С. Муқанов-Сырдария Е169

акысы?» дейд! ол . «М ей!зге сусы ны м канбаудын!» дей- MiH МеН... — T y yh , аузымнан сьпемешмд! агызып ж!бердш той, жездс! — дед1 Дэулет, аузын тамсанып. - - Бвлм е, с е з ш !— д ед 1 А й барш а Д эулетке буйыр- ган унмен... — Койдык... — Сей-rin отырранда, плотина курылысын кабыл- д аута ую'м ет комиссиясы ш ы гзды деген телеграмма келдк.. - «Канал» деадз,- - дед! Дэулет. — К ан ал емес, плотина, — д е д 1 Бай ж ан. — Планы 03ipre б!здщ басымызда FaHa ж ур ген плотина, туам де курылып болтан екен деймш, ж эн е 6ip ж срде емес, ек! жерде: К ызы лорда мен Ж ац а к о р ган каласында к,у- рылгаи екен деймш. Соларды кер у ге комиссия Мос- квадан шыгыпты. Б|'з ж ы йналдык т а , Кызылордадан карсы ал уга бардык. K yrin турмы з... П оезд коп токта- ды... Х ал ы каралы к вагонный алды на сап тузей кал- дык... Bip кезде..., — д ед 1 Бай ж ан даусы н квтерш, кескпнн тацы р каган туске Keuiipin, Айбарш а мен Д зу- летке кезек карал ап, — бм есш дер ме, вагоннан i<i,4 ш ы к к ан ы н ? .. KiM? —• Ж олдас Сталин! — Сталин?! — Д а , да!..-Ж ол дас Сталин!.. О л б!збен амандасып танысты. «Плотинанызды керем!з бе жолдас инже­ нер?» дед|' маган!.. «втш ем !» дед1м... Маш инага мшдш те ж ур!п кетт!к. Касымда Гулнар д а бар сдь «З И С -110» ба р екен деймш. Сталин ж олдас сотая м!н- ni д е Гулиар екеум 13д! касына алды... — К андай тамаш а туе! — дед!' Айбарш а, — айты- ныз, айтыныз!.. .... Ж ур !п кеттш. Вокзалды к iiUKi ж ак 6eri асфальт екен. Кызылорданын барлык уй! ж анадан салынган екен деймш. Бэр! уш -терт этаж дан екен... Keuiejiepi ту- гел асфальт екен... KeniCHiH ею ж и епне кальщ агаш- тар еккен екен. O ho! — деп койды Д эул ет, — эдем! кыял екен. Сонымен, машина кешелерд! аралап недель

«Эд-eMi к а л а екен!» дейд| ж ол дас Сталин... К аладан шыктык. Шырыска карай Сырды жаналай тарттык. Ж ол — асф альт. Ж олды н ею ж а к бет'1 ескен калы к карарай, к ел еккеи жол бойыиа кун KoaiH туфрмейдк Оныц устш е, машинанын екшшмен, алдымыздан са- мад турып, Tipi ракатка батты к-ау!.. — Эдем! кыял! — дед!, Д э у л е т тары д а сондай жолдын, сондай аллеяиык бейнесш коз алдына келт1- pin, керю не зоерленген сез1ммен. — Беле бермесейшП..— дед1 Айбарша, туспн, арты неге сорарын (Плуге сабырсызданып. — Ж ур>п келём!'з... Аллеямы здыц eni жары 6ipa3- дан кейш калы н орман боп Kerri... Сонымен, кыскасы, Сталин жолдасты, осы Тарторай ж арты аралына экеп- niH... Тарторайра нелер аде Mi уйлср салынган екен... О сы уй д е сондай екен... Сталин ж олдасты осында зкеп гуар ш ш з... О л Kici б|'здщ iciMi36eH ею -уш кун танысты да, коп алрыс айтып Москвара ж у р т кегп... Хоштасып калганиан кейш Гулгм екеу.\\ш осы белмеге кай та Kip- Д1к. Б а с к а адам ж ок екен. С он д а, мен «Сен рой меш осы бакытгы елкеге тарткан!» деп кушактай алып- пын... — Мен боп шыктым ба, апай д е г еш ю з?— дед1 А й ­ барша, кулш. — Онын не окасы б а р ?— дед! Д эулет куланып,— «балдыз балдан т э т ’» дейдг, бетен Kici смессщ... — Туш'м осы, — дед! Бай ж ан, — кайнатам айтып едк «Сырдарияны коржтенш'ру iciHe ерю'н араласпай журс:'н рой, арал ассан теренш е тарты п экетед1', содан кейш, одан ш ь ка алмайсыц д а, о я уд а ссщнен, уй дта- сан тусщнен шыгара алмайсын» деп, сол айтканы ке- леш -ау деймш, cipo... — Келсш , ылайым д а ! — дед|' Д эул ет. — А л, енд; CKeyin айтындаршы, кайдан келгелде- piHai?—-лещ Байжан. — Б 1здш кедес кысда, — дед! А й бар ш а, — кеше Ш олакары к бойын 6yriH аралаймы з деген екеш лздеп рой. Д э у л ет екеум!з де барм ак болгам ыз, тан ертен келд|'м — •уйкыдасын; мана кедд!м — уйкы дасы н. Ш ле- ciH бе, ж езде, кун кай у а к болранын? — Кай уак?



'•*i|u-ii.

— Ж аксы , — дед1 Байжан турегеп,— тек, 6ip рана опн'цш м — будан былай сырлас болайык! — Болсын! Анатолий Кондратьсвичтж е тш у1мен, сэскелж ас бакша iuiiiweri шоктана, ескен талдардыц келец- k+’.'i i куысына даярланкан едн Ж уы ны п баптанран Б ай - жан сол арара келсе, кайнатасы, Сырбай, вдрде бас­ ка 6ip колхоздарра барып кайтам деп кеткен Р ахм ет жоне 61'раз Kici дастарканды айнала отыр екен. Б ай ­ жан отыра келген шайды конактарга Айбарша куйып бердк Ш ай устш д е ж ол жеН1 соз болып ед)', Байж ан 6ip- неше еск1 арыктарды Keprici келет1нд!гш айтты. — К еш е айттым рой, — дед! Сы рбай, — еск! заман- да бул манда казылран арыктардыц ен зоры Ш олак- ары к деп. А ты д а керсетш тур рой онын кандай ары к i-KCHiH. Соны кореец ecni ары ктарды ц барж д е керген- дей боласыц... — М а н у л ,— дед! Байжан. — Ж у д э ж аксы , — дед! Сы рбай, Д эул етке иек к.а- гын, — бар, ат даярла; уш к о и а к д а — уш еу, маран 6i- рсу — тортеу. М асакбай сен де бараты н боларсыц? — О з д е н бурын м!ием13 д е ! — дед!, колхоздыц ат- тирын Сы рбайды ц ез! билеп отырранын унаптай калган Масакбай. — А ттар колхоздш екеш рас, — дед!, М асакбай- дыц c03iH ауырларан Сырбай, — сол колхоздын, б!з де Myiueci емесш'з бе, ж удэ. EopiMi3re ортац кон ак деп, атгарыиды e3i.Mciiice.M, онда не айып бар? Оцаша болса Lim ice кететш М асакбай , сыпайы ко- иактардыц кезш ш е ейте алмай, т ж келген шалра: — Калжындаймын да, — деп кыйпандап калды. Шалдыш дурыс, — деп калжыцдап койды Р ах- — Бар, ерттес, аттарды, — дед! М асакбай колхоз- лыи сол арада отыркан eceniuici Ты рты кка. Д э у л ет пен Тыртык женеле бергенде: — Маран д а б!р а т ! — д ед1 А йбарш а. Копшип'кке epin Тыртык та аттанды . Беттеген ж а к - ка б!раз узап шыкканнан keftin: — Ж ар ы ссак кайтед!-? — дед! А й бар ш а ж астарра. 105

— Оны Б ай ж ан агай 6ijiciii, — дед! Дэулет. — Н е бЬтгеш бар! О л д а ж а п -ж а с ж 1п т ем ес пе? — Р ас, — дед! Байж ан кулш , — М асацбай, сен т е? — М ен ш алдармен болайын да, — дед! ол. Ж а с т а р ж ары сы и кете бард ы . Р ахм ет, ею шал, М асакбай Topxeyi кала бердй •— Ж а н а е ы кызды ш здщ бол аш а кта ры келийш з де­ ген cos рас па, Сыр-еке? — деп сурады Рахмет. — Ж а ст а р д ы н е з ар асы н д а сон д ай се з бар деоед|, ж удэ буйырраны болады да, — дед! Сырбай. — Ерке екен де, езь Bipeyyun еркелетш ecipreH жалрыз кызы едк Экес! вткен жылы кайтыс болды. B ipa x, iueuieci экесш ж уда ж октатып отырран жок. Ш е ш ес Ы н аты KiM? — - Дэметкеп. — Торыншы1 К ар ы м сакты н ofteiri Foft, — лед! А на­ толий К ондратьевич. — О з д щ д е 6i\\iiMeflxiHiHi3 ж о к -а у , — дед! Р ахм ет. — О сы Сы р бойы ндагы торыннын талайы н ютеген К ар ы м сакты б!лмей мен не 6 iTipinniH. Таныс, д о с ада- мым д а. О л д а мына С ы р -екен сы якты момын Kici бо- латы и, ойел! д е ш ап ш ад Kici емес, кызы пы сы к боп i<iMее тар тты екен? А йгты м рой, — дед|' С ы р б а й ,— ерк е вскен бала деи. Ж ан а заманньщ ада.мдары емес пе. И и т п -б у п л - п'н кайтем деп , epi<ine ж !бсрп'м кеп ж ур . Ж а к сы б о л ­ ея, о д а Mcnin 6 ip балам . Ветке кары п кай тем . Солай ем ес по? — Эрине, солай. Б ул ар д ар и нга келсе, ж а с та р паромм ен upi карай отш ап, кайы рып ж !берген екен. П аромра MiHin ар- ж акка булар да erri. А р ж а к га ег!сп'к д ал асы ал ы е е м е с едй Сы р бай к,о- нактарын сол дал а та онша кен!лд! калыппен баскарып апара ж а т к а н ж о к , ce6e 6 i, быйылры жылры eriH шыры- мы ;wici3. Б!р колхозды н м урабы боп кы змех аткара- тын оран нтырымы ш ам алы е п н д ! кор сету намы с боп 106

