พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์

ภาณยักษ ๒๘๐ ภาณยักษ อาฏานาฏยิ ปรติ ร) พระวิปสสี เปนตน ตอดว ยเรื่องของ การที่นิยมเรียกชื่อพระสูตรนี้ใหงาย ทาวมหาราชส่ีรายพระองคท่ีพรอมดวย โอรสและเหลาอมนุษยพากันนอมวันทา วา “ภาณยักษ” น้นั เน่ืองจากพระสตู รนี้ พระพุทธเจา คาถาอาฏานาฏิยารักขนี้ มีเน้ือหาซ่ึงเปนคํากลาวของยักษ คือ เมือ่ เรียนไวแ มนยําดีแลว หากอมนุษย ทาวเวสสวัณ ท่ีมากราบทูลถวายคํา เชนยักษเปนตนตนใดมีใจประทุษราย ประพันธของพวกตน ท่ีเรียกวา มากลํ้ากราย อมนุษยตนน้ันก็จะถูก “อาฏานาฏยิ ารกขฺ า”(อาฏานาฏยิ รกั ขา ตอตานและถูกลงโทษโดยพวกอมนุษย หรอื อาฏานาฏยิ ารกั ข) แดพ ระพุทธเจา ทง้ั หลาย หากตนใดไมเ ชอ่ื ฟง กถ็ ือวา ดังมีความเปนมาโดยยอวา ยามดึก เปนขบถตอ ทาวมหาราชส่ีนนั้ กลาวแลว ราตรหี น่ึง ทาวมหาราชส่ี (จาตมุ หาราช ก็พากันกราบทูลลากลับไป คร้ันผาน หรือจตุโลกบาล) พรอมดวยบริวาร ราตรนี ้นั ไปแลว พระพุทธเจาไดตรสั เลา จํานวนมาก ไดมาเฝา พระพทุ ธเจา ครน้ั เร่ืองท้ังหมดแกภิกษุท้ังหลาย ตรัสวา แลว ทา วเวสสวัณ ในนามของผูมาเฝา อ า ฏ า น า ฏิ ย า รั ก ข นั้ น ก อ ป ร ด ว ย ทงั้ หมด ไดกราบทลู วา พวกยกั ษส วน ประโยชนในการคุมครองรักษาดังกลาว มากยังทาํ ปาณาติบาต ตลอดจนดื่มสรุ า แลว และทรงแนะนําใหเรียนไว เมรัย เมือ่ พระผูมพี ระภาคเจา ทรงสอน ใหงดเวน กรรมชว่ั เหลา นนั้ จึงไมช อบใจ พึงสังเกตวา ความในอาฏานาฏิย- ไมเลอ่ื มใส ทาวมหาราชทรงหว งใยวา มี สตู รนี้ทั้งหมด แยกเปน ๒ ตอนใหญ พระสาวกท่ีไปอยูในปาดงเงียบหางไกล คือ ตอนแรก เปน เรอื่ งของทา วเวสสวัณ อันเปล่ียวนากลัว จึงขอถวายคาถา และทาวมหาราชอ่ืนพรอมท้ังบริวาร “อาฏานาฏิยา รกฺขา” ท่ีทาวมหาราช (เรียกงายๆ วา พวกยกั ษ) ท่มี าเฝา และ ประชุมกันประพันธขึ้น โดยขอใหทรง กราบทูลถวายอาฏานาฏิยารักขจนจบ รับไว เพื่อทําใหยักษพวกนั้นเลื่อมใส แลวกราบลากลับไป ตอนหลงั คอื เม่ือ เปนเครื่องคุมครองรกั ษาภิกษุ ภิกษณุ ี พวกทาวมหาราชกลบั ไปแลว ผานราตรี อบุ าสก อุบาสิกา ใหอ ยผู าสุกปลอดจาก นั้น ถงึ วนั รุงขน้ึ พระพทุ ธเจาไดต รสั เลา การถูกเบียดเบียน แลวทาวเวสสวณั ก็ เร่ืองแกภิกษุท้ังหลายซํ้าตลอดทั้งหมด กลา วคาถาคาํ อารกั ขาน้ัน เร่มิ ตน ดวยคํา พรอมทั้งทรงแนะนําใหเรียนจาํ อาฏานา- นมสั การพระพุทธเจา ๗ พระองค มี ฏิยารักขเปนเครื่องคุมครองรักษาพุทธ

ภาณยกั ษ ๒๘๑ ภาณยักษ บริษัททั้งสี่ ภาณพระ ตามลาํ ดับ โดยนัยน้ี เมื่อจะ ในพระไตรปฎกบาลี ทานเลาเรื่อง เรยี กใหถ กู ตอง อาฏานาฏยิ สูตรจงึ มิใช เปน ภาณยักษเ ทา น้ัน แตตองพดู ใหเ ต็ม และแสดงเนื้อความเต็มทั้งหมดเฉพาะ วามี “ภาณยกั ษ” กับ “ภาณพระ” ในตอนแรก สวนตอนหลัง แสดงไว เฉพาะพระพุทธดํารัสท่ีเร่ิมตรัสเลาแก กอนเปล่ียนแปลงการปกครองใน ภิกษทุ ง้ั หลาย และพระดํารสั สรปุ ทายท่ี พ.ศ ๒๔๗๕ เมอื่ จะถึงวาระข้ึนปใ หม ใหเรียนจาํ อาฏานาฏิยารักขน ้ันไว สว น คือในชว งตรษุ -สงกรานต (จดั ใหเขา กับ เนื้อความท่ีทรงเลาซํ้า ทานทําไปยาล ปฏิทินสากลเปน ขนึ้ ปใ หม ๑ เมษายน) ใหญ (ฯเปฯ คอื ฯลฯ) แลวขามไปเลย ในพระบรมมหาราชวังเคยมีการนิมนต ตอนหลงั น้นั จึงสนั้ นิดเดียว พระสงฆม าสวดภาณยกั ษใ นวนั สน้ิ ปเ กา ตลอดคืนจนรุง เปนการสวดทํานองขู แตในหนังสือสวดมนตแบบคอนขาง ตวาดภูตผีปศาจดวยเสียงท่ีดุดันบาง พสิ ดารสมัยกอ น ทเ่ี รียกวา แบบ “จตุ- แหง แหบโหยหวนบาง ตอมาโปรดฯ ให ภาณวาร” ทานนําอาฏานาฏิยสูตรมา นิมนตพระอีกสํารับหน่ึงสวดภาณพระ รวมเขา ในชุดบทสวดมนตน ั้นดว ย โดย ดวยทํานองสรภัญญะท่ีไพเราะชื่นใจขึ้น บรรจุลงไปเตม็ ทั้งสตู ร และไมใสไปยาล เปนคกู ัน ทั้งนี้ เพ่ือเปน ขวัญและกาํ ลัง เลย ทําใหบทสวดนีย้ าวมาก (ในพระ ใจแกประชาราษฎร วาไดขับไลภัย ไตรปฎก สตู รน้ียาวประมาณ ๑๓ หนา อันตรายส่งิ รา ย และอวยพรชัยสริ มิ งคล แตในประมวลบทสวดจตุภาณวาร ยาว ในกาลเวลาสําคัญแหงการเปล่ยี นป ๒๔ หนา) และทานไดแยก ๒ ตอนน้นั ออก โดยแบง พระสตู รนี้เปน ๒ ภาค [“จตภุ าณวาร” เปน ประมวลบทสวด คอื ปุพพภาค กับ ปจฉมิ ภาค ยาวเทา มนตของโบราณแบบหนึ่ง (นํามาจัด กนั , ปพุ พภาคคอื ตอนแรกทีเ่ ปน คาํ ของ พิมพรวมไวดวย ในหนังสือสวดมนต ยักษกราบทูลถวายอาฏานาฏิยารักข ฉบับหลวง ยาวประมาณ ๕๓ หนา) เรยี กวา ยกั ขภาณวาร สว นปจฉมิ ภาค ประกอบดวยบทสวด ๒๒ อยา ง (ทา น คือตอนหลังที่เปนพระพุทธดํารัสตรัส ใชคาํ วา ธรรมประเภท ๒๒ ภาค) จัด เลาเรื่องนั้นแกภิกษุทั้งหลาย เรียกวา เปน ๔ ภาณวาร คือ ปฐมภาณวาร พทุ ธภาณวาร นค้ี อื ท่ีคนไทยเรยี กให (ภาณตน ) มี ๑๖ ธรรมประเภท ไดแ ก สะดวกปากของตนวา ภาณยกั ษ และ ติสรณคมนปาฐะ ทสสิกขาปทปาฐะ

ภาณวาร ๒๘๒ ภาณวาร สามเณรปญ หปาฐะ ทวตั ติงสาการปาฐะ ตามทีท่ า นคาํ นวณไวและถือกันมา ดังที่ ตังขณิกปจ จเวกขณปาฐะ ทสธมั มสุตต- ปาฐะ มังคลสุตตปาฐะ รตนสุตตปาฐะ บนั ทกึ ไวใ นคมั ภีรต า งๆ วา (เชน สทฺทนีติ. กรณียเมตตสุตตปาฐะ อหิราชสุตต- ปาฐะ เมตตานิสงั สสตุ ตปาฐะ เมตตานิ- ธาตุมาลา ฉบบั อักษรพมา หนา ๖๐) “๘ อักขระ สังสคาถาปาฐะ โมรปริตตปาฐะ จันท- ปรติ ตปาฐะ สรุ ยิ ปรติ ตปาฐะ และธชคั ค- เปน ๑ บท (บาทคาถา), ๔ บท เปน ๑ สุตตปาฐะ ทตุ ยิ ภาณวาร (ภาณวารท่ี ๒) มโี พชฌงั คสูตรทั้ง ๓ คือ มหากัสสป- คาถา ซง่ึ ถอื เปน ๑ คนั ถะดว ย คอื เทา กบั โพชฌังคสุตตปาฐะ มหาโมคคัลลาน- โพชฌังคสตุ ตปาฐะ และมหาจุนทโพช- ๓๒ อักขระ, ๒๕๐ คนั ถะ (๒๕๐ คาถา) ฌงั คสุตตปาฐะ ตตยิ ภาณวาร (ภาณ- วารท่ี ๓) มี ๒ พระสตู ร คือ คิรมิ านนั ท- เปน ๑ ภาณวาร คอื เทากับ ๘,๐๐๐ สุตตปาฐะ และอิสิคิลิสุตตปาฐะ จตตุ ถภาณวาร (ภาณวารที่ ๔) ไดแก อักขระ” (จะเหน็ วา เมื่อถือ ๒๕๐ คาถา อาฏานาฏิยสุตตปาฐะ ที่แบงเปน ๒ ภาค คือ ปพุ พภาค ซึง่ ในหนังสือท่พี มิ พ เปน ๑ ภาณวาร จาํ นวนตัวอกั ษรจะไม เรียกวา “ยกขฺ ภาควาร” และปจ ฉิมภาค เรยี กวา “พทุ ธฺ ภาควาร” (ท่ถี กู หรือท่ี แนล งไปอยา งเดยี ว เพราะบาทคาถามใิ ช คลาดเคลือ่ น เปน “ยกฺขภาณวาร” คอื ภาณยกั ษ และ “พุทฺธภาณวาร” คือ มีแต ๘ อกั ขระเทา น้ัน ท่ีมี ๙ อักขระ ภาณพระ)]; ดู ปริตร ภาณวาร “วาระแหง การสวด”, ขอ ความใน และ ๑๒ อกั ขระ เปนตน กม็ )ี คมั ภรี ต า งๆ เชน ในพระสตู รขนาดยาวที่ ทานจดั แบง ไวเ ปน หมวดหนง่ึ ๆ สาํ หรับ พระไตรปฎกบาลี ท่ีไดประมวลไว สาธยายเปนคราวๆ หรอื เปนตอนๆ และสืบกันมา โดยผานการสังคายนา แมวาการนับจํานวนภาณวารจะไม เปน มาตราที่ลงตัวเดด็ ขาด แตก ม็ ีหลกั และความทรงจํานน้ั อาศัยการสาธยาย เปนวิธีดํารงรักษาที่สําคัญ ดังท่ีทาน บันทึกการจัดแบงพระไตรปฎกไวเปน ภาณวาร (เชน ท.ี อ.๑/๐/๑๒) เชน ใน พระ วนิ ยั ปฎ ก อภุ โตวภิ งั ค (มหาวภิ งั ค และ ภกิ ขุนีวิภงั ค) มี ๖๔ ภาณวาร ขนั ธกะ ๘๐ ภาณวาร ปรวิ าร ๒๕ ภาณวาร, ใน พระสุตตันตปฎ ก ทฆี นกิ าย มี ๖๔ ภาณวาร มชั ฌมิ นกิ าย ๘๐ ภาณวาร สงั ยตุ ตนกิ าย ๑๐๐ ภาณวาร องั คตุ ตร- นกิ าย ๑๒๐ ภาณวาร (ขทุ ทกนกิ าย ประกอบดวยคัมภีรปลีกยอยเปนอัน มาก ทา นไมไ ดจ าระไนตัวเลขไว สว น พระอภิธรรมปฎก แตละคัมภีรมีการ

ภาระ ๒๘๓ ภาษามคธ สาธยายทํานองบอกหนังสือ กับการ ดูกัมมัฏฐาน 2. การเจริญสมถกรรมฐาน เพอ่ื ใหเ กิดสมาธิ มี ๓ ขั้น คอื ๑. แจกแจงอยางพิสดาร ซ่ึงตางกันมาก บรกิ รรมภาวนา ภาวนาขนั้ ตระเตรยี ม คอื กาํ หนดอารมณกรรมฐาน ๒. อุปจาร- มาย ทา นจงึ บอกไวเพยี งคราวๆ) ภาวนา ภาวนาข้นั จวนเจยี น คอื เกิด ภาระ “สิง่ ทต่ี อ งนาํ พา”, ธรุ ะหนัก, การ อปุ จารสมาธิ ๓. อปั ปนาภาวนา ภาวนา งานทห่ี นกั , หนา ที่ท่ีตองรับเอา, เรื่องที่ พึงรับผิดชอบ, เรอ่ื งหนักทีจ่ ะตองเอาใจ ใสห รือจดั ทาํ ขน้ั แนวแน คือ เกิดอัปปนาสมาธิเขาถึง ภารทวาชโคตร ตระกลู ภารทวาชะ เปน ฌาน 3. ในภาษาไทย ความหมายเลือน ตระกูลพราหมณเกาแก ปรากฏต้ังแต มาเปน การทอ งบน หรอื วา ซาํ้ ๆ ใหข ลงั กม็ ี สมยั รอยกรองพระเวท แตในพุทธกาล ภาวนาปธาน เพียรเจรญิ , เพียรทาํ กุศล ปรากฏตามคัมภีรวินัยปฎกวาเปน ธรรมที่ยงั ไมมียงั ไมเ กดิ ใหเกิดใหม ขี ึน้ ตระกลู ตาํ่ (ขอ ๓ ในปธาน ๔) ภาวนา การทาํ ใหม ีขึ้นเปนขึน้ , การทาํ ให ภาวนามัย บุญที่สําเร็จดวยการเจริญ เกิดขึน้ , การเจริญ, การบาํ เพ็ญ, การ ภาวนา, ความดีท่ีทําดวยการฝก อบรม พัฒนา 1. การฝกอบรม หรือการเจรญิ จติ ใจใหส ขุ สงบมคี ณุ ธรรม เชน เมตตา พฒั นา มี ๒ อยา ง คอื ๑. สมถภาวนา กรณุ า (จติ ตภาวนา) และฝก อบรมเจรญิ ฝกอบรมจิตใจใหอยูกับความดีงามเกิด ปญญาใหรูเทาทันเขาใจส่ิงท้ังหลายตาม ความสงบ ๒. วปิ ส สนาภาวนา ฝก อบรม เปน จรงิ (ปญญาภาวนา); ดู ภาวนา (ขอ เจริญปญญาใหเกิดความรูแจงชัดตาม ๓ ในบญุ กริ ยิ าวตั ถุ ๓ และ ๑๐) เปนจรงิ , อีกนัยหนง่ึ จัดเปน ๒ เหมอื น ภาวนามยปญ ญา ดู ปญ ญา ๓ กนั คอื ๑. จิตตภาวนา การฝกอบรมจติ ภาวรูป รูปทีเ่ ปนภาวะแหง เพศ มี ๒ คือ ใจใหเ จรญิ งอกงามดว ยคณุ ธรรม มคี วาม อิตถีภาวะ ความเปน หญงิ และ ปรุ ิส- เขม แขง็ มนั่ คง เบกิ บาน สงบสขุ ผอ งใส ภาวะ ความเปนชาย พรอมดวยความเพยี ร สติ และสมาธิ ภาษา เสียงหรือกิริยาอาการซึ่งทําความ ๒. ปญญาภาวนา การฝกอบรมเจริญ เขา ใจซึ่งกันและกันได, ถอยคาํ ทใ่ี ชพูด ปญญา ใหรูเทาทันเขาใจสิ่งท้ังหลาย จากัน, คาํ พดู ตามความเปนจริง จนมจี ติ ใจเปนอิสระ ภาษามคธ ภาษาท่ีใชพูดในแควนมคธ, ไมถูกครอบงําดวยกิเลสและความทุกข; ภาษาของชาวมคธ หมายถึงภาษาบาลี

ภาษิต ๒๘๔ ภกิ ษณุ ีสงฆ ภาษิต คํากลาว, คาํ หรือขอความทพี่ ูดไว เปน พระ, พระผูช าย; แปลตามรูปศัพท ภาษี คาส่ิงของท่เี กบ็ ตามจํานวนสนิ คา เขา วา “ผขู อ” หรอื “ผมู องเหน็ ภยั ในสงสาร” ออก หรือ “ผูทําลายกิเลส”; ดู บริษัท ๔, ภกิ ขา การขออาหาร; อาหารอันพงึ ขอ, สหธรรมิก, บรรพชติ , อุปสัมบนั อาหารท่ีขอไดมา, อาหารบิณฑบาต ภิกษุสาวกรูปแรก ไดแก พระ ภิกขาจาร เทีย่ วไปเพ่อื ภกิ ษา, เทีย่ วไป อัญญาโกณฑญั ญะ เพอื่ อาหารอันพึงขอ, เที่ยวบิณฑบาต ภกิ ษุณี หญงิ ท่ีไดอปุ สมบทแลว, พระผู ภิกขุ ดู ภกิ ษุ หญิงในพระพุทธศาสนา; เทียบ ภิกษุ ภิกขุนี ดู ภกิ ษณุ ี ภิกษุณีสงฆ หมูแหงภิกษุณี, ประดา ภิกขุนีปาฏิโมกข ประมวลสิกขาบทที่ ภิกษุณีทั้งหมดกลาวโดยสวนรวมหรือ พระพุทธเจาทรงบัญญัติไวสําหรับ โดยฐานเปน ชมุ นมุ หนง่ึ , ภกิ ษณุ ตี ง้ั แต ๔ ภกิ ษณุ ี มี ๓๑๑ ขอ รูปข้ึนไป ประชุมกันเนื่องในกิจพิธี; ภิกขุนีวิภังค คัมภีรทีจ่ ําแนกความแหง ภกิ ษุณสี งฆเ กิดข้นึ ในพรรษาที่ ๕ แหง สิกขาบททั้งหลายในภิกขุนีปาฏิโมกข การบาํ เพญ็ พทุ ธกจิ โดยมี พระมหาปชาบด-ี โคตมี พระมาตุจฉาซ่ึงเปนพระมารดา อยูใ นพระวนิ ยั ปฎ ก ภกิ ขุนปู ส สยะ สาํ นกั นางภกิ ษณุ ี, เขตที่ เล้ียงของเจาชายสิทธัตถะ เปนพระ อยูอาศัยของภิกษุณีซ่ึงเปนสวนหนึ่งอยู ภิกษณุ ีรปู แรก ดงั เร่อื งปรากฏในภิกขุน-ี ในวดั ขนั ธกะและในอรรถกถา สรปุ ไดค วามวา ภกิ ขปุ าฏโิ มกข ประมวลสกิ ขาบทท่ีพระ หลังจากพระเจาสุทโธทนะปรินิพพาน พุทธเจาทรงบัญญัติไวสําหรับภิกษุ มี แลว วันหนึ่งขณะทพ่ี ระพุทธเจา ประทับ ๒๒๗ ขอ อยูท น่ี ิโครธารามในเมอื งกบลิ พัสดุ พระ ภิกขุวิภังค คัมภีรจําแนกความแหง นางมหาปชาบดีโคตมีเสด็จเขาไปเฝา สิกขาบทในภิกขุปาฏิโมกข อยูในพระ และทูลขออนุญาตใหสตรีสละเรือนออก วินยั ปฎก มักเรยี กวา มหาวิภังค บวชในพระธรรมวนิ ยั แตก ารณน ัน้ มใิ ช ภกิ ษา ดู ภิกขา งา ย พระพทุ ธเจา ตรสั หา มเสยี ถงึ ๓ ครง้ั ภิกษาจารกาล เวลาเปนที่เท่ียวไปเพ่ือ ตอมาพระพุทธเจา เสดจ็ ไปยงั เมอื งเวสาลี ภิกษา, เวลาบิณฑบาต ประทบั ทก่ี ฏู าคารศาลาในปา มหาวนั พระ ภกิ ษุ ชายผไู ดอปุ สมบทแลว , ชายท่บี วช นางมหาปชาบดโี คตมไี มล ะความพยายาม

ภกิ ษุณีสงฆ ๒๘๕ ภิกษณุ สี งฆ ถงึ กับปลงผมนุง หม ผา กาสาวะเอง ออก เปนเหตใุ หพ รหมจรรย คือพระศาสนา เดินทางพรอมดวยเจาหญิงศากยะ หรอื สทั ธรรมตั้งอยไู ดไมย ง่ั ยืน จะมีอายุ จํานวนมาก (อรรถกถาวา ๕๐๐ นาง) ส้ันเขา เปรียบเหมือนตระกูลที่มีบุรุษ ไปยังเมืองเวสาลี และไดม ายืนกนั แสง นอ ยมีสตรีมาก ถกู ผรู า ยทําลายไดง าย อยูที่ซุมประตูนอกกูฏาคารศาลา พระ หรือเหมือนนาขาวที่มีหนอนขยอกลง บาทบวม พระวรกายเปรอะเปอนธุลี หรอื เหมอื นไรอ อ ยท่มี เี พลยี้ ลง ยอ มอยู พระอานนทมาพบเขา สอบถามทราบ ไดไ มย ืนนาน พระองคทรงบัญญตั ิคร-ุ ความแลวรีบชวยไปกราบทูลขออนุญาต ธรรม ๘ ประการกํากับไวก็เพ่ือเปน ให แตเม่อื พระอานนทกราบทลู ตอพระ หลักคุม กันพระศาสนา เหมอื นสรา งคนั พุทธเจา กถ็ ูกพระองคต รสั หา มเสียถงึ ๓ ก้ันสระใหญไวกอนเพ่ือกันไมใหนํ้าไหล คร้งั ในที่สดุ พระอานนทเ ปลีย่ นวธิ ใี หม ทนออกไป (พระศาสนาจกั อยไู ดย งั่ ยืน โดยกราบทลู ถามวาสตรอี อกบวชในพระ เชนเดมิ ) และไดทรงแสดงเหตุผลที่ไม ธรรมวินัยแลวจะสามารถบรรลุโสดา- ใหภกิ ษไุ หวภ ิกษณุ ี ใหภ กิ ษุณีไหวภ ิกษุ ปตตผิ ลจนถึงอรหัตตผลไดหรอื ไม พระ ไดฝายเดียว เพราะนักบวชในลัทธิ พุทธเจาตรัสตอบวาได พระอานนทจึง ศาสนาอ่ืนท้ังหลายไมมีใครไหวสตรีกัน อางเหตุผลนน้ั พรอ มท้ังการทพ่ี ระนาง เลย กลาวโดยสรปุ วา หากถือเหตผุ ล มหาปชาบดีเปนพระมาตุจฉาและเปน ทางดานสภาพสงั คม–ศาสนาแลว จะไม พระมารดาเลีย้ ง มอี ปุ การะมากตอพระ ทรงอนุญาตใหสตรีบวชเลย แตดวย องค แลวขอใหท รงอนุญาตใหสตรอี อก เหตุผลในดานความสามารถโดยธรรม บวช พระพุทธเจาทรงอนุญาตโดยมี ชาติ จึงทรงยอมใหสตรีบวชได เมื่อ เง่ือนไขวาพระนางจะตองรับปฏิบัติตาม ภิกษุณีสงฆเกิดข้ึนแลว สตรีท่ีจะบวช ครธุ รรม ๘ ประการ พระนางยอมรับ ตอมาตองเปน สิกขมานา รักษา ตามพทุ ธานญุ าตทใี่ หถ ือวา การรบั คร-ุ สิกขาบท ๖ (คือ ๖ ขอแรกในศลี ๑๐) ธรรมนั้นเปนการอุปสมบทของพระนาง ไมใ หขาดเลยตลอด ๒ ปก อ น จึงขอ สวนเจาหญิงศากยะที่ตามมาทั้งหมด อุปสมบทได และตองรับการอุปสมบท พระพุทธเจาตรัสอนุญาตใหภิกษุสงฆ โดยสงฆท ง้ั สองฝาย คอื บวชโดยภกิ ษุณี อปุ สมบทให ในคราวน้นั พระพทุ ธเจาได สงฆแ ลว ตองบวชโดยภิกษุสงฆอีกช้ัน ตรัสแกพระอานนทวาการใหส ตรบี วชจะ หน่ึง เม่ือเปนภิกษุณีแลว ตองรักษา

