ยอ มปดกั้นได ... ไมเปนไป กระแสเหลาน้ี อนั ปญ ญาของบคุ คลผรู เู ห็นวา เพราะอวชิ ชาดับ สังขารจึงดบั เพราะสังขารดับ วญิ ญาณจงึ ดับเพราะวิญญาณดบั นามรูปจงึ ดับ เพราะนามรปู ดบั สฬายตนะจึงดับ เพราะสฬายตนะดับ ผสั สะจึงดบั เพราะผสั สะดับ เวทนาจงึ ดับ เพราะเวทนาดับ

พระสตุ ตนั ตปฎก ขุททกนกิ าย จฬู นิเทส เลม ๖ - หนา ที่ 23ตัณหาจงึ ดับ เพราะตัณหาดบั อปุ าทานจงึ ดับ เพราะอุปาทานดบั ภพจึงดับ เพราะภพดับ ชาติจงึ ดบั เพราะชาตดิ บั ชราและมรณะจึงดบัยอ มปด กั้นได คอื ยอมปกปด ยอมไมไหลไป ไมห ลัง่ ไป ไมเ ล่ือนไปไมเปนไป กระแสเหลาน้ี อันปญญาของบคุ คลผรู เู ห็นวา นี้ทุกข นที้ กุ ข-สมทุ ยั นท้ี ุกขนโิ รธ น้ที ุกขนิโรธคามินีปฏิปทา ยอ มปดกน้ั ได ... ไมเปน ไป กระแสเหลานี้ อนั ปญญาของบคุ คลผรู ูเ ห็นวา เหลาน้อี าสวะน้เี หตใุ หเกดิ อาสวะ น้ีความดับอาสวะ น้ีปฏปิ ทาเคร่ืองใหถงึ ความดับอาสวะ ยอมปด ก้นั ได ... ไมเ ปน ไป กระแสเหลา น้ี อนั ปญญาของบุคคลผรู เู ห็นวา ธรรมเหลานีค้ วรรยู ิ่ง ธรรมเหลาน้คี วรกาํ หนดรู ธรรมเหลา นี้ควรละ ธรรมเหลานีค้ วรเจรญิ ธรรมเหลานค้ี วรทาํ ใหแจง ยอมปด กนั้ได ... ไมเปน ไป กระแสเหลา น้ี อันปญ ญาของบุคคลผูรูเ หน็ ความเกดิความดับ คุณ โทษ และอุบายเปนเครื่องออกไปแหง ผสั สายตนะ ๖ ยอมปดกนั้ ได ... ไมเปน ไป กระแสเหลาน้ี อนั ปญ ญาของบุคคลผูร เู ห็นความเกดิ ความดับ คณุ โทษ และอบุ ายเปนเครื่องออกไปแหง อปุ าทานขนั ธ ๕ยอ มปด กัน้ ได ... ไมเปนไป กระแสเหลา น้ี อนั ปญญาของบคุ คลผรู เู หน็ความเกดิ ความดบั คณุ โทษ และอุบายเปน เครอื่ งออกไปแหง มหาภูต-รปู ๔ ยอมปด ก้ันได ... ไมเ ปนไป กระแสเหลาน้ี อนั ปญญาของบคุ คลผรู ูเห็นวา สิ่งใดสง่ิ หน่ึงมีความเกิดขนึ้ เปน ธรรมดา ส่ิงนนั้ ทั้งมวลลวนมีความดบั ไปเปน ธรรมดา ยอมปดก้นั ได คือ ยอมปกปด ยอมไมไหลไปไมห ลง่ั ไป ไมเล่อื นไป ไมเปนไป เพราะฉะน้นั จงึ ชื่อวา กระแสเหลาน้ีอนั ปญญายอ มปด กั้นได เพราะเหตนุ นั้ พระผมู ีพระภาคเจา จงึ ตรัสวา

พระสตุ ตนั ตปฎก ขุททกนิกาย จูฬนิเทส เลม ๖ - หนาท่ี 24 กระแสเหลา ใดในโลก สตเิ ปน เครือ่ งก้ันกระแส เหลา น้ัน เรากลา วธรรมเปนเครื่องก้ันกระแสท้ังหลาย กระแสเหลานี้ อันปญ ญายอมปดก้ันได. [๘๐] (ทานอชิตะทูลถามวา ) ขา แตพ ระองคผ นู ิรทกุ ข ปญ ญา สติ และนามรูป ยอ มดบั ไป ณ ท่ไี หน ขา พระองคทูลถามแลว ขอพระ องคจงตรัสบอกความขอน้ันแกข าพระองคเถดิ . [๘๑] ความรูชดั กิริยาทีร่ ชู ัด ความเลือกเฟน ความเลอื กเฟน ทว่ัความกาํ หนดพรอม ความเขาไปกาํ หนด ความเขา ไปกาํ หนดเฉพาะ ความเปน บัณฑิต ความเปน ผูฉ ลาด ความเปนผูละเอยี ดออ น ปญ ญาเปน เครื่องจาํ แนกความคดิ ความพจิ ารณา ปญญาดังแผนดิน ความปรชี า ปญญาอันนอมไป ความเหน็ แจง ความรูทว่ั พรอม ปญ ญาอันเจาะแทงเหมอื นประตกัปญญนิ ทรยี  ปญญาเปนกาํ ลัง ปญญาเพยี งดังศาสตรา ปญญาเปนเพียงดังปราสาท ปญญาเพยี งดงั แสงสวาง ปญญาเพียงดังรัศมี ปญ ญาเพียงดังประทปี ปญญาเพยี งดังรัตนะ ความไมห ลง ความเลือกเฟนธรรม สมั มา-ทฏิ ฐิ. ช่อื วา ปญญา ในอุเทศวา \"ปฺา เจว สติ จาป\" ความระลึกความตามระลึก ฯ ล ฯ สัมมาสติ ชื่อวา สติ เพราะฉะนน้ั จงึ ช่อื วาอชติ มาณพทูลถามวา ปญญา สติ. [๘๒] คําวา ขาแตพระองคผูนิรทุกข ... นามรปู ความวา อรูป-ขันธ ๔ ชอ่ื วา นาม. มหาภตู รปู ๔ และรูปอาศัยมหาภตู รูป ๔ ช่อื วารปู . บทวา มาริส เปนเคร่ืองกลาวดว ยความรกั เปน เครอ่ื งกลา วโดย