келед1. Б !р а к намыстанганда кайтсш, барамыз дегеи конактарына бармандар десш бе!.. Сырбай ес Gijirejii егшнен баска кэсшпен шурыл- данран д а емес, шурылданам деп ойланан да емес. Егш атаулыдан онын. ец суйет!ш Kypiui. «Азырын тауып ecipe б 1лсен, ею турл! дакылда* ж удо шек болмайды, -- дейд1 ол, — 6;peyi — ж угер1, eKiHinici — Kypiui. Бая- рыда, Kypiui шырып кеткен жылы, онын 6ip кабынан елу кап алрамыз. 0 зге дакылдаи ондай ешм алган адамды ол кезде епш мш н кулары ест1гсн емес». Сырдариянын жеpiне езге дэнд1 ericreH Kypiui кеп енетшш жалрыз Сырбай рана емес, баскалары д а 6i- ледк Бшгенде амалы HeuiiK. ©зге дэнд1 егштен Kypiiu суды кеп тшейд| де, тшсген мелшердег] суды колхоз- дардьщ кеб! жетшзш бере алмайды. Су!.. • Бул ce3fli Сырбай кашан д а кеудесж кере алган деммен айтып келедь Онын усымында, дуниедег1 ен зор байлык — суда. Сондыктан ол cyFa аса Kaciierri деп карайды да, ен аягы колын журанда да, артык тамшы те гуд! обал кередь Судын эр тамшысын сонша касиетт] керетш онын кез алдында, мын-ау Сырдария сыякты мол судын, ау- лынын тусынан пайдасыз aFbin ж агуы — ез денесшщ каны т ег ш п ж атудан кем багпайтын едк Mine, e aai сол Сырдариянын жагасынан, ез аулына жакын жердей канал казылады дегел1 Сырбайдын куанышы койнына сыяр емес. Бойында калган куш саркынын тугел!мен канал курылысына бермек боп, колыма кетпенд! к а ­ шан алам деп ол асыруда. Конактарымен епн басына жеткенше, оларра айт- каны осы кенес болды. Егщщ* аралаганда, олардын кергеш: не заманнан 6epi тынымсыз жыртылып келе жаткан аз келегад жер сортавданып кетшт1, оран шык- кан eriH де таз Kiciain шашындай оймыш-оймыш. — Куйеужан, байкап келесщ бе, мынау егж нщ TypiH?— деп койды Сырбай Байжанра.1 1 Еплет/н заттык бэрш Сыр елi «дакыл» дейдК ормсша «культура» деген магнада. 107

— Kepiri келем, а т а !— дед! Байжан, Сырбайдын сурауьшыц астарына туснпп. — Сешн. тукан ж ер 1нд; б!лем , мен. Эне, ж уд э, жер деп соны айт. Сортацдануды, тозуды бш е ме, ол жа- рыктык! — Н еге бнчмещп? — дед! л н ахолий Кгшдратьесич, — тозканда сол тозсын. Yui-тврт жыл егкен сон ол да екдеуд]' керек кы лады . 1\\аж ет т 1 агрогехниканы колда- нып оты р са, бул араны екд еу, С 1б!рд!н ж ерш ендеуден кыйын емес, тек, не керек, колхоздарды н i<e6 i соган мэн бермейдк — Мына Масакбайр'а айту керек о н ы ,— дед! Рах- мет калжынды кескшмен карап койы п,— агрономньш айткакын тындаса, мунын 6 ipi д е болмас едй Райком секретарынын булай калжындауын Масак- бай ауыр алды . Тагдыры м сои ьщ колында деп ойлай- тын ол ш амасы келгенше мысы и ш ыгармауга тырыса- тын, ондай мысым ж ок та шыгар деп ойлайтын. Рах- м е гп и о л л калж ы н ы оиаи мы стын ауы ры сыянтанды. Кыйпактап надран М асакбайдыц кескшше Рахмет жымыя парады да: — С а сн ал ак т ап калды ц рой, ж о л д а с председатель. — дед1, — егш д! кутуде айыпсыз д а емеосщ. Б:рак, дэл Ш олаиары и ел кесш е еп л ге н жерле сен» айыгпауяа д а болмайды. Рахмет бетш Байжанра бурды да: — Kepin келдгк кой жолшыбай, — дед!, — барлык узын туркы ж еп-сепз-'ак километр. Д атк а каздырган муны. Сы р-екен сыякды кедейлер налган. С ол ай ма, Сыр-еке? — Ж уд э солай. Мен ез!м 6ipre казыстым. — Д атна акыларынызды налай т е лед i деп едщ!з Сыр-еке? — Казы лган арыкты сырыкпеп елш ей тш б1з .те, бай tofij3 сы бага, 6i3 6 ip сы бага болатынбы з. — Кердпнз бе, — дед! Рахм ет Байж анга, — солай казы лган арык. бул. Д а т н а га кеп ж ер Keperi жон- Арык жсткен осы туе онын ericirie де жеткен. — Булан opi неге казылмаган бул арык? - Л рж агы бш к, су бармайды . С ол ай рой, ж олдас 11олсвой? 108

— С ол ай , — дед1 Анатолий Кондратьевич, — сон- дыктан д а ж а с инженердщ муньг керу> макул. Конакдар егш д1 Kepin боп кайтуга беттсгенде, оца- шаланган жастарга Айбарша тары да жарысайык деп ед1, мана ж ары сканда Айбарш а аударып акете ж азда- FaH Байж ан, тары да сейтер деп сескенд1’ де «арык кеп, жырыламды» сылтауратып шапкысы келмедь — Арыктан емес, аударыспактан коркам десещзий, жезде, — дед! Айбарша, — Сы рды к кызыиыц жекпе- жекте колы к а п ы болатынын б ш п койыкыз!.. — Колынан такымы катты ма дед1М рой мен, — дед! Байж ан эз!лден утылрысы келмей, — ерге шеге- леп койран сыякты екен де, — д ед1 ол, эзтл сезш екЬ ушты кып жансактатып. — К орксаны з калыныз, 6i3 кетгш Д э ук е ш !— деп Айбарш а атын тебше ж енелд1. O f3h ерс Д эул ет те ж э- нелдь Байжаннын астындагы желекпелеу ат д у а р ге кызып, алаженелд! де, басьш шаужайлап тарткан сон ж елтц ш реп барып токтады. Оран кеп Тыртык катар - ласты. Байж анны н урымында ж ылпос Ж1гп саналган Ты р­ ты к бул ж олы д а сонысын icie n элденемелерд1 айтып жылпындап едт, кезш тецерекке шола тккен Байжан онымен шуш ркелесе коймады. Айнала дала. Таусыз, ормансыз дала. Кейде камыс- ка, кейде курайра араласа ескен торай-сымагын ituiHe шрмей олардан айырып алура д а болар емес... Kepi;i- ген кен даланын, суррылт туеш анда-санда рана ушы- расатын ж ы щ ылдыч кызгылт гулдер! мея ж ас сексе- у!лд1К жасыл ж апырактары рана, немесе мырза курай- дык кв кн ш гулдер1 мен балы ккездщ саррылт гулд ер 1 кана бузады... Элдекайда, сарым кш нде тещ'зде ж узш бара жаткан кемелердей боп белестенгеп кумдар бул- дырайды... Сонын. бэр in ш алган Бай ж ан, осы кезде эр TycTi гул араласкан жасыл шалрыны белуардан келе- TiH, калын орманды вз жерш есш е Tycipin, демш ауыр алып койды... — Дэукеш ! — дед1 Айбарша 6 ipa3 шауып ап атта- рын аякдатканнан кей|'н. — Эу. — Малынды сен %ni д е б а га бер м ектш н ? 1W

— Бак пасанда кайтем? — д ед 1 Д эулет, бул еурау- дын мэш ане туанбей. — К ур бы -к ур дастар ы н н ы ц 6ap i кетпеи алып канал казура кулшынып жатканда да ма? — М ал K3ci6i е п н кэшбшен кем дегенд1 шм айтты са ган ? — дсд1 Д э ул ет, А й барш ан ы н сурауы н а ешп Fa- иа тусш ш , — элде мен абырой алмай журмш бе? — Эрине, кем емес. — Ен д еш е не, айтып келе ж а т к а нын? — Айтып келе жатканым: койды кэрикуртан, ба­ ла-ш ара д а багад ы , ал, олар кетпен ш аба алмайды, сен ш аб а аласын,. Д эулет тосылып калды. М а л 'багуды ол ершкеннен тан даган ж о к едй ес б|'лгел1 оны н кум артканы м ал ем ес, техника, acipece трактор бол аты н . Оны н ор та л а у мектептен П1гер:леп окымауына д а осы кумарлык себеп болеан. М ектепте окып ж ур ген шары нда, Анатолий Конд- ратьевич, «базарлырым» деп, бу л ауы л га келген сайын Д э ул ет к е эр ту р л 1 ойыншык эксп бер етш едк Сол ойын- шыктардьщ йшнде, Д эул егп ц ец кы зьвданы «конс­ труктор» болды. Бул ойы нш ык колына тигеннен к-ейЫ ол ©зге ойыншыктын. 6ipeyiHe д е карам ай, суретте кар- сеП лгеп маш иналарды н 6apin е з колынан курастырып кард! ж эне эд ем 1 де кураетырды . Сейтш ж у р т ол т|>актордыц да моделш жасады. Оны н аулы н а С Т З тракторы 1930 жылы келдй Сол жылы он то р т ж астагы Д э ул ет ор та л а у мектепт1 6iTip- ген сдй О да н opi OKeciHiH Д э ул ет т ! аудан орталыгын- дагы он ж ы л д ы к мектепке 6eprici д е ксп ед1, бала каш калактап ©армады, ерке баласы н экес! кыспакта- мады. Дэулетт!- окудан тартпактаран трактор болды. Ол тракторды кэрген сон-ак кызыкты д а , манынан айна- лактап шыкпады. Caiirin ж у р т , эуел16 ipep жыл трак- торга ecenrni болды, онан ксй1н м айлауш ы, одан ке/iiH жардемпй боп, акы ры, он се п з ж асы н да, М Т С -т е уш айлы к кур сты OTin, тракторисп'н оз! болы п шыкты. О сы ж ум ы ста ол калып кояр ма е д 1, кайтер е д 1, crop, келер жылры кектем деп 6 ip к ар а суы кта ок- ncci кабыны п ауырмаса. О ны емдеген дэр!гер, егер

бул кызметтен босанбаса туберкулезге шалдыгатынын айтты. Б ул сездер Д эулеттен repi онын. эке-шешсс'шгн, зэресш ушырды. Д эул ет емдел'ш айыкканнан Heflin олар ж ылап-сыктап, С Т З дан айырды. Д е т сауыккан жас Ж1п т, кэсшшз налай отырады? Отырмаса не icney керек? Дэр1гердщ де, колхоз баскармасыны н да, эке-ше- шса'ш'н д е усынраны мал 6aFy болды. М ал дегенде, бул колхоздык е к кеп уетап отырганы каракел~койы. Он- дай койдын. саны он мьщнан астам. Бул койлар, кары ж ука Сырдария елкесж де, ж азы-кысы аягынан оттай- ды. Ж а з TepicKeii ж актагы С ары су езенш е карай ке- Tc.ii, кыс кунгей ж актагы «Кызыл» атанатьж кумды жайлайды. — А т устш де, сркш ауад а боласын, унсм1 ак iiuin, от жейсщ, мунын 6api э л а з денсаулырыкды ныгайтура себсп, — деп Д эул етт1 кеп ш ш к боп к«нд1рд|. Акыл берупплердщ айтканы келш, Д эул ет 6ipep жылда кулантаза боп жазылып Kerri. Онын, бойы бу- рынкыдан ecTi де, шындалды да. О л снд1 д е т сау, карулы жичт боп, балуанга д а Tycin, устасканын шы- датпауга айналды. Оныц малы жайылатын ж ерлерде, адам адшы бол- ман коймайтын жагдай бар ед1. Кумнын. iiui тол Fan каскыр, тул ю , карсак, коян... С ары су жактын, даласы мен тауы нда epin журген KHiK, аркар, жайран. К®Л1 мен озеншде каптаган кус... Сонша анныд ш ш д е ж у- pin Д эул ет мерген боп алды. О л нысакага алранын му.тг ксп'рмед|'. Аткан андарын, кустары н вз уй! мен кайнынын у ж не б[рдсй белетж Д эул ет, журттын, кез! тусерл!ктей кып Айбаршара уш сый тартты. Bipi — кникене кезжде койнына сап экеп берген к т к т щ л а ­ ры. Бул л а к Айбаршара у й р е н т ап, кайда барса сон- да журд'|, оны Айбарш а аудан орталырындагы мектеп- ке тускенде де ез1мен 6ipre ала Kerri. EKiHiuici — 6ip- казан кустын. балапаны, ол д а Айбарш ара кш ктщ ла- гынан кем уйренген жок, онын, кызыгы — жылан ж е- riin. Ж ылан керсе-ак, ж уг1рш барып желкесшен ж ал- пак Кызыл табанымен баса кояды да, басынан бастап жута береди Ол узак жутады, жутынран сайын жы­ лан inline жылжып Kipe береди Кейде тугел ж утпай. 111