ภกิ ษุณสี งฆ ๒๘๖ ภกิ ษณุ สี งฆ สกิ ขาบท ๓๑๑ ขอ (ศลี ๓๑๑) ภกิ ษณุ ี นางผีเสื้อนํ้าและบริวารข้ึนมาจากทะเล สงฆเจริญแพรหลายในชมพูทวีปอยูชา พระเถระไดเนรมิตรางท่ีใหญโตเปนสอง นาน เปนแหลง ใหก ารศกึ ษาแหลงใหญ เทาของพวกรากษสขึ้นมาจํานวนหน่ึง แกส ตรีทง้ั หลาย เขาลอมพวกรากษสไว ทําใหพวก รากษสกลวั พากนั หนีไป แลวพระเถระก็ ภิกษุณีสงฆประดิษฐานในลังกา- แสดงธรรมแกมหาชน มคี นบรรลุธรรม ทวีปในรัชกาลของพระเจาเทวานัมปย- ถงึ หกหมืน่ คน มกี ุลทารก ๓๕๐๐ คน ติสสะ โดยพระสงั ฆมิตตาเถรี พระราช- และกลุ ธดิ า ๑๕๐๐ คน บรรพชา (นา ธิดาของพระเจาอโศกมหาราชเดินทาง สังเกตทานใชคําวา “กลุ ทารก”) เปน อนั จากชมพูทวีปมาประกอบอุปสมบท วา พระโสณกเถระไดประดิษฐานพระ กรรมแกพระนางอนุฬาเทวี ชายาของ พุทธศาสนาในสุวรรณภูมิแลวอยางน้ี เจา มหานาค อนชุ าของพระเจาเทวานัม- เรื่องที่เลาน้ีแตกตางมากจากเร่ืองการ ปย ติสสะ พรอมดวยสตรีอ่นื อกี ๑ พัน ประดิษฐานพระพุทธศาสนาในลังกา คน ภิกษุณีสงฆเจริญรุงเรืองในลังกา ทวปี ซง่ึ แมจะมเี รื่องอศั จรรยแทรกอยู ทวปี ยาวนานไมน อยกวา ๑,๐๐๐ ป แต ไมน อ ย แตม คี วามเปนมาของเร่อื งเปน ในท่ีสุดไดสูญส้ินไป ดวยเหตุใดและ ลําดับนับวา ชดั เจน เฉพาะอยา งยงิ่ เมื่อ กาลใดไมป รากฏชดั ชาวเกาะลังกานับถือพระพุทธศาสนา แลว พระนางอนุฬาเทวีตองการจะ สว นในประเทศไทย ไมปรากฏหลัก ผนวช (วินย.อ.๑/๙๑) และทูลแจง แกพระ ฐานวา ไดเ คยมภี กิ ษณุ ีสงฆ แมวาในการ ราชา พระองคไ ดต รสั ขอใหพ ระมหินท- ท่ี พ ร ะ โ ส ณ ะ แ ล ะ พ ร ะ อุ ต ต ร ะ ม า เถระบวชใหแกพระเทวีนัน้ แตพ ระเถระ ประดิษฐานพระพุทธศาสนาในสุวรรณ- ไดถวายพระพรวา ทานจะบรรพชาให ภมู ิ จะมเี ร่อื งเลา ที่ทาํ ใหฉงนและชวนให แกส ตรี เปนการไมส มควร และไดช้แี จง ตีความกัน ก็เปนการเลาอยางตํานาน ใหพระราชานิมนตพระสังฆมิตตาเถรีมา เพียงส้ันๆ แบบท่ีเต็มไปดวยอิทธิฤทธิ์ บวชให พระเจาเทวานัมปยติสสะแหง ปาฏิหาริยวา (วินย.อ.๑/๖๘) ที่น่ันมีนาง ลังกาทวีปจึงไดทรงสงสาสนไปนิมนต ผีเส้ือนํ้าซึ่งเม่ือมีทารกเกิดในราชสกุล พระภิกษุณีสังฆมิตตาเถรีเดินทางจาก เมื่อใด กจ็ ะขึ้นมาจากทะเลและจับทารก ชมพูทวีปพรอมดวยก่ิงพระศรีมหาโพธิ์ กินเสยี เมื่อพระเถระทงั้ สองไปถงึ นัน้ ก็ พอดมี ีทารกเกิดในราชสกุลคนหนึง่ เม่อื

ภิกษุบริษัท ๒๘๗ ภมู ิ มายังลงั กาทวีป และประดิษฐานภกิ ษณุ ี ไฟ, วาโย ลม สงฆข นึ้ ในดนิ แดนนนั้ แลว กม็ เี รอื่ งสบื ตอ ภูตคาม ของเขียวหรอื พืชพรรณอนั เปน มาอกี ยาว แตใ นดา นสวุ รรณภูมิ ไมวา จะ อยูกบั ที่ มี ๕ ชนิด ๑. พชื เกดิ จากเหงา อยางไรกต็ าม หลงั จากเรอ่ื งเลา ท่ไี มช ดั คอื ใชเหงา เพาะ เชน ขม้ิน ๒. พืชเกดิ ขางตน นนั้ แลว ก็ไมม ีหลกั ฐานวาเคยมี จากตน คือตอนออกไดจากไมตนท้ัง หลาย เชน ตนโพธิ์ ๓. พชื เกดิ จากขอ ภกิ ษณุ หี รอื สามเณรแี ตอ ยา งใด ภกิ ษบุ รษิ ทั ชุมนุมภกิ ษ,ุ ชมุ ชนชาวพุทธ คอื ใชข อ ปลูก ไดแ กไ มลํา เชน ออ ย ไม ไผ ๔. พืชเกิดจากยอด คอื ใชยอดปก ก็ ฝา ยภกิ ษุ (ขอ ๑ ในบริษัท ๔) ภิกษุผูควรชักเขาหาอาบัติเดิม ดู เปน ไดแกผ ักตา งๆ มผี ักชีลอ ม ผกั บุง มลู ายปฏกิ สั สนารหภกิ ษุ เปนตน ๕. พชื เกดิ จากเมล็ด คือใช ภิกษุสงฆ หมภู ิกษ,ุ หมพู ระ; ดู สงฆ เมลด็ เพาะ ไดแก ถวั่ งา ขาว, แปลตาม ภุมมชกภิกษุ ช่ือภิกษุผูโจทพระทัพพ- รปู ศพั ทว า บา นของภูต; คูก บั พชี คาม ภูตคามวรรค หมวดที่วาดวยภูตคาม มัลลบุตร คูกับพระเมตตยิ ะ ภุมมเทวะ เทวดาผอู าศยั อยบู นแผนดิน เปน วรรคท่ี ๒ แหงปาจิตติยกณั ฑใ น เชน พระภมู ิ เปนตน มหาวภิ งั คแ หง พระวินัยปฎ ก ภตู , ภตู ะ 1. สัตวผ ูเ กดิ แลว หรือเกดิ ภูตรปู ดู มหาภตู เสร็จไปแลว, นัยหน่ึง หมายถึงพระ ภมู ิ 1. พน้ื เพ, พ้ืน, ชัน้ , ทด่ี ิน, แผน ดิน อรหันต เพราะไมแ สวงหาภพเปน ที่เกดิ 2. ชน้ั แหง จิต, ระดบั จิตใจ, ระดับชีวติ อีก อีกนัยหนึ่งหมายถึงสัตวท่ีเกิดเต็ม มี ๔ คือ ๑. กามาวจรภมู ิ ช้ันท่ยี งั ทอ ง ตวั แลว เชน คนคลอดจากครรภแลว เที่ยวอยใู นกาม ๒. รปู าวจรภูมิ ช้ันท่ี ไกออกจากไขแลว เปนตน ตางกับ ทองเทย่ี วอยใู นรปู หรอื ชั้นของพวกทีไ่ ด สมั ภเวสี คอื สัตวผ ูยงั แสวงหาท่ีเกิด ซง่ึ รปู ฌาน ๓. อรปู าวจรภูมิ ชนั้ ทีท่ อง ไดแกปุถุชนและพระเสขะผูยังแสวงหา เท่ียวอยูในอรูป หรือชั้นของพวกท่ีได ภพทเ่ี กิดอีก หรอื สตั วในครรภแ ละในไข อรูปฌาน ๔. โลกตุ ตรภูมิ ช้นั ทพี่ น โลก ทย่ี ังอยรู ะหวา งจะเกิด 2. ผี, อมนษุ ย หรอื ระดบั พระอรยิ บคุ คล, เรยี กใหส น้ั วา 3. ภูตรูป คือ ธาตุ ๔ มกั เรยี ก มหาภตู กามภมู ิ รปู ภูมิ อรปู ภูมิ และโลกุตตร- ภูตกสณิ กสิณ คือ ภูตรปู , กสณิ คือธาตุ ภมู ,ิ ภมู ิ ๔ น้ี จดั ประเภทไดเปน ๒ ๔ ไดแก ปฐวี ดนิ , อาโป น้าํ , เตโช ระดบั คือ สามภูมแิ รก เปนโลกยี ภูมิ

ภษู า ๒๘๘ เภริ,เภรี สว นภมู ทิ สี่ ี่ เปน โลกตุ ตรภมู ,ิ บางทเี รยี ก สญั ญานาสญั ญายตนภมู )ิ โลกียภูมิ ๓ นั้นรวมกันวา “ไตรภูมิ” คาํ วา “ภมู ”ิ น้ี มคี วามหมายใกลเ คยี ง ใน ภมู ิ ๔ น้ี สามภูมิแรก คอื โลกยี - กบั คาํ วา “ภพ” ซงึ่ บางทกี พ็ ดู ควบคไู ป ดวยกนั แตท แ่ี ทน้นั ภมู หิ มายถึงระดับ ภูมิ ๓ แยกยอ ยออกไปไดเ ปน ภูมิ ๓๑ ของจิตใจ สวนภพหมายถึงภาวะชีวิต คอื ๑. กามาวจรภูมิ ๑๑ แบงเปน ของสตั ว หรือโลกท่ีอยูของสัตว ดังน้ัน อบายภมู ิ ๔ (นิรยะ – นรก, ตริ จั ฉาน- โยนิ – กําเนดิ ดิรัจฉาน, ปตติวสิ ัย – ภมู จิ งึ มี ๔ เพราะนบั โลกตุ ตรภมู ดิ ว ย แดนเปรต, อสุรกาย - พวกอสูร) และ สว นภพมเี พยี ง ๓ เพราะโลกตุ ตรภพไมม ี กามสคุ ตภิ มู ิ ๗ (กามาวจรภูมิที่เปน แตใ นทที่ วั่ ไป เมอื่ ยกโลกตุ ตรภมู อิ อกไป สคุ ติ คือ มนษุ ย และเทพชั้นจาตมุ หา- แลว ภมู ิ ๓ ทเ่ี ปน โลกยี  บางทกี ใ็ ชอ ยา ง ราชกิ า ดาวดึงส ยามา ดสุ ติ นมิ มานรดี คลมุ ๆ รวมไปถงึ โลกทอี่ ยขู องสตั ว มี ปรนิมมติ วสวตั ด)ี ๒. รปู าวจรภูมิ ๑๖ ความหมายคลา ยกบั คาํ วา ภพ ๓ ดว ย ระดบั ของรปู พรหม แบง เปน ก. ปฐม- (เชน คาํ วา “ไตรภมู ”ิ ทนี่ าํ มาพดู กนั ใน ฌานภมู ิ ๓ (พรหมระดบั ปฐมฌาน ๓ ภาษาไทย); เทียบ ภพ, คติ ; ดู อริยบคุ คล คอื พรหมปารสิ ชั ชา พรหมปโุ รหติ า มหา- ภูษา เครอ่ื งนุง หม , ผาทรง พรหมา) ข. ทตุ ยิ ฌานภมู ิ ๓ (พรหม ภูษามาลา ชางแตง ผม (ใชเมอ่ื กลาวถึง ระดบั ทุตยิ ฌาน ๓ คอื ปรติ ตาภา อัป- พระอุบาล)ี ปมาณาภา อาภัสสรา) ค. ตตยิ ฌานภมู ิ เภทกรวัตถุ เร่อื งทําความแตกกัน, เรอ่ื ง ๓ (พรหมระดบั ตติยฌาน ๓ คือ ปรติ ต- ที่จะเปนสาเหตุกอใหเกิดความแตกแยก สุภา อัปปมาณสุภา สุภกิณหา) ง. ในสงฆ, เหตใุ หสงฆแ ตกกัน ทา นแสดง จตตุ ถฌานภมู ิ ๗ (พรหมระดับจตุตถ- ไว ๑๘ อยา ง; ดู อัฏฐารสเภทกรวัตถุ ฌาน ๗ คือ เวหัปผลา อสญั ญสี ตั ว เภทนกปาจิตตีย อาบัติปาจิตตยี ท ต่ี อง สุทธาวาส ๕ [ทีเ่ กดิ ของพระอนาคามี ๕ ทําลายสิ่งของที่เปนเหตุใหตองอาบัติ คอื อวหิ า อตปั ปา สุทัสสา สทุ สั สี เสียกอน จึงแสดงอาบัติได ไดแก อกนฏิ ฐา]) ๓. อรูปาวจรภมู ิ ๔ ระดบั สกิ ขาบทที่ ๔ แหง รตนวรรคท่ี ๙ แหง ของอรปู พรหม (พรหมระดบั อรปู ฌาน ๔ ปาจิตติยกัณฑ (ปาจติ ตยี  ขอท่ี ๘๖ ทํา คอื อากาสานัญจายตนภูมิ วญิ ญาณญั - กลอ งเข็มดวยกระดกู งา หรอื เขาสัตว) จายตนภมู ิ อากญิ จญั ญายตนภมู ิ เนว- เภริ, เภรี กลอง

เภสชั ๒๘๙ โภชนะอนั ประณีต เภสชั ยา, ยารักษาโรค, ยาแกโ รค เปน โภชชยาคู ขาวตมสาํ หรบั ฉนั ใหอ ่ิม เชน อยางหนงึ่ ในปจ จยั ๔, เภสัช ๕ ทเ่ี ปน ขา วตม หมู เปน ตน มีคติอยางเดียวกัน สัตตาหกาลิก รบั ไวฉันไดตลอด ๗ วนั กบั อาหารหนกั เชน ขาวสวยตางจาก คือ ๑. สปั ป เนยใส ๒. นวนีตะ เนยขน ยาคทู ีก่ ลา วถึงตามปกตใิ นพระวินัย ซง่ึ ๓. เตละ นาํ้ มัน ๔. มธุ นา้ํ ผึ้ง ๕. ผาณิต เปนของเหลวใชสําหรับด่ืม ภิกษุรับ น้ําออย; สวนยาแกโรคท่ที ําจากรากไม นมิ นตในทแี่ หง หน่ึงไว ฉันยาคสู ามัญไป เปลือกไม ใบไม เปนตน จัดเปน กอนได แตจะฉันโภชชาคไู ปกอ นไมไ ด; ยาวชวี กิ คือรบั ประเคนไวแ ลว เกบ็ ไวฉนั ดู ยาคู ไดตลอดชวี ิต; ดู เวชกรรม โภชนะ ของฉนั , ของกิน, โภชนะทัง้ ๕ที่ เภสัชชขนั ธกะ ชือ่ ขันธกะท่ี ๖ แหง กลาวถงึ บอยในพระวนิ ัย เฉพาะอยางยงิ่ คัมภีรม หาวรรค วนิ ัยปฎ ก วา ดว ยเรือ่ ง ในโภชนวรรค ไดแ ก ขาวสกุ ขนมสด เภสชั คอื ยาบําบดั โรค ตลอดจนเร่อื ง ขนมแหง ปลา เนอ้ื (ปจฺ โภชนานิ: ยาคู อทุ สิ สมังสะ กัปปยอกปั ปยะ และ โอทโน กมุ ฺมาโส สตฺตุ มจฺโฉ มสํ )ํ กาลกิ ๔ โภชนปฏิสังยุต ธรรมเนียมที่เกี่ยวกับ โภควภิ าค การจัดสรรแบงทรพั ยซง่ึ หามา โภชนะ, ขอ ทภ่ี กิ ษสุ ามเณรควรประพฤติ ไดด วยความขยันหมัน่ เพยี รออกเปน ๔ ปฏิบัติเกี่ยวกับการรับบิณฑบาตและฉัน สวน คือ ๑ สวน เลี้ยงตวั เลยี้ งครอบ อาหาร, เปน หมวดที่ ๒ แหงเสขยิ วัตร ครวั ดแู ลคนท่เี กยี่ วขอ ง และทําความดี มี ๓๐ สกิ ขาบท ๒ สวน ใชท ําหนาทก่ี ารงานประกอบกิจ โภชนวรรค หมวดที่วา ดวยเรอื่ งอาหาร การอาชพี ๑ สว น เกบ็ ไวเ ปน หลกั ประกนั เปนวรรคที่ ๔ แหง ปาจิตตยิ กัณฑ ใน ชวี ติ และกจิ การคราวจาํ เปน ; ดู คหิ ิวนิ ยั มหาวภิ งั ค แหง พระวินยั ปฎ ก โภคอาทยิ ะ, โภคาทิยะ ประโยชนท่ีควร โภชนะทหี ลัง ดู ปรัมปรโภชน ถือเอาจากโภคทรพั ยม ี ๕ คอื ๑. เลย้ี ง โภชนะเปนของสมณะ (ในสิกขาบทท่ี ตัว มารดา บิดา บตุ ร ภรรยา บาวไพร ๒ แหงโภชนวรรค) พวกสมณะดวยกนั ใหเ ปน สุข ๒. เล้ียงเพ่อื นฝงู ผูร ว มงาน นมิ นตฉ นั (ฉนั เปนหมไู ด ไมตองอาบตั ิ รว มกิจการใหเ ปนสขุ ๓. บําบัดปอ งกนั ปาจิตตีย) ภยนั ตราย ๔. ทํา พลี ๕ อยา ง ๕. ทาํ โภชนะอนั ประณีต ตามพุทธบัญญัติใน ทานในสมณพราหมณผ ปู ระพฤตชิ อบ สิกขาบทที่ ๙ แหงโภชนวรรค (วินย.๒/

โภชนาหาร ๒๙๐ มคธราช ๕๑๗/๓๔๑) ดงั นี้ “ภกิ ษุใด ไมอาพาธ ขอ ฉัน ไดแก ขาวสุก ขนมสด ขนมแหง โภชนะอันประณีตเหน็ ปานนี้ คอื เนยใส ปลา เนื้อ เนยขน น้ํามัน นา้ํ ผ้ึง นาํ้ ออ ย ปลา เนอื้ โภชเนมัตตัญุตา ความเปนผูรูจัก นมสด นมสม เพอื่ ประโยชนแกต น แลว ประมาณในการบริโภคอาหาร, รูจัก ฉัน เปนปาจิตตยี ” (ปณตี โภชนาน:ิ สปฺป ประมาณในการกิน คือ กินเพื่อหลอ นวนตี ํ เตลํ มธุ ผาณติ ํ มจโฺ ฉ มสํ ํ ขรี ํ ทธิ) เล้ียงรา งกายใหชวี ติ เปนอยไู ดผาสุก มิ โภชนาหาร อาหารคือของกิน ใชเพื่อสนุกสนานมวั เมา (ขอ ๒ ใน โภชนยี ะ ของควรบริโภค, ของสาํ หรับ อปณ ณกปฏิปทา ๓) ม มกฏุ พันธนเจดยี  ที่ถวายพระเพลิงพระ เมืองราชคฤหข้ึนไป มคธรงุ เรอื งถงึ ทสี่ ดุ พุทธสรีระ อยูทิศตะวันออกของนคร ในสมยั พระเจาอโศกมหาราช ซึง่ แควน กสุ นิ ารา ใหญอื่นทั้งหมดไดรวมเขาอยูภายใน มคธ 1. ช่ือแควนหนงึ่ ในบรรดา ๑๖ มหาอาณาจักรของพระองคท้ังหมดแลว แควนใหญแหงชมพูทวีปคร้ังพุทธกาล บัดนี้ บริเวณท่ีเคยเปนแควนมคธใน ตั้งอยูฝงใตของแมนํ้าคงคาตอนกลาง สมัยพุทธกาล เรียกวา แควนพหิ าร 2. เปนแควนที่มีอํานาจมากแขงกับแควน เรียกภาษาที่ใชพูดในแควนมคธ หรือ โกศล และเปนท่ีพระพุทธเจาทรง ภาษาของชาวแควนมคธวา ภาษามคธ ประดิษฐานพระพุทธศาสนา ในสมัย และถือกันวา ภาษาบาลีที่ใชรักษาพระ พทุ ธกาล มคธมนี ครหลวงชื่อ ราชคฤห พุทธพจนส ืบมาจนบดั นี้ คือ ภาษามคธ ราชาผูปกครองพระนามวา พิมพิสาร มคธชนบท แควน มคธ, ประเทศมคธ ตอนปลายพุทธกาล พระเจาพิมพิสาร มคธนาฬี ทะนานทใ่ี ชอ ยูใ นแควนมคธ, ถกู โอรสช่อื อชาตศตั รู ปลงพระชนม ทะนานชาวมคธ และข้ึนครองราชยสืบแทน ตอมาใน มคธภาษา ภาษาของชนชาวมคธ, ภาษา สมัยพระเจากาลาโศก หรือกอนนั้น ของชนผูอยใู นแควนมคธ เมืองหลวงของมคธ ยายไปต้ังที่เมือง มคธราช ราชาผูครองแควน มคธ, หมาย ปาฏลีบุตร บนฝงแมน้ําคงคา เหนือ ถึงพระเจาพิมพสิ าร

มฆะ, มฆมาณพ ๒๙๑ มงคล มฆะ, มฆมาณพ หัวหนากลมุ ผูรวมกนั ความรูกวางขวาง, ใสใ จสดับตรบั ฟงคน ทําบญุ บําเพญ็ ประโยชน ๓๓ คน ท่ีได ควา หาความรูอ ยูเสมอ ๘. สปิ ปฺ จฺ มี เกดิ ในสวรรคชน้ั ดาวดึงส; ดู ดาวดงึ ส ศลิ ปวิทยา, ชาํ นาญในวิชาชีพของตน ๙. มฆเทวะ พระเจาแผนดนิ ผคู รองแควน วินโย จ สุสกิ ฺขิโต มีระเบียบวินัย, ได วเิ ทหะพระองคหนึ่ง สมยั กอ นพทุ ธกาล ฝก อบรมตนไวด ี ๑๐. สภุ าสติ า จ ยา วาจา เรยี ก มขาเทวะ ก็มี มฆวนั , มฆวา, มฆั วา, มฆั วาน พระ วาจาสภุ าษติ , รจู กั ใชว าจาพดู ใหเ ปน ผลดี อินทร เรียกพระนามตามตํานานท่ีได คาถาท่ี ๔ = ๑๑. มาตาปต อุ ปุ ฏานํ บาํ รงุ มารดาบดิ า ๑๒/๑๓.ปตุ ตฺ ทารสสฺ สงคฺ โห เคยเปนหัวหนากลุมผูรวมกันทําบุญ = ปตุ ตฺ สงคฺ ห สงเคราะหบ ตุ รและ ทาร- สงฺคห สงเคราะหภ รรยา ๑๔. อนากลุ า จ บําเพ็ญประโยชน ๓๓ คน กอ นจะได กมมฺ นตฺ า การงานไมอ ากลู คาถาที่ ๕ = เกดิ ในสวรรคช ั้นดาวดงึ ส; ดู ดาวดึงส ๑๕. ทานจฺ รจู กั ให, เผือ่ แผแบงปน , มงคล สงิ่ ที่ทาํ ใหม ีโชคด,ี ตามหลกั พระ พทุ ธศาสนา หมายถงึ ธรรม ทนี่ ํามาซึ่ง บริจาคสงเคราะหและบําเพ็ญประโยชน ๑๖. ธมมฺ จริยา จ ประพฤตธิ รรม, ดํารง ความสุขความเจริญ, มงคล ๓๘ อยใู นศีลธรรม ๑๗. าตกานจฺ สงคฺ โห สงเคราะหญ าติ ๑๘. อนวชชฺ านิ กมมฺ านิ ประการ หรอื เรยี กเต็มวา อดุ มมงคล การงานที่ไมมีโทษ, กิจกรรมที่ดีงาม (มงคลอันสงู สุด) ๓๘ ประการ ที่พระ เปน ประโยชน ไมเ ปน ทางเสียหาย คาถา พทุ ธเจา ตรสั ไวใ นมงคลสตู ร (ข.ุ ข.ุ ๒๕/๕/๓; ที่ ๖ = ๑๙. อารตี วิรตี ปาปา เวนจาก ความชว่ั ๒๐. มชชฺ ปานา จ สฺ โม เวน ขุ.สุ.๒๕/๓๑๗/๓๗๖) มีดงั นี้ จากการดมื่ นา้ํ เมา ๒๑.อปปฺ มาโทจ ธมเฺมสุ คาถาท่ี ๑ = ๑. อเสวนา จ พาลานํ ไมค บ คนพาล ๒. ปณฑฺ ติ านจฺ เสวนา คบ ไมป ระมาทในธรรมทง้ั หลาย คาถาที่ ๗ บณั ฑติ ๓. ปชู า จ ปูชนยี านํ บูชาคนท่ี = ๒๒. คารโว จ ความเคารพ, การแสดง ควรบชู า คาถาท่ี ๒ = ๔. ปฏริ ปู เทสวาโส จ อยใู นปฏริ ูปเทศ, อยูในถ่ินมีสิง่ แวด ออกที่แสดงถึงความเปนผูรูจักคุณคา ลอ มดี ๕. ปุพเฺ พ จ กตปุฺ ตา ไดทาํ ความดีใหพรอมไวกอน, ทําความดี ของบุคคล สิ่งของ หรือกิจการน้ันๆ เตรียมพรอมไวแตตน ๖. อตตฺ สมมฺ า- ปณิธิ จ ตัง้ ตนไวชอบ คาถาที่ ๓ = ๗. และรูจักใหความสําคัญและความใสใจ พาหสุ จฺจจฺ เลา เรยี นศึกษามาก, ทรง เอื้อเฟอ โดยเหมาะสม ๒๓. นิวาโต จ ความสภุ าพออ นนอม, ถอมตน ๒๔.