พระสุตตันตปฎก ขุททกนกิ าย จฬู นเิ ทส เลม ๖ - หนาท่ี 25เคารพ. บทวา มารสิ นี้ เปนเครื่องกลาวเปน ไปกับดวยความเคารพและความยาํ เกรง เพราะฉะนัน้ จึงช่ือวา ขาแตพ ระองคผนู ริ ทกุ ข ...นามรูป. [๘๓] คาํ วา เอตมเฺ ม ในอเุ ทศวา \"เอตมฺเม ปุฏโ ปพฺรหู ิ \"ความวา ขา พระองคข อทูลถาม ทลู วงิ วอน เชอื้ เชญิ ใหประสาทขอความใด. บทวา ปุฏโ ความวา ขา พระองคท ูลถามแลว คือ ทูลวิงวอนทูลขอเชิญใหประสาท. บทวา ปพฺรหู ิ ความวา ขอจงตรสั จงบอก จงแสดง บญั ญตั ิ แตง ตงั้ เปด เผย จาํ แนก ทําใหต นื้ ประกาศ เพราะ-ฉะน้ัน จึงชอื่ วา ขาพระองคทูลถามแลว ขอพระองคจ งตรัสบอกความขอ นนั้ แกข าพระองค. [๘๔] คาํ วา กตเฺ ถต อปุ รชุ ฌฺ ติ ความวา นัน่ ยอ มดบั คือ ยอมสงบ ยอ มถึงความตั้งอยูไมไ ด ยอ มระงบั ณ ทไี่ หน เพราะฉะน้ัน จงึ ช่ือวา นน่ั ยอมดบั ณ ทีไ่ หน. เพราะเหตุนน้ั พราหมณน้นั จึงกลา ววา ขาแตพ ระองคผ นู ิรทุกข ปญญา สติ และนามรปู ยอมดบั ไป ณ ท่ไี หน ขาพระองคท ูลถามแลว ขอพระ- องคจงตรัสบอกขอ ความน้ันแกข า พระองคเ ถิด. [๘๕] (พระผูม ีพระภาคเจาตรัสตอบวา ) ดูกอ นอชติ ะ ทา นไดถ ามปญ หาขอใดแลว เราจะแก ปญ หาขอนัน้ แกทา น นามและรูปดบั ไปไมม สี วนเหลอื ณ

พระสุตตันตปฎก ขุททกนิกาย จฬู นเิ ทส เลม ๖ - หนา ท่ี 26 ท่ใี ด นามรูปนนั้ กด็ บั ณ ท่นี น้ั เพราะความดับแหง วิญญาณ. [๘๖] บทวา ยเมต ในอุเทศวา \" ยเมต ปฺห อปจุ ฺฉ\"ิ คือปญญา สติ และนามรูป. บทวา อปจุ ฉฺ ิ คือ มาถาม มาวิงวอน เชือ้ เชิญใหประสาทแลว เพราะฉะนนั้ จึงชอ่ื วา ทา นไดถามปญ หาใดแลว . [๘๗] พระผมู ีพระภาคเจา ตรัสเรียกพราหมณนัน้ โดยชอื่ วา \" อชิ-ตะ\" ในอเุ ทศวา \"อชิต ต วทามิ เต.\" บทวา ต คือ ปญญา สติและนามรูป. บทวา วทามิ ความวา เราจะกลาว จะบอก จะแสดงจะบญั ญัติ แตงตัง้ เปดเผย จาํ แนก ทาํ ใหตน้ื ประกาศปญ หานัน้เพราะฉะน้นั จึงชอ่ื วา ดูกอ นอชติ ะ เราจะกลาวปญหานนั้ แกทา น. [๘๘] อรปู ขนั ธ ๔ ช่อื วา นาม ในอุเทศวา \" ยตฺถ นามจฺรปู ฺจ อเสส อปุ รุชฌฺ ต.ิ \" มหาภูตรูป ๔ รูปอนั อาศยั มหาภูตรปู ๔ชอื่ วา รูป. คาํ วา อเสส ความวา ไมเหลอื คือทงั้ หมด โดยกําหนดทั้งหมด ทัง้ หมดโดยประการทั้งหมด ไมเหลือ ไมมีสว นเหลือ. คําวาอเสส น้ี เปนเคร่อื งกลาวรวมหมด. คาํ วา อปุ รุชฺฌติ ความวา ยอ มดบัคือสงบ ถงึ ความตงั้ อยไู มได ยอมระงบั ไป เพราะฉะน้นั จึงช่อื วา นาม-รปู ยอ มดบั ไมเหลือ ณ ท่ีใด. [๘๙] คาํ วา นามรูปน้นั ดบั ณ ทนี่ ั้น เพราะความดบั แหงวญิ ญาณความวา ธรรมเหลาใด คอื นามและรปู พึงเกดิ ขึ้นในสงสารมสี ว นเบ้ืองหนา และที่สุดอนั รไู มไ ด เวน ภพ ๗ ธรรมเหลา น้ันยอมดับ คอื ยอมสงบ ถึงความตัง้ อยูไมได ระงบั ไป ณ ทน่ี น้ั เพราะความดับแหง วญิ ญาณอนั สัมปยตุ ดวยอภสิ ังขารธรรม ดวยโสดาปต ตมิ รรคญาณ.

พระสตุ ตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย จูฬนเิ ทส เลม ๖ - หนาท่ี 27 ธรรมเหลาใด คือ นามและรปู พึงเกดิ ขน้ึ ในภพ ๕ เวนภพ ๒ธรรมเหลา นัน้ ยอมดับ คือ ยอ มสงบ ถึงความตง้ั อยูไมได ระงบั ไปณ ท่ีนน้ั เพราะความดับแหงวญิ ญาณอนั สมั ปยุตดวยอภิสงั ขารธรรม ดว ยสกทาคามิมรรคญาณ. ธรรมเหลาใด คอื นามและรปู พึงเกดิ ขึ้นในกามธาตุ รูปธาตุหรืออรปู ธาตุ เวน ภพ ๑ ธรรมเหลาน้ันยอมดับ คอื ยอมสงบ ถึงความตั้งอยไู มได ระงับไป ณ ท่ีนน้ั เพราะความดับแหง วิญญาณอนั สัมปยตุดว ยอภสิ งั ขารธรรม ดวยอนาคามมิ รรคญาณ. ธรรมเหลา ใด คือ นามและรปู พึงเกดิ ขน้ึ ธรรมเหลา นั้นยอมดบัคอื ยอมสงบ ถึงความตงั้ อยไู มไ ด ระงบั ไป ณ ท่นี ้ัน เพราะความดับแหงวญิ ญาณอนั สมั ปยุตดว ยอภิสงั ขารธรรม ดวยอรหัตมรรคญาณ เมอื่ พระ-อรหนั ตป รนิ ิพพาน ดวยปรินพิ พานธาตอุ ันเปน อนปุ าทเิ สส ธรรมเหลาน้ีคอื ปญ ญา สตแิ ละนามรูป ยอมดบั คอื ยอมสงบ ยอ มถึงความตง้ั อยไู มไ ดยอ มระงับไป ณ ท่ีนั้น เพราะความดบั แหงวญิ ญาณดวงสดุ ทาย๑ เพราะฉะนน้ัจงึ ชื่อวา นามรปู นนั้ ยอ มดบั ณ ท่ีนน้ั เพราะความดับแหง วญิ ญาณ. เพราะเหตนุ ้นั พระผมู ีพระภาคเจาจงึ ตรสั วา ดกู อ นอชิตะ ทานไดถ ามปญ หาขอใดแลว เราจะ แกป ญ หาขอนน้ั แกทา น นามและรปู ดบั ไมม ีสวนเหลอื ณ ท่ใี ด นามรูปนัน้ กด็ บั ณ ทน่ี ้นั เพราะความดับแหง วญิ ญาณ.๑. บาลีไทยเปนปรุ ิมวิ ฺญาณสฺส วญิ ญาณดวงกอน อรรถกถาเปนจริมวิฺญาณสฺส ไดแ กวิญญาณดวงสุดทาย แปลตามอรรถกถา เพราะตรงตามสภาวะ.

