Mor Salkımlı Ev-Halide Edip ADIVAR

EpilogEkimde Mondros’da imzalanan mütareke(30 Ekim 1918) ile Mart (1917) arasındakihadiseler hakkında söylenecek pek bir şeyyoktur. Tarihî bir fasıla idi. Osmanlıİmparatorluğu ve onun son temsilcileri olanİttihatçıların üstüne bir perde indi. Büyük kaybetme hislerinin ardında bir beklenti de vardı.İttihatçıların rejimi özgürlük, adalet,müsâvât1106 ve kardeşlik va’d eden kansız birinkılâb ile başladı ve Türk topraklarına ve Türkinsanına hem ulviyet1107 hem zillet1108getirdi. Bu rejim ortadan kalktıktan sonra, Türkinsanı perdenin tekrar yükselmesini ve 1908’inbüyük muvaffakıyetlerinin ileriye götürdüğü,Türkiye’nin büyük evlâtlarının kendilerinikurban ettiği ve kanlarıyla temizleyiparındırdığı yeni ve barışçı bir Türkiye’ninifşâsını1109 bekliyordu.

Yeni dönem nasıl başladı ve icrâ edilenmanzara (sahne) ne idi, ayrı bir hikâye olarakanlatılmalıdır. Öyle bir hikâye ki modernAvrupa’nın en iyi destanlarından biri...1106. Eşitlik, denklik.1107. Yücelik.1108. Hor görülme.1109. Açığa çıkarmasını.

Mor Salkımlı Ev”in hikâyesiHalide Edib Adıvar adıyla ilk kez, dedeminAltıyol’daki kitapçı dükkânında karşılaştığımıdaha önceleri yazmıştım. Bu karşılaşmaHandan romanının kapağındaki kızıl saçlı gençkadın dolayısıyla beni artık hep etkileyecekti.O zamanlar her halde ilkokula yenibaşlamış, okumayı yazmayı yeni sökmüştüm.Handan ve Halide Edib Adıvar sözcüklerini üstüste okuyor, kimbilir hangi dürtüyleezberlemeye çalışıyordum.Aradan yıllar geçiyor... Artık GalatasarayLisesi’nin hazırlık sınıfında öğrenciyim. Bütünçocukların alanlarda koşuşturup durduğusonbahar günleri, bütün akşamüzerler; biz biriki edebiyat tutkunu çocuk Halide Edib, YakubKadri, Reşat Nuri definelerini yeni elegeçirmişiz; birbirimize o ışıltıları anlatıpduruyoruz...Küçük obamızdan bir arkadaş, Halide Edib

Hanım’ın yalnız roman yazmadığını, anılarınıda yazmış bulunduğunu ve bu anıların dahabirkaç yıl önce Yeni İstanbul gazetesindeyayımlandığını söylüyor...... İşte böylece Mor Salkımlı Ev’iöğreniyordum. Yatılı okuduğumdan ancakcumartesi öğleden sonra okuldan çıkabilecek,kitapçılarda Mor Salkımlı Ev’i arayacaktım.Annemle ikimiz kitapçı kitapçı dolaşmış, fakatbir sonuç alamamıştık.Ateşten Gömlek var, Vurun Kahpeye’ninmevcudu yok, Sinekli Bakkal var deniyor, MorSalkımlı Ev’den ses seda bir türlü çıkmıyordu.Meğerse daha üç yıl, 1963’e kadarbekleyecekmişim:Mor Salkımlı Ev, sevgili anneannemin banabir armağanıydı. Harıl harıl okumuştum;birkaç günlüğüne bizde misafir kalananneannem de okuyordu ama, benim gibitelâşla, pek bir şey anlamadan değil, tersine,özümseye özümseye... Durup durup geçmişedalarak, İstanbul’u Mütareke senelerinde, MillîMücadele’ye giden yol ayrımında görerek,

yeniden yaşayarak... Bir iki sayfa geçincegözyaşları başlıyor, gözyaşları silindikten sonradevam eden bu içli okuma, yine gözyaşlarıyladurakalıyordu.Şimdi düşünüyorum da, okullardaokuduğumuz tarih kitapları, yaşanmış, acısı vesevinci tadılmış günleri bize anlatmaktan,aktarmaktan, duyumsatmaktan ne kadar uzak!Çünkü anneannemin niçin ağladığını, neyeüzüldüğünü, itiraf edeyim ki, pekkestiremiyordum. Kestirebilmek,sezinleyebilmek için benim apayrı bir okumayolculuğuna çıkmam gerekecekti.Mor Salkımlı Ev, yakın tarihimizin ruhiklimini anlamak, kavramak ve o iklimdeyaşamak açısından eşsiz bir anı kitabıdır.Burada Halide Edib, kendi çocukluğunu,yetişme yıllarını, ilk yazılarını, ilk evliliğini,eşinden ayrılışını, Millî Mücadele’ye hangisebeplerle başlandığını kaleme getirirken; biryandan da imparatorluğun son dönempeyzajını çizer.Tarih kitaplarının adeta birtakım rakamlara

indirgeyip geçtiği bu dönemde küçük bir kızçocuğu, Doğu ve Batı kültürlerindenbeslenerek usul usul büyür; kâh Mevlevî biranneannenin yakarışlarını dinler, kâh alafrangabir babanın hayran olduğu İngiliz terbiyesinivarlığı üzerinde hisseder.İşin aslı aranırsa küçük kız, kendisini SinekliBakkal’daki unutulmaz rüyasına, bir masalhülyasına alıp götürecek yolun başındadır. Tezve antitezle sarsılmakta, ama bu gün bizim içinbüyük önemi yadsınamayacak sentezi deşiddetle gereksinmektedir.İstiklal Harbi’nin önde gelen kişilerindenHalide Edib değildir henüz; henüz SultanAhmed Mitingi’nde bütün İstanbul’a, dahadoğrusu bütün yurda seslenmemiştir. Ne varki, Sultan Hamid’in sarayına şöyle bir uğramış,bazı bireysel acılar kuşanmış, aşkı andırırduygularla dolup taşmış ve “kalb ağrısı”çekmiştir. Bireysel hayatı olgunlaştıkça,toplumsal kimliğini kazanmakta, belki de artık“Türk’ün Ateşle İmtihanı”na katılmayahazırlanmaktadır.