куйрьш ы н са л бы р ат ы п , 6 ip a 3 у а к ы т ж ур ш алатыны ба р ... Ym iH uiici — келес. Б у л К ы зы лкум д а всетш ке- сер тке: уз ы н ды гы кул аш т з н ар ты к, сырты муй1згек к аб ы р ш ак , ая к сар ы н ы ц бш кти ч 6ip карыс, жердей бауы ры н К9тер:п ж у п р ге н д е , а т т ы га болм аса, жаяугэ ж етк1збейд1. агпен ж е тс е ы скы ры п ай б ат шегед!, ь;с- кы рыры к атты ж эн е к у л а к к а тур п ай ы ес-пледс Куып ж еткен а т кал ш ы л д ап кор кы п, ж ол ам ай д ы , тур!, дау- сы сол ай б о л а т у р а , к ар сы л аса р .чайраты ж ок, урсаи басы н к-opFan к а ш а береди б а с т а н б а ск а ж ерш е урса сойы л дан б а с к а т а жшидл-майды, стер к ум кездессе ас- ты н а Kip:n ciftin кетеди.. О сы н д ай м а к л у к ты ц ба ры н Д э у л е т т е н естшен Ай- б а р ш а , « м ага н ус та п экеп б с р » ден ж абы сты . Еркш билеп а л га н А й бар ш аи ь щ етш н ы ш оры ндамаура, Дэу- легте куш кайда?.._ Д э у л е т келест! ус та п э кеп е д к -ryci су ы к-а к екен. А й б а р ш а к е л е ст !к тус'ш ен к о р к е а, Д э м е тк е н «!сшен» коркты . «K opi кул акты м ы н» д е й т ш Д эм етксн ш н ул_ кекдерден е ст уш ш е келес е р к е к н н асты н ан етсе бе- л ’1 кетеди э й елд !к асты нан е т с е б а л а кетермейди Со- даи ссскенген Дэм еткен келест! Алматынын хайуанат napKiwe ж !б ер гп . О сы л ай м алш ы лы к, ад ш ы л ы к eM ipre б е р Ы п алган Д э у л е гк е , А й бар ш ан ы н «ол KociGiim i т а ст а п канал ка- зура ксл» деу|‘ кутпеген ж а н а л ы к бол ды . Сондыктан, эртурл! дэлел айтып бултактайы н деп едк — • Кстпепге сен туг!л мен д е тусем , - - дед! Айбар­ ш а ,— сонда сен уялмаймысык? К атар келе ж ат к ан екеу'| а з у а к ы т кездер!мен сы- наса к ар ал ар ба ск ан н ан кеШн: — Ж о н д ш , — д ед ! Д э у л е т , — кенд|'м. — Ен д еш з ш ар т м ы н ау б ол ад ы , — дед'1 Айбарша кол алысып, — эрине, курылыс басы нда социалиста ж ар ы с уй ы м д асад ы , сон д а мен, эзгем ен емес, сешмен жярысам. — - Болсын, - д е д ! Д эул ет, —- 6ipaK... — Н еге кцпрдщ ? А й т . а й г! — д е д 1‘ А й бар ш а жы- мынган KecKiHMeii ток т ай к а л га н Д э ул ет к е . ... П одецнен кор кам , — д ед ! Д э у л е т кул!и. Не пэле ол? Айг, айтайын дегеш нди 112

— Ш атак. шыгарасыц...- — Кызык, екенсщ рой ез!к, айтсай полденбей!.. — Ж ан ж ал жаеамайсын, ба? — Жасамайын. — Честное комсомольское?1 — Болсын, честное комсомольское. — Ендеше aihyFa болады. Канал казысуга риза- ластым рой мен, б!рак мен, кетпен устап эуре бон ж у- рем бе? Техниканын т ш н б!лем, экскаваторга отыр- маймыи б а ? Сонда сен мешмен калай жарысасын? Айбарш а кйнрга ойлана калды да: — Aha, урымды,— дед: салмакты дауыспен, — сон­ да сен, сенде рана кол мен бас бар да, менде жок деп ойлайсыц б а ? — дедь — Эне, ашуландык ендь... — Ашуым емес, расым — сен менгергсн экскаватор- ды мен мекгере алмаймын ба? — Эрине, мекгересщ. — Е с1ме кезшде тус!рдщ, — дед! Айбарша, — мен де оны уйренуге KipiceM. — Ендеше, экел, колынды! — дед! Даулет колын усынып. Айбаршанык ж!герлене устаган ыстык колы Д эу- леттщ колын тем!рдей кысты... СЕГ131НШ1 ТАРЛУ ШЫНДЫК, к ы я л Ж арыспай калрандардын эркайсысы езше тон ер- мек тапты. Ен артта калран Сырбай мен Полевой от- кен б!р кундердщ кенесше бер ш п , аттарын акырын аяндатты. ©згелерге айта коярлык кекесш ж ок деп ойларан М асакбай, «коре кететш тары 6ip eric танап- тары бар е д Ь дегенд! сылтау кып, серктерш ен кый- каштай тартты. Байжанмен жарыса туеin катарласкан Тыртык, ж ана таные болран адамымен шуШркелесе ке- |iceпек бон едь м!нез! шапшан Тыртыкты унатпзды ма, элде онып баска б]рдсме билед! ме, Байжан келте га- 1 Таза комсомолдык саз. 113

Mil ж ау ап т ар 6epin, ш е ш м е коймады. С о кезде олар- ;ы Р а х м е т куы п жетт). - Ш ы р а к ,— дед! ол аздан кей!н Тыртыкка, — мына Б ектасов ж олдаспен м еш ц азд аган KeaeciM бар еД1, у я т болм аса б1зд1 он аш а кал ды р сан кайтед1? О каеы ж о к ,— д еп Ты рты к атын тебш ш шокыта ЖвИСЛД1... С оз элп етж е Караганда, Р а х м ет Байж анды сырты- иан М о с к вага кеткен ж ылынан бастап б!лед! екен. Со жвндс айта кеп: — У зы н кулакты ц хабар лауьш ш а, о к у б!т!ргеннен кейш б|'зд1’н обл ы ска с е т и кы зм стке к е л у в д ! де, келе сап уй л епуiimi д е б ш п отырды к, — дед| ол кул!п, — кайталап айтайын, жана кызмет, ж ака мекешн турак- ты, желпст! болсын!.. Айтсын, — дед| Байжан. Con i ертерек 6ip керген екем, умытып каппын, kcckhmiuu поезд шпнде ш ырамыттым ,— дед! Р ахм ет. - • К ай дан Kopin ж урс!з? - Сен C)ip р ет К дбанды да болдыи гой деймш? Не ол «Кабанды?» — дсп сурады Байжан. Б 1здщ ауданны ц орталыгы. К а т а н болдым екен? — деп Байжан аз ойлан- ды д а, — я, туст! eci.MC,— д с д | ,— Судан ек! жыл бу ­ рый тож рнбс 1с|‘ндс ж урш соккам . C i3 еоида д а рай- комнып секретари едйи'з гей? - О нда eKiiinii секретарьмын д а. Соны и алдында рана А лматы ны к комвузын1 <6iripiri келгем. • Огап ден!н кайда болы» едпиз? О куга Жезказганнан бардым. Сопла ш ахгада б!рнеше жыл жумысшы боп ем. Поезд пшндс него айтнадыны.з, таныйтындыгы- нызды? Б 1зд!ц «лкеде кызмет аткараты нды гы нды б!лгсн сои, асыгып кайтом дсп ойладым. Бул кызмстке ризаласпаеам кайтет!н едпиз? — дел; Байж ан жымыйып. Bi.-i.4iM гой рнзаласатыныпды,— де;и Р ахм ет те ,/Ki

— Казык, аттан мык есе ж еш л емес пе? BipaK, сол казыкты жерге кагып атты соган аркандаса, бул- кынранмен ат кайда барады... — Солай дешз, — деп Байжан кулдк — С ол ай ,— дед! Рахмет, — Гулнар турранда бул жактан кайда барасын сен. Солай больш шыккан жок па акыры? — Эрине, солай б о л д ы ,— дед! Б ай ж а н ,— 6 ipai<;, Ыз оган ренж!мейтш боларсыз? — К уам асы к десейпп. Р ас, б!зд1'н Сырдария елке- ci алраш керген адамды кызыктыра коймайды. Кайдан кызыктырсын: мунда, табигаттан 6ip туй ip дэн ecipin алу уш!н, сол apaFa он тамшы тер тегу керек... Бул аранын карсыз кысы кары калы к жерден элдекайда ызгарлы... Ж азы алауланган ацызак, жащбыры керек- с!з кезде ж ауады ... Heci кызыкты осылардыц?.. Еш- Hapceci д е емес... Мунык кызыры — адамныц енбепнен туатын ж е м к т т 6api осында... Адамныц ракатына ка- жетт'1 екбек жем'ю'ш ишрарам деген юЫлер осында келулер'1 керек. Акылга да, енбекке д е мунда ермек — С!здщ Сыр бойынын барлы к адамы д а маран романтик кершед!, — дед! Байж ан жымыйып, — к1ммен свйлесе кетсен де, бул елкенщ болашагы туралы ба- сында тунып турран кыял. — Кыял дейсщ бе? Ш ындыкка непздслген кыял емес пе, бул?.. Бул романтика емес, болаш акка 6epiK — Рас... — Осыган сенбейтшдер д е бар... Э ар есе мелиора­ ция жен iидеи кейб1р мамандар... Ондайлардын K»6i республикамыздыц тыскары ел келер шен келед1 де, мунда турактамайды... Сон ды ктан,— дед! Рахм ет ж ы ­ мыйып ап, — вагон iuiiHAe сеш кергенде, жол-жвшнд! жорамалдадым да, iurrefl «б'юдщ торга тускел'1 келе жаткан б а л а екенсщ, одан тез босаиа кояр ма екенсщ» дед^м д е койдым.. Кешл|'це келмесш, б у л калжыным. Расымды айтсам, басыма сонда келген ой: «ыстыктап кслед1 екенсщ , ж ас инженер, Сы рды ц суына ж анас- сац, ол ceHi терешне тартар д а салкы ндатар ... Б 1здщ