พระสุตตนั ตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย จูฬนเิ ทส เลม ๖ - หนาที่ 28 [๙๐] (ทานอชติ ะทูลถามวา ) พระอรหนั ตขณี าสพเหลา ใดผมู สี ังขาตธรรม และ พระเสขบุคคลเหลา ใดในทีน่ ม้ี มี าก ขาแตพ ระองคผ ู นิรทกุ ข ขาพระองคทูลถามแลว ขอพระองคผมู ปี ญ ญา ไดโปรดตรสั บอกความดําเนินของพระขีณาสพและเสข- บุคคลเหลา นั้นแกข า พระองคเ ถิด. [๙๑] คําวา \"เย จ สงขฺ าตธมฺมา เส\" ความวา พระอรหนั ต-ขีณาสพ ทานกลา ววามสี ังขาตธรรม เพราะเหตุไร พระอรหันตขณี าสพทานจงึ กลา ววา มีสังขาตธรรม เพราะเหตวุ า พระอรหนั ตขณี าสพเหลา น้นัมีธรรมอนั นับแลว คอื มธี รรมอันรแู ลว มธี รรมอันพินิจแลว มธี รรมอันพจิ ารณาแลว มธี รรมอันเปนแจง แลว มธี รรมอันแจมแจง แลว คอืมธี รรมอันนับแลว วา สงั ขารท้งั ปวงไมเทย่ี ง ... สงั ขารท้ังปวงเปนทกุ ข ...ธรรมท้ังปวงเปน อนตั ตา ... เพราะอวชิ ชาเปนปจ จัย จึงมีสังขาร ฯ ลฯสิง่ ใดสงิ่ หนง่ึ มีความเกิดขึ้นเปนธรรมดา ส่ิงนนั้ ทั้งมวลลว นมีความดับไปเปน ธรรมดา. อนึ่ง ขันธ ธาตุ อายตนะ คติ อุบตั ิ ปฏิสนธิ ภพ สงสารวัฏฏะ อันพระอรหนั ตขีณาสพเหลา นัน้ นบั พรอมแลว อนง่ึ พระอรหนั ต-ขีณาสพเหลา นนั้ ต้ังอยูแลวในทีส่ ดุ แหง ขันธ ในทส่ี ุดแหงธาตุ ในที่สุดแหงอายตนะ ในท่ีสุดแหงคติ ในท่ีสดุ แหงอุบัติ ในทีส่ ุดแหง ปฏสิ นธิในท่สี ุดแหง ภพ ในท่สี ดุ แหงสงสาร ในที่สุดแหง วฏั ฏะ ตงั้ อยูในภพอันมใี นที่สดุ ต้ังอยูในอตั ภาพอนั มใี นท่ีสุด เปน พระอรหนั ตผ ทู รงไวซ งึ่กายอันมใี นทสี่ ุด.

พระสุตตนั ตปฎก ขุททกนิกาย จูฬนเิ ทส เลม ๖ - หนาท่ี 29 ภพและอตั ภาพ คือความเกิด ความตาย และสงสาร น้ขี องพระอรหันตขณี าสพเหลา น้นั มีเปนคร้งั สุดทา ย ทา น ไมม ีการเกิดในภพใหมอีก. เหตุนน้ั พระอรหันตขีณาสพ ทานจึงกลาววา มสี ังขาตธรรมเพราะฉะนัน้ จึงชอื่ วา พระอรหนั ตขณี าสพเหลาใด ผูมสี ังขาตธรรม. [๙๒] คาํ วา \"เสกฺขา\" ในอเุ ทศวา \"เย จ เสกขฺ า ปุถู อธิ \"ความวา เพราะเหตไุ ร จึงเรยี กวา พระเสขะ เพราะยังตอ งศกึ ษาตอ ไปศึกษาอะไร ศึกษาอธิศีลสิกขาบา ง อธจิ ิตตสิกขาบา ง อธปิ ญ ญาสกิ ขาบา ง. ก็ อธศิ ีลสกิ ขาเปนไฉน ภกิ ษุในธรรมวนิ ัยนี้ เปน ผมู ศี ลี สํารวมในปาตโิ มกขสังวร ถึงพรอมดวยอาจาระและโคจร มปี กติเห็นภยั ในโทษแมมีประมาณนอย สมาทานศึกษาอยใู นสิกขาบททงั้ หลาย ศีลขันธแมเล็กศีลขนั ธแมใหญ ศีลเปนที่พ่ึง เปน เคร่ืองกัน้ เปนความสาํ รวม เปนความระวงั เปน ประมขุ เปนประธานแหง ความถึงพรอ มแหง กุศลธรรมทั้งหลายนี้ชอื่ วา อธศิ ีลสิกขา. ก็ อธิจติ ตสิกขาเปนไฉน ภิกษุในธรรมวนิ ยั นี้ สงดั จากกาม สงัดจากอกศุ ลธรรม บรรลุปฐมฌาน มวี ิตก วิจาร มีปต ิและสุขเกิดแตว ิเวกอยู บรรลุทตุ ิฌาน ตติยฌาน จตตุ ถฌาน นีช้ ื่อวา อธิจิตตสกิ ขา. ก็ อธิปญญาสกิ ขาเปน ไฉน ภกิ ษใุ นธรรมวนิ ยั น้ี เปน ผมู ปี ญญาประกอบดวยปญ ญาเครอ่ื งพจิ ารณา เห็นความเกิดและความดบั เปนอริยะเปน เครอื่ งชาํ แรกกเิ ลส ใหถ ึงความส้ินทุกขโ ดยชอบ ภิกษยุ อ มรชู ัดตาม