มงคลสตู ร ๒๙๒ มณฑารพ สนตฺ ฏุ  ีจความสนั โดษ, ความเอิบอ่มิ เขมํ จิตเกษม พงึ พอใจในผลสาํ เรจ็ ทไี่ ดส รา งขนึ้ หรอื ใน มงคลสตู ร ดู ปรติ ร ปจ จยั ลาภที่แสวงหามาได ดว ยเรยี่ วแรง มณฑป เรือนยอดท่ีมีรปู สีเ่ หลยี่ ม ความเพียรพยายามของตนเองโดยทาง มณฑล วง, ดวง (เชน อักขมิ ณฑล คือ ชอบธรรม ๒๕. กตฺุตา มีความ ดวงตา), ผืน (เชน ปฐวีมณฑล คือผนื กตญั ู ๒๖. กาเลน ธมมฺ สสฺ วนํ ฟง แผนดิน เขตตมณฑล คือผืนนา), ธรรมตามกาล, หาโอกาสแสวงความรู บริเวณ, ขอบเขต, เขตปกครองขนาด ในเรือ่ งท่แี สดงหลกั ความจริง คาถาที่ ๘ ใหญ, ดินแดน, แวนแควน (เชน โจฬ- = ๒๗. ขนฺตี จ มคี วามอดทน ๒๘. มณฑล คอื แดนหรอื แวนแควน ของชาว โสวจสสฺ ตา เปน ผวู า งา ยสอนงา ย ๒๙. โจฬะ), วงการ; ช้นิ สวนของจวี รพระ ท่ี สมณานฺจ ทสฺสนํ พบเห็นสมณะ, เรียกเปน คําไทยวา กระทงใหญ, มคี ํา เยี่ยมเยือนเขาหาทานผูสงบกเิ ลส ๓๐. อธบิ ายวา ชิน้ สวนของจีวรพระที่เปนผนื กาเลน ธมมฺ สากจฉฺ า สนทนาธรรมตาม ผา รูปสเ่ี หล่ยี ม มีแผนผา แคบคน่ั แตละ กาล, หาโอกาสสนทนาถกเถยี งเก่ียวกับ ดาน ลักษณะเหมอื นกระทงนามคี นั นา หลักความจริงและหลักความถูกตองดี กน้ั , มี๒ ขนาด กระทงใหญเรียก มณฑล งาม คาถาท่ี ๙ = ๓๑. ตโป จ มคี วาม กระทงเล็กเรียก อฑั ฒมณฑล, กระทง เพียรเผากิเลส, รูจักบังคับควบคุมตน เล็กหรือกระทงนอย มีขนาดคร่ึงหน่ึง ไมปรนเปรอตามใจอยาก ๓๒. พรฺ หมฺ - ของกระทงใหญ ในจีวรผืนหนึ่ง มี จรยิ จฺ ประพฤตพิ รหมจรรย, ดําเนนิ กระทงใหญและกระทงนอยอยางต่ํา ตามอริยมรรค, การรจู กั ควบคุมตนใน อยางละ ๕ ชิ้น; เทียบอัฑฒมณฑล, ดูจวี ร ทางเพศ หรือถือเมถุนวิรัติตามควร มณฑารพ ดอกไมทพิ ย คือ ดอกไมใน ๓๓. อริยสจจฺ าน ทสฺสนํ เห็นอรยิ สัจจ, เมืองสวรรคท่ีตกลงมาบูชาพระพุทธเจา เขาใจความจรงิ ของชวี ิต ๓๔. นพิ ฺพาน- ในวนั ปรนิ พิ พาน ดาดาษทวั่ เมอื งกสุ นิ ารา สจฉฺ กิ ริ ยิ า จ ทาํ พระนพิ พานใหแ จง , บรรลุ และพระมหากสั สปไดเ หน็ อาชวี กคนหนงึ่ นพิ พาน คาถาที่ ๑๐ = ๓๕. ผฏุ สสฺ ถืออยูขณะเดินทางระหวางเมืองกสุ นิ ารา โลกธมเฺ มหิ จติ ตฺ ํ ยสสฺ น กมฺปติ ถกู กบั เมอื งปาวา จงึ ไดถ ามขา วเกย่ี วกบั พระ โลกธรรมจติ ไมหวนั่ ไหว ๓๖. อโสกํ จิต พุทธเจา และทราบการปรินิพพานจาก ไรเศรา ๓๗. วิรชํ จิตปราศจากธุลี ๓๘. อาชวี กนน้ั เมอื่ ๗ วนั หลงั พทุ ธปรนิ พิ พาน

มณเฑยี ร ๒๙๓ มนุษยโลก, มนสุ สโลก มณเฑยี ร ดู มนเทียร (สูตรที่ ๓๔ ในมชั ฌิมนกิ าย มชั ฌิม- มตกภตั “ภตั เพอื่ ผตู าย”, อาหารทถี่ วายแก ปณ ณาสก พระสุตตนั ตปฎก) สงฆเ พ่อื อุทิศกศุ ลแกผตู าย; ดู สงั ฆทาน มธุรัตถวิลาสินี ช่ืออรรถกถาอธิบาย มติ ความคิด, ความเหน็ ความในคัมภีรพุทธวงส แหงพระ มทะ ความมวั เมา (ขอ ๑๕ ในอปุ กเิ ลส ๑๖) สุตตันตปฎ ก พระพุทธทัตตเถระรจนา มทนมิ ฺมทโน ธรรมยงั ความเมาใหส รา ง, ทเ่ี มอื งทา ชอื่ กาวรี ปฏ ฏนะ ในแดนทมฬิ ความสรางเมา (ไวพจนอยางหน่ึงของ แหง อนิ เดยี ใต เมอื่ พ.ศ. ใกลจ ะถงึ วริ าคะ) ๑๐๐๐ รว มสมยั กบั พระพทุ ธโฆสาจารย มธุกะ มะทราง, นํา้ คั้นมะทรางเจอื น้าํ ทงั้ นี้ ไดเ รยี บเรยี งเปน ภาษาบาลี ตามแนว แลว เรยี ก มธุกปานะ เปน สตั ตาหกาลิก โปราณฏั ฐกถาภาษาสงิ หฬ; ดู โปราณฏั ฐ- อยา งหนง่ึ ; ดู ปานะ กถา, อรรถกถา มธุปายาส ปายาส (ขา วสุกหงุ ดว ยนมโค) มนะ ใจ ซ่งึ ปรุงปรายดว ยนา้ํ ผึง้ นางสุชาดาถวาย มนตปรวิ าส ดู ปรวิ าส 2. แกพระมหาบรุ ษุ ในเวลาเชา ของวนั ที่พระ มนตร คําท่ีเช่ือถือวาศักดิ์สิทธ์ิ, คํา องคจะไดต รัสร;ู ดู สุชาดา, สูกรมทั ทวะ สาํ หรบั สวด, คําสําหรบั เสกเปา (มกั ใช มธรุ สตู ร พระสตู รที่พระมหากจั จายนะ สาํ หรบั ศาสนาพราหมณ) แสดงแกพระเจามธุรราช อวันตีบุตร มนเทียร เรือนหลวง; โบราณใช กลาวถึงความไมตางกันของวรรณะ ๔ มณเฑยี ร เหลา คือ กษัตริย พราหมณ แพศย มนสิการ การทาํ ในใจ, ใสใจ, พจิ ารณา ศูทร ใจความวา วรรณะ ๔ นี้ แมจ ะถอื มนัส ใจ ตวั อยา งไร เหยยี ดหยามกันอยา งไร แต มนษุ ย “ผูมใี จสงู ” ไดแกคนผูมีมนษุ ย- ถาทําดีก็ไปสูท่ีดีเหมือนกันหมด ถาทาํ ธรรม เชน เมตตา กรณุ า เปน ตน , สตั ว ช่ัวก็ตองไดรับโทษไปอบายเหมือนกัน ที่รูจกั คิดเหตผุ ล, สตั วทีม่ ีใจสูง, คน หมด ทกุ วรรณะเสมอกันในพระธรรม- มนษุ ยชาติ เหลา คน, มวลมนุษย วินยั ออกบวชบําเพ็ญสมณธรรมแลว มนษุ ยธรรม ธรรมท่ที ําคนใหเ ปนมนุษย ไมเรียกวาวรรณะไหน แตเปนสมณะ ไดแก ศลี ๕ และคณุ ธรรมเชน เมตตา เหมอื นกันหมด เมือ่ จบเทศนา พระเจา กรุณา เปนตน มธุรราชประกาศพระองคเปนอุบาสก มนษุ ยโลก, มนสุ สโลก โลกมนษุ ยค อื

มนุษยวบิ ตั ิ ๒๙๔ มโนสจุ ริต โลกท่ีเราอาศัยอยนู ้ี มโนรถปูรณี ชื่อคมั ภรี อ รรถกถาอธิบาย มนุษยวิบัติ ผูมีความเปนมนุษยบก ความในอังคุตตรนิกาย แหงพระ พรองเชน คนท่ถี กู ตอน เปน ตน สตุ ตนั ตปฎก พระพทุ ธโฆสาจารยเรยี บ มโน ใจ (ขอ ๖ ในอายตนะภายใน ๖) เรียงข้ึน โดยอาศัยอรรถกถาเกาภาษา มโนกรรม การกระทาํ ทางใจ ทางช่วั เชน สงิ หฬทสี่ บื มาแตเ ดมิ เปน หลกั เมอ่ื พ.ศ. คิดเพงเลง็ จอ งจะเอาของเขา ทางดี เชน ใกลจะถึง ๑๐๐๐; ดู โปราณัฏฐกถา, คิดชวยเหลือผูอ่ืน; ดู กุศลกรรมบถ, อรรถกถา อกศุ ลกรรมบถ มโนรม, มโนรมย เปน ท่ชี อบใจ, นา รืน่ มโนทวาร ทวารคือใจ, ทางใจ, ใจ โดย รมยใ จ, งาม ฐานเปนทางทํามโนกรรม คอื สําหรบั มโนวิญญาณ ความรูท่ีเกิดขึ้นเพราะ คดิ นึกตา งๆ (ขอ ๓ ในทวาร ๓) ธรรมารมณเ กดิ กบั ใจ, ธรรมเกิดกบั ใจ มโนทวาราวชั ชนะ ดู วถิ จี ติ เกิดความรูขึ้น, ความรูอารมณทางใจ มโนทุจริต ความประพฤติชั่วดวยใจ, (ขอ ๖ ในวญิ ญาณ ๖) ความทจุ รติ ทางใจมี ๓ อยา ง ๑. อภชิ ฌา มโนสัญเจตนาหาร ความจงใจเปน ความเพงเล็งอยากไดจองจะเอาของเขา อาหาร เพราะเปนปจจัยใหเกิดกรรม ๒. พยาบาท ความขดั เคอื งคดิ รา ย ๓. คือ ทําใหพ ดู ใหค ิด ใหทาํ การตา งๆ (ขอ มจิ ฉาทฏิ ฐิ ความเหน็ ผดิ จากคลองธรรม ๓ ในอาหาร ๔) มโนสมั ผัส อาการท่ีใจ ธรรมารมณ และ (ขอ ๓ ในทจุ รติ ๓) มโนภาวนยี  ผเู ปนท่เี จริญใจ, ผทู ําใหจ ติ มโนวิญญาณประจวบกนั ; ดู สมั ผัส ใจของผูนึกถึงเจริญงอกงาม หมายถึง มโนสัมผัสสชาเวทนา เวทนาทเี่ กดิ ข้นึ บุคคลทเี่ มอื่ เราระลกึ คะนงึ ใสใจถงึ ก็ เพราะมโนสัมผัส, ความรูสึกที่เกิดขึ้น ทําใหสบายใจ จิตใจสดชื่น ผองใส เพราะการทใ่ี จ ธรรมารมณ และมโน- (ตามปกติ เปนคุณสมบัติของพระภิกษ)ุ วญิ ญาณประจวบกนั ; ดู เวทนา มโนมยทิ ธิ ฤทธ์ทิ างใจ คือนริ มิตกายอื่น มโนสุจริต ความประพฤติชอบดวยใจ, ออกจากกายนี้ได เหมือนชักดาบออก ความสจุ ริตทางใจ มี ๓ อยา ง คอื ๑. จากฝก หรอื งูออกจากคราบ (ขอ ๒ ใน อนภชิ ฌา ไมโ ลภอยากไดข องเขา ๒. อพยาบาท ไมพยาบาทปองรายเขา ๓. วิชชา ๘) มโนรถ ความประสงค, ความหวงั สัมมาทิฏฐิ เห็นชอบตามคลองธรรม

มมงั การ ๒๙๕ มฤคทายวัน (ขอ ๓ ในสุจรติ ๓) โดยระดบั การใหสาํ เรจ็ กิจ คือ ทางอนั มมงั การ ดู อหังการ ใหถึงความเปนอริยบุคคลแตละข้ัน, มรณะ, มรณ ความตาย ญาณท่ีทาํ ใหละสงั โยชนไ ดข าด เปน ชอื่ มรณกรรม การตาย, ความตาย แหง โลกตุ ตรธรรมคกู บั ผล มี ๔ ชนั้ คอื มรณธรรม มีความตายเปนธรรมดา, โสดาปต ตมิ รรค ๑ สกทาคามิมรรค ๑ ธรรมคอื ความตาย อนาคามิมรรค ๑ อรหัตตมรรค ๑; คูกับ มรดก ทรพั ยส มบตั ิของผตู าย ผล มรณภัย ภัยคือความตาย, ความกลวั ตอ มรรคจิต จิตท่ีสัมปยุตดวยมรรค; ดู มรรค 2, พระอรยิ บคุ คลผตู งั้ อยใู นมรรค ความตาย มรณสติ ระลกึ ถงึ ความตายอันจะตอ งมี มโี สดาปต ติมรรคเปนตน ตัง้ อยชู ่วั ขณะ มาถึงตนเปนธรรมดา พิจารณาใหใจ มรรคจติ เทา นนั้ พน จากนนั้ กจ็ ะเกดิ ผลจติ สงบจากอกุศลธรรม เกิดความไม กลายเปนผตู งั้ อยูในผล มีโสดาปต ตผิ ล ประมาทและไมหวาดกลัว คิดเรง เปนตน ขวนขวายบําเพ็ญกิจและทําความดี (ขอ มรรคนายก “ผนู าํ ทาง”, ผแู นะนาํ จดั แจง ๗ ในอนสุ ติ ๑๐) ในเรอื่ งทางบญุ ทางกศุ ล และเปน หวั หนา มรณสั สติ ดู มรณสติ นาํ ชมุ ชนฝายคฤหัสถในศาสนพิธี ตาม มรรค ทาง, หนทาง 1. มรรค วาโดยองค ปกติทําหนาท่ีประจําอยูกับวัดใดวัดหน่ึง ประกอบ คอื ขอปฏบิ ตั ใิ หถ งึ ความดบั เรียกวาเปนมรรคนายกของวัดน้ันๆ, ผู ทุกข เรียกเตม็ วา อรยิ อัฏฐังคิกมรรค นําทางบุญของเหลาสปั บุรษุ แปลวา “ทางมีองค ๘ ประการอัน มรรคสมังคี ดู สมงั คี ประเสรฐิ ” เรียกสามญั วา มรรคมีองค ๘ มรมั มนิกาย นิกายพมา หมายถงึ พระ คอื ๑. สมั มาทิฏฐิ เห็นชอบ ๒. สมั มา- สงฆพมา เรยี กชื่อโดยสัญชาติ สังกัปปะ ดําริชอบ ๓. สัมมาวาจา มรัมมวงศ ช่อื นิกายพระสงฆล ังกาทีบ่ วช เจรจาชอบ ๔. สมั มากมั มนั ตะ ทําการ จากพระสงฆพมา ชอบ ๕. สัมมาอาชวี ะ เลยี้ งชีพชอบ ๖. มฤคทายวัน ปาเปนที่ใหอภัยแกเนื้อ สัมมาวายามะ เพยี รชอบ ๗. สมั มาสติ หมายความวาหามทําอันตรายแกสัตว ระลึกชอบ ๘. สัมมาสมาธิ ตั้งจิตมน่ั ในปา นี้ เขียน มคิ ทายวัน กไ็ ด เชน ชอบ; ดู โพธิปกขยิ ธรรม 2. มรรค วา อสิ ปิ ตนมฤคทายวนั มทั ทกจุ ฉมิ คิ ทายวนั

มฤตยุราช ๒๙๖ มหากจั จายนะ เปน ตน มหรสพ การเลนรน่ื เริง มฤตยรุ าช ยมราช, พญายม, ความตาย มหหมดั , มุหมั มดั ชือ่ นบีคนสดุ ทายซงึ่ (พจนานุกรมเขยี น มฤตยรู าช) เปนผูประกาศศาสนาอิสลาม ปจจุบันให มละ มลทิน, เครื่องทําใหมัวหมอง เขียน มะหะหมดั เปรอะเปอ น, กเิ ลสดุจสนมิ ใจ มี ๙ มหคั คตะ ดู มหรคต อยางคือ ๑. โกธะ ความโกรธ ๒. มหัคฆภณั ฑ ของมคี า มาก เชน แกว มกั ขะ ความลบหลคู ุณทาน ๓. อสิ สา แหวน เงนิ ทอง เปน ตน ความริษยา ๔. มัจฉริยะ ความตระหน่ี มหันตโทษ โทษหนกั , โทษอยางหนัก; คู ๕. มายา มารยา ๖. สาเถยยะ ความโอ กบั ลหุโทษ อวดหลอกเขา ๗. มสุ าวาท การพูดเทจ็ มหัศจรรย แปลกประหลาดมาก, นา ๘. ปาปจ ฉา ความปรารถนาลามก ๙. พศิ วงมาก มิจฉาทฏิ ฐิ ความเห็นผิด มหากรุณา ความกรุณายงิ่ ใหญ, กรุณา มลทิน ความมวั หมอง, ความไมบ ริสทุ ธิ์ มาก เชน ผาขาวเมอ่ื เปนจดุ สตี างๆ ก็เรยี กวา มหากัจจายนะ พระมหาสาวกองคหน่งึ ผามีมลทิน นักบวชผิดศีลก็เรียกไดวา เกิดในกัจจายนโคตรที่พระนครอุชเชนี นักบวชมมี ลทนิ ; ดู มละ เปนบุตรปุโรหิตของพระราชาแหงแควน มลยชนบท ชื่อชนบทแหงหนึ่งในเกาะ อวนั ตี เรยี นจบไตรเพทแลว ตอ มาได ลงั กา เปนทีท่ าํ สังคายนาครั้งที่ ๕ จารกึ เปน ปโุ รหติ แทนบดิ า พระเจา จณั ฑปช โชต พระไตรปฎกเปนตัวอักษรลงในใบลาน ตรัสสั่งใหหาทางนาํ พระพุทธเจาเสด็จมา เปนคร้งั แรก สูกรงุ อชุ เชนี กัจจายนปโุ รหิตจึงเดินทาง มหกรรม การฉลอง, การบูชา ไปเฝาพระพุทธเจา ไดฟงพระธรรม- มหรคต “อันถึงความเปนสภาพใหญ” เทศนาแลว บรรลอุ รหตั ตผล อปุ สมบท “ซึ่งถึงความย่งิ ใหญ” หรือ “ซึ่งดาํ เนนิ ไป แลว แสดงความประสงคท่ีจะอัญเชิญ ดวยฉันทะวิริยะจิตตะและปญญาอยาง เสด็จพระพุทธเจาสูแควนอวันตี พระ ใหญ” คอื เขา ถงึ ฌาน, เปน รปู าวจร หรอื พุทธองคตรัสสั่งใหทานเดินทางไปเอง อรปู าวจร, ถงึ ระดบั วกิ ขมั ภนวมิ ตุ ติ (เขยี น ทานเดินทางไปยังกรุงอุชเชนี ประกาศ อยา งบาลีเปน มหัคคตะ); ดู ปริตต 2. ธรรม ยังพระเจาจัณฑปชโชตและชาว มหรรณพ หวงนํ้าใหญ, ทะเล เมืองทั้งหมดใหเลื่อมใสในพระศาสนา

มหากัปปนะ ๒๙๗ มหากสั สปะ แลว จึงกลับมาเฝาพระบรมศาสดา ตอ ไปอยใู นสาํ นักภิกษณุ ี ฝา ยมหากปั ปน - มาไดรับยกยองวาเปนเอตทัคคะในทาง เถระชอบอยูสงบสงัดและมักอุทานวา ขยายความคํายอใหพิสดาร มีเรื่องเลา สขุ จรงิ หนอ สขุ จริงหนอ ทานสามารถ เปนเกร็ดวาทานมีรูปรางสวยงาม ผิว แสดงธรรมใหศิษยบรรลุอรหัตตผลได พรรณดงั ทองคาํ บตุ รเศรษฐคี นหนง่ึ ชือ่ พรอ มคราวเดยี วถึง ๑,๐๐๐ องค พระ โสเรยยะเห็นแลวเกิดมีอกุศลจิตตอ ทาน บรมศาสดายกยอ งวา ทา นเปน เอตทคั คะใน วาใหไดอยางทานเปนภรรยาตนหรือให ทางใหโ อวาทแกภ ิกษุ ภรรยาตนมีผิวพรรณงามอยางทาน มหากปั ดู กัป เพราะอกุศลจิตน้ัน เพศของโสเรยยะ มหากัสสปะ พระมหาสาวกองคหนึ่ง กลายเปนหญงิ ไป นางสาวโสเรยยะแตง เกิดท่ีหมูบานพราหมณชื่อมหาติตถะใน งานมีครอบครวั มีบตุ รแลว ตอ มาได แควนมคธ เปนบตุ รของกปล พราหมณ พบและขอขมาตอทาน เพศก็กลับเปน มชี อ่ื เดมิ วา ปป ผลมิ าณพ เมอ่ื อายุ ๒๐ ป ชายตามเดิม โสเรยยะขอบวชในสํานกั ไดสมรสกับนางภัททกาปลานีตามความ ของทาน และไดบรรลุธรรมเปนพระ ประสงคของมารดาบิดา แตไมมีความ อรหันตอ งคห นงึ่ ; มหากจั จานะ กเ็ รยี ก ยินดีในชีวิตครองเรือน ตอมาท้ังสามี มหากัปปนะ พระมหาสาวกองคหน่ึง ภรรยาไดสละเรือน นุงหมผากาสาวะ เปนกษัตริยครองราชสมบัติในนคร ออกบวชกันเอง เดินทางออกจากบาน กุกกุฏวดีในปจจันตประเทศ ไดทราบ แลว แยกกนั ทที่ างสองแพรง ปป ผลมิ าณพ ขาวการอุบัติของพระพุทธเจาแลว ไดพบพระพุทธเจาท่ีพหุปุตตนิโครธ บงั เกดิ ปตศิ รทั ธา สละราชสมบัตทิ รงมา ระหวางเมืองราชคฤหกับเมืองนาลันทา เดนิ ทางไกลถงึ ๓๐๐ โยชนม าเฝาพระ ไดอุปสมบทดว ยโอวาท ๓ ขอ และได พทุ ธเจา สดบั ธรรมกถา บรรลพุ ระอรหตั ถวายผาสังฆาฏิของตนแลกกับจีวรเกา แลวไดรับอปุ สมบท สวนพระอัครมเหสี ของพระพุทธเจา แลวสมาทานธุดงค ชื่ออโนชา เม่ือทราบขาวการอุบัติของ ครน้ั บวชลวงไปแลว ๗ วนั ก็ไดบรรลุ พระพุทธเจาก็เกิดปติและศรัทธาเชน พระอรหัต เปนผูมีปฏิปทามักนอย เดียวกัน พระนางทรงรถเสด็จมาเฝา สนั โดษ ไดร บั ยกยอ งวา เปน เอตทคั คะใน พระพทุ ธเจา ฟง ธรรมบรรลโุ สดาปต ตผิ ล ทางถอื ธดุ งค เมอื่ พระพทุ ธเจา ปรนิ พิ พาน แลว รบั บรรพชาจากพระอบุ ลวรรณาเถรี แลว ทา นไดเ ปน ผรู เิ รม่ิ และเปน ประธาน

มหากาล ๒๙๘ มหาบพติ ร ในปฐมสงั คายนา ทา นดาํ รงชวี ติ สบื มาจน มหานที ๕ แมนํ้าใหญที่สาํ คัญ ๕ สาย แหง ชมพทู วีป คอื คงคา ยมุนา อจิรวตี อายุ ๑๒๐ ป จงึ ปรนิ พิ พาน มหากาล ช่ือพระสาวกรูปหนึ่งในครั้ง สรภู มห,ี ตามทีถ่ ือสบื กนั มา ดงั บนั ทกึ พทุ ธกาล ไดสําเรจ็ เปน พระอรหันต เปน ไวในอรรถกถาวา ทงั้ ๕ สาย มตี น พ่ีชายของพระจุลกาลที่ถูกภรรยาเกา กาํ เนดิ รว มกัน จากสระอโนดาต ซึง่ มี สองคนรมุ กนั จับสกึ เสยี ขนาดใหญ วัดความกวา ง-ยาว-ลกึ ได มหาโกฏฐิตะ พระมหาสาวกองคหนึ่ง ดานละ ๕๐ โยชน อยูในวงลอมแหง เกิดในตระกูลพราหมณในเมืองสาวัตถี ยอดเขาทั้ง ๗ คอื สทุ สั สนกูฏ จติ รกูฏ บิดาเปนมหาพราหมณช่ืออัสสลายนะ กาฬกฏู คนั ธมาทนกูฏ และเกลาสกฏู มารดาช่อื จนั ทวดี ทา นเรยี นจบไตรเพท (เขาไกลาส) ในแดนหิมพานต (หิมาลัย) ไดฟงเทศนาของพระศาสดามีความ ไหลไปสมู หาสมทุ ร จากทิศตะวันตกไป เลือ่ มใส บวชแลว เจรญิ วปิ ส สนา ได ทศิ ตะวันออก (ปาจีนนินฺนา) บรรลุพระอรหัต ไดรับยกยองวาเปน มหานาม 1. พระเถระองคห นงึ่ ในคณะ เอตทัคคะในทางเปนผูแตกฉานใน พระปญจวัคคีย เปนพระอรหันตรุน ปฏิสัมภทิ า ๔ แรก 2. เจา ชายในศากยวงศ เปนโอรส มหาโกลาหล เสียงกึกกองเอิกเกริก ของเจาสุกโกทนะ (นวี้ าตาม ม.อ.๑/๓๘๔; อยางมาก, เหตุการณท กี่ อใหเกดิ ความ วินย.ฏ.ี ๓/๓๔๙ เปน ตน แตว า ตาม อง.ฺ อ.๑/๑๗๑ แตกต่ืนอยางมาก และพทุ ธฺ .อ.๘๕ ซ่ึงขดั กบั ทอ่ี ่ืนๆ และวาตาม มหาคณั ฐี ชอ่ื นกิ ายพระสงฆพ มา นกิ ายหนงึ่ หนงั สอื เรยี น เปน โอรสของเจา อมโิ ตทนะ) มหาคันธกฎุ ี พระคันธกุฎใี หญ หมายถึง เปนเชฏฐภาดา (พ่ีชาย)ของพระอนุรุทธะ พระคันธกุฎีท่ีประทับของพระพุทธเจา ไดเปนราชาปกครองแควนศากยะใน ในวัดพระเชตวัน ณ พระนครสาวัตถี; ดู พุทธกาล (ภายหลังพระเจาสุทโธทนะ) คนั ธกุฎี และเปนอุบาสกผูมีศรัทธาแรงกลา ได มหาชนบท แควน ใหญ, ประเทศใหญ, รับยกยองเปนเอตทัคคะในบรรดาผู มหาอาณาจกั ร; ในสมยั พทุ ธกาล ชมพ-ู ถวายของประณตี ทวีปประกอบดวยมหาชนบท ๑๖; ดู มหานามศากยะ ดู มหานาม 2. ชนบท, ชมพทู วปี มหานิกาย ดู คณะมหานิกาย มหาฎีกา ดู ปรมัตถมัญชสุ า มหาบพิตร คําสําหรับพระสงฆใชพูด