романтика с а та н д а ж угар... К ан алд ы колдан куры- сарсы к, со д а н кейш, б ! з р ук с а т бероенмен е з щ д е кете кояр ма екенсщ !..* — CoFaH айналып келед|‘, — д е д 1 Байжаы. — 0 те ж аксы ... Кайратты ж а с инженер тагдырьш С ы рга байланы сты рам десе, оран к1и куанбайды?.. 3 ci- ресе, ж аа а канал ишнде курылатын бгздщ аудан. Бул улкен ау да н ем ес. К олхоз саны м унд а 1жыйырма exi-ак. Онын д а к е п ш ш п коныстанрал ж ок. Ауданнын тен ж арасы м ал шаруашылыгьин б а гы п кош in журедь О тырыкшы д еген дер дщ оздерйн д е кеш пел i деп есеп- т суге бол ад ы . О лай д е й т ш м — е п н д щ жерлер тозган, кебш щ еортакы ш ы ккан, б :р т ал а й о л ке са з га, не дол­ ге айналган, сонын 6api дуры с кур ыл Faн каналдын ж октыгынан... Ж ер1 тозрандар ты н ж ер йздейд! де, тап- кан ж ерш е коныс аударады. О л ж ер тозса, тын жер- ге тары кеш ед!... Сонымен, кы сн асы , т аб а н Tipen ко- ныстанып отырган колхозды бул ауданн ан от е сирек кездест!рес!н... — Бул ейздщ гана ауданнын емес, а зд !к облыс- тагы коп колхоздьщ трагедиясы екенш керш журмш, — дед)' Б ай ж а н , — Сы рдария ауданы н да колхоздаска- лы мекенЬн уш -тор г р ет ауыстырг.ан ауылды керд1'м. Ж ек е уйлер!мен катар ол ауылдын-' мектеп, клуб, с а ­ рай, кора сы якты корэмдык уйлер! д е кеш ед! екен... Не деген коп жумыс бул!.. Не делен дал ага кеткен ен- бек!.. — Осы бакытсыздык б!здщ ауданнын басы нда... — Ж ана канал муныд борш де жаиартады ... Bis жерд1н топырагын аздырудыц орнына нырайту ша- расын колданамыз. Б;з коныстандырган колхоздьщ ipreci со калпынан булж ы м ауга THicTi... — Ж ан а каналдан кутил оты рганы мы з осы ! - д е д 1 Р ахм ег куан ы ш ти кескшмен, отырган е р iпен кетерш е тус;п. — Бук!л аудан боп кутш отыр осыны. Аудан адамдары нын арманы — жерге козгалм астай мекен reyin ап, содаи кейш жерд1 Hirenimue сауу. — П лотинасы кейишрек куры латы н аудандар бол- маса, Ыздщ ауданд а бул тез йене асаты н -плен кой. Р ас. К ан ал курылысымен к атар , ауданны н кол- хозларып туракты e iin коныстандыруды да колга ал-

макпыз. Сол мшдегпн iiniHe аудая орталыгы — Ка- бандыны д а мэдениеттендйру ici юредк — Кандай мэдениетш айтасыз? Кеэекп мшдеттерд! баяндаудак бурый Рахмет Бай- жанга Кабанды каласыньщ тарихын сейлеп бердк Онык айтуынша «Кабанды» деген келдЕц аты екен. Ортасы ж алтыр, айналасы кад ы к камысты бул шал- кар келде, ерте заманда кабан кел боп, содан «К,а- банды» атырып кетшть К азакта «кысык катты болса копалы келд! кыста» деген макал бар. ©ткен 6ip кезде Сыр бойында кыс катты болады д а, 6ip жолы осы к ш ш кыстап, мал- дарын ж утатпай алып шырэды. С о кыстаудын манына KcftiH ел уШрЕле беред1 де, бсртш дс KliuipeK калага айналып, совет тусыяда, оран эуел1 болыетыц, одан ауданнын орталыры орнайды, аудандьгк мекемелер- Д1Н кенселерй интернаты мен орта дэрежел1 мектеп, больница тары сондай когамдык уйлер салынады. Кыстау салынран кезде, дария келге жакын ж ер­ дей асады екен, жыл сайыи дария тасыганда келд1 толтырып кетед1 екен. Кей,:н, дария ол туста арнасын ауыстырып алыстап кеткен де, корынан айрылган кел жыл сайын саркы ла 6epin, акыры шалшыкка айналып кеткен. Д ариядан б у келге арыкпен с у тартып экелу- ге ауданнын Kyuii келмеген. Бурын келдеи су iuieriH епстердщ бэр! б!рт!ндеп курып, к е й и т кезде кел те- Heperi кулазыган шелге айналран, кала халкы кудык- пен рана ж ан сактаган. Рахмет бул ауданра, Кабаидыиыц осындай халге ушыраран кезшде келген екен. А уд ая орталыгын бул арадан кеш !ру мооелеш бул кезде шскен, 61'рак Кай­ да?.. Осы кезде, бул ауданда канал казылу мэселеЫ козгалады. Бул мэселе обкомда 6ipiHiui рет карал- ганда аудан е к ш боп Рахм ет те катнасады... Баяндама ж асаган Анатолий Кондратьевич, бола- шак каналдын манызын сыйпаттай кеп, онын 6ip тармакы Кабандыра келетшш, бул тармактан суарыл- ган Кабанды бурынгыдан д а зор келге айналатынын, келдщ ез кабарынан да жан-жакка арыктар таран, онын Tsuiperi гулденген елке боп кететшдмчн бар ык-

ласыи сала, т1л!н!к бар керкемдтш жумсай, кызры- лыкты жазылган повесть сыяктандырып айтып бередь.. Б ул ж осп ар кабы л дан уы м ен к атар , Кабанды ка- ласы н кай та куры п, шын м акнасы ндакы мэдениет ор- нына ай н ал д ы р у тур алы к аул ы алынады д а, оны жос- п ар л ау ком и сси ясы ка Р а х м ет т е муш е боп xipefli... К абан ды ны кай та к у р у ж осп ар ы м еи Байж ан та- ныс ед!. Ж а к а ж осп ар мен к ур ы лган К абанды е к мэ- д ен и е тп а у д а н орталы гы ны н i6ipiHe айналм ак та, аты А л м а л ы к койы лм ак, ж а к а к ал ан ы к курылысы канал куры лы сы мен катар б!тпек... А удан ра осы ндай куаны ш ты гспен к е л т отырган Бай ж анра, Р а х м е т к е к е с ш н ая гы н да а л т с айтты да: — А у д а н бой д а ба р куш ш ая м ас, — дед! оран, - кстпеи к е те р уге ж ар ай ты н ад ам н ы к бэр! жумыска шыгар... К а м ы т кетерер к е л п т д е туге л жегерм!з... Ас- суым ызды д а аямаспы з... К ы ск асы , б !з д щ ауданнык барл ы к м у м к ш ш ш п колы м да д еп ойла, жолдас Бектасов!.. Т ек, каналды , ж а к а кал ан ы тез б!т1ртсек болтаны... — Э дем ! кы ял б у л , — дед! Б ай ж а н , — 61'рак шын- д ы к кы ял, ей ткеш ол б ол ь ш ев и к гж кыял... Солай емес ne, aFaft? — Солай!.. ОКПА Н Ойда ж октагы 6ip окыйга бо н калды. Шолакарык- тан кай та, А натолий К ондр атьеви ч т!к .анда-санда кай- талайтын гропикалы к безгег! ус та п бсзек кактырды. Сы р катгы к тсм пер атур асы тун ге к ар ай кырыктан асты. Тесекте Д1р!лдеп д ан б е к ш к е к он ы , уста п отырука тврт- бес KiciHi'n эл! э р ек келд|. Б ур ы н м унд ай безгекп квр- мегсн Бай ж ан д а , б а ск ал ар д а оны е л !п кетед! екен деп коркты. ©3i д е солай ой л аган Бай ж ан, Тарторай- да жэрдемин жорын айтып, Кызылордадан самолет шакыртты. Тан б ш н с келген самолетке найнатасын шыга- рыи салган Байжаиньгц кал ара 6 ip re баргы сы кел;п

еда, 6iTipin кайткалы кедаен жумысты н тырыздырын айтып, Анатолий Кондратьевич р ук сат етпедк Кайнатасын Кызылордага, Р ахм етг Кабандыга женелткен Байжан, Сырбайды ертш канал трассасы1 ж уретш ж ерлердк ocipece канал сагасы алынатын «Кустумсыкты» кермек болып еда, аттанар алдында Сырбай оны «айтар се з 1м бар е д Ь деп, кепш ш кген оцаша алып шыкты. О л cKeyi, ш ецгел мен топыракгы араластыра жасакан ауланы айналып, кауын, карбыз сыякты ж е м к еплген ба к ш а ж акка ж енелдк Б акш ада катарлана казы лган терен карыкт.ардын2 Сы рбай 61- piнен сон 6ipiHe ки!ктей каргы ранда, оран арен ерген Байжан ншнен «бу Kici кайда ба стап апарады?!» деп ойлады. Бакшанын арры тукшршде, жоаарры жарынын бу- тактары мукылданып, мукылды маиайлай оскен ж1- н ш к е ж ас бутактары кен ж айы лы п кеткен жуан Те­ рек тур ед1. Сонын коленкесше Байжаннан озынкырап жеткен Сы рбай, кептен су ж 1бер 1лмеген, ж и еп опы- рылган 6ip кары ктын кемер'1не, аяктарын терен жы- paFa салбы ратып отыра Kerri. Е н г г е адымдай Бай­ жан да келдь — Отыр, куйеу! — дед! Сырбай касынан орын кер- cerin. Отырран Байжан аздап дем алгаинан кешн, Сыр­ бай кабарын котере 6ip карап алды да: — Сен, 61'здщ Сыр с л ш н «окпан» деген|'н 6iaecin бе? — деп сурады. — «Окпан» деген жер астында кездеселн куыс емсс пе? — дед| Байжан. — Б:лдщ, — дед! Сырбай. - ©зщ кездостщ бе оган? — ©ткен жылы тэжрибе гсшде ж ур ш кездссгм . — Улкешне кездескешн бар ма? — Бар. K eaairi сексен метр, узындыры — умытпа- сам, eKi ж уз аллыс метр... — Т|ф у!— д ед 1 Сырбай беп'н uiyflipin,— ж удэ, со- Fa«a ма? 1 Н епзп жолы 3 Жерге creTiii жсм|'стерд!ц тамырларына буй!piиен су берс- iin. кятарланган киска арыкшалар. 19