พระสุตตนั ตปฎก ขทุ ทกนิกาย จฬู นเิ ทส เลม ๖ - หนาท่ี 30ความเปนจรงิ วา นี้ทกุ ข นที้ กุ ขสมทุ ยั น้ที ุกขนิโรธ นี้ทุกขนโิ รธคามนิ ี-ปฏิปทา เหลา นีอ้ าสวะ นี้เหตุใหเกดิ อาสวะ น้คี วามดบั อาสวะ นปี้ ฏปิ ทาเครื่องใหถ งึ ความดบั อาสวะ น้ีช่ือวา อธปิ ญ ญาสิกขา. พระเสขะท้งั หลาย คํานงึ ถงึ ไตรสกิ ขานศี้ ึกษาอยู รูศึกษาอยู อธิษ-ฐานจิตศึกษาอยู นอมใจไปดว ยศรัทธาศกึ ษาอยู ประคองความเพยี รศึกษาอยู ต้ังสติไวศ กึ ษาอยู ตัง้ จิตศกึ ษาอยู รูท ั่วดว ยปญ ญาศกึ ษาอยูรูยิง่ ซงึ่ ธรรมท่ีควรรยู ง่ิ ศกึ ษาอยู กําหนดรธู รรมที่ควรกําหนดรศู กึ ษาอยูละธรรมท่คี วรละศึกษาอยู เจรญิ ธรรมทค่ี วรเจรญิ ศึกษาอยู ทาํ ใหแ จงซง่ึ ธรรมทีค่ วรทาํ ใหแจงศกึ ษาอยู ประพฤตเิ อือ้ เฟอ ประพฤตเิ ต็มใจสมาทานประพฤตไิ ป เพราะเหตนุ น้ั จงึ เรยี กวา พระเสขะ. บทวา ปถุ ู ความวา มีมาก คือ พระเสขะเหลา นี้ ไดแก พระ-โสดาบัน ทา นผปู ฏบิ ัติเพ่อื โสดาปต ตผิ ล พระสกทาคามี ทานผปู ฏิบัติเพ่ือสกทาคามิผล พระอนาคามี ทานผปู ฏบิ ัตเิ พ่ืออนาคามผิ ล พระอรหันตและทานผปู ฏบิ ัตเิ พื่ออรหตั ผล. บทวา อิธ ในท่ีน้ี คือ ในทฏิ ฐินี้ ในความควรน้ี ในความชอบใจนี้ ในความถือน้ี ในวนิ ัยน้ี ในธรรมน้ีในธรรมวนิ ยั น้ี ในปาพจนน ้ี ในพรหมจรรยน้ี ในสตั ถศุ าสนน้ี ในอัตภาพน้ี ในมนุษยโลกนี้ เพราะฉะนนั้ จึงชื่อวา และพระเสขะทงั้ หลายในท่นี ี้มมี าก. [๙๓] อเุ ทศวา \"เตส เม นิปโก อริ ยิ  ปฏุ โ ปพฺรหู ิ มารสิ \"ความวา แมพ ระองค มีปญญา เปนบัณฑติ มคี วามรู มคี วามตรัสรูมฌี าน มปี ญ ญาแจมแจง มปี ญญาทาํ ลายกเิ ลส อันขาพระองคทลู ถามแลวคือ ไตถ าม ทูลวงิ วอน ทูลอาราธนา ทูลเชอ้ื เชิญ ใหป ระสาทแลว

พระสตุ ตนั ตปฎก ขุททกนกิ าย จูฬนิเทส เลม ๖ - หนา ท่ี 31ขอจงตรัส คอื จงบอก แสดงบญั ญัติ แตงตัง้ เปด เผย จําแนก ทาํ ใหต้นื ประกาศซงึ่ ความดาํ เนิน คอื ความประพฤติ ความเปนไป ความประพฤตโิ ดยเอ้ือเฟอ ธรรมอันเปนโคจร ธรรมเปน เครื่องอยู ขอปฏบิ ตั ิของพระอรหนั ตขณี าสพผมู สี ังขาตธรรมและพระเสขะเหลานัน้ . บทวามารสิ น้ี เปน เคร่อื งกลา วดวยความรัก เปน เครื่องกลา วโดยเคารพ เปนเคร่อื งกลา วเปน ไปกับดว ยความเคารพและความยําเกรง เพราะฉะนั้น จงึชอ่ื วา ขา แตพ ระองคผนู ิรทุกข ขาพระองคท ูลถามแลว ขอพระองคผูม ปี ญ ญาจงตรัสบอกถงึ ความดาํ เนนิ ของพระอรหันตขีณาสพ และพระ-เสขะเหลานนั้ แกข าพระองคเ ถดิ . เพราะเหตนุ ัน้ พราหมณน ้ันจงึ กลา ววา พระอรหันตขณี าสพเหลา ใดผูม สี ังขาตธรรม และ พระเสขบุคคลเหลา ใดในท่ีน้มี มี าก ขา แตพระองคผ ูน ริ - ทุกข ขา พระองคทลู ถามแลว ขอพระองคผ มู ปี ญ ญา จง ตรสั บอกความดําเนนิ ของพระอรหนั ตขณี าสพ และพระ- เสขบคุ คลเหลา นน้ั แกข า พระองคเ ถิด. [๙๔] (พระผมู พี ระภาคเจา ตรสั ตอบวา ) ดูกอ นอชติ ะ ภกิ ษไุ มพ ึงติดใจในกามทง้ั หลาย มใี จ ไมข ุนมัว ฉลาดในธรรมท้งั ปวง พึงมสี ติเวน รอบ. [๙๕] โดยอทุ านวา กามา ในอุเทศวา \"กาเมสุ นาภคิ ชิ ฺเฌยฺย\"ดังนี้ กามมี ๒ อยาง คอื วัตถุกาม ๑ กิเลสกาม ๑.

พระสุตตันตปฎ ก ขุททกนิกาย จฬู นเิ ทส เลม ๖ - หนาท่ี 32 วตั ถถุ ามเปน ไฉน รูป เสยี ง กลิ่น รส โผฏฐพั พะ อันนา พอใจเครอ่ื งลาด เครอื่ งนงุ หม ทาสี ทาส แพะ แกะ สกุ ร ชา ง โค มาลา นา ทีด่ ิน เงนิ ทอง บา น นคิ ม ราชธานี แวนแควน ชนบทฉางขาว เรือนคลัง วตั ถุอันชวนใหกําหนดั อยา งใดอยา งหนง่ึ ชือ่ วาวัตถุกาม. อกี อยา งหน่ึง กามสวนอดตี กามสว นอนาคต กามสว นปจ จุบนักามภายใน กามภายนอก กามทัง้ ภายในภายนอก กามเลว กามปานกลางกามประณีต กามมใี นอบาย กามมใี นมนษุ ย กามอนั เปนทพิ ย กามที่ปรากฏ กามทีน่ ิรมติ เอง กามท่ผี ูอืน่ นริ มติ กามทีห่ วงแหน กามที่ไมหวงแหน กามที่ถือวาของเรา กามท่ีไมถ อื วา ของเรา กามาวจรธรรมทั้งปวง รปู าวจรธรรมทัง้ ปวง อรปู าวจรธรรมแมท ัง้ ปวง ธรรมอันเปนวัตถุแหงตณั หา ธรรมอนั เปนอารมณแหงตณั หา ชอ่ื วา กาม เพราะอรรถวา เปน ท่ีตงั้ แหง ความใคร เพราะอรรถวา เปน ที่ตัง้ แหง ความกาํ หนัด เพราะอรรถวา เปนที่ตัง้ แหงความมวั เมา เหลา นี้เรยี กวา วตั ถุกาม. กิเลสกามเปนไฉน ฉนั ทะ ราคะ ฉนั ทราคะ สงั กปั ปะ ราคะสังกัปปราคะ เปนกาม ความพอใจในกาม ความกาํ หนดั ในกาม ความเพลดิ เพลนิ ในกาม ตัณหาในกาม เสนหาในกาม ความกระหายในกามความเรา รอนในกาม ความติดใจในกาม ความหลงในกาม ความพวั พนัในกาม ในกามทั้งหลาย กามโอฆะ กามโยคะ กามุปาทาน กามฉนั ท-นวิ รณ ดกู อ นกาม เราไดเ ห็นรากเหงาของเจาแลว . ดูกอ นกาม เจา เกิดเพราะความดํารถิ ึง เราจกั ไมด าํ ริ ถงึ เจา ละ ดกู อ นกาม เจา จักไมม ีดว ยอาการอยางน.ี้