มหาบริจาค ๒๙๙ มหาบรุ ุษลักษณะ แทนพระนามพระเจาแผนดินหรือพระ บาทตั้งลอยอยูหลังพระบาท กลับกลอก มเหสี ไดคลอ ง เมอื่ ทรงดําเนนิ ผดิ กวา สามญั มหาบรจิ าค การสละอยา งใหญข องพระ ชน ๘. เอณชิ งโฺ ฆ พระชงฆเ รยี วดจุ แขง เนอื้ ทราย ๙. ติ โก ว อโนนมนโฺ ต อโุ ภหิ โพธิสัตวตามที่อรรถกถาแสดงไวมี ๕ ปาณติ เลหิ ชณณฺ กุ านิ ปรามสติ เมอ่ื ยนื อยา งคอื ๑. ธนบรจิ าค สละทรพั ยส มบตั ิ เปน ทาน ๒. องั คบรจิ าค สละอวยั วะเปน ตรง พระหตั ถท ง้ั สองลบู จับถึงพระชานุ ทาน ๓. ชีวิตบรจิ าค สละชวี ิตเปน ทาน ๑๐. โกโสหติ วตถฺ คยุ โฺ ห มพี ระคยุ หะเรน ๔. บตุ รบรจิ าค สละลกู เปน ทาน ๕. ทาร- อยใู นฝก ๑๑. สวุ ณณฺ วณโฺ ณ มีฉววี รรณ บริจาค สละเมียเปน ทาน ดุจสีทอง ๑๒. สุขุมจฺฉวิ พระฉวี มหาบนั ถก ดู มหาปนถกะ ละเอยี ด ธลุ ีละอองไมต ดิ พระกาย ๑๓. มหาบุรุษ บรุ ุษผยู ่ิงใหญ, คนที่ควรบชู า, เอเกกโลโม มีเสนพระโลมาเฉพาะขมุ ละ เสน ๆ ๑๔. อทุ ธฺ คคฺ โลโม เสน พระโลมาดาํ ผูมีมหาบุรุษลักษณะ เปนคําใชเรียก สนทิ เวยี นเปนทกั ษิณาวฏั มีปลายงอน พระพุทธเจา เมอื่ กอนตรสั รู ขน้ึ ขา งบน ๑๕. พรฺ หมฺ ชุ คุ ตโฺ ต พระกาย มหาบรุ ษุ ลกั ษณะ ลกั ษณะของมหาบรุ ษุ ตั้งตรงดจุ ทา วมหาพรหม ๑๖. สตตฺ สุ สฺ โท มี ๓๒ ประการ มาในมหาปทานสูตร มีพระมงั สะอูมเต็มในท่ี ๗ แหง (คือ แหง ทฆี นกิ าย มหาวรรค และลกั ขณสตู ร หลังพระหัตถทง้ั ๒, และหลังพระบาท แหง ทฆี นกิ าย ปาฏกิ วรรค พระสตุ ตนั ต- ท้งั ๒, พระองั สาทง้ั ๒, กบั ลาํ พระศอ) ปฎ ก โดยยอ คอื ๑.สปุ ตฏิ ติ ปาโท มฝี า ๑๗. สีหปุพฺพฑฺฒกาโย มีสวนพระ พระบาทราบเสมอกนั ๒.เหฏาปาทตเลสุ จกกฺ านิ ชาตานิ ลายพนื้ พระบาทเปน จกั ร สรีรกายบรบิ ูรณ (ลํ่าพี) ดุจกงึ่ ทอ นหนา ๓. อายตปณฺหิ มีสนพระบาทยาว (ถา แหงพญาราชสหี  ๑๘. ปตนฺตรํโส พระ แบง ๔, พระชงฆต งั้ อยใู นสวนท่ี ๓) ๔. ปฤษฎางคร าบเตม็ เสมอกนั ๑๙. นโิ ครฺ ธ- ทฆี งฺคลุ ิ มีนิว้ ยาวเรยี ว (หมายถงึ น้ิวพระ ปริมณฑฺ โล สว นพระกายเปนปรมิ ณฑล หตั ถแ ละพระบาทดว ย) ๕. มทุ ตุ ลนหตถฺ - ปาโท ฝา พระหตั ถแ ละฝา พระบาทออน ดุจปริมณฑลแหงตนไทร (พระกายสูง นมุ ๖. ชาลหตถฺ ปาโท ฝาพระหตั ถแ ละ เทากบั วาของพระองค) ๒๐. สมวฏฏก-ฺ ฝา บาทมลี ายดจุ ตาขา ย ๗. อสุ สฺ งขฺ ปาโท ขนโฺ ธ มีลําพระศอกลมงามเสมอตลอด ๒๑. รสคฺคสคคฺ ี มีเสน ประสาทสําหรบั มีพระบาทเหมือนสังขควํ่า อัฐิขอพระ รับรสพระกระยาหารอนั ดี ๒๒. สหี หนุ

มหาบุรษุ ลกั ษณพยากรณศาสตร ๓๐๐ มหาปรนั ตปะ มีพระหนุดุจคางแหงราชสีห (โคง บวชเปน ภกิ ษุณีองคแรก ไดร บั ยกยอง เหมือนวงพระจันทร) ๒๓. จตตฺ าฬสี - เปน เอตทคั คะในทางรตั ตญั ู (บวชนาน ทนโฺ ต มพี ระทนต ๔๐ ซ่ี (ขา งละ ๒๐ ซี่) รเู หตกุ ารณกอนใครๆ); ดู ภกิ ษุณีสงฆ ๒๔. สมทนโฺ ต พระทนตเรยี บเสมอกนั มหาปทานสูตร สตู รแรกในคัมภรี ท ฆี - ๒๕. อวิวรทนฺโต พระทนตเรียบสนทิ มิ นกิ าย มหาวรรค พระสุตตันตปฎก วา ไดหา ง ๒๖. สุสุกฺกทาโ เขี้ยวพระทนต ดวยเรื่องราวเก่ียวกับพระพุทธเจา ๗ ทง้ั ๔ ขาวงามบรสิ ทุ ธ์ิ ๒๗. ปหตู ชิวฺโห พระองค เฉพาะอยา งย่ิง พระวปิ ส สีซง่ึ พระชิวหาออนและยาว (อาจแผป กพระ เปนองคแ รกในจํานวน ๗ นัน้ นลาฏได) ๒๘. พรฺ หมฺ สโร กรวกิ ภาณี มหาปเทส “ขอสาํ หรับอางใหญ” (ในทาง พระสุรเสียงดุจทาวมหาพรหม ตรัสมี พระวนิ ยั ) หลักอา งอิงสาํ หรับเทยี บเคียง สาํ เนยี งดจุ นกการเวก ๒๙. อภนิ ลี เนตโฺ ต ๔ คอื พระเนตรดาํ สนทิ ๓๐. โคปขโุ ม ดวงพระ เนตรแจมใสดจุ ตาลูกโคเพ่งิ คลอด ๓๑. ๑. ส่ิงใดไมไดทรงหามไววาไมควร อุณฺณาภมุกนฺตเร ชาตา มีอุณาโลม แตเ ขากับสง่ิ เปนอกัปปยะ ขดั ตอ ส่ิงเปน กัปปย ะ ส่งิ นน้ั ไมควร ระหวา งพระโขนง เวยี นขวาเปน ทกั ษณิ า- ๒. สิ่งใดไมไดทรงหามไววาไมควร วฏั ๓๒.อณุ ฺหสิ สโี ส มพี ระเศียรงาม แตเขากันกับสิ่งเปนกัปปยะ ขัดตอสิ่ง บริบูรณดุจประดับดวยกรอบพระพักตร เปนอกปั ปย ะ สิ่งนัน้ ควร ดู อนพุ ยญั ชนะ ๓. ส่ิงใดไมไดทรงอนุญาตไววา มหาบรุ ษุ ลกั ษณพยากรณศาสตร วชิ า ควร แตเ ขา กันกับสิ่งเปนอกัปปยะ ขดั วา ดว ยการทาํ นายลกั ษณะของมหาบรุ ษุ ตอ สิง่ เปนกปั ปยะ สง่ิ น้ันไมค วร มหาปชาบดโี คตมี พระนา นางของพระ ๔. ส่ิงใดไมไดทรงอนุญาตไววา พทุ ธเจา เดมิ เรยี กวา พระนางปชาบดี เปน ควร แตเขา กนั กบั สง่ิ เปนกปั ปยะ ขัดตอ ธิดาของพระเจาอัญชนะแหงโกลิยวงศ สงิ่ เปน อกปั ปย ะ ส่งิ น้นั ควร เปนพระภคินีของพระนางสิริมหามายา มหาปรันตปะ นามหน่ึงท่ีทานถือมาวา เมื่อพระมหามายาสน้ิ พระชนมแลว พระ อยูในรายช่ืออสีติมหาสาวก แตไม เจาสุทโธทนะไดมอบพระสิตธัตถะให ปรากฏวามีชาตภิ มู เิ ปน มาอยา งไร บางที พระนางเลี้ยงดู ตอมาเม่ือพระเจา จะเกิดจากความสับสนกับพระนามพระ สุทโธทนะสวรรคตแลว พระนางไดออก ราชบิดาของพระเจาอุเทน (ที่ถูก คือ

มหาปรินิพพานสตู ร ๓๐๑ มหาโมคคัลลานะ ปุณณสุนาปรันตะ) มหาโพธิ ตน โพธเิ ปน ทพี่ ระพทุ ธเจา ตรสั รู มหาปรนิ พิ พานสตู ร สตู รท่ี ๓ ในคมั ภรี  เรยี กกนั สั้นๆ วา โพธติ์ รัสรู; ดู โพธิ์ ทฆี นิกาย มหาวรรค พระสตุ ตนั ตปฎ ก มหาภารตะ ชื่อบทประพันธมหากาพย วาดวยเหตุการณใกลพุทธปรินิพพาน เร่ืองใหญเรื่องหนึ่งของอินเดีย แสดง จนถึงโทณพราหมณแจกพระบรม- เร่ืองสงคราม ระหวางกษัตริยตระกูล สารรี กิ ธาตุเสรจ็ ปาณฑพกบั กษัตรยิ ตระกลู เการพ เพอ่ื มหาปวารณา ดู ปวารณา แยง ความเปนใหญ ในหัสตินาปุระ นคร มหาปจ จร,ี มหาปจจรยิ ะ ดู โปราณฏั ฐ- หลวงของกษตั รยิ จ นั ทรวงศ ตระกลู เการพ กถา, อรรถกถา มหาภเิ นษกรมณ การเสดจ็ ออกเพ่ือคณุ มหาปนถกะ พระมหาสาวกองคหนึ่ง อันยิ่งใหญ, การเสดจ็ ออกบวชของพระ เปนบุตรของธิดาเศรษฐี กรุงราชคฤห พทุ ธเจา ไดไปวัดกับเศรษฐีผูเปนตา ไดฟง มหาภูต รูปใหญ, รูปตน เดมิ คอื ธาตุ ๔ เทศนาของพระศาสดาอยูเสมอ จิตก็ ไดแก ปฐวี อาโป เตโช และวาโย ที่ นอมไปทางบรรพชา จึงบวชเปน เรยี กกันใหงา ยวา ดนิ นา้ํ ไฟ ลม, สามเณรตง้ั แตยงั เด็ก เม่อื อายุครบ ก็ ภูตรปู ก็เรยี ก (เรยี กวา มหาภตู รูป บาง อุปสมบท ตอมาไดสําเร็จพระอรหัต ก็มี แตไ มเ ปน คาํ ท่ีนยิ มใชใ นคัมภีร); ดู พระศาสดาทรงยกยองวาเปนเอตทัคคะ ธาตุ ๔, ภตู รูป, รูป ๒๘ ทางดานเปนผูฉลาดในปญญาวิวัฏฏ มหาภูตรปู ดู มหาภตู เพราะทานชํานาญในอรูปาวจรฌานและ มหาโมคคัลลานะ ช่ือพระอัครสาวก เชย่ี วชาญทางดา นวปิ สสนา ทานเคยรบั เบือ้ งซา ยของพระพทุ ธเจา เกิดทหี่ มูบา น หนาทเี่ ปนภัตตุทเทสก คอื ผูจัดแจก โกลติ คาม ไมไ กลจากเมอื งราชคฤห เปน อาหารของสงฆดวย, ทานเปนพ่ชี ายของ บุตรของพราหมณนายบานแหงนั้น พระจุลลปนถกะ หรือจูฬบนั ถก มารดาชื่อนางโมคคัลลีพราหมณี เดิม มหาปรุ สิ ลกั ษณะ ดู มหาบรุ ษุ ลกั ษณะ เรยี กชอื่ วา โกลติ ะ ตามชอ่ื หมบู า นซง่ึ บดิ า มหาปุริสวิตก ธรรมที่พระมหาบุรุษ ของตนเปน ใหญ ตอ มาเรยี ก โมคคลั ลานะ ตรึก, ความนกึ คดิ ของพระโพธิสัตว เพราะเปน บตุ รของนางพราหมณโี มคคลั ลี มหาปุริสอาการ อาการของพระมหา- หรือโมคคัลลานีน้ัน ไดเปนสหายกับ บรุ ษุ , ทา ทางของบุรุษผูย่งิ ใหญ อปุ ตสิ สะ (คือพระสารีบตุ ร) มาแตเดก็

มหายาน ๓๐๒ มหาราช,ทา ว ตอมาทั้งสองไดออกบวชเปนปริพาชก นบั ถอื มากในประเทศแถบเหนอื ของทวปี อยูในสํานักของสญชัยปริพาชกจน เอเชยี เชน จนี เกาหลี ญ่ีปนุ ทเิ บต และ มองโกเลีย บางทีจงึ เรียกวา อุตรนิกาย กระทัง่ อุปตสิ สะไดพบพระอัสสชิ สหาย (นกิ ายฝา ยเหนอื ) เปน คกู บั ทกั ษณิ นกิ าย (นกิ ายฝา ยใต) คอื เถรวาท ทนี่ บั ถอื อยู ทัง้ สองจงึ ไดม าเฝาพระพุทธเจา บวชใน ในประเทศแถบใต เชน ไทยและลังกา พระธรรมวนิ ัย เม่อื บวชแลว ถงึ วนั ท่ี ๗ โกลติ ะ ซงึ่ บดั นเ้ี รยี กวา มหาโมคคลั ลานะ กไ็ ดบรรลุอรหัตตผล ทานไดรับยกยอง ซ่ึงทางฝายมหายานเรียกรวมไวในคําวา เปน เอตทัคคะในทางมีฤทธม์ิ าก ในตอน หีนยาน, เนอ่ื งจากเถรวาท เปนพระพุทธ ปลายพุทธกาล ทา นถกู พวกโจรซง่ึ ไดรบั ศาสนาแบบดัง้ เดมิ จงึ มีคําเกาเขา คกู ัน จางจากพวกเดียรถีย ลอบสังหารดวย อันใชเรียกนิกายทั้งหลายท่ีแยกออกไป การทุบตีจนรางแหลก พระพุทธเจา รวมท้ังนิกายยอยมากมายของมหายาน โปรดใหกอสถูปบรรจุอัฐิธาตุของทานไว หรอื เรยี กมหายานรวมๆไปวา อาจรยิ วาท ใกลซุมประตูวัดเวฬุวัน ในเขตเมือง หรอื อาจารยวาท (ลทั ธขิ องอาจารย ที่ ราชคฤห, ช่ือของทานนิยมเรียกกัน เปนเจานิกายน้ันๆ), ลักษณะสําคัญ งา ยๆ วา พระโมคคลั ลาน อยา งหนง่ึ ท่นี าสังเกตคอื เถรวาท ไมว า มหายาน “ยานใหญ” , นิกายพระพทุ ธ- ทไี่ หน ในประเทศใด กถ็ อื ตามหลกั การ ศาสนาที่เกิดข้ึนหลังพุทธปรินิพพาน เดมิ เหมอื นกนั หมด สว นมหายาน แยก ประมาณ ๕๐๐–๖๐๐ ป โดยสบื สาย เปน นกิ ายยอ ยมากมาย มคี าํ สอนและขอ จากนิกายที่แตกแยกออกไปเม่ือใกล ปฏิบัติแตกตางกันเองไกลกันมาก แม พ.ศ.๑๐๐ (ถอื กนั วา สืบตอ ไปจากนกิ าย แตในประเทศเดยี วกนั เชน ในญี่ปนุ มหาสงั ฆกิ ะ ที่สญู ไปแลว ) เรียกชื่อตน ปจจบุ ันมนี กิ ายใหญ ๕ แยกยอ ยออกไป วา มหายาน และบางทเี รยี กวาโพธิสัตว- อกี ราว ๒๐๐ สาขานกิ าย และในญปี่ นุ ยาน (ยานของพระโพธิสตั ว) พรอ มทั้ง พระมคี รอบครวั ไดแ ลวทกุ นกิ าย แตใน เรียกพระพทุ ธศาสนาแบบเกาๆ รวมทง้ั ไตห วนั เปน ตน พระมหายานไมมคี รอบ เถรวาททมี่ อี ยกู อ นวา หนี ยาน (คาํ วา หนี - ครวั ; เทยี บเถรวาท,หนี ยาน ยาน จงึ เปน คําทีเ่ กิดข้ึนภายหลัง แตใช มหารฐั ดู โมคคลั ลบี ตุ รตสิ สเถระ, สาสน- เรียกสิ่งท่ีเกากวา) หรือเรียกวาสาวก วงส ยาน (ยานของสาวก), มหายานนั้นมผี ู มหาราช, ทาว ดู จาตุมหาราช

มหาราชปรติ ร ๓๐๓ มหาวิโลกนะ มหาราชปรติ ร ปรติ รหลวงชดุ ใหญ คอื ขนั ธกะ (วา ดว ยเร่อื งจวี ร) ๙. จมั เปยย- สบิ สองตาํ นาน ดู ปรติ ร,ปรติ ต ขันธกะ (วาดวยขอควรทราบบางอยาง มหาราชส่ี ดู จาตมุ หาราช เก่ียวกับนคิ หกรรมตา งๆ) ๑๐. โกสมั พกิ - มหาวงส ชื่อหนังสือพงศาวดารลังกา ขันธกะ (วาดวยเรื่องภิกษุชาวเมือง คมั ภรี  “ใหญ” แตง ขึน้ ในสมยั อรรถกถา โกสัมพีวิวาทกันและสังฆสามัคคี); ดู (โดยพระมหานามเถระ) พรรณนาความ ไตรปฎก เปนมาของพระพุทธศาสนาและชาติ มหาวนั 1. ปา ใหญใ กลน ครกบิลพัสดทุ ี่ ลงั กา ตัง้ แตเ ร่ิมต้งั วงศกษตั รยิ ส งิ หล ใน พระพุทธเจาเคยไปทรงพักผอนระหวาง ตอนพทุ ธปรนิ พิ พาน จนถึงรัชกาลพระ ประทบั อยทู น่ี โิ ครธาราม 2. ปาใหญใกล เจา มหาเสน (พ.ศ. ๘๗๗-๙๐๔) ประวตั ิ เมืองเวสาลี ณ ที่นี้พระศาสดาทรง ตอ จากน้ันมคี มั ภรี ช อื่ จฬู วงส พรรณนา อนุญาตใหมีภิกษุณีขึ้นเปนครั้งแรก ตอไป โดยประทานอนุญาตใหพระมหาปชาบดี มหาวรรค ชอ่ื คมั ภรี อ นั เปน หมวดที่ ๓ ใน บวชเปนภิกษณุ ี ดวยวธิ ีรับครธุ รรม ๘ ๕ หมวด แหง พระวนิ ยั ปฎ ก คอื อาท-ิ ประการ กัมม ปาจติ ตยี  มหาวรรค จลุ วรรค มหาวกิ ฏั ยา ๔ อยา ง คอื มูตร คูถ เถา ปรวิ าร, มหาวรรค มี ๑๐ ขนั ธกะ (หมวด ดิน ภิกษุอาพาธฉันไดโดยไมตองรับ ตอน หรอื บท) คอื ๑. มหาขนั ธกะ (วา ประเคน คือไมตองอาบัติเพราะขาด ดวยการบรรพชาอุปสมบท เริ่มตั้งแต ประเคน เหตุการณหลังตรัสรูใหมๆ และการ มหาวิโลกนะ “การตรวจดูอันยิง่ ใหญ” , ประดิษฐานพระศาสนา) ๒. อุโปสถ- ขอตรวจสอบพิจารณาทสี่ ําคัญ หมายถึง ขันธกะ (วา ดว ยอุโบสถและสีมา) ๓. สง่ิ ทพี่ ระโพธสิ ตั วท รงพจิ ารณาตรวจดกู อ น วัสสูปนายิกขันธกะ (วาดวยการเขา จะตัดสินพระทัยประทานปฏิญาณรับ พรรษา) ๔. ปวารณาขนั ธกะ (วา ดว ย อาราธนาของเทพยดาทั้งหลายวาจะจุติ ปวารณา) ๕. จมั มขนั ธกะ (วาดว ยเครอ่ื ง จากดุสิตเทวโลกไปบังเกิดในพระชาติ หนัง เชน รองเทาและเครือ่ งลาด) ๖. สดุ ทายที่จะตรสั รเู ปน พระพทุ ธเจา มี ๕ เภสัชชขันธกะ (วา ดวยเรอื่ งยาตลอดจน อยา ง (นิยมเรียกวา ปญจมหาวโิ ลกนะ) เร่ืองกัปปยะ อกัปปยะ และกาลกิ ทั้ง ๔) คือ ๑. กาล คอื อายุกาลของมนษุ ยจะ ๗. กฐนิ ขนั ธกะ (วา ดว ยกฐนิ ) ๘. จวี ร- ตอ งอยรู ะหวาง ๑๐๐ ถงึ ๑ แสนป (ไม

มหาวิหาร ๓๐๔ มหาสทุ ธนั ตปริวาส สนั้ กวา รอ ยป ไมย าวเกนิ แสนป) ๒.ทปี ะ มหาสตปิ ฏฐานสตู ร ชอื่ สูตรท่ี ๙ แหง คอื ทวปี จะอบุ ตั แิ ตใ นชมพทู วปี ๓. เทสะ ทีฆนิกาย มหาวรรค พระสตุ ตันตปฎ ก คือประเทศ หมายถึงถ่นิ แดน จะอุบตั ิ วาดว ยสตปิ ฏฐาน ๔ ในมัธยมประเทศ และทรงกําหนดเมือง มหาสมณะ พระนามหน่ึงสําหรับเรียก กบิลพัสดุเ ปน ทพี่ งึ บงั เกิด ๔. กุละ คือ สมเดจ็ พระสมั มาสัมพทุ ธเจา ตระกูล จะอุบัติเฉพาะในขัตติยสกุล มหาสังคาม ช่ือตอนหนึง่ ในคัมภีรปรวิ าร หรือในพราหมณสกุล และทรงกาํ หนด พระวนิ ยั ปฎ ก วาเวลาน้ันโลกสมมติวาตระกูลกษัตริย มหาสจั จกสตู ร สตู รท่ี ๓๖ ในคมั ภีร ประเสริฐกวาตระกูลพราหมณ จึงจะ มชั ฌมิ นกิ าย มลู ปณ ณาสก พระสตุ ตนั ต- อุบัติในตระกูลกษัตริย โดยทรงเลือก ปฎ ก วาดวยการอบรมกาย อบรมจิต พระเจาสุทโธทนะเปนพุทธบิดา ๕. และมีเรื่องราวในพุทธประวัติตอนแสวง ชเนตติอายุปริจเฉท คือมารดา และ หาโมกขธรรมคอื ตอนตรสั รรู วมอยดู ว ย กาํ หนดอายุของมารดา มารดาจะตอ งมี มหาสัตว “สัตวผูมีคุณความดีอันยิ่ง ศีลหา บรสิ ุทธิ์ ไมโลเลในบรุ ษุ ไมเปน นกั ใหญ” หมายถึงพระโพธิสัตว ดื่มสุรา ไดบําเพ็ญบารมีมาตลอดแสน มหาสาล ดู มหาศาล กัลป ทรงกาํ หนดไดพระนางมหามายา มหาสาวก สาวกผใู หญ, สาวกชน้ั หวั หนา และทรงทราบวาพระนางจะมีพระชนม เรียนกันมาวามี ๘๐ องค; ดู อสีติ- อยูเกิน ๑๐ เดอื นไปได ๗ วัน (สรปุ มหาสาวก มหาสมี า สมี าใหญผ กู ทวั่ วดั มขี ณั ฑสมี า ตามแนวอรรถกถาชาดก) มหาวิหาร ช่ือวัดสําคัญวัดหน่ึง เปน ซอ นภายในอกี ชนั้ หนง่ึ โดยมสี มี นั ตรกิ คน่ั ศูนยกลางการศึกษาพระพุทธศาสนาใน มหาสุทธันตปริวาส สุทธันตปริวาสที่ ประเทศลงั กาสมยั อดตี เคยเปน ทพ่ี าํ นกั ภิกษุผูตองอาบัติสังฆาทิเสสหลายคราว ของพระพุทธโฆสาจารยชาวชมพูทวีป ดวยกันจนจําจํานวนอาบัติและจํานวน เมอื่ ครง้ั ทา นมาแปลคมั ภรี ส งิ หฬเปน มคธ วันที่ปดไมไดเลย อยูปริวาสจนกวาจะ มหาศาล ผมู ่ังคัง่ , ผูมัง่ ม,ี ย่งิ ใหญ เห็นวาบรสิ ุทธ์ิ โดยกะเอาตง้ั แตบวชมา มหาศาลนคร ช่อื ถิน่ ทก่ี ั้นอาณาเขตดาน ถึงเวลาใดยังไมเคยตองสังฆาทิเสสเลย ตะวนั ออกของมชั ฌิมชนบท เปนชวงแรก แลวถอยหลงั จากปจจุบนั มหาศลี ดทู ่ี จฬู มชั ฌมิ มหาศลี ไปจนตลอดเวลาท่ีไมไดตองอีกชวงหนึ่ง