— Аз ба, ол?! — дед1 Байжан. — /К уд а , -мен онын. оке-бабасы ндайын керд1м. — Кайда? — О б.!р зам анд а, — д е д ‘1 С ы р б а й даусын нэштеп, — м еш д б а л а ж т т кез:мде, К аз ал ы жактыкСИр байы,' С ы р бой ы н а ту ге л сауы н айтып, ар ы к каздырура асар1 салды . /К уд а, ж ум ы ссы з ж ур ге н кез1м едь «Жарлы- мын 6 ip TOHFaHbi — ш ал а байыраны » дейтш ед1 Foil, ол кезде. — EcrireiiiM бар, ю таптан окыдым да. — E c rico u со л , — дсд| С ы р бай , со кездеп халш коз ал ды н а келК ртендей каб агы н шытып ап, — сонан aa ri Казалынын, байы, acapFa баргандарды карык кы- лады д еген сон,, ез]'м сы якты г а м а к 1здсгендерге epin мен д е кетп'м . Барды к. Ш ам асы , eKi-уш жуздей Kici жыйналдык. — А з рой, — д сд 1 Б ай ж ан. — К ай д ан аз бол ады , ол кез уш :н ж уд э кеп Kici ол. О сы кез дейм !сш , он мы ндап ж ы йнала калатын, арык казылса? — Кеплрйиз! Аяктаиыз, кедеснлздк Сы рбай аз ю д:рш , се з ш щ ж алнасы н есш е Tycipin алды да: — И е, сонымен, — д ед 1, — ж ы йиалган Kici арык казатын ж срге бардык. О кезде, бул арада Анател мен сен сы якты ж ерд! окумен ел ш ей тш дер 1 жок. Ж«Р- Д1 каза кты д кар а токпарымен елш ей дк Бслемкпд, ка- лай елшейтшш? — Жок. — BijiMcccri... К031 кар ак ты д ей тш 6ip ey арыкты ж у р п з е ш з -а у д егсн бстке кар ап етпет1нен жатады да, nei'iH ж уды ры гы н а суйеп, ал д ы д гы ж агы н а карайды, сонда, кез1 ары кты жетк]'зем1з - а у десен тусты бэгстс!з шала алса, суды апара алам ы з деп жорыйды, шала алмаса, апара алмаймыз деп жорыйды. — Кызык. эдш екен... — Сонан ары к казатын олкеге барды к, мен сыяк- 120

ты кунге ж айган тулактай жудэ кырысып калган ка- сандау 6ip карт бастап апарды. Байж ан мырс етш кулдк — Ие, ие, — дед! Сырбай д а езу тартып, — ж удэ ayMaF.au мен!.. Онын касында мешн. эж1м1м аздау; ол жудэ менен де соракы. Бет-аузынын кыртысы — жак- бырдан кейш айрызданып жарылатын б1здщ дайра ж ерЫ н кабыршагы сыякты... С о кэрщ жудэ бастап т а апарды, полем! де ба ст ад ы — арыктын жолында ок- пан бар екен деп. K e6iMi3 «окпаннын» не екенш ол кезде бшмейд) екем1з. Ш ал 6i3re туошд!рдь «Мунда окпан барын кайдан бш д щ ?»— деп ед!к, шал бет in арык казылатын ж акка каратып етпетшен жата кал- ды да, «айтам рой, бурын б:р коргешмнен бул араныц жер1 кай как тартып твмендепт1, астында анык окпан болды» дедк - Тексердтоздер м е ? — деп сурады Байжан. — Ш ал: «окпан боп, ж удэ ембепм!3 дал ага кет- neciH, эуел1 сол араны казып керейж» дедь Каздык. Ж удэ кортен ж ок екем'ш, кереме-rri!— дед1 Сырбай, окпан каз1р алдында тургандай, урейленген дауыспен,. — каза бастаганда-ак. асты куыс сыяктанып дунлр- леп кеттН.. Терецдеген сайын дуцпрлей туседП.. DipaK, жстюзбейд:!.. Б1реулер «осынымыз эуреш ш к, жокка кыйналмайык» десе, касан шал «казайык» деп бол- майды... Сонымен, кыскасы, ж удэ «елдж-таддык-ау» дегенде, арж актан окпан iiibiFa келдИ.. — Ие, ал? — дед-i Байжан елег1зш. — Шал, ж удэ жер корыткан 6ip поле екен де!.. Ж ер астыпын дуцп'рлеу1 кушейген кезде, «окпан т е ­ рец боп тубш е кет!п каларсындар» деп, казука тускен Ж1гггтерД1Ц белiне аркан байлап, арканный, ушын, каз- кан жерд| айнала каккан казыкка байлап койган. С о болмаса, жудэ, елген екен казган Ж1гп,тер!.. - Э рин е!— дед'1 Байжан, окпанра кулау каупын коз алдына келт'фгендей. — Казылиан жердщ кемершен 6opiMi3 анталай к а ­ рал турранымызда, липттер, шамасы... он кулаштай терендеп барран кезде, астьщры ж актары опырыла кеп кулады!.. Ж 1п'ттер, жудэ, куп 6epin, epi карай туст] де кеттЛ.. 121

— Сонан соц? — А ркдн н ан тартып суырып алдык... Ж у р т эртурл! ж обалар айтты: б!реулер — «осын- дай ж ерд е айда(хар ж атады деген» дедк.. бнреулер — «ш айтандарды ц ыекеш болады деген» дед'и . б 1реулер — «ж ы лан патшалыгыныи кордасы осындай болады десетш» дед!... etuii б!реулер — «осындай уцпрлер та- мы к eciriHiH алдында болады дейтш » дедь.. З р и м эр ж оба айтып, содан урейленгсндер, кетеШк деп кобал- жыл едк бастык, шалымыз «куыстан баска тук жок мунда, т.ае бай лап аркан ж г б е р т т е р е н д т н шама­ ла йык» д еп болмады... — © лш едадздер ме?.. — 'Гас байлап 6ip аркан ж !б ер д ж , ж удэ жетпедк.. Тагы ар кан ж ал гады к. О д а ж у к болмады!.. Керме- генге ет!р:к, м аган шын, —- д ед : Сы рбай, — такы б!р аркан ж алкап, сол орталаган да бары п , тас окпаннык т у б iно тиген б ел п сш керсеттк — Апырай, терец екен, Сы р-еке. Мен ондай ок- нанды е сп ге н д е, керген де ж окпын. Соны ц KeimiriH б!ле алмадыцыздар ма? — KiM бш ед! оны, элпндей терендытн керген соц ж уртты ц ж уд э зэрес! кет1п, бы тырай кашты. Мен де тартып отырып, елден б:р-ак шыктым. — Керем ет е к е н ,— д ед 1 Б ай ж а н «с931м 6iTTi» де- гендей, кескш ш е карай калкан Сы р бай ка, «осы кецестЬ ноге козгадыц?» дегон турмен. Аз К1Д]’рген Сы рбай: — С а ган б у кецосп' ай ткан ce 6e6 iM ,— дед! Бай- ж анга, — мен in кеул1ме ж удэ, 6 ip кауып уялап тур. Кандай? — «К устумсы к» дейстз кой, Стали н атындакы ка- налдыц 6ip басы и!ыкатын ншш? Ис, дей м !з!— дед! Байжан Сырбайка сукына карап, кауыпты б!рдсмс айткалы келе ж атканы к енд! капа ж обалап. . ЦЛркш, ж уд э ж аксы ж ер кой, арыктыц басын алука!.. Д айранын. ю лт буры латы н итн!. С у д ы ц нак ур м а жер|‘ ... Ж аканы ж ы рсан-ак ыткып шыка келед!... Ьержакы кайкавдау жазык, кандай дэмалайды оган карай су!..

— Оны б'тем is, — дед-t узын сездГн. кыскасын 61л- rici келг-ан Байжан, — осы с!з айткан белплер! рой, Анатолий Кондратьевич кызыктырган. Не кауып бар дсгииз келед1 сонда? — Окпан бар мл деймш. — О кп ан ?!..— д ед1 Байжан жылан шарыи алтан адамдай урпие кап, — кайда?.. — Кустумсыктын. 6epri бе т жд еп кадык шецгел шыккан кайканда. — Оны кайдан бмдвдз? — Сен ж удэ коркып калдык рой куй еу,— дед! Сырбай, — женин бар коркатын. Коркпаганда «не? Осы казылатын каналга сен in кайиатаннык канша ецбек cinipreHi маран ж удэ белш м емес пе? Мен Kici- ni кезше мактауды бжмейтш адаммын, сыртынан ай- тура болады, егер Анателд1'н осы канал жумысына теккен TepiH жыйнаса улкен 6 ip квл болар едь.. - Нелжтеи ойлайсыз ci3, канал жолында окпан бар деп? — дед1 Байжан, — канал жоспарланудан бу­ рый онын. жолы гылым жолымен зерттелген рой. — ©3iм де ж удэ соны айткалы келем гой ,— дед1 Сырбай, — окпаннан артык поле бар ма? Квптщ тер:н теп'п казран каналынын, алдьшан окпан шыкса, одан артык кырсык болар « а ? Экем айтып отыратын едк «Коканньщ беп каздырган 6ip ары к окпанра кездесш... дайранын. суын тарта женелш... тугел жутып коя- тын каупы туып... ел ж удэ сасып... жараны тас байлап эрец бекггпк» деп. Сол б е л п а эл1 бар. Сондай 6ip ок- панга жолыксац ж удэ пэле гой!.. — Эрине. — Канал казу жумысы басталуына жудэ квз’ м жетксн сои, энэугуш жаттым да ойга к егли . ©TKCHfli де ойлап жатырмын, ж удэ каз!рп кунда де ойлап ж а ­ тырмын, келешекп де ойлап жатырмын... ж удэ сол ойда жатканымда, окпан курып калгыры кайдан eci- ме тусе калганын 61'лмеймш!.. Ж ур е п м зырк ете тус- KCHi, сонда!.. — Неге? — Кустумсыктын бери кайканынын астында окпан бар ма деген он кеп!.. — Неге?

— Н еге екеш н ©3i.\\i д е бш м еймш . С ол ой келген сон ж удэ дэт1м шыдамай, ж урт шырт уйкыда жаткан кезде аты мды ерттедам де, Kerriм д е калдым. — К,айда барды ны з? — Кайда болушы ед]? К усту мсыкка да! Ай жудэ суттей ж ары к ед!. Куд!к алран жер1ме ж е т м де, жа­ та кап кар ады м . «Окшы атан ы н обасы » аталатын тв- бен! б;лес1к бе? — Б 1лем. Б ал а кез!мде К устум сы кты ц бер л кайканына тал ай eiUKi бакы п ем , сонда «О кш ы ата обасы» кезге арен шалынаты и сыякты e«i, енд! к ар асам какшыйып бш кте тур . Сокан карап, К устум сы кты ц 6ep ri б е л те- мендеген бе д еп ойладым. А сты н д а окпан болм аса не­ ге темэнденд! ол ? Б ул 6ip. — Бала кез бен улкейген кездщ кез1 б!рдей емес кой, Сыр-еке! C ohfu кэргенде кезодз алдап журмесе? • - О лай ем ес кой деймш, куй еуж ан . 0 згм жаман болта имен, ж уд э кез1м ж аксы . K e p y iu бала кез1мдеп калпыида. — М умкш , дед1 Байжан, — тек балалык шагыкыз а л д т паса дегенiu кой. О лай ем ес, шыракым. С е к сыякты окыкан Kici емес, 6 i3 сы якты каранкы Kici, бхр кергенш сокырдык таякындай умытлайды. Бхр дэлел^м о л п болса, екшпп далел!м — Сы р бойында кай кац ж ерд щ ыкалы1 шыкып сызданып жатады. «Окшы атанын» касындакы кайкац куркак; уил'нш! — улкендер айтар е д к «сасы к кузен, тышкан, ж ы лан сыякты жэндж тор окпанды ж ерден ш- д|' коп казады , неге десен, ондай ж ерд !ц асты ыкалсыз кур га к болады» деп. Мен айтып отыркан жер, окан да ж удэ дэл келод i — кайканнын 6eTi |'зге сыймайды... Байжан ойланып калды... — Куд]'пм ж уд э кебейген сон, -- д ед 1 Сы рбай, - тунде сол арака бара сап, жынды Kiciuie кайканды ер- лей ерсш -кар сы л ы шаптым кеп!.. ш аптым кеп!.. — Неге? — Ж ер душблдер ме скси деп. — Д унк!лдед1 ме? 124