พระสตุ ตันตปฎ ก ขทุ ทกนิกาย จูฬนเิ ทส เลม ๖ - หนาที่ 33 เหลานเี้ รียกวา กเิ ลสกาม. ตณั หา ราคะ สาราคะ ฯ ล ฯ อภชิ ฌาโลภะ อกศุ ลมูล เรียกวา ความติดใจ. คาํ วา ไมต ดิ ใจในกามทั้งหลาย ความวา ไมต ิดใจ คือ ไมพัวพนัเปนผูไมตดิ ใจ ไมถงึ ความติดใจ ไมหลงใหล ไมพวั พนั ปราศจากความตดิ ใจ สละความตดิ ใจ คายความตดิ ใจ ปลอ ยความติดใจ ละความติดใจ สลดั ความติดใจ ปราศจากความกาํ หนัด สละความกําหนัด คายความกําหนดั ปลอ ยความกําหนัด ละความกําหนัด สลัดความกาํ หนดัในกเิ ลสกามท้ังหลาย ในวตั ถุกามทงั้ หลาย เปนผูไมห ิว ดบั สนทิ เยน็ แลวเปนผเู สวยสุข มตี นอันประเสริฐอยู เพราะฉะน้ัน จึงชื่อวา ไมติดใจในกามทงั้ หลาย. [๙๖] จิต มนะ มานัส หทัย ธรรมชาติขาวผอง อายตนะคือใจ อินทรียค ือใจ วิญญาณ วิญญาณขนั ธ มโนวญิ ญาณธาตุ ช่ือวาใจ ในอุเทศวา \"มนสานาวิโล สิยา\" จติ เปนธรรมชาตขิ นุ มัว ยุงไปเปนไป สบื ตอ หวัน่ ไหว หมุนไป ไมสงบ เพราะกายทจุ ริต วจที ุจริตมโนทจุ ริต ราคะ โทสะ โมหะ โกธะ อปุ นาหะ มกั ขะ ปลาสะอิสสา มจั ฉริยะ มายา สาเถยยะ ถมั ภะ สารมั ภะ มานะ อติมานะ มทะปมาทะ จติ เปน ธรรมชาตขิ ุน มัว ยุงไป เปน ไป สบื ตอ ไป หว่ันไหวหมุนไป ไมส งบ เพราะกเิ ลสทัง้ ปวง ทุจริตทัง้ ปวง ความกระวนกระวายทงั้ ปวง ความเรา รอนท้งั ปวง ความเดือดรอนทงั้ ปวง อกสุ ลาภสิ งั ขารท้งั ปวง. คาํ วา พงึ เปน ผูม ใี จไมขนุ มวั ความวา พึงเปนผูไมขุนมวั คอื ไมยุงไป ไมเปน ไป ไมสบื ตอ ไป ไมหวัน่ ไหว ไมหมนุ ไป สงบแลวดวยจิต

พระสุตตันตปฎ ก ขุททกนิกาย จฬู นเิ ทส เลม ๖ - หนา ท่ี 34คอื พึงละ สละ บรรเทา กระทาํ ใหม ีในท่ีสุด ใหถึงความไมมีซ่งึ กเิ ลสท้งั หลาย อันทาํ ความขนุ มวั พึงเปนผงู ด เวน เวน ขาด ออกไป สลดัสงบ ระงับ หลดุ พน ไมเ กย่ี วขอ งกับกเิ ลสทง้ั หลาย อนั ทําความขนุ มัวพึงเปน ผูมีใจปราศจากเขตแดนอยู เพราะฉะนน้ั จงึ ชื่อวา พึงเปนผมู ใี จไมข ุนมวั อย.ู [๙๗] คําวา กสุ โล สพฺพธมฺมาน ความวา เปน ผฉู ลาดในธรรมทงั้ ปวงวา สังขารทัง้ ปวงไมเทีย่ ง ... สังขารทัง้ ปวงเปนทุกข ... ธรรมทัง้ ปวงเปนอนัตตา ... เพราะอวิชชาเปนปจจัย จึงมสี งั ขาร ฯ ล ฯ สิ่งใดส่งิ หน่งึ มคี วามเกิดขึน้ เปน ธรรมดา สิ่งน้ันทง้ั มวลลวนมคี วามดบั ไปเปนธรรมดา พึงเปน ผูฉลาดในธรรมท้งั ปวงแมด วยอาการอยางนี้. อีกอยางหน่งึ พึงเปนผูฉลาดในธรรมทัง้ ปวง โดยเปนสภาพทไ่ี มเทย่ี ง เปนทุกข เปน โรค เปน ดงั ฝ เปน ดงั ลกู ศร เปน ความลําบากเปนอาพาธ เปน อยางอ่ืน เปนสภาพชํารดุ เปน เสนียด เปนอุบาทวเปน สภาพไมส ําราญ เปนภยั เปน อปุ สรรค หว่ันไหว ผุพงั ไมยัง่ ยนืไมม ีอะไรตา นทาน ไมม ที ่ีเรน ไมม ีสรณะ ไมเปนท่พี ่ึง วา ง เปลา สูญเปน อนตั ตา มโี ทษ มีความแปรปรวนไปเปน ธรรมดา ไมเปนแกน สารเปนมูลแหงทุกข เปนผฆู า เปนสภาพปราศจากความเจรญิ มีอาสวะมปี จจัยปรงุ แตง เปนเหยอื่ แหง มาร มชี าตเิ ปนธรรมดา มชี ราเปนธรรมดามีพยาธิเปน ธรรมดา มีมรณะเปนธรรมดา มีโสกะ ปรเิ ทวะ ทุกข โทมนสัและอุปายาสเปน ธรรมดา มีความเศรา หมองเปนธรรมดา โดยความเกิดโดยความดับ ไมม คี ุณ มโี ทษ ไมมีอบุ ายเปน เครื่องออกไป พงึ เปนผฉู ลาดในธรรมท้ังปวงแมดวยอาการอยา งนี้.