มหาสทุ ศั น ๓๐๕ มหาอุทายี กาํ หนดเอาระหวางชวงทัง้ สองนี้ หมูหนอนตัวขาวศีรษะดําพากันไตข้ึนมา มหาสุทัศน พระเจาจักรพรรดิผูครอง จากพระบาทคลุมเต็มถึงชานุมณฑล ราชสมบัติอยูท่ีกุสาวดีราชธานีในอดีต- (หมายถึงการท่ีคนนุงขาวชาวคฤหัสถ กาล กอนพุทธกาลชา นาน เมืองกุสาวดี มากมายพากันถึงตถาคตเปนสรณะ นี้ในสมัยพุทธกาลมีชื่อวาเมืองกุสินารา, ตลอดชีวติ ) ๔. นกท้งั หลายสจ่ี ําพวกมสี ี เรื่องมาในมหาสุทัสสนสูตรแหงคัมภีร ตา งๆ กนั บนิ มาแตท ศิ ทงั้ สี่ แลว มาหมอบ ทฆี นกิ าย มหาวรรค พระสุตตันตปฎ ก จบั ท่เี บอ้ื งพระบาท กลบั กลายเปน สีขาว มหาสบุ นิ ความฝน อนั ยง่ิ ใหญ, ความฝน ไปหมดสนิ้ (หมายถงึ การทช่ี นทง้ั สว่ี รรณะ ครงั้ สาํ คญั หมายถงึ ความฝน ๕ เรอ่ื ง มาออกบวชรวมกันในพระธรรมวินัย (ปญ จมหาสบุ นิ ) ของพระโพธสิ ตั วก อ นจะ และไดประจักษแจงวิมุตติธรรม) ๕. ไดต รสั รเู ปน พระอรหนั ตสมั มาสมั พทุ ธเจา เสด็จดําเนินไปมาบนภูเขาคูถลูกใหญ (พระอรรถกถาจารยระบุวาทรงพระ แตไมทรงแปดเปอ นดวยคูถ (หมายถงึ สุบินในคนื กอ นตรัสรู คอื ข้นึ ๑๔ คา่ํ การทรงเจริญลาภในปจจัยส่ีพร่ังพรอม เดอื น ๖) ดงั ตรสั ไวใ นคมั ภรี อ งั คตุ ตรนกิ าย แตไมทรงลุมหลงติดพัน ทรงบริโภค ปญจกนิบาต พระสุตตันตปฎก ใน ดวยพระปญญาท่ีดํารงจิตปลอดโปรง ความวา ๑. เสดจ็ บรรทมโดยมมี หาปฐพี เปนอสิ ระ) น้เี ปน พระแทน ไสยาสน ขุนเขาหมิ วนั ต มหาอฏั ฐกถา, มหาอรรถกถา ดู โปรา- เปน เขนย พระหตั ถซ า ยเหยยี ดหยง่ั ลงใน ณฏั ฐกถา, อรรถกถา มหาสมุทรดานบูรพทิศ พระหัตถขวา มหาอุทายี พระเถระผูใหญองคหนึ่ง เหยียดหย่ังลงในมหาสมุทรดานปจฉิม- เปนบุตรพราหมณในเมืองกบิลพัสดุ ทิศ พระบาทท้ังสองเหยียดหยั่งลงใน เกิดความเลื่อมใสในพระพุทธเจาเมื่อ มหาสมุทรดานทักษิณ (ขอนี้เปน คราวที่พระองคเสด็จไปโปรดพระญาติ บุพนิมิตหมายถึง การไดตรัสรูสัมมา- จึงออกบวชและไดสําเร็จอรหัตตผล สัมโพธิญาณอันไมมีสิ่งใดยิ่งใหญกวา) ทานเปนพระธรรมกถึกองคห น่งึ มีเรอื่ ง ๒. มหี ญา คางอกขน้ึ จากนาภขี องพระองค เก่ียวกับการท่ีทานแสดงธรรมบาง สงู ขนึ้ จดทอ งฟา (หมายถงึ การทไี่ ดต รสั รู สนทนาธรรมบา ง ปรากฏในพระไตรปฎ ก อารยอัษฎางคิกมรรคแลวทรงประกาศ หลายแหง คราวหน่ึงพระอานนทเห็น ออกไปถึงมวลมนุษยและหมูเทพ) ๓. ทานนงั่ แสดงธรรมอยู มีคฤหสั ถล อมฟง

มหินทเถระ ๓๐๖ มัจจุ,มัจจรุ าช อยูเปนชุมนุมใหญ จึงไดกราบทูลเลา อุปกเิ ลส ๑๖) ถวายพระพุทธเจาเปนขอปรารภใหพระ มักนอย พอใจดวยของเพียงนอยท่ีสุด องคทรงแสดง ธรรมเทศกธรรม หรือ เทาท่ีจําเปน (อปั ปจฉะ) องคคุณของธรรมกถึก ๕ ประการคือ มักมาก โลภ, อยากไดม ากๆ ๑. แสดงธรรมไปโดยลําดับ ไมต ดั ลัด มักใหญ อยากเปนใหญเปน โต เกินคุณ- ใหข าดความ ๒. อา งเหตุผลใหผ ฟู ง เขา ธรรมและความสามารถของตน ใจ ๓. มีจิตเมตตาปรารถนาใหเปน มคั คญาณ ญาณในอรยิ มรรค, ปญ ญาสงู ประโยชนแกผูฟง ๔. ไมแสดงธรรม สุดที่กําจัดกิเลสเปนเหตุใหบรรลุความ เพราะเห็นแกลาภ ๕. ไมแสดงธรรม เปน อรยิ บคุ คลชนั้ หนง่ึ ๆ; ดู ญาณ ๑๖ มัคคสมงั คี ดู สมังคี กระทบตนและผอู ื่น มหนิ ทเถระ พระเถระองคห นง่ึ เปน ราช- มัคคามัคคญาณทัสสนวิสุทธิ ความ โอรสของพระเจา อโศกมหาราช และเปน หมดจดแหงญาณเปนเคร่ืองเห็นวาทาง ผูนําพระพุทธศาสนาไปประดิษฐานที่ หรอื มใิ ชทาง (ขอ ๕ ในวสิ ทุ ธิ ๗) เกาะลงั กา มังคลัตถทีปนี ชื่อคัมภีรอธิบายมงคล มหี แมน้าํ ใหญลําดับท่ี ๕ ในมหานที ๕ ๓๘ ประการ ในมงคลสตู ร พระสิร-ิ ของชมพทู วปี (คงคา ยมนุ า อจริ วดี สรภู มังคลาจารยแหงลานนาไทย รจนาขึ้นท่ี มห)ี ไหลผา นไปใกลแ ควน องั คตุ ตราปะ, เมอื งเชียงใหม เม่อื พ.ศ. ๒๐๖๗ โดย บางทเี รยี ก มหามหี บาง มหามหีคงคา รวบรวมคําอธิบายจากอรรถกถา ฎีกา บาง, ปจจุบันนาจะอยูในหรือใกลเขต อนฎุ ีกาตา งๆ เปนอนั มาก พรอ มทัง้ คาํ บงั คลาเทศ, ไมพ งึ สบั สนกบั แมน า้ํ ทเ่ี รยี ก บรรยายของทานเอง ในปจ จบุ นั วา Mahi ซงึ่ อยทู างตะวนั ตก มงั สะ เนอื้ , ช้ินเนอ้ื ของอินเดีย และไหลลงทะเลที่อาว มังสจักขุ จักษุคอื ดวงตา เปนคุณพิเศษ Khambhat หรอื Cambay; ดูมหานที๕ ของพระพุทธเจา คอื มพี ระเนตรทีง่ าม มเหสี 1. ผูแสวงหาคณุ อนั ย่ิงใหญ, ฤษี แจมใส ไว และเห็นไดชัดเจนแมใน ใหญ, พระพทุ ธเจา 2. ชายาของพระเจา ระยะไกล (ขอ ๑ ในจักขุ ๕) แผนดิน มังสวริ ัติ การงดเวนกนิ เน้อื สตั ว (เปน คํา มกั ขะ ลบหลคู ุณทาน, หลคู วามดขี องผู บญั ญตั ิภายหลงั ) อน่ื (ขอ ๒ ในมละ ๙, ขอ ๕ ใน มจั จุ, มัจจรุ าช ความตาย

มัจจมุ าร ๓๐๗ มชั ฌมิ ยาม มจั จุมาร ความตายเปน มาร เพราะตดั รวมของการศึกษาเปนตน กําหนดเขต โอกาสที่จะทําความดเี สยี ทั้งหมด (ขอ ๕ ทศิ บูรพา ภายในนบั แตมหาศาลนครเขา มา อาคเนย นับแตแมนา้ํ สัลลวตเี ขา มา ในมาร ๕) มจั ฉะ ชอื่ แควน หน่ึงใน ๑๖ แควนใหญ ทักษิณ นับแตเสตกัณณิกนิคมเขามา แหงชมพูทวีปคร้ังพุทธกาล อยูทิศใต ปศจมิ นับแตถ ูนคามเขามา อดุ ร นับแต ของแควน สุรเสนะ นครหลวงชอื่ วิราฏ ภูเขาอสุ รี ธชะเขามา นอกจากนนั้ ไปเปน (บางแหง วา สาคละ แตค วามจรงิ สาคละ ปจจันตชนบท หรือ ปจจนั ตประเทศ มัชฌิมนิกาย นิกายที่สองแหงพระ เปน เมอื งหลวงของแควนมทั ทะ) มจั ฉรยิ ะ ความตระหนี่, ความหวง (ขอ สุตตันตปฎก มีพระสูตรยาวปานกลาง ๔ ในมละ ๙), มจั ฉรยิ ะ ๕ คือ ๑. ๑๕๒ สตู ร อาวาสมัจฉริยะ ตระหนที่ ี่อยู ๒. กลุ - มัชฌิมโพธิกาล ระยะเวลาบําเพ็ญ มจั ฉรยิ ะ ตระหนส่ี กลุ ๓. ลาภมจั ฉรยิ ะ พทุ ธกจิ ของพระพทุ ธเจา ตอนกลางระหวา ง ตระหนล่ี าภ ๔. วณั ณมจั ฉรยิ ะ ตระหนี่ ปฐมโพธกิ าลกบั ปจ ฉมิ โพธกิ าล นบั ครา วๆ วรรณะ ๕. ธมั มมจั ฉรยิ ะ ตระหนธ่ี รรม ตง้ั แตป ระดษิ ฐานพระพทุ ธศาสนาในแควน (ขอ ๙ ในสงั โยชน ๑๐ ตามนยั พระ มคธไปแลว ถงึ ปลงพระชนมายสุ งั ขาร; ดู อภธิ รรม) พุทธประวตั ิ มัชชะ ของเมา, นํ้าท่ีทําผูดื่มใหเมา มัชฌิมภาณกาจารย อาจารยผ ูสาธยาย หมายถึงสุราและเมรยั คัมภีรมชั ฌิมนิกาย คอื ผูไดศกึ ษาทรง มัชฌนั ตกิ สมยั เวลาเท่ียงวนั จําและชาํ นาญในมัชฌมิ นกิ าย มชั ฌิมะ ภกิ ษุผูมีพรรษาครบ ๕ แลว มชั ฌมิ ภมู ิ ขน้ั ชน้ั หรอื ระดบั พระมชั ฌมิ ะ แตยงั ไมถ ึง ๑๐ พรรษา (ตา่ํ กวา ๕ เปน คอื พระปนู กลาง, ระดับอายุ คุณธรรม นวกะ, ๑๐ พรรษาขึ้นไปเปน เถระ) ความรู ท่ีนับวาเปนพระปูนกลาง มัชฌิมชนบท, มัชฌิมประเทศ (ระหวางพระนวกะ กบั พระเถระ) คือ มี ประเทศที่ตง้ั อยใู นทา มกลาง, ถิน่ กลาง พรรษาเกิน ๕ แตยงั ไมค รบ ๑๐ และมี เปน อาณาเขตท่กี าํ หนดวา มีความเจรญิ ความรพู อรกั ษาตวั เปน ตน ; เทยี บ เถรภมู ,ิ รงุ เรอื ง มปี ระชาชนหนาแนน มเี ศรษฐกจิ นวกภมู ิ ดี เปน ศนู ยก ลางแหง การคาขาย เปนที่ มชั ฌิมยาม ยามกลาง, สว นที่ ๒ ของ อยแู หงนกั ปราชญผมู วี ิชาความรู เปนที่ ราตรี เมือ่ แบงคนื หน่ึงเปน ๓ สวน,

มชั ฌมิ วยั ๓๐๘ มาคสิรมาส ระยะเทย่ี งคนื ; เทยี บ ปฐมยาม, ปจ ฉมิ ยาม มทั ทวะ ความออนโยน, ความนุมนวล, มชั ฌมิ วัย ตอนทามกลางอายุ, วยั เมอื่ ความละมุนละไม (ขอ ๕ ในราชธรรม เปนผูใหญหรือกลางคน, วัยกลางคน ๑๐) ระหวา งปฐมวยั กบั ปจ ฉมิ วัย; ดู วัย มธั ยม มีในทามกลาง; ระดบั กลาง; เที่ยง มชั ฌมิ ศลี ดูท่ี จฬู มชั ฌิมมหาศลี วัน หมายถงึ เวลาเท่ียงทปี่ รากฏตามเงา มชั ฌิมา ทามกลาง, กลาง แดด ถาเปนเวลาท่ีคิดเฉล่ียกันแลว มัชฌิมาปฏิปทา ทางสายกลาง, ขอ เรยี กวา สมผุส ปฏิบัติเปนกลางๆ ไมหยอนจนเกินไป มัธยมชนบท ถ่ินแควนในทามกลาง และไมต งึ จนเกินไป ไมของแวะทีส่ ุด ๒ ชมพูทวปี ; ดู มัชฌิมชนบท อยา งคอื กามสขุ ลั ลกิ านโุ ยค และ อตั ต- มัธยมประเทศ ดู มัชฌิมชนบท กิลมถานุโยค, ทางแหงปญญา (เริ่ม มันตานี นางพราหมณผี ูเปนมารดาของ ดว ยปญ ญา, ดาํ เนนิ ดวยปญญา นาํ ไปสู ปณุ ณมาณพ ปญญา) อนั พอดีทจ่ี ะใหถงึ จุดหมาย คอื มันตานีบุตร บุตรของนางมันตานี ความดับกิเลสและความทุกข หรือ หมายถึงพระปุณณมนั ตานีบุตร ความหลุดพนเปนอิสระส้ินเชิง ไดแก มัลละ ช่ือแควนหนงึ่ บรรดา ๑๖ แควน มรรคมีองค ๘ มีสัมมาทิฏฐิเปนตน ใหญแ หง ชมพทู วปี ครงั้ พทุ ธกาล ปกครอง สัมมาสมาธิเปนที่สดุ แบบสามัคคีธรรม โดยมีพวกมัลล- มัณฑกปั ดู กปั กษัตริยเปนผูปกครอง นครหลวงเดิม มัตตัญุตา ความเปนผูรูจักประมาณ ชอ่ื กสุ าวดี แตภ ายหลงั แยกเปน กสุ นิ ารา คือความพอเหมาะพอดี เชน รูจัก กบั ปาวา ประมาณในการแสวงหา รจู ักประมาณ มัลลกษัตริย คณะกษัตริยผูปกครอง ในการใชจายพอเหมาะพอควรเปนตน; แควน มัลละ แบงเปน ๒ พวก คณะ ดู สปั ปรุ ิสธรรม หน่ึงปกครองที่นครกุสินารา อีกคณะ มตั ถลุงค มนั สมอง หนึ่งปกครองทีน่ ครปาวา มัททกุจฉิมิคทายวัน ปาเปนท่ีใหอภัย มลั ลชนบท แควนมัลละ แกเนื้อ ช่ือมัททกุจฉิ อยูที่พระนคร มัลลปาโมกข มลั ลกษัตริยช้ันหัวหนา ราชคฤห เปนแหงหน่ึงท่ีพระพุทธเจา มัสสุ หนวด เคยทาํ นมิ ิตตโ อภาสแกพ ระอานนท มาคสิรมาส เดอื น ๑, เดอื นอาย

มาฆบชู า ๓๐๙ มาตรา มาฆบชู า การบูชาใหญใ นวนั เพ็ญ เดือน ทําใหปท่ีเตมิ นน้ั ๆ มเี ดอื น ๘ สองหน ๓ ในโอกาสคลา ยวนั ประชมุ ใหญแ หง พระ เดอื น(มาส)๑๒ ตงั้ แตเ ดอื น ๕ ดงั น:้ี สาวก ซง่ึ เรยี กวา จาตรุ งคสนั นบิ าต ณ พระเวฬุวันหลังจากพระพุทธเจาตรัสรู เดอื น ๕ จิตต หรือ จิตร แลว ๙ เดือน ท่พี ระองคท รงแสดง เดอื น ๖ วิสาข โอวาทปาฏโิ มกข (การปลงพระชนมาย-ุ สงั ขาร ก็ตรงในวนั นี)้ เดอื น ๗ เชฏฐ มาฆมาส เดอื น ๓ มาณพ ชายหนมุ , ชายรนุ , คนรนุ หนมุ เดอื น ๘ อาสาฬห (มักใชแ กช ายหนุมในวรรณะพราหมณ) มาตรา ประมาณ, การกาํ หนดประมาณ, เดอื น ๙ สาวน หรือ สาวณ เกณฑว ดั และนบั ตา งๆ เชน นบั เวลา วดั เดอื น ๑๐ ภัททปท หรอื โปฏฐปท ขนาด วดั ระยะทาง, มาตราทค่ี วรรดู ังนี้ เดอื น ๑๑ อสั สยชุ หรอื ปฐมกตั ตกิ มาตราเวลา เดอื น ๑๒ กตั ตกิ (จนั ทรคติ) เดอื น ๑ มาคสริ หรือ มิคสิร ๑๕ หรอื ๑๔ วนั เปน ๑ ปกษ เดอื น ๒ ปสุ ส หรือ ผุสส ๒ ปกษ “ ๑ เดอื น เดอื น ๓ มาฆ ๔ เดือน “ ๑ ฤดู เดอื น ๔ ผัคคุณ ๓ ฤดู (๖ ฤดู ก็มี) “ ๑ ป (๑๔ วัน คอื ขางแรมเดือนขาด) (แตล ะเดอื น นยิ มเตมิ ‘มาส’ ตอ ทา ย เชน ขา งขน้ึ เรียกศุกลปกษ หรือ ชุณหปกษ, จติ รมาส, วสิ าขมาส เปน ตน ) ขา งแรม เรียกกาฬปกษ หรือ กณั หปก ษ; ฤดู (อตุ ุ) ๓ คอื วนั เพญ็ (ขนึ้ ๑๕คา่ํ ) เรยี กปรุ ณมีหรอื บรู ณม,ี ๑. วสั สานะ ฤดูฝน = แรม ๑ ค่ํา เดอื น วนั ดบั (แรม ๑๕ หรอื ๑๔ คาํ่ ) เรยี กอมาวสี ๘ ถึง ขึ้น ๑๕ ค่ํา เดือน ๑๒ ๒. เหมนั ต ฤดหู นาว = แรม ๑ คํ่า เนื่องจากปจนั ทรคตสิ นั้ กวา ปส รุ ยิ คติ เดือน ๑๒ ถงึ ขนึ้ ๑๕ ค่าํ เดอื น ๔ ๓. คมิ หะ, คมิ หานะ ฤดรู อ น = แรม ๑ ปล ะ ๑๑ วนั เศษ เพอ่ื ปรบั ระยะกาลของ คํา่ เดือน ๔ ถงึ ขึน้ ๑๕ คํา่ เดอื น ๘ ปจ นั ทรคตใิ หใกลเ คยี งกับปส ุริยคติ จงึ ฤดู (อตุ ุ) ๖ คือ เตมิ อธิกมาส ๗ ครง้ั ในรอบ ๑๙ ป ๑. วสั สานะ ฤดูฝน = แรม ๑ คา่ํ เดือน ๘ ถึง ขน้ึ ๑๕ คํา่ เดือน ๑๐ ๒. สรทะ ฤดูทา ยฝน = แรม ๑ คาํ่ เดือน ๑๐ ถึง ขนึ้ ๑๕ คา่ํ เดือน ๑๒

มาตรา ๓๑๐ มาตรา ๓. เหมันต ฤดหู นาว = แรม ๑ ค่าํ ๗ ธญั ญมาส(เลด็ ขา ว) ” ๑ อังคลุ ะ เดอื น ๑๒ ถึง ขึน้ ๑๕ คํา่ เดือน ๒ ๑๒ องั คลุ ะ (น้ิว) ” ๑ วทิ ตั ถิ ๔. สิสิระ ฤดเู ยอื ก = แรม ๑ ค่าํ เดือน ๒ วิทตั ถิ (คบื ) ” ๑ รตนะ ๒ ถึง ขึน้ ๑๕ คํ่า เดอื น ๔ ๗ รตนะ (ศอก) ” ๑ ยัฏฐิ ๕. วสันต ฤดใู บไมผลิ = แรม ๑ ค่ํา ๒๐ ยฏั ฐิ (ไมเทา ) ” ๑ อสุ ภะ เดอื น ๔ ถงึ ขึน้ ๑๕ คาํ่ เดือน ๖ ๘๐ อสุ ภะ ” ๑ คาวุต ๖. คมิ หะ, คมิ หานะ ฤดรู อน = แรม ๑ ๔ คาวุต ” ๑ โยชน คํา่ เดือน ๖ ถงึ ขึน้ ๑๕ คาํ่ เดือน ๘ (ส่งิ ท่ีมีขนาดถงึ ๑ ลกิ ขาข้นึ ไป จงึ เห็น ไดดวยตาเปลา; “ศอก” บาลีเรียก มาตราวดั รตนะ บาง หตั ถะ บา ง, “ไมเ ทา ” เรียก ยัฏฐิ บาง ทณั ฑะ บา ง, นาสังเกตวา ๗ เล็ดขาว เปน ๑ นิ้ว ในช้นั อรรถกถา มักกลาวถึง ทณั ฑะยาว ๔ หตั ถะ คือไมเทายาว ๔ ศอก, เชน ม.อ. ๑๒ น้วิ ” ๑ คืบ ๑/๑๖๙/๓๘๑ แตในคัมภรี ช ั้นหลังทแ่ี สดง เร่ืองมาตรา กลาววา ๑ ยฏั ฐิ/ทัณฑะ ๒ คบื ” ๑ ศอก เทา กับ ๕ หรือ ๗ รตนะ/หัตถะ) ๔ ศอก ” ๑ วา ตัวอยา งนัยท่ีเพยี งฟงไว ๑๐ เกสา (ผม) เปน ๑ ติละ ๒๕ วา ” ๑ อุสภะ ๖ ติละ (เมด็ งา) ” ๑ ยวะ ๔ ยวะ (ขาวเหนียว) ” ๑ องั คลุ ะ ๘๐ อสุ ภะ ” ๑ คาวตุ ๘ องั คลุ ะ (น้วิ ) ” ๑ มุฏฐิ ๓ มุฏฐิ (กํามือ) ” ๑ รตนะ ๔ คาวุต ” ๑ โยชน ๒๘ รตนะ (ศอก) ” ๑ อพั ภนั ดร หรอื มาตราตวง ๔ ศอก เปน ๑ ธนู ๔ มฏุ ฐิ (กาํ มอื ) เปน ๑ กฑุ วะ ๒ กฑุ วะ (ฟายมอื ) ” ๑ ปตถะ ๕๐๐ ธนู ” ๑ โกสะ ๒ ปตถะ (กอบ) ” ๑ นาฬี ๔ นาฬี (ทะนาน) ” ๑ อาฬหกะ ๔ โกสะ ” ๑ คาวุต ๔ คาวตุ ” ๑ โยชน อยา งละเอยี ด ๓๖ ปรมาณู เปน ๑ อณู ๓๖ อณู ” ๑ ตัชชารี ๓๖ ตชั ชารี ” ๑ รถเรณู ๓๖ รถเรณู ” ๑ ลิกขา ๗ ลกิ ขา ” ๑ อกู า ๗ อูกา ” ๑ ธญั ญมาส