— «Коркканга кос квр'шедЬ дегендей, кеу!л секем алрандыктан ба, злде расы солай ма — атымиын. аягы тиген жер, iuii бос турран бешке сыякты кандыр- лап кеткендей болды. — 1м -м -м !^ д е д 1 Байжан enai сенген сыяктанып. — Солай. куйеужан, — дед! Сырбай курсше дем алып, - - лайым да келе кврмес1н мешн айтканым. Ау- зым перш теш к емес, шайтанпын аузы болсьш. BipaK, коркам-ак!.. Сырбайды тындай отыра, оныи сездсршен кенып- не кауып ала тура, Байжанра квлденек 6ip ой кеп Kerri. О л мыиау едп казылмак каналдын жолыида, канал ортасын жарып ететш кум тебе бар, онык бш- гшде ecKi кабырралар бар, солардык арасында «Окшы ата» аталатын оба турады. Осы оба туралы Сыр бойьшда ертеп барын А на­ толий Кондратьевич Байжанра былайша баяндап бер- ген ед'1: ерте заманда К,алмак ханы Сырдария бойын жаулап алады да, барьми-ан елге: «маран кунше 6ip саба кымыз, 6ip ту бие, б'ф сулу кыз экеп бер'ш тура- сындар» деп эм'ф береди шарасыз ел aMipfli орындай- ды... Хан М0керлер1мен м эж ш с курып кымызды iuieai, ту биенщ ет!н жейди.. Содан кейш тун бола некерлс- piii таратып, кызды касына кондырады, танертен мой- мына тас байлатын Сырдарияга агызады... Ханнин осы кылырынан, ж аулап алран елдщ сулу кызы таусылуга айналады... BipaK, амалы нецпк!.. Сол елде «3i кедей, e3i батыр 6ip жптт болран екен дейд1. Ж1г!тт1н. жанындай жаксы керет!н uieiueci жэне карындасы бар ексн дейди Карындасы, «ай десе аузы, кун десе K03i бар» сулу екен дейдк К алм ак ханы елin жаулап адранда, жацарм Ж1г!т сорыстын жуан орта- сында болады да, жешлген сон, ханнан ыгысып, Сыр бойынан кстш, Каратаура паналайды. Шешес! мен ка- рындасын ез1мен ала кетедн Тауды к бш пндеп 6ip тас унпрге ушннмен орналаскан ж ш т, т!рш!л!к ж асау ка- мына nipicefli. Не icrey керек? ©cipin пайдасын керетш мал жок. Сснген! — бойындапы куаты рана. Ж 'г .т мерген екен дейд!. Тауда ак кеп, оларлы аулал кун керуге болады. Ж т т сол костке Kipicin тамак асырайды. Ж а у басып

ал ар д ан буры н ж кйт С ы р бойы нда егш кэсКммен шу- гылданатын днканшы екен. Акын аулай журе, »irrr сол Kaci6iH аисайды. Т а уд ы н басы нда егш ге лай ы к к ар а топыракты шн- дер бар, дон сепсе ене кететш; criaai .суарарлык су да ба р: б и ж т е п булак ты бегеп, »epi3 аркы лы ишге окелу- га бол ады . Ж о гы , тукы м ды к д эн ! О н ы кайдан алады? Ж !ггг 6ip KyHi т а с унп'р де оты ры п, шешес1_ мен ка- рьш дасы на ооыны айтып м унаяды . Улыныд мукын ка- лай ж еш л д ету д! бш м еген ан асы , ш к к е н 6 ip туШр дэн негып ш ы кпас екен дегендей, 6eft6iT кунде егш жу- мысына пайдаланган кш м-кеш ектсрш KaFbin-coFbin, кал талары н актар а бастай д ы . С е й т т ж ур ш , бидай- дын. ж алры з Tyfiip дэнш таба д ы . О сы даш н олар жер- ге отыркызып, куз 6ip уы с дон ж ы йнайды . Келес! жы- лы со л дэндердд кай та себед!... Уй орнындай жерге жайкалып ж асыл егш еседи.. К уаны ш ты ж'1пт акын а у л а й б ер ед и О л акта шык- са ж ум алап H<ypin калады екен . Сон дай 6 ip жолдан кай тса, in cuieci зарлап отыр: ханны н TiMicKLieyun\\nepi ун,прд1 тауы п апты д а, кары ндасын алып к е т п т ... Кары ндасы ны н халш кез алды на келл'рген ж т т , не icreyrc бшмей сасады. M ine шабатын. аты ж ок, жа- яу жеткенше карындасы Tipi д е калмайды. Н е icTey керек? Саскан ж ттке: — Б ал ам , — дейд1 lueiueci, — каруын, ба р баты р ек, осы т ауд ы н басынан. Сыр ж агаоы ндагы ханнын, орда- сына с а д а к тарт!.. Ж ебекн ш б а сы н а TeMip кад ам з, би- дайдыц дожи када, дэннш куаты те\\прден кушт! дейтш бабаларын!.. Каруыиа ыза косылса, аткан ofuk хан ордасына жстср де, елт!рер!.. Ызалы баты р , таудагы <5ip *0 иiк пш ика шы гады да, жебесшш басына дон кадап, Сыр бойыидагы хан ор­ дасына са д а к тартады... Сол сотте хан тунг: мэжШ- сш аяктап, нвкерлсрш таратып, ж Ы ттш карындасын зорлауга KipicKen екен дейд!... К ар улы ж ас кыз хан­ нын зорлыгына карсылык, б ш д 1 р т , e x e y i алысып жур- генде,... ха н «ah!» д ей д1 д е, кеудесш б а са кулайды!.. Н е болганы н 6iл мерен кыз, кул ага н xaHFa ун ш се, кеу- д есш щ колымен баскан ж ср!нен шапшып кан атады!..

Хан елin бара жатады!.. К,ыз уйден кашып шыгады да, калын оекоеу!лге тыгылады... Ертенше агасы да жетед'1... Ханнын елгенш .б!лген ж урт квтерш с жасап, жауды жершен куады... Ж ауды куган журт, ханнын irnin актарса, атылран дэн ж урепне кадал1ьш, колка- сына Kipe токтаран екен дейд|... Содан, жанары ж ш т «Окшы ата» аталып, картайып елгенде, ж урт оны со- рыста елгендерд1н арасына кемген екен де, батырдыц кабырын «Окшы ата обасы» атаран екен дейдь.. Сталин атындагы каналдын Анатолий Кондратье- вич жасар.ан жоспарында, канал осы оба турран таб-е- 1йц дэл белш кеа'п ететш едк CoFan Сырбай да, бас­ ка карттар д а наразылык керсеткенмен, каналаын гео- метриялык жолы баска ж акка бурылуга мумюндж бермедк Карттардын бул наразылырын пайдаланып, жол беруил'лср де табылмай койган жок. Акыры, icTin пайдасы алдымен Сырбайды <жекгп: - Амал ненп'к,— дед1 ол, Анатолий Кондратье- вичке coh.fli 6 ip жолыкканында, - - ж урт жумысына, кайсысы екенш б 1лмеймш, пайрамбардын д а 6 ipeyi ба- лаоын курыалдыкка 'Шалыпты десед!, «Оюны ата» уш- пактыга аксарыбас иняз айттым да, ж удэ, берд1м рук- саты.мды! Анатолий Кондратьевичтщ естуж ш е, Сырбай 6ip ccMi3 аксарьгбас койды «Окшы атанын» б а ш н я апа- рып сойыпты да, шал-кемшрлердг ертс барып, асып 6epinTi. Сонда, нияз шалып жат>ып: «а, жарыктык, О к­ шы ата! — деп жылап ж;бершт1 дейд! Сырбай, — кеп- TiH камын жеген масайык дейтш ед 1, назалана керм еЬ Руксатын бере отыра «Окшы ата обасы» бузылуга Сырбайдын жаны ауыратынын Анатолий Кондратьевич Байжанра айткан, сондыктан да ол, «Окпан» каупы туралы Сырбайдын сездер'ш тындай отыра «осы Kici m i дс Окшы атасын кыймарандыкган айтып отырран жок па» деген куджте отырды. Сол ойын ацрара кой- гандай: - Сен муны элде не оймен айтып отыр демс, нш- рак, — дед! Сырбай, Байжанра, — арам ой дегенд‘| мен жудо б!лмейтш KiciMin, куджт1' ойым меш алдар да. Ылайым да солай болсын! Б 1рак, ойланбаура да бол- майды. Бук]'л Кызылорда облысы боп казгалы отырран 127

канал!.. К ан ш а шыгын уста л га л ы т ур ... О л д а журтгыц казнаоы. М ун ы к а р а у ж уд э керек. Ечбек боска елетш болмасын!.. — Э ри н е тексерем!з. СНз осы кауыпты Анатолий Кондратьевичке айттыцыз ба?.. — А й та ал ган жокпын. О сы ж олы айтпак ем, ой- д а ж окта ау ы р а кап еа'м д! ш ы гармады ма!.. Енд1 оган еслрткенш е сен тексер. — Б олсы п!— дед! Байжан. 0/1ЫНШЫ ГЛРАУ ЖАНА ЖОСПАР Э деш леп зерттеген геологиялы к партия, ж ака ка- налды к б ойы нда о кп а н н ы ц барын аны ктап бердь Зерттеудш сез'ше Караганда, бул окпанныц терещнп мен кещн'п кулак, ест'ш оген м олш ерде болып шыкты. Геологиялык партия б а ск а р у г а М осквадан келген 6профессордыц жобалауынш а, бул окпан ip заманда ж ер астымен Сы рдан тср/скей шыгыска карай аккан ©зенн'ш арнасы, езен Бетпакдалаиыц терец астында деп мелшерленетш теш'згс кую керек те, 6 ip заманда саркылу керек. Ондай саркы лган не кепкен взендер жер тарихында кездесе беред!. М ы салы , О ры нбор мен Актебешц арасындагы «Елек тузы» аталатын, жер ас- тынан шыгатын оркаш туз, 6ip кезде жор астымен aFbin, кейш катып калган сортан езен. М осква манын- да, мьщ метргс жакын терендеп жер асты нда т уз боп байланып калган кол бар. П роф ессорды ц беж туш ш е, жер астымен агаты н озон э..ц‘ де бар сы якты. М ысалы, оныц айтуыиша, Аллтаудыг. А лм аты тусы ндагы б:р бш'к асуына б 1ткен «П ак» нтты кол, ж ер асты аркы- лы Бал каш кедiмен байланысып ж атад ы . О ган дэлел — форель аталаты н балы к Б ал каш кол;где ©сед!. Eciktc ж ок бул балык, тек кектем ксзш де гана панда болады. Бул, форельдщ ур ы к шаш аты н кез!. Урыгын ол суы муздай квлге гана ш аш а алады . О ндай кел тауд ы ц б ж п п д е гана козлсесдГ. Егер EciKTin жер асты 128