Böyle özetleyebileceğimiz Mor Salkımlı Ev,bir yandan da özetlenmesi imkânsızzenginliklerle yüklüdür.Halide Edib, eserinin başında, bir algılamaçağının başlangıcına kadar, üçüncü tekil kişianlatımı tercih eder. Çocukluğun pusluhatıraları arasında bu gelgitli gezi, objektifinsaptayabildiği kadardır. Hemen sonra, HalideEdib’in kendisi objektifin yerine geçecek veanılarını artık kendi söylemeye koyulacaktır.Buradaki ifade ediş kudretine ve ifadeninnasıl yansıtılacağı düşüncesine, Mor SalkımlıEv’i her yeni okuyuşumda hayranlık duydum.Üçüncü tekil kişiden birinci tekil kişiye,birinci tekil kişinin anlatımına yol alış, MorSalkımlı Ev’in ilginç, hem de çok ilginç biryöntemidir.Yöntemi, Halide Edib, bazı romanlarında,sözgelimi ünlü Handan’da, Yeni Turan’da,Mev’ut Hüküm’de, hatta Ateşten Gömlek veKalb Ağrısı’nda sanki tersyüz etmiş; bu kez,özel yaşantılarından izdüşümlerle romankişileri yaratmıştır. Dolayısıyla Mor Salkımlı

Ev, Halide Edib’in –en azından– bazı romanlarıiçin bir bilgilendirme kitabıdır.Halide Edib insanlık için büyük ülküsünüşöyle billûrlaştırıyordu: “(...) tek başınakazanılmak için mücadele edilen gaye, hürriyetimtihanıdır.”Mor Salkımlı Ev, hürriyet imtihanındankimbilir kaç kez alnının akıyla geçmiş biryazarın o hürriyet imtihanına savruluşçağından söz açar. Onu bir kez daha okumaktasanırım yarar var.SELİM İLERİ

KİTABI YAYINA HAZIRLAYANLARINYARARLANDIĞI KAYNAKLARAdıvar, Halide Edib; “Halide Edib’inÇocukluğundan 1917’ye Kadar Hatıraları”, Yeniİstanbul, nr. 2102 - 2162, 26 Eylül-25 Kasım1955.Adıvar, Halide Edib, Mor Salkımlı Ev, Yeni Matbaa,İstanbul, 1963.Adıvar, Halide Edib; Mor Salkımlı Ev, AtlasYayınları, İstanbul, 1967-1992 (sekiz baskı).Adıvar, Halide Edib; Türkiye’de Şark Garb veAmerikan Tesirleri, İstanbul 1956.Adıvar, Halide Edib; Türkün Ateşle İmtihanı,İstanbul, 1962.Cemal Paşa; Hatıralar, Hazırlayan: Behçet Cemal,İstanbul, 1959.Devellioğlu, Ferit; Osmanlıca - Türkçe AnsiklopedikLûgat, İstanbul, 1970.

Dizdaroğlu, Hikmet; “Mor Salkımlı Ev”, Varlık, 619,1 Nisan 1964, sf. 14-15.Enginün, İnci; Halide Edib Adıvar’ın Eserlerinde Doğuve Batı Meselesi, İstanbul, 1978.Erden, Ali Fuad; Birinci Dünya Harbi’nde SuriyeHâtıraları, İstanbul, 1954.Erden, Ali Fuad; Paris’ten Tih Sahrasına, Ankara,1949.(Gövsa), İbrahim Alâaddin; Meşhur Adamlar,Hayatı-Eserleri, İstanbul, 1933-35.Gövsa, İbrahim Alaettin; Türk MeşhurlarıAnsiklopedisi, İstanbul, 1946.Halide Edib; Memoirs of Halidé Edib, Londra, 1926.İnal, İbnülemin Mahmut Kemal; Son Asır TürkŞairleri, İstanbul, 1937.İstanbul Ansiklopedisi; İstanbul Kültür Bakanlığı veTarih Vakfı Ortak Yayını 1993-1995.Meydan Larousse; İstanbul, Meydan Gazetecilik,1969 – 1973.

Pakalın, Mehmet Zeki; Osmanlı Tarih Deyimleri veTerimleri Sözlüğü, (3 cilt), İstanbul, 1983.Sözer, Vural; Müzik ve Müzisyenler Ansiklopedisi, (2cilt)Tansel, Fevziye Abdullah; “Halide Edib-Adıvar,Hatıralar. Mor Salkımlı Ev”, Tarih Belleteni, 118,Nisan 1964, Ankara, s. 303-319.Türk Dil Kurumu; Türkçe Sözlük, Ankara, 1988.Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi; DergâhYayınları, (I-VII cilt), İstanbul, (t.s.) tarihsiz.Türkgeldi, Ali Fuad; Görüp İşittiklerim, Ankara,1949.Ülken, Hilmi Ziya; Türkiye’de Çağdaş DüşünceTarihi, İstanbul, 1994, 4. basım.Yakar, Aytekin; “Mor Salkımlı Ev”, Türkoloji dergisi,c.I, s.1, Ankara, 1964, s. 170-173.