พระสุตตนั ตปฎก ขทุ ทกนิกาย จูฬนเิ ทส เลม ๖ - หนา ท่ี 35 อกี อยา งหนง่ึ พงึ เปน ผฉู ลาดในขนั ธ ... ธาตุ ... อายตนะ ...ปฎจิ จสมปุ บาท ... สติปฏ ฐาน ... สัมมปั ปธาน ... อิทธบิ าท ... อนิ ทรยี  ...พละ ... โพชฌงค ... มรรค ... ผล ... นิพพาน พงึ เปน ผฉู ลาดในธรรมทัง้ ปวงแมดว ยอาการอยา งน้.ี อีกอยา งหน่ึง อายตนะ ๑๒ คือ จกั ษุ รปู หู เสียง จมูก กล่นิล้ิน รส กาย โผฏฐัพพะ ใจ ธรรมารมณ เรียกวา ธรรมท้งั ปวง.กภ็ ิกษุเปน ผูละความกาํ หนดั ในอายตนะภายในภายนอก คอื ตัดรากขาดแลว ทาํ ไมใหมีที่ตง้ั เหมือนตาลยอดดวน ถึงความไมมใี นภายหลงั มีความไมเ กดิ ตอ ไปเปน ธรรมดา ดวยเหตุใด ภกิ ษพุ งึ เปนผูฉลาดในธรรมทั้งปวงแมด วยเหตุประมาณเทา นี้ เพราะฉะนน้ั จงึ ช่ือวา ฉลาดในธรรมทง้ั ปวง. [๙๘] บทวา สโต ในอุเทศวา \"สโต ภกิ ขุ ปรพิ ฺพเช\" ความวา ภกิ ษุมีสติดว ยเหตุ ๔ ประการ คอื มีสตเิ จรญิ กายานุปสสนาสติปฏ ฐานในกาย ๑ มีสติเจริญเวทนานุปสสนาสตปิ ฏ ฐานในเวทนาท้งั หลาย ๑ มสี ติเจริญจติ ตานุปสสนาสติปฏฐานในจติ ๑ มสี ตเิ จรญิ ธมั มานุปส สนาสติ-ปฏ ฐานในธรรมทั้งหลาย ๑. ภิกษุมสี ตดิ วยเหตุ ๔ ประการแมอ นื่ อีก คอื มสี ติเพราะเวน ความเปนผไู มม สี ติ ๑ เพราะทําธรรมเปน ทต่ี ัง้ แหงความทาํ สติ ๑ เพราะละธรรมเปน ขาศึกแกส ติ ๑ เพราะไมหลงลมื ธรรมอันเปน นมิ ิตแหงสติ ๑. ภกิ ษุมสี ติดว ยเหตุ ๔ ประการแมอ น่ื อกี คอื มีสตเิ พราะความเปนผูประกอบดว ยสติ ๑ เพราะถงึ ความชาํ นาญดว ยสติ ๑ เพราะความเปน ผูคลอ งแคลวดวยสติ ๑ เพราะไมก ลบั ปลงจากสติ ๑.

พระสตุ ตันตปฎ ก ขทุ ทกนกิ าย จฬู นิเทส เลม ๖ - หนา ท่ี 36 ภิกษมุ สี ตดิ ว ยเหตุ ๔ ประการแมอ ืน่ อกี คือ มีสติเพราะความเปนผมู ีสติเสมอ ๑ เพราะความเปน ผสู งบ ๑ เพราะความเปน ผรู ะงบั ๑เพราะความเปนผปู ระกอบดว ยธรรมของผูสงบ ๑. มีสตเิ พราะพุทธานสุ สติ เพราะธัมมานสุ สติ เพราะสังฆานสุ สติเพราะสีลานุสสติ เพราะจาคานุสสติ เพราะเทวตานสุ สติ เพราะอานา-ปานัสสติ เพราะมรณานุสสติ เพราะกายคตาสติ เพราะอปุ สมานุสสติสติ ฯ ล ฯ สมั มาสติ สตสิ มั โพชฌงค เอกายนมรรค นเ้ี รียกวา สติ ภิกษุเปนผูเขา ไป เขาไปพรอม เขามา เขามาพรอ ม เขาถึง เขา ถึงพรอมประกอบดวยสตนิ ้ี ภิกษนุ น้ั เรยี กวา มสี ต.ิ คาํ วา \"ภกิ ขุ\" คอื ชอ่ื วาภกิ ษุ เพราะเปน ผูท าํ ลายธรรม ๗ ประการคอื เปนผูทาํ ลายสกั กายทิฏฐิ วิจกิ ิจฉา สีลัพพตปรามาส ราคะ โทสะโมหะ มานะ ภกิ ษนุ นั้ เปน ผทู าํ ลายอกุศลธรรมอนั ลามก อนั ทําใหเศรา -หมอง ใหเ กดิ ในภพใหม มีความกระวนกระวาย มีวบิ ากเปน ทกุ ข เปนท่ีต้ังแหงชาติ ชรา และมรณะตอไป. (พระผูม พี ระภาคเจา จงึ ตรสั วา ดูกอน๑สภยิ ะ) ภกิ ษนุ นั้ บรรลุถงึ ปรนิ ิพพานแลว เพราะธรรมเปน หนทางทีต่ นทาํ (ดาํ เนนิ ) แลว ขา มพน ความสงสยั ได แลว ละแลวซ่ึงความเสอ่ื มและความเจรญิ อยูจบ พรหมจรรยแ ลว มีภพใหมสนิ้ แลว . คําวา ภกิ ษุพึงมีสติเวน รอบ ความวา ภกิ ษุพึงมีสตเิ วนรอบ คือพึงมสี ติเดิน พึงมีสติยืน พึงมีสตนิ ั่ง พงึ มีสตินอน พึงมสี ติกาวไปขา งหนา๑. ขุ. สุ. ๒๕/ขอ ๓๖๖.

พระสุตตันตปฎ ก ขุททกนิกาย จูฬนเิ ทส เลม ๖ - หนาท่ี 37พึงมีสตถิ อยกลับ พงึ มสี ตแิ ลดู พึงมีสติเหลยี วดู พึงมีสติคเู ขา พึงมสี ติเหยยี ดออก พงึ มีสตทิ รงผาสงั ฆาฏิ บาตร และจีวร พึงมสี ตเิ ทยี่ วไป พงึมีสตอิ ยู คือ เปน ไป เปลี่ยนแปลง รกั ษา บํารุง เยียวยา ใหเ ยยี วยาเพราะเหตนุ ้นั จึงชอื่ วา ภิกษุพงึ มีสติเวนรอบ. เพราะเหตุนน้ั พระผมู ีพระภาคเจาจงึ ตรสั วา ภกิ ษุไมพ ึงตดิ ใจในกามทั้งหลาย มใี จไมขุนมวั ฉลาดในธรรมทั้งปวง พึงมสี ติเวน รอบ. [๙๙] พรอ มดว ยเวลาจบพระคาถา ธรรมจกั ษุ (โสดาปตติมรรค)ปราศจากธุลี ปราศจากมลทนิ เกิดขึ้นแลวแกเทวดาและมนุษยห ลายพันผูมีฉันทะรวมกัน มีประโยครว มกัน มีความประสงคร วมกนั มีความอบรมวาสนารว มกัน กับอชติ พราหมณน้ันวา ส่ิงใดส่งิ หนง่ึ มีความเกิดขึ้นเปน ธรรมดา ส่งิ น้ันท้งั มวลลว นมีความดบั ไปเปนธรรมดา และจติ ของอชติ พราหมณน ัน้ พนแลว จากอาสวะทั้งหลายเพราะไมถอื มนั่ หนงั เสอืชฎา ผาคากรอง ไมเทา ลกั จน่ั นํา้ ผม และหนวดของอชิตพราหมณหายไปแลว พรอมดวยการบรรลุอรหัต. อชิตพราหมณนนั้ เปน ภิกษุครองผากาสายะเปน บรขิ าร ทรงสงั ฆาฏิ บาตร และจวี ร เพราะการปฏิบัติตามประโยชน นัง่ ประนมอญั ชลนี มสั การพระผูม ีพระภาคเจา ประกาศวาขาแตพระองคผ ูเ จรญิ พระผมู พี ระภาคเจา เปนศาสดาของขาพระองค ขาพระองคเ ปนสาวก ดังน้.ี จบอชิตมาณวกปญ หานิทเทสที่ ๑