аркылы Балкашпен байланысы болмаса, урык. шашар кезде рана бул форель кайдан пайда болады?.. Канал жолында окпан барлыры аныкталраннан кешн, журттын. аузындары се з кепке деШн сол рана болды. «Егер, — деп дуылдасты ж урт, — окпан бары сезшмей, канал казыла берсе, канш а караж ат, канша ецбек д ал ага кетер едП.. К ан алга шыгарылган Сыр- дын суы окпанра кетсе TinTi м аскара болар е д и . Он- да, б!зд1н облыс т уп л , осы езеннен Рана кун керш Tip- ш ш к ж асап отырран Орта Азиянын, кеп елкес'| курамай кабар едП..» Ж андары солай турнйккендердш шйнен, окпаннын шыруына Сы рбай ез'шше кайрырды. Оган келген ой: «мунша ксн, окпаннын жасалуы, Окшы атанын азыр- кануынан. Азырканбай кайтсш, ушпактым, — дед) ол сырластарына, — тыйыш ж аткан кабыры казылып, суйег! шашылранын нен'щ ж аксы керсш, жарыктык!..» Солайша з э р еа кеткен Сырбай, ез1 сыякты дшге, аруакка сенпш кэрРкуртандарды жыйнап ап, кептш кезшен урлаиып, Окшы атанын басына 6ip серкес1н сойып ба та окытты да, ет1 мен сорпасын ез: татпай, кэрш-касерге тэрокайлап ул еепрш ж 1бердь.. Окпаннын табылуына катты KafiFbipFan адамныц 6ipi Рахмет. М амандардын айтуьшша, каналдын басы енд] Кустум сы ктан алынбайды, одан алынбаса, аудан орталыры — Кабандыны гулденд1ру, келд1 судын улкен сарайына айналдыру Macejieci, езшен e3i аяксыз калып кояды. Оный а т ы — бу л орталыктын келешеп 6iiri деген сез!.. О л ол ма, каналдын басы боларлык шн Сырдариянын бул аудаиды аралап ететш тусынан та- была ма, ж ок па?.. Егер табы лм аса, Рахметтщ кол- хоздарды коныстандырам, eric мэдениетш opi ес:рем, api кснейтем, ауданды ен мэдениепч аудандардын 6i- реуше айналдырам деген талабы боска кетпей ме?.. Осы ойдакы Р ахм етпк, со б5р кездеп эле.м-тапырык кескйпнен жан шошырлыктай едь.. Окпан мэселеЫ Анатолий Кондратьевичке Рахм ет- тен де артык батты. Ауыр ойдын зшдей салмарынан, онын буран дей!н т!п-т|'к ж уретш денес! 6yKipef!in, ец- ceci Tycin кетть.. Кул|'мс|'рей карайты н ойнакы кек- Ш|'л Kesi жансыз муздай мелд|'рей калды... Ж ирепдеу 9-С. Луканов 120

кою к асты кал ы н кабагы к е з ж ж ауы п томен салбы- р ауд ан ж ады рам ад ы ... Б ур ы й ол уШ ннмен де, таныста- рымен д е сейлесш ш , кал ж ы н д аскы ш едк енд! одан езгерш , «катем кайда» дегендей, 03i ж асаран luaiiFa yueMi у>илудан б а с котермедк ба скар а мойын бурма- д ы ... буры н «устш ен туй е ж у р се д е козралмайды» дей- т!н сал.макты, сабы рлы ол, еш и ашуланрьгш, урыскак болды... 6ipaK, онын бу л кылырына еш ю м де жэб|’р- леиген ж ок. HeciHe ж эб!рленсш , б!р еуд щ халы к пай- д асы на д еп элденеш-е ж ы л бой ы н а ж асаран ew6eri елу окай бол ы п па!.. Ж ур тты к, тек, кор ккан ы — «осы xici ж ы н д ан бзса не кылсып!..» A jiFaui, ж а у а р булттай боп осы н ш а калы н торлан- ган он ы н квн1'лс!зд1г1 б!ртш д еп ыдырады. Б!раздан кейш ол сабы рл ы ойга шомран калы п керсегп. Сэт- Ыздшке уш ы раран планына он ы ц e n a iri TOHyi — талай уа кы т ем д еп ж у р т , ж аза ал.чай елп’рген сы ркат адам- ныц жансыз деиесш е дэргердщ тоне карап, «калай ка­ пы Ж1берд!м!» деп толрануына уксай тьш ед!... Оны н осы ндай ж ан толкынын взгелерден repi Бай- жан TepcnipeK укты . Сон да OFaH келген ой: шалра косарлана кайрыру смес, онын дерт! жазылура жэр- д см десу уш !н, акы лдьщ д а , сез1'.чш'н д е барлык куатын жыйнап, асыкпай, саспай, мына туйыктан жол тауып uiUFy керек, сонда еана ол дагд ар р ан кайнатасына да, халыкка д а жэрдсмдесе алады... • Буран ж алгыз-ак курал бар, ол — сэта'здщ кс ушы­ раран планнан шаруашылык, техникалык жене мэде- ниепч'к жаРЫнан артык болмаса кем туспейтш жаца план ж асау. Байжан осы ойда журген ксзде, 6ip куш кайнн- тасы мен ск суш обкомнын сскретары ш акырды. Б у ­ ран дейш Анатолий К опдратьевичтщ денсаулырын сак- таура камкорлык жасап, каланыц ей жаксы дэргсрлс- pi'iiin кар ау ын у йымд асты р ран ж эн е e3i д е ж ш хабар- ланып хал-жайын б ш п турган секретарь, шакыркан адамдарымен амандасып, екеуш щ ортасына отырды да созш бастады. Хал, орине, ау ы р ,— дед 1 ол, — бул жардайдын маган пздерден кем батпауы на кудш герпйз бол мае дсп ойлаймын. Б !рак, бу д а н сары уай ы м р а салы пу кс- 130

рек пе? Эрине, кереп жок. B i3 — большевиктз. Bi3 алмайтын кам ал (жок... Мумк'шшшкт'ш, бэр'1 колымыз- да: ж ер (Я здш , су 61зд1к!... Bi3fli дарияныц 6ip Him алдаганмен, бар иш1 алдамайды... Сырдын бар елкесш- де окпан жасырынып жатуы мумкш емес. Ендеше, окпаны жок жерд! табуымыз керек. Ж эне тез табуы- мыз керек, узак сонарды уакы т кетермейдк Ушмет ка- р аж агга д а, материалды да ж етерлш кып берш отыр. Ж уртгьщ колы ж умыска кышулы. Ендеше. каналдын сатасын кайдан алуды ойланайык т а, тез шешей|'к. Кутпеген жерден, болашак ic туралы 6ipiHiui niKlpAi Анатолий Кондратьевич айтты. Эл1 д е куаты Kipin болматан ол, акырын ж эне токырап сейлеген- мен, майдай терш сурте отыра, келденен сездерд) ара- .пастырмай, тура усынысын сейледь — Каналдын сарасы,— дед1 ол ,— взеншн шугыл бурылатын ишшен алынатыны ез д ср щ зге мсшм. Он- дай и'шдер Сырдын, барлык ж авасында кездесс берген- мен, кебппн тусында егш ге лайыкты танаптар бол- майды. Кейде, ондай танаптар бола тура, жер min то- пырагы колайлы келмейдк ©3i де, «cepi де колайлы и:ндер дариянын бул тустагы елкссш де екеу-ак: 6ipi — Кустумсык, 6ipi— Бакабас. Бул екеуш салыстырранда, ен колайлысы Бакабас ед1, соны б'ые тура, канал caFa- сын Кустумсы ктан алуды ж оспарлау себеб1м!з нсл!ктен? Полевой аз дамылдап, себептерш айтты- — BipiHmweH, — дед1 ол, — Бакабастан «те дария догадай боп и ш п барып туэеледк Дария катты тасы- ран жылдары, осы шлген туска сен бегелш, суды н эрысын ж абады д а, он ж актагы кайкан дал ага тасы - ган су тегшедк сейтш жер-дуниеш сел каптап, кайкан келге айналып, коп жылдар куррамай жатады, пай- дара асудан калады... Екшгшден, тасы ган с у ж ардан жай Fana асып тегш се дурыс кой, кейде, олай етпей, жарды жыра тег1лет‘1ш бар, олай етсе, дариянын ар- насы ауы-сып кету1 мумкш. А рна Бакабастан ауью а калса, дарияга ол ете кауып. Онда, Талас езсншс ук- сап, дария KyMFa жоралуы мумкш, оны н аты — дария- да-н аирылу деген сез. Бул окпаннан кем апат емес... Байжан мен секретарь 6ipine 6ipi танданган кескш- .мен карап койды.

— О сы дарияны н к ум га 6ip зам анда солайша 6ip кету! рас па?— дел сурады секретарь. — Рас,— дед1 Анатолий Кондратьевич,— осы да- рияны ш и рек гасы р бойьгна эертгеп келе ж а ж а н про­ фессор Яковл егл и дэлелдеушше, бул дарил езшщ та- рихында арнасьгн уш мыцнан ар ты к рет ауыстырран. Bip заманда мунын Каратауды ж агалап барыл Бал- каш келш е куйганы байкалады... — Сонымея,— дед! Сырдын арнасын ауыстыру та- рихын тугел тындарысы келмеген секретарь, — Бака- бас тусына жырылган ж ага калай беюген? — Д е с бергеяде, ош ары лрая с е н тез козлальяп кет- кеи де, тасы там с у жыра.кадаи томен тускен. Ж ан е су жаганы кен жырып улгермеген. Тар жыраканы журт тез ар ада кара1бура,мен бекпж ен, сол <$ек1н1с алi куш е дейш мьютьтмай тур. Д егенмен, б у л аса кауыпты niH. Сонаыктаи, каяалдын сагасын одам алуга мен жола- ран ж окпын д а, бграк, каналсы з д а ол ж аганы бею т у каж ет с к е н д ш туралы талай рет м эселе кетерд1м, оны езщ|'з 6 uieci3... — Бшем,— дед1 секретарь,— бакы тка кейде бакыт- сыздык басшы болады деген свз бар. Бакабасты б е к т ' кезекл мавдегпмгздщ 6:pi болатын. М ум кш , каналдын сарасын енд1 содан алармыз д а , ж аган ы 61'ржола бею- терм!з? — Оны iстомой амал ж ак,— д ед ! Анатолий Конд- ратьевич.— Каналдын сагасын алура турарльж. шн бул туста будан баска жерде жок— Егер саганы будан бас- тайтьга бол сак , улжен ж ум ы старра осы ба стан мойым- дау керек. Е ц алдымен, догаланран имск арнаны жо- йып, доганьщ ею басын ба й л ау керек т е , езен арнасын туралау керек. О л уинн, бес-алты километраж тын ар- на казылады... Еюнцн, дарияны н Б а к а б а с ж а к ж ары ойлы-кырлы, оларды Бакабас ш шмен тен есл рш кете- р у керек... Ytuim ni — канал са га сы н ын eKi босагасын да кец кыльш цементпен б е ю т у «©рек... ТерлниЛ — сен богегендс с у ж агад а н асытт т е п л е е , ой дагы кал алы жэ- не ericTiKTi к ар ы к кы п кетпеу уш ш , суды устайты н ке- терме coFy керек... Д ари яны н кум ра ауы п кету кауиынан ссындай ш араларды колданганда гана кутыламыз, ол 132