มาตรา ๓๑๑ มาตรา หรอื ๕ สวุ ัณณะ ” ๑ นิกขะ ๔ มฏุ ฐิ (กาํ มอื ) เปน ๑ กฑุ วะ มาตรารูปย ะ ๔ กุฑวะ (ฟายมอื ) ” ๑ ปตถะ ๔ ปตถะ (กอบ) ” ๑ อาฬหกะ ๕ มาสก เปน ๑ บาท ๔ อาฬหกะ ” ๑ โทณะ ๔ บาท ” ๑ กหาปณะ ๔ โทณะ ” ๑ มานกิ า ๔ มานิกา ” ๑ ขารี, ขาริกา มาตราพิเศษ ๒๐ ขาร,ี ขาริกา ” ๑ วาหะ มาตราบางอยาง แตเดมิ คงกาํ หนด (นี้วาตาม สุตต.อ.๒/๓๐๗ เปนตน ซ่ึง ข้ึนเพ่ือใหพระภิกษุท่ีอยูในกาลเทศะ บอกไวด ว ยวา ๑ วาหะ = ๑ สกฏะ (เกวยี น) หลากหลาย แมไ มม ีอุปกรณ กส็ ามารถ แตในอรรถกถาแหงฆฏิการสูตร, ม.อ. ปฏบิ ตั ติ ามพระวนิ ยั ได (ไมถ งึ แมน ยาํ เดด็ ขาด) ๓/๒๐๙ วา ในทน่ี นั้ ๒ สกฏะ เปน ๑ นวิ้ สคุ ต, คบื สุคต วาหะ ซง่ึ อาจจะหมายความเฉพาะในกรณี ตามมตขิ องอรรถกถา ๑ คืบสคุ ต = ๑ นั้น แตก ็ทาํ ใหเกดิ ปมท่ีไมกระจาง) ศอกคร่ึง (ศอกคืบ) ของชา งไม มาตราชั่งของ หรือ ๑ ศอกชา งไม = ๘ น้ิวสุคต ๔ วหี ิ (เลด็ ขา วเปลอื ก) เปน ๑ คญุ ชา,กญุ ชา ๒ คญุ ชา,กญุ ชา ” ๑ มาสก แตใ นวินยั มขุ เลม ๑ ทรงช้ถี ึงความยุง ๕ มาสก ” ๒ อักขะ ยากในการคํานวณตามสุคตประมาณน้ี ๘ อักขะ ” ๑ ธรณะ และทรงมีพระมติซึ่งสรุปไดวา เพื่อให ๑๐ ธรณะ ” ๑ ปละ สะดวกและถอื ขา งนอ ยเปน การปลอดภยั ๑๐๐ ปละ ” ๑ ตลุ า ควรเทียบตามมาตราท่ีใชกันเปนมาตร- ๒๐ ตุลา ” ๑ ภาระ ฐานสากลในปจจบุ นั คือ ระบบเมตรกิ (Metric system) อยา งที่ตกลงกนั วา มาตราชั่งทอง ๑ วา = ๒ เมตร ดงั นนั้ ๑ คืบสุคต = ๔ วหี ิ (เลด็ ขา วเปลอื ก) เปน ๑ คญุ ชา,กญุ ชา ๒๕ ซม. (๘ นว้ิ สคุ ต = ๑๖.๖๗ ซม.) ๒ คญุ ชา,กญุ ชา ” ๑ มาสก อพั ภันดร ๕ มาสก ” ๒ อักขะ ๑ อัพภันดร = ๗ วา (= ๑๔ เมตร) ๘ อกั ขะ ” ๑ ธรณะ อทุ กกุ เขป ๕ ธรณะ ” ๑ สวุ ณั ณะ อทุ กกุ เขป “ช่ัววักนํา้ สาด” คือ ระยะทาง เทาที่บุรุษผูมีกําลังปานกลางวักนํ้าสาด เตม็ แรง (ทานวา ใชทรายกไ็ ด) ไปตกถึง

มาตาปตอุ ปุ ฏฐาน ๓๑๒ มานะ เลฑฑบุ าต สาํ คญั ทจี่ ะพะนอจะบาํ เรอจะยกจะชใู ห เลฑฑบุ าต “ชั่วขวางกอ นดินตก” คอื ปรากฏหรอื ใหเ ดน ขนึ้ ไว อนั ใหค าํ นงึ ทจี่ ะ ระยะทางเทาท่ีบุรุษผูมีกําลังปานกลาง แบง แยกเราเขา จะเทยี บ จะแขง จะรสู กึ ขวา งกอ นดนิ ไปตกลง กระทบกระทง่ั ๒. อตมิ านะ ความถอื ตวั มาตาปตอุ ปุ ฏฐาน การบาํ รงุ มารดาบดิ า เกนิ ลว ง โดยสาํ คญั ตนหยาบรนุ แรงขน้ึ ใหม ีความสขุ (ขอ ๓ ในสปั ปุรสิ บญั ญัติ เปนความยกตัวเหนือเขา ดูถูกดูหม่ิน ๓, ขอ ๑๑ ในมงคล ๓๘) เหยยี ดหยามผอู น่ื ๓. โอมานะ ความ มาตกิ า 1. หวั ขอ เชน หวั ขอ แหงการเดาะ ถือตัวต่ําดอย โดยเหยียดตัวลงเปน กฐนิ 2. แมบท เชน ตัวสิกขาบท เรยี ก ความดถู กู ดหู มน่ิ ตนเอง, มานะ ๓ นี้ พงึ วาเปนมาติกา เพราะจะตอ งขยายความ ทราบความหมายอยา งสน้ั ๆ ตามทแี่ สดง ตอไป มาตุคาม ผหู ญงิ ในมหานิทเทส (ขุ.ม.๒๙/๓๕๗/๒๓๖) วา มาตุฆาต ฆา มารดา (ขอ ๑ ในอนนั ตรยิ - “มานะ วา ‘เราเทา กบั เขา’ อตมิ านะ วา กรรม ๕) ‘เราดกี วา เขา’ โอมานะ วา ‘เราเลวกวา มาตุจฉา พระนา นาง, นาผหู ญงิ เขา’ ยอ มไมม ี ไมป รากฏ หาไมไ ด ใน มานะ 1. ความถอื ตวั , ความสาํ คญั ตนวา เปน นนั่ เปน น,่ี เปน อทุ ธมั ภาคยิ สงั โยชน พระอรหนั ตขณี าสพ…” มานะ ๙ ซง่ึ มกี ารอา งองิ บอ ยๆ (เชน คอื สงั โยชนเ บอื้ งสงู พระอรหนั ตจ งึ ละ ข.ุ ม.๒๙/๑๐๒/๙๔) ไดแ ก ๑. ดกี วา เขา ได (ขอ ๘ ในสงั โยชน ๑๐, ขอ ๓ ใน สําคัญตัววาดีกวาเขา ๒. ดีกวาเขา สงั โยชน ๑๐ ตามนยั พระอภธิ รรม, ขอ สําคัญตัววาเสมอเขา ๓. ดีกวาเขา สาํ คญั ตวั วา เลวกวา เขา ๔. เสมอเขา ๕ ในอนสุ ยั ๗, ขอ ๑๓ ในอปุ กเิ ลส ๑๖, สาํ คญั ตวั วา ดกี วา เขา ๕. เสมอเขา สาํ คญั ขอ ๒ ในปปญ จะ ๓) ตวั วา เสมอเขา ๖. เสมอเขา สาํ คญั ตวั วา เลวกวา เขา ๗. เลวกวา เขา สาํ คญั ตวั มานะนี้ ในพระไตรปฎ กแสดงไวม าก วา ดกี วา เขา ๘. เลวกวา เขา สาํ คญั ตวั วา หลายชดุ มตี งั้ แตห มวด ๑ ถงึ หมวด เสมอเขา ๙. เลวกวา เขา สาํ คญั ตวั วา เลว ๑๐, อยา งนอ ยพงึ ทราบ มานะ ๓ ทต่ี รสั ไวด ว ยกนั กบั ตณั หา ๓ (อง.ฺ ฉกกฺ .๒๒/ กวา เขา; ขอ ๑, ๕ และ ๙ เปน การมอง ๓๗๗/๔๙๔) คอื ๑. มานะ ความถอื ตวั อยู ภายใน โดยมตี วั ตนทต่ี อ งคอยใหค วาม ตรงกบั ทเ่ี ปน จรงิ แตก ย็ งั เปน การถอื ตวั เปน กเิ ลสอยา งประณตี ซงึ่ พระอรหนั ตจ งึ

มานัต, มานัตต ๓๑๓ มานัต, มานัตต ละได สว นอกี ๖ ขอ เปน การถอื ตวั โดย ทกุ ขน านา แมหากรจู กั ใช จะปลุกเราให มองไมตรงกับท่ีเปนจริง เปนกิเลสท่ี เบนมาเพียรพยายามทําความดีได ก็ หยาบกวา ขน้ั พระโสดาบนั กล็ ะหมดแลว แฝงปญหาและไมป ลอดทุกข จงึ ตองมี มานะชอ่ื อน่ื ทคี่ วรทราบ คอื อธมิ านะ การศึกษา เริ่มแตฝกวินัยใหมีศีลที่จะ ความสาํ คญั ตนเกนิ เปน จริง ความสําคญั ควบคุมพฤติกรรมไวในขอบเขตแหง ตนผิด เชน ผปู ระพฤตดิ ปี ฏบิ ตั ชิ อบใน ความสงบเรียบรอยไมเบียดเบียนกัน ระดับหน่ึง ซึ่งท่ีแทยังเปนปุถุชน แต แลว พัฒนาจิตปญ ญา ใหเจริญฉนั ทะขน้ึ สําคัญตนเปนพระอรหันตหรือเปนพระ มาเปนแรงขับเคลื่อนแทนที่ตัณหาและ อรยิ ะ, อสั มมิ านะ ความถอื ตวั โดยมี มานะ เมือ่ ปฏบิ ตั เิ ชน น้ี ถงึ จะยงั มมี านะ ความยดึ มนั่ สาํ คญั หมายในขนั ธ ๕ แม อยอู ยางละเอียดจนเปนพระอนาคามี ก็ อยา งใดอยา งหนง่ึ วา เปน ตน, มจิ ฉามานะ จะแทบไมมีโทษภัย จนกวาจะพนจาก ความถอื ตวั ผดิ โดยหยง่ิ ผยองลาํ พองตน มานะเปนอิสระสิ้นเชิงเมื่อบรรลุ ในความยึดถือหรือความสามารถในทาง อรหัตผล ซ่ึงจะเปนอยูดวยปญญา ชวั่ รา ย เชน ภมู ใิ จวา พดู เทจ็ เกง ใครๆ จบั บรสิ ุทธิส์ บื ไป ไมไ ด ลาํ พองวา สามารถใชว ชิ าของตนใน 2. ในภาษาไทย มานะมคี วามหมาย ทางที่คนอื่นรูไมทันเพ่ือหากินหรือกลั่น เพย้ี นไปเปนวา เพียรพยายาม ขยันมุง แกลง รงั แกคนอนื่ ได, อวมานะ การถอื มั่น เชน ในคําวา มานะพากเพยี ร มมุ านะ ตวั กดเขาลง ซง่ึ แสดงออกภายนอก โดย มานัต, มานัตต ช่ือวุฏฐานวิธี คือ อาการลบหลู ไมใ หเ กยี รติ ทาํ ใหอ บั อาย ระเบียบปฏิบัติในการออกจากครุกาบัติ ขายหนา ไมแ ยแส ไรอ าทร เชน ผูมี แปลวา “นับ” หมายถงึ การนับราตรี ๖ กาํ ลังอํานาจที่ทําการขูตะคอก ลกู ทีเ่ มนิ ราตรี คือ ภิกษผุ ตู องอาบตั ิสงั ฆาทิเสส เฉยตอพอแม เปนคูตรงขามกับคําใน แลว เมื่อจะปลดเปลื้องตนจากอาบัติ ฝา ยดคี อื สัมมานะ อนั ไดแ กก ารนบั ถือ ตามธรรมเนียมแหงอาบัติสังฆาทิเสส ยกยอ ง ใหเ กียรตแิ กผมู คี ณุ ความดโี ดย จะตองไปหาสงฆจตุรวรรค ทําผาหม เหมาะสมอยา งจรงิ ใจ เฉวียงบา ขา งหนึง่ กราบภิกษุแกกวา นง่ั มานะเปนกิเลสเดนนําเน่ืองกันและคู กระหยงประนมมือ กลาวคําขอมานัต กันกับตณั หา เปนแรงขับดนั ใหปุถชุ นทาํ ตามอาบัติท่ีตอง ภิกษุรูปหนึ่งสวด การตางๆ กอ ความขัดแยง ปญ หาและ ประกาศใหมานัตแลว ภิกษุรูปน้ัน

มานตั ตจาริกภกิ ษุ ๓๑๔ มาลัย ประพฤตมิ านตั ๖ ราตรี เปนวฏุ ฐานวธิ ี ท่ีกําจัดหรือขัดขวางไมใหบรรลุความดี มี ๕ คอื ๑. กเิ ลสมาร มารคอื กิเลส ๒. เบ้ืองตน แหงการออกจากครุกาบัติ ขันธมาร มารคือเบญจขันธ ๓. อภิ- สงั ขารมาร มารคอื อภิสงั ขารท่ปี รงุ แตง แลวสงฆจึงสวดระงับอาบตั นิ ั้น (แตถ า กรรม ๔. เทวปตุ ตมาร มารคอื เทพบตุ ร ปกปดอาบัติไว ตองอยูปริวาสกอนจึง ๕. มจั จมุ าร มารคอื ความตาย 2. พระยา ประพฤติมานตั ได) มานัตตจาริกภิกษุ ภิกษุผูประพฤติ มานตั มารที่มีเรื่องราวปรากฏบอ ยๆ ในคัมภรี  มานัตตารหภิกษุ ภิกษุผูควรแกมานัต คอยมาแทรกแซงเหตุการณตางๆ ใน คอื ภกิ ษทุ อ่ี ยูปริวาสครบกาํ หนดแลว มี พระพทุ ธประวัติ เชน ยกพลเสนามา สิทธิขอมานัตกะสงฆ และสงฆจะให ผจญพระมหาบุรษุ ในวนั ทีจ่ ะตรัสรู พระ มานตั เพอื่ ประพฤติในลาํ ดบั ตอ ไป องคชนะพระยามารไดดวยทรงนึกถึง มานานุสัย อนสุ ัยคอื มานะ ไดแก มานะ ๙ ประการ; ดู มานะ, อนสุ ยั บารมี ๑๐ คือ ทา น ศลี เนกขมั มะ มายา เจา หญิงแหง เทวทหนคร เปน พระ ปญ ญา วิรยิ ะ ขันติ สัจจะ อธฏิ ฐาน ราชบุตรีของพระเจาอัญชนะ เปนพระ เมตตา อเุ บกขา มารในกรณีเชนนี้ บาง ทีทานอธิบายออกช่ือวาเปนวสวัตดีมาร มเหสีของพระเจาสุทโธทนะ แหงกรุง ซึ่งครองแดนหน่ึงในสวรรคช้ันสูงสุด กบิลพสั ดุ เปนพระราชชนนี ของเจาชาย แหงระดบั กามาวจรคอื ปรนิมมิตวสวัตดี สิทธัตถะ เปนพระพุทธมารดา เจาชาย เปนผคู อยขัดขวางเหนีย่ วร้งั บุคคลไว มิ สิทธตั ถะประสูตไิ ด ๗ วัน พระนางก็ ใหลวงพนจากแดนกามซึ่งอยูในอาํ นาจ สวรรคต, คาํ วา มายา ในท่นี ้ี มิไดหมาย ครอบงาํ ของตน อยา งไรกด็ ี ผูศึกษาพึง ความวามารยา ที่แปลวา เลหเหล่ยี ม พิจารณาเทียบจากมาร ๕ ในความ หรอื ลอลวง แตห มายถงึ ความงามทท่ี ํา หมายท่ี 1. ดว ย ใหผูประสบงวยงงหลงใหล, นยิ มเรยี ก มารยา การแสรงทาํ , เลหเ หล่ียม, การลอ วา พระนางสิรมิ หามายา ลวง, กริ ยิ าท่แี สดงอาการใหเ ขาเห็นผดิ มายา มารยา คือเจา เลห  (ขอ ๕ ในมละ จากทีเ่ ปน จรงิ มารยาท กริ ยิ า, กริ ยิ าวาจาทถี่ อื วา เรยี บรอ ย ๙, ขอ ๙ ในอปุ กิเลส ๑๖) มาร 1. ส่งิ ท่ีฆาบคุ คลใหตายจากความดี มารวชิ ยั ชนะมาร, พิชิตมาร หรอื จากผลทห่ี มายอันประเสริฐ, ตวั การ มาลัย ดอกไมท รี่ อ ยเปน พวง

มาลา ๓๑๕ มิจฉาวมิ ตุ ติ มาลา พวงดอกไม, ดอกไมท ว่ั ไป, สรอ ยคอ ไดด ี มารดาบดิ าไมม ี เปนตน และความ มาลี ดอกไมท วั่ ไป, ผแู ตง ดว ยพวงดอกไม เ ห็ น ท่ี ไ ม นําไ ป สู ค ว า ม พ น ทุ ก ข มาส เดือน; ดู มาตรา, เดือน (พจนานุกรมเขยี น มิจฉาทิฐิ); (ขอ ๑ มาสก ช่อื มาตราเงนิ ในครัง้ โบราณ หา ในมิจฉัตตะ ๑๐) มิจฉาวณิชชา การคา ขายไมช อบธรรม, มาสกเปนหนง่ึ บาท มิคจิรวัน พระราชอุทยานของพระเจา การคา ขายทผี่ ดิ ศลี ธรรม หมายถงึ อกรณยี - โกรัพยะ ผูครองแควนกุรุ วณิชชา (การคา ขายท่ีอบุ าสกไมค วรทํา) มจิ ฉตั ตะ ความเปน ผดิ , ภาวะทผ่ี ดิ มี ๑๐ ๕ อยา ง คือ ๑. สัตถวณชิ ชา คาอาวุธ อยาง คือ ๑. มิจฉาทิฏฐิ ๒. มิจฉา- ๒.สตั ตวณชิ ชา คา มนษุ ย ๓.มงั สวณชิ ชา สังกัปปะ ๓. มิจฉาวาจา ๔. มิจฉา- คาสัตวสาํ หรับฆาเปนอาหาร ๔. มชั ช- กมั มนั ตะ ๕. มจิ ฉาอาชวี ะ ๖. มจิ ฉา- วณชิ ชา คา ของเมา ๕. วิสวณชิ ชา คา วายามะ ๗. มจิ ฉาสติ ๘. มจิ ฉาสมาธิ ๙. ยาพษิ มิจฉาญาณ ๑๐. มจิ ฉาวมิ ตุ ติ; ตรงขามกบั มิจฉาวาจา วาจาผิด, เจรจาผิด ไดแ ก สมั มตั ตะ ๑. มุสาวาท พูดปด ๒. ปสณุ าวาจา พูด มจิ ฉา ผิด สอ เสียด ๓. ผรุสวาจา พูดคําหยาบ ๔. มจิ ฉากมั มนั ตะ ทาํ การผดิ ไดแ กก ายทจุ รติ สัมผปั ปลาปะ พูดเพอเจอ (ขอ ๓ ใน ๓ คอื ๑. ปาณาตบิ าต ฆา สตั ว ๒. อทนิ นา- มิจฉัตตะ ๑๐) ทาน ลักทรัพย ๓. กาเมสุมิจฉาจาร มิจฉาวายามะ พยายามผิด ไดแก ประพฤตผิ ิดในกาม (ขอ ๔ ในมิจฉัตตะ พยายามทาํ บาป พยายามทําอกศุ ลทีย่ ัง ๑๐) ไมเ กดิ ใหเ กิดข้ึน เปนตน (ขอ ๖ ใน มจิ ฉาจรยิ า, มจิ ฉาจาร ความประพฤตผิ ดิ มิจฉตั ตะ ๑๐) มจิ ฉาชพี การหาเล้ยี งชพี ในทางผิด; ดู มิจฉาวมิ ตุ ติ หลดุ พนผิด เชนการระงับ มจิ ฉาอาชีวะ กิเลสบาปธรรมไดช่ัวคราว เพราะกลัว มจิ ฉาญาณ รผู ดิ เชน ความรูในการคดิ อํานาจพระเจาผูสรางโลก การระงับ อุบายทําความชว่ั ใหส าํ เรจ็ (ขอ ๙ ใน กิเลสนั้นดี แตการระงับเพราะกลัว มจิ ฉตั ตะ ๑๐) อาํ นาจพระเจา สรา งโลกนนั้ ผดิ ทาง ไมท าํ มิจฉาทฏิ ฐิ เห็นผิด, ความเหน็ ที่ผิดจาก ใหพน ทกุ ขไดจริง (ขอ ๑๐ ในมิจฉัตตะ คลองธรรม เชน เห็นวา ทาํ ดีไดช วั่ ทําช่ัว ๑๐)

มิจฉาสติ ๓๑๖ มติ รแท มิจฉาสติ ระลึกผิด ไดแกระลึกถงึ การ ฉิบหาย มีลักษณะ ๔ คอื ๑. คอยเปน อันจะยั่วใหเ กดิ ราคะ โทสะ โมหะ (ขอ เพอื่ นดม่ื นํ้าเมา ๒. คอยเปนเพ่อื นเทีย่ ว ๗ ในมจิ ฉัตตะ ๑๐) กลางคนื ๓. คอยเปน เพือ่ นเท่ยี วดกู าร มจิ ฉาสมาธิ ต้ังใจผดิ ไดแ กจดจอ ปก เลน ๔. คอยเปนเพอ่ื นไปเลน การพนนั ใจแนวในกามราคะ ในพยาบาท เปนตน (เขียนวา มติ รปฏิรปู , มิตรปฏริ ูปก กม็ ี); ดู คหิ ิวนิ ยั (ขอ ๘ ในมจิ ฉัตตะ ๑๐) มิจฉาสงั กปั ปะ ดาํ รผิ ดิ ไดแกดาํ รแิ สไ ป มติ ร เพ่ือน, ผูมคี วามเยือ่ ใยดี, ผมู ีนาํ้ ใจ ในกาม ดาํ รพิ ยาบาท ดาํ รเิ บยี ดเบยี นเขา เอื้อเฟอ แยกเปนมิตรแท ๔ พวก มติ ร (ขอ ๒ ในมจิ ฉตั ตะ ๑๐) เทยี ม (มิตตปฏิรูป) ๔ พวก มิจฉาอาชีวะ เลี้ยงชพี ผิด ไดแกหาเลย้ี ง มติ รเทียม ดู มิตตปฏิรปู ชีพในทางทจุ รติ ผดิ วนิ ยั หรอื ผดิ ศลี ธรรม มติ รแท มิตรดวยใจจริง มี ๔ พวก ได เชน หลอกลวงเขา เปนตน (ขอ ๕ ใน แก ๑. มิตรอปุ การะ มลี กั ษณะ ๔ คอื มิจฉัตตะ ๑๐) ๑. เพื่อนประมาท ชวยรักษาเพื่อน ๒. มติ ตปฏริ ูป, มิตตปฏริ ูปก คนเทียม เพื่อนประมาท ชวยรักษาทรัพยของ มติ ร, มติ รเทยี มไมใ ชม ติ รแท มี ๔ พวก เพ่อื น ๓. เม่ือมภี ัย เปนที่พงึ่ พํานักได ไดแก ๑. คนปอกลอก มีลกั ษณะ ๔ คอื ๔. มีกจิ จาํ เปน ชว ยออกทรพั ยใ หเ กนิ ๑. คดิ เอาแตไดฝา ยเดียว ๒. ยอมเสยี กวา ทอี่ อกปาก ๒. มติ รรว มสขุ รว มทกุ ข นอ ยโดยหวังจะเอาใหมาก ๓. ตัวมีภัย มีลักษณะ ๔ คือ ๑. บอกความลับแก จงึ มาชว ยทาํ กจิ ของเพ่อื น ๔. คบเพอื่ น เพอื่ น ๒. ปด ความลบั ของเพ่อื น ๓. มี เพราะเห็นแกประโยชนของตวั ๒. คนดี ภัยอนั ตรายไมล ะท้งิ ๔. แมช วี ิตกส็ ละ แตพูด มีลกั ษณะ ๔ คอื ๑. ดีแตย ก ใหไ ด ๓. มิตรแนะประโยชน มีลกั ษณะ ของหมดแลวมาปราศรยั ๒. ดแี ตอ าง ๔ คอื ๑. จะทําช่ัวเสียหายคอยหาม ของยังไมม มี าปราศรยั ๓. สงเคราะห ปรามไว ๒. คอยแนะนําใหต้ังอยูใน ดว ยสง่ิ หาประโยชนมิได ๔. เมือ่ เพอ่ื นมี ความดี ๓. ใหไ ดฟ ง ไดรสู ิ่งท่ีไมเคยไดรู กิจ อางแตเหตุขัดของ ๓. คนหัว ไดฟง ๔. บอกทางสขุ ทางสวรรคให ๔. ประจบ มีลกั ษณะ ๔ คอื ๑. จะทาํ ชว่ั ก็ มติ รมนี ้ําใจ มีลกั ษณะ ๔ คอื ๑. เพ่ือน เออออ ๒. จะทาํ ดกี ็เออออ ๓. ตอ หนา มีทกุ ข พลอยทกุ ขดวย ๒. เพือ่ นมีสขุ สรรเสรญิ ๔. ลบั หลงั นินทา ๔. คนชวน พลอยดใี จ ๓. เขาติเตียนเพือ่ น ชวย