พระสุตตันตปฎ ก ขุททกนกิ าย จูฬนเิ ทส เลม ๖ - หนาที่ 38 สทั ธมั มปช โชติกา อรรถกถาขทุ ทกนิกาย จฬู นทิ เทส อรรถกถาปารายนวรรค อรรถกถาอชิตมาณวกปญ หานทิ เทสที่ ๑ พงึ ทราบวินิจฉัยในอชติ สตุ ตนทิ เทส๑ท่ี ๑ แหง ปารายนวรรค ดงัตอไปน้ี. อชติ มาณพไดทูลถามปญ หาวา โลกอนั อะไรหุมหอ ไว โลกไมป รากฏ เพราะเหตุ อะไร อะไรเลา เปน เครอื่ งฉาบทาโลกนัน้ ขอพระองคจง ตรสั บอก อะไรเลา เปน ภยั ใหญข องโลกนนั้ . เราจะเวนบททีก่ ลาวแลวในปญหาท่ี ๑ ท่ีอชติ มาณพทลู ถามในปญหาทส่ี งู ข้นึ ไป และในนทิ เทสท้ังหลาย และบททงี่ าย จักกลาวเฉพาะความตางกันเทา น้นั . ในบทเหลานัน้ บทวา นิวุโต คือหุม หอ ไว. บทวา กสิ สฺ าภเิ ลปนพรฺ ูสิ คอื อะไรเลา เปน เคร่ืองฉาบทาโลก ขอพระองคจงตรัสบอก. บทวาอาวุโต คือ ปกปด. บทวา โอผโุ ฏ ปดบงั คือปดเบ้อื งลา ง. บทวาปหโิ ต ปกคลมุ คือคลุมสวนบน. บทวา ปฏิจฉฺ นฺโน หุม หอ คอื ไม๑. ในปารายนวรรกนี้ อรรถกถาใชคําวา สุตตนทิ เทส แทนปญหานทิ เทสทง้ั ๑๖ ปญหา เพราะอธบิ ายพระสตู รในสตุ ตนิบาต ขุ. สุ. ๒๕/ขอ ๔๒๕ - ๔๔๓.

พระสตุ ตันตปฎก ขทุ ทกนกิ าย จูฬนิเทส เลม ๖ - หนา ท่ี 39เปด ออก. บทวา ปฏิกุชฺชิโต ครอบไว คอื ครอบใหมหี นา คว่ําลง.บทวา นปปฺ กาสติ คอื ไมปรากฏ. บทวา นปฺปภาสติ ไมส วา ง คือไมทาํ ความสวางดว ยญาณ. บทวา น ตปติ ไมรุง เรอื ง คอื ไมท ําความรงุ เรืองดวยญาณ. บทวา น วโิ รจติ ไมไ พโรจน คอื ไมทาํ ความไพโรจนดวยญาณ. บทวา น สฺายติ คือ ไมแ จม. บทวา น ปฺายติคอื ไมกระจา ง. บทวา เกน ลิตฺโต คอื อะไรเลาเปนเคร่ืองฉาบทา.เพ่มิ อปุ สัคเปน ปลติ ฺโต อปุ ลติ โฺ ต คอื ฉาบทาทั่ว เขาไปฉาบทา. พงึเห็นความอยา งนีว้ า ขอพระองคจ งตรสั บอกดวยอเุ ทศ(ยกหัวขอข้นึ แสดง)จงทรงแสดงดวยนิเทศ (การจําแนกแสดง) ทรงบัญญตั ิดวยปฏนิ ิเทศ(การรวมแสดง) เมื่อรูอ รรถโดยประการน้ัน ๆ จงทรงแตง ตั้ง เมอ่ืแสดงเหตแุ หง มรรคน้ัน ๆ จงทรงเปดเผย เมอ่ื แสดงความเปนพยัญชนะจงทรงจําแนก เมื่อนาํ ออกเสยี ไดซ่งึ ความครอบไวและความลกึ ซึง้ แลวใหเกิดทด่ี ังของญาณทางหู จงทรงทําใหต ้นื เมอื่ กาํ จดั ความมดื คอื ความไมร ทู างหดู ว ยอาการเหลา น้นั แมท ั้งหมด จงทรงประกาศดงั น้ี. บทวา เววิจฉฺ า นปปฺ กาสติ โลกไมปรากฏเพราะความตระหนี่คือไมปรากฏเพราะความตระหน่เี ปน เหตุ และเพราะความประมาทเปนเหตุ. จริงอยู ความตระหนี่ ยอ มไมใหเพือ่ ประกาศคุณทั้งหลายมีทานเปนตนแกเขา และความประมาทมวั เมายอมไมใหเ พ่ือประกาศคุณทั้งหลายมีศลี เปนตน. บทวา ชปปฺ าภิเลปน ตัณหาเปน เครื่องฉาบทาโลกนน้ั ไวดจุ ตงั ดักลิง เปนเคร่ืองฉาบทาของลงิ ฉะนน้ั . บทวา ทกุ ฺข ไดแ ก ทกุ ขมีชาตเิ ปนตน . บทวา เยส ธมฺมาน ไดแก ธรรมมรี ูปเปนตนเหลาใด.บทวา อาทโิ ต สมุทาคมน ปฺ ายติ คือ ความเกดิ ข้นึ ยอ มปรากฏ

พระสตุ ตนั ตปฎก ขทุ ทกนกิ าย จูฬนิเทส เลม ๖ - หนาท่ี 40ตง้ั แตข ณะแรก (อปุ าทขณะ ). บทวา อตฺถงฺคมโต นิโรโธ คือ เมื่อแตกดับ ความดบั ยอ มปรากฏ. บทวา กมมฺ นิสสฺ โิ ต วปิ าโก วิบากอาศัยกรรม คือกศุ ลวบิ ากและอกุศลวิบาก ทา นเรยี กวา วบิ ากอาศยั กรรมเพราะไมล ะกรรมเปน ไป. บทวา วิปากนสิ ฺสิต กมฺม กรรมอาศยั วบิ ากคือกุศลกรรมและอกุศลกรรม ทา นเรียกวา กรรมอาศัยวิบาก เพราะกระทําโอกาสแกวิบากตง้ั อย.ู บทวา นามนิสสฺ ิต รปู  รูปอาศัยนามคอื รปู ในปญจโวการภพ (ภพที่มขี นั ธ ๕ ) ทานเรยี กวา รปู อาศยั นามเพราะไมละนามเปนไป. บทวา รูปนสิ สฺ ิต นาม นามอาศัยรูป คอืนามในปญ จโวการภพ ทา นเรียกวา นามอาศยั รปู เพราะไมละรปู เปนไป. บทวา สวนฺติ สพฺพธิ โสตา กระแสทัง้ หลายยอมไหลไปในอายตนะท้ังปวง คอื กระแสทัง้ หลายมีตัณหาเปน ตน ยอ มไหลไปในอายตนะมีรปู เปนตน ทง้ั ปวง. บทวา โสตาน กึ นิวารณ คอื อะไรเปน เคร่ืองก้นั อะไรเปน เคร่ืองรกั ษากระแสเหลานั้น. บทวา ส วร พฺรูหิ ขอพระองคจ งตรสั บอกธรรมเปน เครือ่ งก้นั กระแสทง้ั หลายเหลานั้น. อชิต-มาณพทูลถามถึงการละธรรมทีเ่ ปนเครือ่ งกัน้ กระแสท่ีเหลือดวยบทนี.้ บทวา เกน โสตา ปถ ยิ ยฺ เร กระแสทงั้ หลายอนั อะไรปดก้นั ไว คือกระแสเหลา นนั้ อนั ธรรมอะไรปดกน้ั ไว คอื ตดั ขาด. ดวยบทนี้ อชติ มาณพทลูถามถึงการละกระแสทไี่ มเ หลอื . บทวา สวนตฺ ิ ยอ มไหลไป คือยอมเกิดขนึ้ . บทวา อาสวนตฺ ิ ยอมไหลหลั่ง คือไหลลงเบ้อื งตํา่ . บทวาสนฺทนฺติ ยอ มเลื่อนไป คอื ไหลไปไมม ีสน้ิ สดุ . บทวา ปวตตฺ นฺติ ยอมเปนไป คือเปนไปบอย ๆ. บทวา สติ เตส นิวารณ สตเิ ปน เครอื่ งกัน้ กระแสเหลา น้นั คอื

พระสุตตนั ตปฎก ขุททกนกิ าย จูฬนเิ ทส เลม ๖ - หนา ที่ 41สตอิ าศยั เสมอ ๆ ซง่ึ คติแหง กศุ ลธรรมและอกศุ ลธรรมท้งั หลายอนั ประกอบดว ยวปิ ส สนา เปน เครอ่ื งกั้นกระแสเหลา นนั้ . บทวา โสตาน ส วร พฺรูมิเรากลาวธรรมเปน เครอ่ื งกัน้ กระแสทัง้ หลาย อธิบายวา เรากลา วสตนิ ั่นแลวาเปน ธรรมเครือ่ งกน้ั กระแสทั้งหลาย. บทวา ปฺ าเยเต ปถิยยฺ เรกระแสเหลาน้นั อันปญญายอมปดก้ันไว คือกระแสเหลา นอ้ี นั มรรคปญญาท่ีสําเร็จดวยการแทงตลอดความเปน ของไมเ ท่ยี งในรูปเปน ตน ปด กน้ั ไวโดยประการทง้ั ปวง. บทวา ปจฉฺ ชิ ชฺ นตฺ ิ คือ ตดั ขาด. บทวา สมุทยฺจความเกิด คือปจ จยั . บทวา อตฺถงคฺ มจฺ ความดับ คอื เมอื่ เกิดขน้ึ แลวก็ถึงความไมม ี หรือเมือ่ ยงั ไมเ กิดขึ้นกไ็ มเกดิ . บทวา อสฺสาท ความพอใจ คืออานสิ งส. บทวา อาทนี ฺจ คอื โทษ. บทวา นิสฺสรณจฺคือ อุบายเปนเคร่อื งออกไป. พึงทราบความแหง คาถาท่ีเปน ปญ หาวา ปฺาเจว ดังนเ้ี ปน ตนตอ ไป. พึงทราบความสังเขปอยา งนี้วา ปญ ญา สติ และนามรูป ตามท่ีพระองคต รัสไวแ ลวทัง้ หมดน้ัน ยอมดับไป ณ ที่ไหน. ขอพระองคจ งตรสับอกปญหาทีข่ า พระองคท ลู ถามเถดิ . บทวา กตฺเถต นิรชุ ฌฺ ติ คือ นาม-รปู น้นั ดบั ณ ทไี่ หน. บทวา วปู สมติ คอื ยอมดบั . บทวา อตถฺ งคฺ จฺฉติยอมถงึ ความต้งั อยูไมได คอื ถึงความไมม .ี บทวา ปฏปิ สสฺ มฺภติ ยอ มระงับ คอื ยอมสงบ. อนง่ึ พึงทราบคาถาวสิ ชั นาปญ หาของอชิตมาณพนัน้ ตอไป. เพราะปญ ญาและสตสิ งเคราะหเ ขาเปนนามเทานัน้ ฉะนัน้ จะไมกลาวถึงปญ ญาและสติไวต า งหาก. ความยอในบทวิสัชนานมี้ ดี งั น้ี. ดกู อ นอชติ ะ ทา นไดถามปญหาขอใดกะเราวา นามรปู น้ันยอ มดบั ณ ท่ไี หน เพราะเหตุนน้ั

พระสตุ ตันตปฎ ก ขุททกนกิ าย จฬู นเิ ทส เลม ๖ - หนาท่ี 42เราจะบอกปญ หาน้ันกะทานวา นามและรูปใดดบั ไมมีสว นเหลือ ณ ที่ใดนามและรปู น้นั ก็ดบั ณ ท่นี น้ั พรอมกบั ความดับแหงวญิ ญาณนั้น ๆ นัน่ เองไมกอนไมห ลงั คือยอมดับในเพราะวิญญาณดบั นเี้ อง เพราะวิญญาณดับในภายหลังอยา งนี้ นามและรปู นนั้ จึงเปนอันดบั ไปดวย. ทานอธบิ ายวานามและรูปนน้ั ไมเ ลยไป. บทวา โสตาปตตฺ ิมคคฺ าเณน อภสิ งฺขาร-วิ ฺาณสสฺ นโิ รเธน เพราะความดับแหงวิญญาณอันสมั ปยุตดว ยอภ-ิสงั ขารดวยโสดาปต ติมรรคญาณ คือเพราะความดับจติ ทส่ี ัมปยุตดวยกศุ ลและอกศุ ลเจตนา ดว ยอาํ นาจการเกดิ ขน้ึ อนั ไมสมควรเสียได ดวยปญญาอนั สมั ปยตุ ดวยโสดาปต ตมิ รรค. ในบทน้นั นโิ รธ มี ๒ อยา ง คอื อนปุ าทินนกนิโรธ ๑ อุปา-ทินนกนโิ รธ ๑ จิต ๕ ดวง คอื จิตท่ีสมั ปยตุ ดวยทิฏฐิ ๔ ดวง จิตทสี่ หรคตดวยวิจกิ ิจฉา ๑ ดวง ยอ มดับไปดวย โสดาปตตมิ รรค. จติ เหลา นั้นใหรปูเกิดขนึ้ . รูปนั้นเปนรปู ขนั ธท่ีไมมีใจครอง. จติ เหลา นั้นเปน วิญญาณขันธ.เวทนา สญั ญา สงั ขาร ทส่ี ัมปยตุ กับวญิ ญาณขนั ธน ้ันเปน อรูปขันธ ๓. ในอรปู ขนั ธนน้ั หากพระโสดาบนั ไมไดอ บรมโสดาปต ตมิ รรคแลวไซร จิต๕ ดวงเหลา นน้ั พงึ ถึงความแผซานไปในอารมณ ๖. แตโ สดาปต ตมิ รรคหามความเกดิ แหงความแผซา นไปของจิตเหลานัน้ กระทําการเพกิ ถอนซง่ึความเกดิ อนั ไมสมควรเสีย ดวยอรยิ มรรค ชื่อวา อนปุ าทนิ นกนิโรธดบั อนุปาทนิ นกะ. จติ ๖ ดวง ดว ยอํานาจแหงกามราคะและพยาบาทอันหยาบ คือจิต