มิถลิ า ๓๑๗ มุขปาฐะ ยับยั้งแกใ ห ๔. เขาสรรเสริญเพื่อน ชว ย มิสสกสโมธาน การประมวลครุกาบัติ พูดเสรมิ สนบั สนนุ ; ดู คิหิวนิ ัย ระคนกัน, เปน ชอ่ื ปริวาสสาํ หรบั ภิกษผุ ู มิถลิ า ชอ่ื นครหลวงของแควนวิเทหะ ปรารถนาจะออกจากอาบัติสังฆาทิเสส มิทธะ ความทอ แท, ความเชื่อมซมึ , มาคู ตางวัตถุกัน หมายความวาตองอาบัติ กับถีนะ ในนวิ รณ ๕; ดู ถีนมิทธะ สงั ฆาทเิ สสหลายตวั ตา งสิกขาบทกัน ซึ่ง มลิ ักขะ คนปา เถอ่ื น, คนดอย, คนทยี่ งั มีวนั ปดเทากนั บา ง ไมเ ทา กันบา ง ภกิ ษุ ไมเ จรญิ , พวกเจา ถ่นิ เดมิ ของชมพูทวปี ผูตองอาบัติสังฆาทิเสสเหลานั้น ขอ มใิ ชชาวอริยกะ ปรวิ าสจากสงฆเ พอ่ื อยกู รรมชดใชท งั้ หมด มลิ นิ ท มหากษตั รยิ เ ชื้อชาติกรีก ในชมพู มื้อเดยี ว ดู ฉนั มอ้ื เดยี ว ทวีป ครองแควนโยนก ที่สาคลนคร มุข หวั หนา, หวั ขอ , ปาก, ทาง (ปจ จบุ นั เรยี กวา Sialkot อยใู นแควน มขุ ปาฐะ “บอกดว ยปาก”, การวาปาก ปญ จาบ ทเ่ี ปน สว นของปากีสถาน) ทรง เปลา หมายถึง การสวด สาธยาย บอก มชี าตภิ มู ทิ ีเ่ กาะอลสันทะ ซง่ึ สันนษิ ฐาน กลา ว เลา เรยี น สืบทอดกนั มาดวยปาก กนั วาตรงกับคาํ วา Alexandria คือเปน ตอ ปากโดยตรง ไมใชตัวหนังสือ, เปน เมืองหนึ่งท่ีพระเจาอเลกซานเดอร วิธีคร้ังโบราณ ในการรักษาคัมภีรให มหาราชสรางขึ้นบนทางเดินทัพที่ทรงมี เที่ยงตรงแมนยํา (เชน มีการกํากับ ชัย หางจากสาคลนครประมาณ ๒๐๐ กําชับ ทบทวน และสอบทานกนั ตอหนา โยชน ทรงเปน ปราชญยิ่งใหญ โตว าทะ ไดเต็มท)่ี เมอื่ ยังไมม แี มแบบที่จะพิมพ ชนะนกั ปราชญท ้งั หลายในสมัยนั้น จน ขอความออกมาใหตรงกันแนนอนท้ัง ในที่สุดไดโตกับพระนาคเสน ทรง หมด และถือวาการคัดลอกเปนวิธีสืบ เลื่อมใสหันมานับถือพระพุทธศาสนา ทอดขอ ความที่ไมอ าจไววางใจ เชน ใน และเปนองคอ ปุ ถัมภกสาํ คญั ชาวตะวัน มหาวงส (๑/๒๕๐๑/๒๓๕) วา “ภิกษุท้ัง ตกเรียกพระนามตามภาษากรีกวา หลายผมู ีความรูค วามคดิ กวา งขวาง ใน Menander ครองราชย พ.ศ. ๔๒๓ กาลกอน นาํ พระบาลแี หงพระไตรปฎ ก สวรรคต พ.ศ. ๔๕๓; ดูนาคเสน,โยนก และแมอรรถกถาแหงพระไตรปฎกน้ัน มิลนิ ทปญหา คัมภีรส าํ คญั บันทึกคาํ มา โดยมขุ ปาฐะ”, ในภาษาไทย มุขปาฐะ สนทนาโตตอบปญหาธรรม ระหวาง มีความหมายเลือนลงมาในแงที่กลาย พระนาคเสนกบั พระยามลิ ินท เปนเร่ืองท่ีไมคอยหนักแนนหรือไมคอย

มุขปญุ ฉนะ ๓๑๘ มูควัตร เปนหลกั ฐาน หมายถึง ขอความทท่ี อ ง เหงอื ก คอื ฏ  ฑ ฒ ณ กบั ทง้ั ร และ ฬ จํากันมาดวยปากเปลา ไมไดเขียนไว, มุทิตา ความพลอยยินดีเมื่อผูอื่นไดดี, เร่อื งทเ่ี ลาตอปากกนั มา; มุขบาฐ กเ็ ขยี น เห็นผูอนื่ อยูด ีมสี ขุ ก็แชม ชน่ื เบิกบานใจ มขุ ปญุ ฉนะ ผา เช็ดปาก ดวย เห็นเขาประสบความสําเร็จเจริญ มุจจลนิ ท 1. ตน จกิ , ไมจิก ต้ังอยทู ศิ กาวหนายิ่งข้ึนไป ก็พลอยยินดีบันเทิง ตะวนั ออกเฉยี งใตข องตน พระศรมี หาโพธิ์ ใจ พรอ มท่ีจะสงเสริมสนบั สนุน ไมกดี พระพทุ ธเจา ประทบั นงั่ เสวยวมิ ตุ ตสิ ขุ อยู กันริษยา; ธรรมตรงขา มคือ อิสสา (ขอ ใตต นไมนี้ ๗ วนั (สัปดาหท ่ี ๓ ตาม ๓ ในพรหมวหิ าร ๔) พระวนิ ยั , สปั ดาหท ี่ ๖ ตามคมั ภรี ช าดก) มุนี นักปราชญ, ผูสละเรอื นและทรัพย 2. ชอื่ พระยานาคทเ่ี ขา มาเฝา พระพทุ ธเจา สมบัติแลว มีจิตใจต้ังมั่นเปนอิสระไม ขณะที่ประทับเสวยวิมุตติสุขอยูใตตน เกาะเกย่ี วตดิ พนั ในสง่ิ ทงั้ หลาย สงบเยน็ จกิ (มจุ จลินท) ฝนตกพราํ เจอื ดวยลม ไมทะเยอทะยานฝน ใฝ ไมแ สพ รา นหวั่น หนาวตลอด ๗ วนั พระยามจุ จลินท- ไหว มีปญญาเปนกาํ ลังและมีสติรักษา นาคราชจึงแผพังพานปกพระพุทธเจา ตน, พระสงฆห รือนักบวชทเ่ี ขา ถงึ ธรรม เพ่ือปองกันฝนและลมมิใหถูกตองพระ และดําเนินชีวิตอันบรสิ ทุ ธ์ิ กาย นี่เปนมูลเหตุของการสรางพระ มสุ า เทจ็ , ปด, ไมจ ริง มสุ าวาท พดู เทจ็ , พดู โกหก, พูดไมจ ริง พทุ ธรปู นาคปรก มจุ จติ กุ มั ยตาญาณ ดูมญุ จติ กุ มั ยตาญาณ (ขอ ๔ ในกรรมกิเลส ๔, ขอ ๗ ในมละ มจุ ฉา ลมจบั , สลบ, สวงิ สวาย ๙, ขอ ๔ ในอกุศลกรรมบถ ๑๐) มุญจิตุกัมยตาญาณ ญาณอันคาํ นึงดวย มสุ าวาทวรรค ตอนทวี่ า ดว ยเรอื่ งพดู ปด ใครจะพนไปเสีย, ความหย่ังรูที่ทําให เปน ตน เปน วรรคที่ ๑ แหงปาจิตตยิ - ตองการจะพน ไปเสยี คอื ตองการจะ กณั ฑ ในมหาวภิ งั ค แหง วินัยปฎก พนไปเสียจากสังขารที่เบ่ือหนายแลว มุสาวาทา เวรมณี เวนจากการพูดเท็จ, ดวยนพิ พิทานุปสสนาญาณ (ขอ ๖ ใน เวนจากการพูดโกหก, เวนจากพูดไม วิปส สนาญาณ ๙) จริง (ขอ ๔ ในศีล ๕ ศีล ๘ ศลี ๑๐ มฏุ ฐิ กาํ มอื ; ดู มาตรา และกุศลกรรมบถ ๑๐) มตุ ตะ ดู มูตร มคู วัตร ขอ ปฏบิ ตั ขิ องผูใบ, ขอ ปฏบิ ตั ิ มุทธชะ อักษรเกิดในศีรษะหรือท่ีปุม ของผูเปนดงั คนใบ, การถอื ไมพ ดู จากัน

มตู ร ๓๑๙ เมฆิยะ เปน วัตรของเดียรถยี อยา งหนึ่ง มีพุทธ- มลู คนั ธกุฎี; คันธกฎุ ี บัญญัติหามไวมิใหภิกษุถือ เพราะเปน มูลคา ราคา มูลเฉท “ตดั รากเหงา” หมายถงึ อาบัติ การเปนอยูอยางปศสุ ตั ว มูตร ปสสาวะ, นํา้ เบา, เย่ียว ปาราชิก ซึ่งผูตองขาดจากความเปน มูรธาภิเษก พิธีหลั่งน้ํารดพระเศียรใน ภกิ ษแุ ละภิกษณุ ี งานราชาภิเษกหรอื พระราชพิธอี ่ืน มูลนาย (ในคาํ วา “เลขสม คือ เลขสมคั ร มูล (ในคําวา “อธกิ รณอันภิกษจุ ะพงึ ยก มีมูลนาย”) ผูอุปการะเปนเจาบุญนาย ข้ึนวาไดนั้น ตอ งเปนเร่อื งมีมลู ”) เคา , คณุ อยางทใี่ ชวา เจา ขุนมลู นาย รองรอย, ลักษณะอาการท่ีสอวานาจะ มลู บัญญตั ิ ขอบญั ญัติทพี่ ระพทุ ธเจาทรง เปนอยางนั้น, เร่ืองที่จัดวามีมูลมี ๓ ตงั้ ไวเ ดมิ , บญั ญตั เิ ดมิ ; คกู บั อนบุ ญั ญตั ิ อยาง คอื ๑. เร่อื งท่ไี ดเหน็ เอง ๒. เรื่อง (ตามปกติใชเพียงวา บัญญัติกับอนุ- ที่ไดยินเอง หรือผูอ่ืนบอกและเช่ือวา บัญญัติ) เปน จรงิ ๓. เรือ่ งที่รังเกยี จโดยอาการ มลู เภสัช “มรี ากเปนยา” ยาทาํ จากรากไม มูลคนั ธกุฎี “พระคนั ธกุฎีเดมิ ” เปนคาํ ท่ี เชน ขมนิ้ ขิง วานนํ้า ขา แหว หมู ไมมีในคัมภีรมาแตเดิม ทานผูใชเร่ิม เปนตน แรก หมายถงึ พระคนั ธกุฎที ่ีประทับของ มูลแหงพระบัญญัติ ตนเหตุใหพระ พระพุทธเจาที่สารนาถ คือท่ีอิสิปตน- พุทธเจาทรงบญั ญตั พิ ระวินยั มฤคทายวัน อันเปนท่ีมาของชื่อวัดมูล- มลู ายปฏกิ สั สนา การชกั เขา หาอาบตั เิ ดมิ คันธกุฏีวิหาร ซงึ่ อนาคารกิ ธรรมปาละ เปน ชอ่ื วฏุ ฐานวธิ อี ยา งหนง่ึ ; ดู ปฏกิ สั สนา แหง ประเทศศรลี ังกา สรา งขึ้นทีส่ ารนาถ มูลายปฏิกัสสนารหภิกษุ ภิกษุผูควร (มพี ธิ เี ปด ใน พ.ศ. ๒๔๗๔) และถอื ได แกการชักเขาหาอาบัติเดิม หมายถึง วาเปนวัดแรกที่เกิดข้ึนในถิ่นพุทธสถาน ภิกษุผูกําลังอยูปริวาส หรือประพฤติ เดิมแหงประเทศอินเดีย หลังจากพระ มานัตอยู ตอ งอาบตั สิ ังฆาทิเสสขอ เดียว พุทธศาสนาไดสูญส้ินไปจากชมพูทวีป กันหรืออาบัติสังฆาทิเสสขออ่ืนเขาอีก เม่อื ประมาณ พ.ศ.๑๗๔๐; ดู คันธกุฎี กอนที่สงฆจะอัพภาน ตองต้ังตนอยู มลู คนั ธกฎุ วี หิ าร “วัดพระมูลคันธกุฎ”ี , ปริวาสหรือประพฤตมิ านตั ใหม วัดท่ีสรางขึ้นเปนอนุสรณแหงพระคันธ- เมฆิยะ พระมหาสาวกองคห นึง่ เคยเปน กุฎเี ดมิ ของพระพุทธเจา ทีส่ ารนาถ; ดู อุปฏฐากของพระพุทธองค คราวหน่ึง

เมณฑกานญุ าต ๓๒๐ เมรัย ไดเห็นสวนมะมวงริมฝงแมนํ้ากิมิกาฬา เมตตยิ ะ ชอื่ ภกิ ษผุ โู จทพระทพั พมลั ลบตุ ร นารื่นรมย จึงขอลาพระพุทธเจาไป คูกับพระภุมมชกะ บาํ เพญ็ เพยี รท่ีนนั่ พระพทุ ธเจา หา มไม เมตตยิ าภิกษุณี ภกิ ษุณีผเู ปนตวั การรบั ฟง ทานไปบาํ เพญ็ เพยี ร ถูกอกศุ ลวิตก มอบหมายจากพระเมตติยะและพระ ตา งๆ รบกวน ในทสี่ ุดตอ งกลับมาเฝา ภมุ มชกะมาเปน ผโู จทพระทพั พมลั ลบตุ ร พระพุทธเจา ไดฟงพระธรรมเทศนา ดว ยขอ หาปฐมปาราชิก เร่อื งธรรม ๕ ประการสาํ หรับบมเจโต- เมตเตยยะ, เมตไตรย ดู ศรีอารย- วิมุตติ เปน ตน ทพ่ี ระศาสดาทรงแสดง เมตไตรย เมถุน “การกระทาํ ของคนทีเ่ ปนคๆู ”, การ จึงไดส าํ เรจ็ พระอรหตั เมณฑกานุญาต ขออนุญาตท่ีปรารภ รวมสังวาส, การรวมประเวณี เมณฑกเศรษฐี คอื อนุญาตใหภ ิกษุยินดี เมถนุ วิรัติ การเวนจากการรว มประเวณี ของทกี่ ปั ปยการก จดั ซ้อื มาดวยเงนิ ที่ผู เมถุนสงั โยค อาการพัวพนั เมถุน, ความ ศรัทธาไดมอบใหไวตามแบบอยางท่ี ประพฤติทยี่ ังเกย่ี วเนือ่ งกบั เมถุน มี ๗ เมณฑกเศรษฐีเคยทาํ ขอ โดยใจความคอื สมณะบางเหลา ไม เมตตคูมาณพ ศิษยคนหน่ึงในจํานวน เสพเมถุน แตยงั ยินดีในเมถนุ สงั โยคคอื ๑๖ คน ของพราหมณพาวรีทไี่ ปทูลถาม ชอบการลูบไลและการนวดของหญิง, ปญ หากะพระศาสดา ณ ปาสาณเจดีย ชอบซกิ ซี้ เลน หวั สัพยอกกบั หญงิ , ชอบ เมตตา ความรกั , ความปรารถนาใหเ ขามี จองดูตากบั หญิง, ชอบฟง เสยี งหัวเราะ ความสุข, แผไ มตรีจติ คดิ จะใหสตั วท ้งั ขับรองของหญิง, ชอบนึกถึงการเกาท่ี ปวงเปน สขุ ทวั่ หนา (ขอ ๙ ในบารมี ๑๐, เคยหัวเราะพูดเลนกับหญิง, เห็นชาว ขอ ๑ ในพรหมวหิ าร ๔, ขอ ๒ ใน บานเขาบํารุงบําเรอกันดวยกามคุณแลว อารกั ขกรรมฐาน ๔); ดู แผเมตตา ปลมื้ ใจ, หรอื แมแ ตป ระพฤตพิ รหมจรรย เมตตากรณุ า เมตตา และ กรณุ า ความ โดยตง้ั ความปรารถนาทจี่ ะเปนเทพเจา รักความปรารถนาดีและความสงสาร เมทนดี ล พน้ื แผนดนิ ความอยากชวยเหลือปลดเปลื้องทุกข เมทฬุปนคิ ม นิคมหนึ่งในสักกชนบท เมโท, เมท มันขน (ขอ แรกในเบญจธรรม) เมตตาจิต จติ ประกอบดวยเมตตา, ใจมี เมธี นกั ปราชญ, คนมีความรู เมตตา เมรยั นํ้าเมาทยี่ ังไมไดกลน่ั , นาํ้ เมาทเี่ กิด

เมรุ ๓๒๑ โมคคัลลีบุตรตสิ สเถระ จากการหมกั หรือแช นพิ พาน 2. ประธาน, หัวหนา , ประมุข เมรุ 1. ชื่อภูเขาท่ีเปนศูนยกลางของ โมกขธรรม ธรรมนาํ สัตวใหหลดุ พนจาก จกั รวาล บางทเี รยี กพระสเุ มรุ ตามคติ กิเลส, ความหลดุ พน, นิพพาน ของศาสนาฮินดู ถือวาเปนบริเวณท่ีมี โมคคัลลานะ ดู มหาโมคคัลลานะ สวรรคอ ยโู ดยรอบ เชน สวรรคของพระ โมคคัลลานโคตร ตระกูลพราหมณ อินทรอยูท างทศิ เหนือ ไวกูณฐแดนสถติ โมคคลั ลานะ ของพระวิษณุหรือพระนารายณอยูทาง โมคคัลลี ชื่อนางพราหมณีผูเปนมารดา ทิศใต ไกลาสท่ีสถิตของพระศิวะหรือ ของพระมหาโมคคลั ลานะ พระอิศวรกอ็ ยูท างทิศใต เหนือยอดเขา โมคคลั ลบี ตุ รตสิ สเถระ พระมหาเถระผู พระสุเมรุนั้น คอื พรหมโลก เปนท่ีสถิต เปนประธานในการสังคายนาคร้ังท่ี ๓ ของพระพรหม; ภูเขาน้ีเรียกชื่อเปน ซึ่งพระเจาอโศกมหาราชทรงเปนองค ภาษาบาลีวา สิเนรุ และตามคติฝาย อุปถมั ภก เม่ือ พ.ศ.๒๓๕, หลงั จากการ พระพุทธศาสนา ในช้นั อรรถกถา ยอด สังคายนาเสร็จส้ินแลว ทานไดสงพระ เขาสิเนรุเปนท่ีต้ังของสวรรคชั้นดาวดึงส เถระ ๙ รปู รับมอบภาระไปประดิษฐาน ซ่ึงเปนที่สถิตของพระอินทร เชิงเขา พระพทุ ธศาสนาในดินแดนตางๆ (บัดนี้ สเิ นรุ ซึ่งหยัง่ ลกึ ลงไปในมหาสมทุ รเปน นิยมเรียกกนั วาสงศาสนทตู ๙ สาย แต อสรู พภิ พ สูงขนึ้ ไปก่งึ ทางระหวางแดน ในเร่ืองเดิมไมไดใชคําน้ี) ดังความใน ท้ังสองนั้น เปนสวรรคของทาวจาตุ อรรถกถา (วินย.อ.๑/๖๓) วา “ทราบมา มหาราช สวรรคช นั้ อ่นื ๆ และโลกมนษุ ย วา พระโมคคัลลีบตุ รติสสเถระ ครัน้ ทํา เปนตน ก็เรียงรายกันอยูส งู บางตาํ่ บาง ตติยสงั คีตนิ แ้ี ลว ไดดาํ รอิ ยา งนว้ี า ‘ใน รอบเขาสเิ นรนุ ี้ (ในวรรณคดบี าลยี คุ หลงั อนาคต พระศาสนาจะพงึ ตั้งมนั่ อยูดว ย เชน จฬู วงส พงศาวดารลงั กา เรยี ก เมรุ ดี ณ ท่ีไหนหนอแล?’ ลาํ ดบั นนั้ เมอ่ื และ สเุ มรุ อยา งสนั สกฤตก็ม)ี 2. ทเ่ี ผา ทานใครค รวญอยู กไ็ ดมีความคดิ ดังน้ี ศพ หลังคาเปนยอด มรี ัว้ ลอ มรอบ ซึ่ง วา ‘พระศาสนาจกั ตง้ั มน่ั อยูดวยดี ใน คงไดค ตจิ ากภูเขาเมรุน้นั ปจจันติมชนบทท้ังหลาย’ ทานจึงมอบ แมหมายงานทาน พระสนมในรัชกาล ภาระแกภ กิ ษเุ หลา นน้ั แลว สง ภกิ ษเุ หลา กอนๆ นนั้ ๆ ไปในถนิ่ นนั้ ๆ คอื โมกข 1. ความหลุดพน จากกเิ ลส คอื ๑. พระมชั ฌันติกเถระ ไปยงั รัฐกสั มีร-

โมฆบรุ ษุ ๓๒๒ โมหนั ธ คนั ธาระ โดยสง่ั วา “ทา นไปยงั รฐั นนั่ แลว ประโยชนอ ังพงึ ไดพึงถึง จงประดษิ ฐานพระศาสนาทนี่ น่ั ” โมฆราชมาณพ ศิษยค นหน่งึ ในจาํ นวน ๒. พระมหาเทวเถระ ไปยงั มหสิ กมณฑล ๑๖ คน ของพราหมณพ าวรี ทไี่ ปทลู ถาม โดยสงั่ อยา งนน้ั เหมอื นกนั ปญ หากะพระศาสดา ที่ปาสาณเจดยี  ได ๓. พระรกั ขิตเถระ ไปยงั วนวาสชี นบท บรรลุอรหัตตผลแลว อุปสมบท เปนพระ ๔. พระโยนกธรรมรักขิตเถระ ไปยัง มหาสาวกองคหนึ่ง และไดรับยกยอง อปรนั ตกชนบท เปนเอตทคั คะในทางทรงจวี รเศรา หมอง ๕. พระมหาธรรมรกั ขติ เถระ ไปยังมหา โมทนา บนั เทงิ ใจ, ยินด;ี มกั ใชพดู เปน คําตัดส้ัน สําหรับคําวา อนุโมทนา รัฐชนบท ๖. พระมหารักขติ เถระ ไปยังแดนโยนก หมายความวาพลอยยินดี หรือช่ืนชม ๗. พระมัชฌิมเถระ ไปยังถ่ินแดนอัน เหน็ ชอบในการกระทาํ นนั้ ๆ ดว ยเปน ตน ; เปนสวนแหงหิมวนั ตประเทศ. ดู อนโุ มทนา ๘. พระโสณเถระ และพระอุตตรเถระ โมไนย ความเปน มุน,ี ความเปนปราชญ, ไปยงั สวุ รรณภมู ิ คุณธรรมของนกั ปราชญ, ธรรมทท่ี าํ ให ๙. พระมหินทเถระ ผูเปนสัทธิวิหาริก เปน มุนี ของตน พรอ มดว ยพระอฏิ ฏยิ เถระ พระ โมริยกษัตริย กษัตริยผูครองเมือง อตุ ตยิ เถระ พระสมั พลเถระ พระภัทท- ปปผลวิ นั สง ทตู มาไมท ันเวลาแจกพระ สาลเถระ ไปยงั ตัมพปณ ณิทวปี โดยส่ัง บรมสารรี กิ ธาตุ จึงไดแ ตพ ระองั คารไป วา “พวกทานไปยังตมั พปณ ณทิ วปี แลว สรา งองั คารสตปู ท่เี มอื งของตน จงประดิษฐานพระศาสนาในเกาะน่ัน” โมล,ี เมาลี จอม, ยอด, ผมทม่ี นุ เปน จอม พระเถระแมท้ังหมด เมื่อจะไปยัง โมหะ ความหลง, ความไมร ูต ามเปนจรงิ , ทิสาภาคน้ันๆ ตระหนักอยูวา “ใน อวชิ ชา (ขอ ๓ ในอกศุ ลมูล ๓) ปจจันติมชนบททั้งหลาย คณะพระ โมหจรติ พ้ืนนสิ ัยที่หนกั ในโมหะ โงเขลา ภกิ ษุปญจวรรค จงึ พอทีจ่ ะทําอปุ สมบท งมงาย พงึ แกด ว ยใหม กี ารเรียน การ กรรมได” ดงั นี้ จึงไดไ ปกนั รวมท้งั ตน ถาม การฟง ธรรม สนทนาธรรมตามกาล เปนคณะละ ๕”; ดู สงั คายนา หรอื อยกู บั ครู (ขอ ๓ ในจรติ ๖) โมฆบุรุษ บุรุษเปลา, คนเปลา , คนที่ใช โมหนั ธ มดื มนดวยความหลง, มดื มน การไมไ ด, คนโงเ ขลา, คนท่ีพลาดจาก เพราะความหลง

โมหาคติ ๓๒๓ ยติ โมหาคติ ลําเอยี งเพราะเขลา (ขอ ๓ ใน ไมมีสังวาส ไมมีธรรมเปนเหตุอยูรวม อคติ ๔) กับภิกษุท้ังหลาย, ขาดสิทธิอันชอบ โมหาโรปนกรรม กิรยิ าทีส่ วดประกาศ ธรรม ท่ีจะถือเอาประโยชนแหงความ ยกโทษภกิ ษวุ า แสรง ทาํ หลง คอื รแู ลว ทาํ เปน ภิกษุ, ขาดจากความเปน ภิกษุ, อยู เปน ไมร ;ู เมอื่ สงฆส วดประกาศแลว ยงั รว มกบั สงฆไมไ ด แกลง ทาํ ไมร อู กี ตอ งปาจติ ตยี  (สกิ ขาบท ไมตรี “คุณชาติ (ความดงี าม) ทีม่ ใี น ท่ี ๓ แหง สหธรรมกิ วรรค ปาจติ ตยิ กณั ฑ) มิตร”, ความเปนเพ่ือน, ความรัก, โมโห โกรธ, ขนุ เคอื ง; ตามรูปศพั ทเปน ความหวังดตี อกนั , ความเยือ่ ใยตอกัน, คาํ ภาษาบาลี ควรแปลวา “ความหลง” มิตรธรรม, เมตตา แตท่ใี ชกันมาในภาษาไทย ความหมาย ไมอยูปราศจากไตรจีวร ไตรจีวรอยกู ับ เพ้ียนไปเปน อยางขางตน ตวั คืออยใู นเขตท่ตี วั อยู ย ยกนะ [ยะ-กะ-นะ] ตับ ดํารงอยูตลอดอายุแลว ก็ไปตาม ยชพุ เพท ชอ่ื คมั ภรี ที่ ๒ แหง พระเวทใน ยถากรรม” (คอื ไปเกดิ ตามกรรมดแี ละ ศาสนาพราหมณ เปนตํารับประกอบ ช่ัวท่ีตัวไดทําไว), “พระราชาตั้งอยูใน ดวยมนตรสําหรับใชสวดในยัญพิธีและ โอวาทของพระโพธสิ ตั ว ทาํ บญุ ทงั้ หลาย แถลงพิธีทํากิจบูชายัญ เขียนอยาง แลวไปตามยถากรรม” (คือไปเกิดตาม สนั สกฤตเปน ยชรุ เวท; ดู ไตรเพท, เวท กรรมดที ไี่ ดท าํ ), ขอ ความวา “ไปตาม ยติ ผูสํารวมอนิ ทรยี , นกั พรต, พระภกิ ษุ ยถากรรม” นี้ เฉพาะในอรรถกถาชาดก ยถากรรม “ตามกรรม” ตามปกติใชใ นขอ อยา งเดยี วก็มเี กอื บรอ ยแหง , ในพระไตร ความท่ีกลา วถึงคติหลงั สิ้นชวี ิต เมอ่ื เลา ปฎ ก คาํ นแี้ ทบไมป รากฏทใี่ ช แตก พ็ บ เรื่องอยางรวบรัด ทํานองเปนสํานวน บา งสกั ๒ แหง คือในรฐั ปาลสูตร (ม.ม. แบบในการสอนใหคํานึงถึงการทาํ กรรม ๑๓/๔๔๙/๔๐๙) และเฉพาะอยางยิ่งใน สวนมากใชในคัมภีรช้ันอรรถกถาลงมา อัยยกิ าสตู ร (สํ.ส.๑๕/๔๐๑/๑๔๒) ทวี่ า คร้งั เชน วา “กลุ บตุ รนนั้ เมอ่ื เศรษฐลี ว งลบั ไป หน่ึง พระเจาปเสนทิโกศลเสด็จไปเฝา แลว ก็ไดตําแหนงเศรษฐีในเมืองนั้น พระพุทธเจาและกราบทูลวา พระ

ยถาภูตญาณ ๓๒๔ ยมกปาฏหิ ารยิ  อัยยิกาซ่ึงเปนทีร่ ักมากของพระองค มี คนตาย และเปน เจา นรก, ยมราช กเ็ รยี ก พระชนมได ๑๒๐ พรรษา ไดทวิ งคต ยมกะ ช่ือภิกษุรูปหน่ึงท่ีมีความเห็นวา เสียแลว ถาสามารถเอาส่ิงมีคาสูงใดๆ พระขีณาสพตายแลวดับสูญ ซ่ึงเปน แลกเอาพระชนมคืนมาได ก็จะทรงทํา ความเห็นทผี่ ดิ ภายหลงั ไดพ บกบั พระ พระพุทธเจาไดตรัสสอนเก่ียวกับความ สารบี ตุ ร พระสารีบุตรไดเปล้อื งทานจาก จรงิ ของชวี ติ และทรงสรปุ วา “สรรพสตั ว ความเหน็ ผิดนั้นได จกั มว ยมรณ เพราะชวี ติ มคี วามตายเปน ยมกปาฏหิ ารยิ  ปาฏหิ ารยิ เ ปน คๆู อนั เปน ทส่ี ดุ ทกุ คนจกั ไปตามกรรม (ยถากรรม) ปาฏิหาริยพิเศษท่ีเฉพาะพระพุทธเจาเทา เขา ถงึ ผลแหง บญุ และบาป คนมีกรรมชัว่ น้ันทรงกระทาํ ได ไมสาธารณะกับพระ ไปนรก คนมีกรรมดีไปสุคติ เพราะ สาวกทงั้ หลาย เชน ใหเ ปลวไฟกบั สายนา้ํ ฉะน้นั พงึ ทํากรรมดี …”; มีบา งนอย พวยพงุ ออกไป จากพระวรกายตา งสว น แหงที่ใชยถากรรมในความหมายอ่ืน ตา งดา น พรอ มกนั เปน คๆู ใหล าํ เพลงิ เชน ในขอความวา “ไดเ งนิ คาจา งทกุ วัน พวยพงุ จากพระวรกายขา งขวา พรอ มกบั ตามยถากรรม” (คือตามงานท่ีตนทํา); อุทกธาราพวยพุง จากพระวรกายขา งซาย ในภาษาไทย ยถากรรม ไดมีความหมาย และสลบั กนั บา ง ใหล าํ เพลงิ พวยพงุ จาก เพีย้ นไปมาก กลายเปนวา “แลว แตจะ พระเนตรขางขวา พรอมกับอุทกธารา เปนไป, เรื่อยเปอย, เล่ือนลอยไรจดุ พวยพงุ จากพระเนตรขา งซา ย และสลบั หมาย, ตามลมตามแลง ” ซงึ่ ตรงขา มกับ กนั บา ง จากพระโสต พระนาสกิ พระ ความหมายทีแ่ ทจรงิ องั สา พระหตั ถ พระบาท ขวา ซา ย ยถาภตู ญาณ ความรูตามความเปน จริง, ตลอดจนชองพระองคุลี และขุมพระ รตู ามทม่ี ันเปน โลมา กเ็ ชน เดยี วกนั นอกจากนนั้ ใน ยถาภูตญาณทัสสนะ ความรคู วามเหน็ ทา มกลางพระฉพั พณั ณรงั สี พระผมู พี ระ ตามเปนจริง ภาค กบั พระพทุ ธนมิ ติ (พระพทุ ธรปู ที่ ยถาสันถติกังคะ องคแหงผูถือการอยู ทรงเนรมิตขึ้น) ก็สาํ เร็จพระอิริยาบถที่ ในเสนาสนะตามแตเขาจัดให ไมเลือก ตา งกนั เชน ขณะทพี่ ระผมู พี ระภาคทรง เสนาสนะเอาตามพอใจตัวเอง (ขอ ๑๒ จงกรม พระพุทธนิมิตประทับยืนบาง ในธดุ งค ๑๓) ประทบั นงั่ บา ง ทรงไสยาสนบ า ง ขณะที่ ยม พญายม, เทพผเู ปน ใหญแ หง โลกของ พระพทุ ธนมิ ติ ทรงไสยาสน พระผมู พี ระ

ยมกปาฏิหารยิ  ๓๒๕ ยมกปาฏิหารยิ  ภาคทรงจงกรมบาง ประทับยืนบาง นักเลงพูดทํานองเยาะเยยวามีแตนักคุย ประทบั นง่ั บา ง ดงั นเ้ี ปน ตน อวดวา เปน อรหนั ต แตเ อาเขา จรงิ คราวนี้ กเ็ หน็ ชดั วา ไมม ี พระมหาเถระเหน็ วา ถา ยมกปาฏหิ ารยิ น นั้ พระพทุ ธเจา ทรง ปลอยไว คนจะดูหมิ่นพระศาสนา ในที่ แสดงท่ีใกลประตูเมืองสาวัตถี เพ่ือ สดุ พระปณ โฑลภารทวาชะกเ็ หาะขน้ึ ไป กาํ ราบหรือระงับความปรารถนารายของ ปลดบาตรน้ัน และเหาะเวียนกรุง เหลา เดยี รถยี  ดงั มเี รอื่ งเปน มาวา ครง้ั ราชคฤห ๓ รอบ (อรรถกถาวา พระเถระ หน่งึ เศรษฐีชาวเมืองราชคฤหไ ดป ุมไม เหาะแสดงฤทธิ์แลวมาหยุดท่ีเหนือบาน แกน จนั ทนม รี าคามากมา (อรรถกถาวา ของเศรษฐีโดยมิไดเขาไปที่บาตร ทาน เปนปุมไมจันทนแดงที่ลอยตามแมน้ํา เศรษฐีแสดงความเคารพและนิมนต คงคามาติดตาขายปองกันบริเวณท่ีเลน ทานลงมา แลวใหค นเอาบาตรลงมาและ กีฬานํา้ ของทานเศรษฐี) และเกิดความ จัดถวาย) เหตกุ ารณน ท้ี าํ ใหค นแตกตน่ื คดิ วา จะใหก ลงึ เปน บาตร เกบ็ เอาสว นที่ พากนั ตามพระเถระมาทว่ี ดั สง เสยี งออ้ื องึ เหลอื ไวใ ช และใหบ าตรเปน ทาน เมอื่ ให มาก พระพทุ ธเจา ไดท รงสดบั เมอ่ื ทราบ กลึงบาตรดวยปุมไมแกนจันทนน้ันแลว ความแลว ทรงใหป ระชมุ สงฆ ทรงสอบ กใ็ สส าแหรกแขวนไวท ปี่ ลายไมไ ผ ผกู ลาํ ถามทานพระปณโฑลภารทวาชะ ได ไมต อ ๆ กนั ขน้ึ ไป (อรรถกถาวา สงู ๖๐ ความจริงตามเรื่องที่เกิดขึ้นแลว ทรง ศอก) ประกาศวา สมณะกต็ าม พราหมณ ตําหนิวา การนั้นไมสมควรแกสมณะ กต็ าม ผใู ด เปน พระอรหนั ตแ ละมฤี ทธิ์ การที่ถือเอาบาตรไมเปนเหตุมาแสดง จงปลดบาตรทเ่ี ราใหแ ลว ไปเถดิ (อรรถ- อิทธิปาฏิหารยิ  อนั เปนอุตตรมิ นสุ สธรรม กถาวา ทา นเศรษฐที าํ เชน นเ้ี พราะคดิ วา แกค ฤหสั ถท ง้ั หลายนน้ั กเ็ หมอื นกบั สตรี มผี อู วดกนั มากวา ตนเปน อรหนั ต แตไ ม ยอมเปดแสดงของสงวนเพราะเห็นแก เหน็ จรงิ สกั ราย คราวนจี้ ะไดช ดั กนั ไป ถา ทรพั ย แลว ทรงบญั ญตั สิ กิ ขาบท หา ม มีจริงก็จะยอมนับถือกันท้ังครอบครัว) ภิกษุ มิใหแสดงอิทธิปาฏิหาริยแก พวกเดียรถียเจา ลทั ธิกม็ าตดิ ตอขอบาตร คฤหัสถท้ังหลาย และรับสั่งใหทําลาย น้ัน ทานเศรษฐีก็บอกใหเหาะข้ึนไปเอา บาตรนั้น บดจนละเอียดผสมเปนยา เอง จนถงึ วนั ที่ ๗ พระมหาโมคคลั ลานะ หยอดตาของภิกษุท้ังหลาย กับทั้งทรง และพระปณโฑลภารทวาชะเขาไป บญั ญตั สิ กิ ขาบท หามภิกษุ มใิ หใชบ าตร บณิ ฑบาตในเมืองราชคฤห ไดย ินพวก

ยมกปาฏิหาริย ๓๒๖ ยมกปาฏิหาริย ไม (วนิ ย.๗/๓๓/๑๖) ในพระวนิ ยั ปฎ ก มเี รอ่ื ง แสดงไวใ หพ รอ ม สว นของพระพทุ ธเจา ตน เดมิ เปน มาจบลงเพยี งน้ี ยงั ไมม กี ารเตรยี มการอะไร เมอื่ พระเจา ปเสนทิโกศลตรัสถาม ก็ทรงตอบวาจะ อรรถกถาเลาเรื่องตอไปวา (ธ.อ.๖/๗๐; แสดงท่ีโคนตนมะมวงของนายคัณฑ ชา.อ.๖/๒๓๑) ฝายพวกเดยี รถยี  เมือ่ ทราบ (คณั ฑามพพฤกษ = คณั ฑ [นายคณั ฑ วา พระพทุ ธเจา ไดท รงบญั ญตั สิ กิ ขาบท เปนคนเฝาพระราชอุทยานของพระเจา หามภิกษุ มิใหแสดงอิทธิปาฏิหาริยแก ปเสนทโิ กศล] + อมั พ [มะมว ง] + พฤกษ คฤหสั ถท งั้ หลายแลว กเ็ หน็ วา พระสงฆ [ตน ไม] , ฉบบั อกั ษรพมา เปน กณั ฑามพ- ในพระพทุ ธศาสนาหมดโอกาสแสดงฤทธ์ิ พฤกษ คอื คนสวนชอ่ื นายกณั ฑ) พวก แลว จงึ ฉวยโอกาสโฆษณาวา พวกตนไม เดียรถียไดขาวดังนั้น ก็ใหคนเท่ียว เห็นแกบาตรไม จึงมิไดแสดงฤทธิ์ เม่ือ ทาํ ลายถอนตนมะมว งแมแ ตท เี่ พง่ิ เกดิ ใน เรอื่ งบาตรผา นไปแลว ทีน้ี พวกตนกจ็ ะ รสั มโี ยชนห นงึ่ ทงั้ หมด (แตเ ขา ไปถอนใน แสดงความสามารถใหเห็นละ โดยจะ พระราชอุทยานไมได) ครั้นถึงวันเพ็ญ แขงฤทธ์ิกับพระสมณะโคดม คร้ังน้ัน เดอื น ๘ นายคณั ฑ คนเฝา พระราช พระเจาพิมพิสารทรงหวงใยวา พวก อทุ ยาน เกบ็ มะมว งผลโตรสดไี ดผ ลหนงึ่ เดียรถียทาอยางน้ี ในเมื่อทรงบัญญัติ นาํ ไปจะถวายแกพ ระราชา พอดรี ะหวา ง หามพระสงฆแ สดงฤทธิเ์ สยี แลว จะทาํ ทาง เหน็ พระพทุ ธเจา เลยเปลย่ี นใจ คดิ อยา งไร พระพทุ ธเจาตรสั วา สกิ ขาบท วา ถวายพระพทุ ธเจา ดกี วา พระพทุ ธเจา นั้นทรงบัญญัติสําหรับพระสาวก พระ ทรงรบั แลว พระอานนทค น้ั ทาํ นาํ้ ปานะ องคจ งึ จะทรงแสดงฤทธ์เิ อง และตรสั แก ถวาย พระองคเ สวยอมั พปานะ และรบั พระเจาพิมพิสารวาจะทรงแสดงในเวลา ส่ังใหนายคัณฑรับเอาเม็ดมะมวงไปคุย อกี ๔ เดอื นขา งหนา ในวนั เพญ็ เดอื น ๘ ดินปลูกตรงทน่ี นั้ เอง ทรงลา งพระหตั ถ ณ เมอื งสาวตั ถี ตอ จากนนั้ พวกเดยี รถยี  รดนาํ้ ลงไป ตนมะมวงก็งอกโตข้นึ มาๆ ก็แสดงออกตางๆ ใหเห็นเหมือนกับวา จนสงู ได ๑๕ ศอก ออกดอกออกผลพรง่ั พระพุทธเจาทรงหาทางผดั ผอนเวลาและ พรอ ม ขณะนน้ั พายใุ หญพ ดั และฝน ยักยายสถานทเี่ พือ่ หนีการทาทาย และ หนกั ตกลงมา ทาํ ใหป ระดาเดยี รถยี ห นี พวกตนคอยไลต าม จนกระทงั่ เมอ่ื มาสู กระจดั กระจาย แลว เมอ่ื ถงึ วาระ พระ เมืองสาวัตถีและใกลเวลาเขาไป พวก พุทธเจาก็ทรงแสดงยมกปาฏิหาริยและ เดียรถียก็ใหสรางมณฑปท่ีจะทําการ

ยมทูต ๓๒๗ ยส,ยสะ แสดงธรรมแกประชาชน เม่ือเสร็จสิ้น ๒๖/๙๒/๑๑๑) พุทธกิจนี้แลว ก็เสด็จข้ึนไปทรงจํา ยมนุ า แมน้ําใหญส ายสําคัญลาํ ดบั ท่ี ๒ พรรษาในดาวดึงสเทวโลก ณ บัณฑ-ุ ในมหานที ๕ ของชมพูทวีป มีตน กมั พลศลิ าอาสน ทรงแสดงพระอภธิ รรม กําเนิดรวมกับแมน้ําคงคา ที่สระ โปรดพระพทุ ธมารดาและเหลา เทพ ถว น อโนดาตในแดนหิมพานต และลงมา ไตรมาส แลว ในวนั เพญ็ เดอื น ๑๑ เสดจ็ บรรจบกับแมน้ําคงคาท่ีเมืองปยาคะ เทโวโรหณะ คอื ลงจากเทวโลก ทส่ี งั กสั ส- (ปจ จุบันคอื Allahabad) ไหลผา นเมอื ง นคร คืนสูพุทธกิจในการโปรดมนุษย- สําคัญ คือ Delhi เมืองหลวงปจจุบัน นกิ รสบื ตอ ไป; ดู ปาฏหิ ารยิ , ปณ โฑล- ของอินเดีย ซึ่งเชอ่ื กันวาอยตู รงท่ตี ้ังของ ภารทวาชะ, เทโวโรหณะ นครอนิ ทปต ถ (เมอื งหลวงของแควน กรุ )ุ ยมทตู ทตู ของพญายม, สอ่ื แจง ขา วของ ในอดตี เมอื งมธรุ า และเมอื งโกสมั พี ความตาย หรือสภาวะที่เตือนใหนึกถึง กอ นจะถงึ เมอื งปยาคะ, ปจ จบุ นั คนท่วั ความตายเพื่อจะไดไมประมาททําความ ไปรูจ ักในชื่อภาษาอังกฤษวา Yamuna ดีเตรยี มไว เชน ความแกห งอ ม (ธ.อ.๗/๔) หรอื Jumna; ดู มหานที ๕ ยมบาล ผคู มุ นรก, ผทู าํ หนา ทลี่ งโทษสตั ว ยศ ความเปน ใหญแ ละความยกยอ งนบั ถอื ; นรก, ในคมั ภรี ภาษาบาลี ใชค าํ วา นิรย- ในภาษาไทย มกั ไดย นิ คําวา เกียรติยศ บาล; ดู นริ ยบาล ซ่งึ บางครัง้ มาคูกบั อสิ ริยยศ และอาจจะ ยมบรุ ษุ คนของพญายม (บาล:ี ยมปรุ สิ ), มี ปริวารยศ หรอื บรวิ ารยศ มาเขาชุด ผูทําหนาที่ลงโทษสัตวนรก, นิรยบาล, ดว ย รวมเปน ยศ ๓ ประเภท บางทีใชเชิงบุคลาธิษฐาน หมายถึง ยศกากัณฑกบุตร พระเถระองคสําคัญ สภาวะท่ีเตือนใหนึกถึงความตายเพื่อจะ ผูชกั ชวนใหทาํ สงั คายนาคร้งั ท่ี ๒ หลงั ไดไมประมาททาํ ความดีเตรียมไว เชน พทุ ธปรนิ พิ พาน ๑๐๐ ป เดมิ ชอ่ื ยศ เปน ความแกห งอ ม (ข.ุ ธ.๒๕/๒๘/๔๖); ดู ยมทตู บุตรกากัณฑกพราหมณ; ดู สังคายนา ยมโลก โลกของพญายม, โลกของคนตาย; ครงั้ ท่ี ๒ ในบางแหง ซึ่งกลาวถึงคูกับเทวโลก ยส, ยสะ พระมหาสาวกองคห นึง่ เปน อรรถกถาอธิบายวา ยมโลกหมายถึง บุตรเศรษฐีเมืองพาราณสมี คี วามเปนอยู อบายภมู ิ ๔ (ธ.อ.๓/๒), โดยเฉพาะในคมั ภรี  อยางสุขสมบูรณ วันหนึ่งเห็นสภาพใน เปตวตั ถุ มกั หมายถงึ แดนเปรต (เชน ข.ุ เปต. หองนอนของตนเปนเหมือนปาชา เกดิ

ยสกุลบุตร ๓๒๘ ยาคู ความสลดใจคดิ เบอ่ื หนา ย จงึ ออกจากบา น ราหลุ ตอ มาออกบวช เรยี กชอ่ื วา พระ ไปพบพระพุทธเจาท่ีปาอิสิปตน- ภทั ทากัจจานา มฤคทายวนั ในเวลาใกลร งุ พระพทุ ธเจา ยอพระเกียรติ ช่อื ประเภทหนงั สือทีแ่ ตง ตรัสเทศนาอนุบุพพิกถา และอริยสัจจ เชิดชูเกียรติของพระมหากษัตริยใหสูง โปรด ยสกุลบุตรไดดวงตาเห็นธรรม เดน ตอมาไดฟงธรรมที่พระพุทธเจาแสดง ยกั ยอก เอาทรพั ยข องผอู น่ื ทีอ่ ยใู นความ แกเศรษฐีบิดาของตน ก็ไดบรรลุ รักษาของตนไปโดยทุจริต อรหัตตผลแลวขออุปสมบท เปนภิกษุ ยกั ษ มคี วามหมายหลายอยา ง แตท ใี่ ชบ อ ย สาวกองคท่ี ๖ ของพระพทุ ธเจา หมายถึงอมนุษยพวกหนึ่งเปนบริวาร ยสกุลบุตร พระยสะเมื่อกอ นอปุ สมบท ของทา วกุเวร หรือเวสสวัณ, ตามที่ถือ เรยี กวา ยสกลุ บุตร กันมาวามีรูปรางใหญโตนากลัวมีเขี้ยว ยโสชะ พระมหาสาวกองคห น่ึง เปนบุตร งอกโงง ชอบกนิ มนุษยกินสัตว โดยมาก หวั หนา ชาวประมง ใกลป ระตเู มอื งสาวตั ถี มฤี ทธ์ิเหาะได จาํ แลงตวั ได ไดฟ ง พระธรรมเทศนากปลสตู ร ทพี่ ระ ยักษิณี นางยกั ษ พุทธเจาทรงแสดง (ในสตุ ตนบิ าต เรยี ก ยัญ การเซน, การบชู า, การบวงสรวง อกี ชอ่ื หนึ่งวา ธมั มจรยิ สูตร) มีความ ชนดิ หนง่ึ ของพราหมณ เชน ฆา สตั วบ ชู า เล่อื มใสขอบวช ตอมา ไปเจริญสมณ- เทพเจา เพือ่ ใหต นพนเคราะหร ายเปนตน ธรรมท่ฝี ง แมน ้ําวัคคมุ ุทา ไดส ําเรจ็ พระ ยญั พธิ ี พธิ บี ชู ายญั อรหตั ยาคภุ าชกะ ภกิ ษุผไู ดร ับสมมติ คอื แตง ยโสธรา 1. เจาหญงิ ศากยวงศ เปน พระ ต้ังจากสงฆ ใหเปนผูมีหนาท่ีแจกยาคู, ราชบุตรีของพระเจาชยเสนะ เปนพระ เปนตําแหนงหน่ึงในบรรดา เจาอธิการ มเหสีของพระเจาอัญชนะผูครองกรุง แหงอาหาร เทวทหะ เปนพระมารดาของพระนาง ยาคู ขา วตม, เปนอาหารเบาสาํ หรับฉัน สิริมหามายา และพระนางมหาปชาบดี รองทองกอนถึงเวลาฉันอาหารหนัก โคตมี 2. อกี ช่ือหนึ่งวา พิมพา เปนเจา เปน ของเหลว ดมื่ ได ซดได ไมใชข อง หญงิ แหงเทวทหนคร เปน พระราชบตุ รี ฉันใหอมิ่ เชน ภกิ ษดุ ่ืมยาคกู อ นแลว ไป ของพระเจาสุปปพุทธะ เปนพระชายา บณิ ฑบาต ยาคูสามญั อยางน้ี ท่ีจรงิ จะ ของพระสิทธัตถะ เปนมารดาของพระ แปลวาขาวตมหาถูกแทไม แตแปลกัน

ยาจก ๓๒๙ เยภยุ ยสิกา มาอยา งนน้ั พอใหเขาใจงายๆ ขาวตม ที่ ย่ี สอง โบราณเขยี น ญ่ี เดือนยี่ ก็คอื ฉันเปนอาหารม้ือหนึ่งไดอยางท่ีฉันกัน เดือนที่สองตอจากเดือนอายอันเปน อยูโดยมากมีชื่อเรียกตางออกไปอีก เดือนทห่ี น่ึง อยางหนึ่งวา โภชชยาคู ยกุ ติ ชอบ, ถกู ตอง, สมควร ยาจก ผูขอ, คนขอทาน, คนขอทานโดย ยคุ คราว, สมยั , ระยะกาลที่จัดแบง ขึ้น ไมม อี ะไรแลกเปล่ยี น ตามเหตุการณหรือสภาพความเปนไป ยาตรา เดิน, เดินเปน กระบวน ของโลก; ดู กปั ยาน เคร่ืองนาํ ไป, พาหนะตางๆ เชน รถ, ยุคล ค,ู ทัง้ สอง ยคุ ลบาท, บาทยคุ ล เทา ทง้ั สอง, เทา ทงั้ คู เรอื , เกวียน เปนตน ยาม คราว, เวลา, สวนแหง วนั คนื ยุติ ความถูกตองลงตัวตามเหตุผล, ยามะ, ยามา สวรรคช ้นั ที่ ๓ มีทา ว ความเหมาะควรโดยเหตุผล, ความมี เหตุผลลงกนั ได (บาลี: ยุตฺติ) สุยามเทพบุตรปกครอง ยามกาลิก ของท่ใี หฉันได ชั่วระยะวนั ยุติธรรม “ธรรมโดยยตุ ิ”, ความเปน ธรรม หนงึ่ กบั คืนหนงึ่ ; ดู กาลกิ โดยความถกู ตองลงตัวตามเหตุผล, ใน ยาวกาลกิ ของทอ่ี นญุ าตใหฉนั ไดต งั้ แต ภาษาไทย มักแปลกันวา ความเที่ยง เชา ถึงเทยี่ งวัน; ดู กาลิก ธรรม; ดู ยุติ ยาวชีวิก ของที่ใหฉันไดไมจํากัดเวลา ยทุ ธนา การรบพงุ , การตอ สูกนั ตลอดชวี ติ ; ดู กาลิก ยบุ ล ขอความ, เรื่องราว ยาวตติยกะ แปลวา “ตองอาบตั เิ ม่อื สวด ยุพราช พระราชกมุ ารที่ไดรบั อภเิ ษกหรอื สมนุภาสนจบครั้งท่ี ๓” หมายความวา แตงตั้งใหอยูในตําแหนงที่จะสืบราช- เมื่อภิกษุลวงละเมิดสิกขาบทเขาแลวยัง สมบัตเิ ปน พระเจาแผนดนิ สืบไป ไมตองอาบตั ิ ตอ เมอ่ื สงฆส วดประกาศ เยภยุ ยสกิ า กริ ิยาเปนไปตามขา งมากได สมนภุ าสนห นที่ ๓ จบแลว จึงจะตอง แก วธิ ตี ดั สนิ อธกิ รณ โดยถอื เอาตามคาํ อาบตั ินน้ั ไดแก สงั ฆาทเิ สสขอ ที่ ๑๐, ของคนขางมาก เชน วธิ จี บั สลากเพอื่ ชี้ ๑๑, ๑๒, ๑๓ และสกิ ขาบทท่ี ๘ แหง ขอ ผดิ ถกู ขางไหนมภี กิ ษุผรู ว มพจิ ารณา สัปปาณกวรรคในปาจิตติยกัณฑ; คูกับ ลงความเหน็ มากกวา กถ็ อื เอาพวกขา งนนั้ ปฐมาปตตกิ ะ เปนวิธีอยางเดียวกับการโหวตคะแนน ยินราย ไมพอใจ, ไมชอบใจ เสยี ง, ใชส าํ หรับระงับววิ าทาธิกรณ; ดู