шараларды журпзбей, Бакабаетан каналдын сагасын адура болмайды. — Т у с ш к п ,— дед1 Байжан,— ci3re 6ip сурау беру- ге бола ма, Анатолий Кондратьевич. — Эрине болады. — О 'здщ баяндауьщыздан, канал сагасын Бака- бастан алу, Кустумсыктан алудан mapyaFa пайдалы сыякты. Ci3, тек кана, шытьвны квп болады дел ойлаган сыяктьгсыз. Н еге ейтищ з? Ж анаты свздерниздщ бор! дэлелдь Мэселеш ую метпц алдыиа ссылай койтанда, бул тусты бекггуге укгмет ci3re ж еткш к т! кар аж ат т а, материал д а беретш ед1 той?.. — Р ас,— дед:' Анатолий Кандратьевич,— суланды- ратын e ric колем! жарьшан алы:п Караганда, Бадабас варианты1 К устумеык. вариантьгнан элдекайда бай. С о ­ ны бите тур а Кустумсыкка токтаран ce 6e6iMi3, 6ipiHuii- ден, оран куры льк материалы eoci есе ас ‘кегед1; екшш!- ден, Бакабастан ол ею есе жылдам б!тед1; ушшилден, егер жолында окдан «сездеспегенде, ол женде дарнята деген кауып жок, та. — Сонымен, енд! .Б акабаска токтаймыз ба?— дед! секретарь. — Зертгеп, opaiH байланысты мэселенщ бар in алдыи ала шешш болтанная кейш,— д ед 1Анатолий Кондрать- евич. BipaK, бул жоспарды тез ар ад а ж асап шыгарлых. куат Анатолий Кондратьевичте жоктьпрьш секретарь буран д е й т д е бптетш, каз1р д е Kepin отыр. У зак устап барып арен айыккан безгектщ салдарынан ба, элде окпан кайрысынан ба, онда каз1р зерттеу жумысын баскарарлык физикалык куат ж ок. Сондыктан, оекре- •гарьдын: — Сонда, бул жоспарды жасауды юмге тапсыра- мыз?— деген сурауына, ез хал ж ж аксы б 1лет1н А нато­ лий Кандратьевич: — Эрине, Байжанра!— дел ж ауап бердь Олар осытан уэделестк Ж ана жоспар жасалатьш ел- «eiii географиялык, жэне геологиялык жарынан зерг- т еу уилн Байжан баскарган партия юке Kipicri. 1 Жобасы. 133

Б1Р/НШ1 ТАРАУ КУАНЫШ Б а к д б а с жоспарьш ж асаура KipicneH эерттеу партия- сы , ж азды ая к тай , кызметш б т р д т . О ны н корытуы бо- йынша,_ бу л беткейде eiu6ip окпан ка'упы ж ок. С о л кез- д е, Брехунец баскарран техниктер мен инжеяерлер бри- гадасы д а канал сагасы н бею'туд!’ », дариянын шмск ар- насын тузетудш , кетерме оогудьгн, кауьшты жатаньщ ой-кырЫ'Н теггстеп, ецсесш кетер удщ , кан ал бойьгаа ipi- льусзктылы шлюздер мен тогандар сорудын жосшрьш жасап. болды. Анатолий Кондратьевич-пн, жсбасы ду- рыс екен — Бак абасты бек iт у ге материал, acipece це­ мент пен тем ip К усгумсы кты бек(туден элдекайда коп керек жэне ол материалдардыц б>разын тыокары ргс- публикалардаи алмаса, Казакстаннын езгаде жок. Байжан бастап зерттеген брнгаданын мелшерлсу! бойьгнша, Б ак аб аста н басхалаты н к ан ал д ы к ж ер казу жумысы,-Кустумсык, жоапарымен ш ам алас бон шыкты. BipaK. бу та н дарняиы н имен арнасы н т узету жумысы Kipaiefiai. Брн гадан ы н еселтеуш ш е, б у л тузетудщ жер казу ж ум ысы, ,ка1налдык «аги стр алы н казьш ш ытудан кемге rycn efi.ii, щаражат лен адам Kyuii д е сод ан кем жумсалмайды. Бак абас вариантын зерттеуге шыккан Байж ан жу- мысын б т р г е н н с н кешн Кызы лордара кайтты. Ж а н а жоспар облыетык су шаруашылык мокемеешде кара- лып бекивд. О дан кейш обко.млын кар ау ы н а тапсы ры л- ды. Бюронык 'мэжлюше, ©зге м ам ан дарм ен к а б а т А н а ­ толий Кондратьевич те шакырылды. Бул «езде ол без- гсктен айыгып болмай, эл1 д е э л а 'з едк Жоапар туралы баяндаманы Байж ан ж асады. Онын салмакпен дэлелдей, ap6ip егж ей-тегж етн е токталч сейлеуш ен, в з м ш детш с алып аткар р ан 1сте хэж ри бслж жэне теориялык жары квп скен дт! байкадны. Ка- налдын ж оспары мен к атар , Байжа1н Б ак абасты н са- гасына ау да н орталыры д а кешет!нд'1гш , бул каланы н аты да Алмалык. болатындыгын, оны мэдениепм кала кып салу уш ш нендей материалдар, кар аж ат жэне куш KcpoKTiriii а итыл шыкты. 131

Ж асалган жоспарра 6iopoFa катнаскандардан карсылык зйтушылар Полкан жок- Тек, олардын тал- кыва салкам мэселес!— syejii н е т бурын бастау: ка- налды м а, езенши арнасын туралауды ма? Екеуш к а­ тар ж ург1зуге облыстын Kymi келмейдь Сачдыктан ке- зекке кою керек те, ayeai 6ipeyiH б-iTipin ал ь т, екшшь ciHe содан кейш кешу керек. Бул туралы арюм эртурл1 усыныстар жасараида, Анатолий Кондратьевич 6ipiHmi кезекте арнаны тура- лап, жаганы бек!туд1 усынды. EHTire сейлеп уза к да- лелдегенде онын корытып айтканы: — Имвх арна тураланбай, 6epri же к жага тепсте- лш бек:л-мей, жападай ориайты-н Алмалык каласын т о -. пан басу каупынан, даршшык кумна ауу каупынан куг тыла алмаймЫ'З. Муны ьстемей каналга KipiccaK ецбеп- лнз дала-ра кетуЁ мумкга... Сырласатын каннатасымен Байжан бул мэселе женшде бюродам бурый, ездершн, пэтерлержде де ай- тысып, eneyi келЁс'шге келе алмап едь Дегенмен, дэл бюро м зж ш сш де кайнатасы бурыйкы niKipiH колдай кояды деп ойлатак ж ок ед1. Анатолий Кондратьевич бюрода ез niKipiH колдап ты нкам сон, Байжан онымеп амалсыз айтыска тустн ©з сезвдде ол, орьшсыз саксы- нудыд кажет! жоктырын, ооцры он бес-жыйырма жыл бойыпда кайталамаган кауыптын алдагы 6ipep жылда кайталауы дэлелаздшш, ендеше эуе-Ti ланалды ж урп- зш ап, OFaH сыбайлас гстерд1 аюыкпай колта алура бо- латындырьш, кар т жэне сыркат кайнатасынык ашуын келт!-!»сиейтiн дэрежеде жумсак, ж аты к тшмвн айтын бердн — Егер,— дедЁ ол, сез|'шн кортындькьша таяла, бе- Tin кайнатасына тура каратып ап,— шздщ усынысыцыз бюрода кабылданса, быйылры 1куз, алдаты жаз тугел1- мен езеншн. арнасын туралаумен ©тедь Онын аты — каналдыц ез курылысы 1942 жылдын кектемш кутед1 деган сез. Онын аты,— дед! Байжаи, дэлелж салмак- тандыра TyaKici мелеем максатаен, се з in кайталап,— ауданныц e r ie r k желемш eoipyai, бай астык алуды, кешпел1 колхоздарды коныстандыруды 6ipep жыл бе- гей туру болады... Ауданнын орталыгын жана коныека

экелу д е <кеш!гед!... М емлокетгж кезбен Караганда, мунын аты — «орш еу кезге, оарайымызра твплгел1 rypFaH бай лы ктан б а с тар ту бол ады . Р ас, Анатолий Кондратьевичтщ ce3i де дэлелдь BipaK, кайталап айт­ к ан да, сонры он бсс-жыйырма ж ы лда уш ы распаган апат алдагы ж ы лда ушырасар д еу ге двлел4м:з жок- 9yeai каиалды б т р ш алу кажет. М умкицикт! ссептегенде, оган жыл ж ар ь ш рана уакы т керек. Сод ан кейш Анато­ лий Кондратьевичт! мазасыздандыратын юке KipiceetK, арж агью да сондай мерз1мде орындап таотаймыз. Соны- мен, кай тал ап айтканда, меш ц усынары м: осы кузден бастал канал курылысына Kipicy керак. Е к алдымен колта алаты н ы м ы з— сараны бею ту, б а с шлюзд1‘ орна- ту, бул жумыстар кектемге дейш жетедь Ж ер казу ж умысына кэкгам'нан «ipiceMia. Техника,нык жане адам- нык купон есаптсгенде, алдагы ж азда, 6ipiHiui «езекте суландырзтын ж ерге жетаблйсп кан ал тарматын к-азыл улгерем13. Калганына асыкпай KipiceMi3 де, 1942 жыл- дыц кэктемшен, басты ышдет кып езен арнасын тура- лауды колла аламыз... Бюрога катнаскан мамандардык кепш ш п, Байжан- ныц усынысын колдады. Бул ж енд е ocipecc кызу сей- леп, Байжан усынысы алынуды талап еткен Рахмет. Дегенмен, бюро мушелер1 езара акылдасты да, мэ- селен1 ойлана Tycin шешу уин'н кейшге калдырды. Кейш ф ек шакырылран бюрода бграз мамандардыц п1к1рлер1'н тары д а тындап алганнан кей1н, обкомнык 6ipiiHini секретарь! Байжаннык усынысын кол дан ш ы к ты . — BipaK, — Д€д1 ол сез1н коры тарда, — буран А н а ­ толий Кондратьевнч екиел1 боп -калуга тшстп сшсс. О л KfciHiH ce si сактанудан рана ш ы ккан ж ок, ойлаиудан, дэлелдеуден туып отыр. Бул сакты ктын артында, аз уа- кыттын емес, кеп уакыттыц камыи ой л ау, елкеьпздщ жопе дариянын болаш ак тардырын «ен!нен толпа у жа- тыр... Соны,мен катар, Байжанньгн ce3i д е жанды: ха- лыктын, acu F a к ут1п отырраны кан ал!.. О л шел даланы к тез суланы п гулдену in тш ей дь Сондьгктан, Анатолий Кондратьсвич болжаган кауыика, тэуекелге бел бай- лап, кареы шыру кажет. Bis табигатпен тартыска тус- Kejii, aiibiPbcpaiK айтканда, 'соты скады отырмыз... 136

Сорыскан «ж ауды » сактыкпен рана ж енуге болмайды. О ган тэускел де керек. Эрине, акылва сыятын тэуокел... Бектасов жолдастын усынысын алранда, сатага орнай- тьш каланын д а, eric елкелерж щ д е кауыпта болатьгны рас. Б;рак карттардьщ да, ез:ш здщ де айтуларынызша, дарнянык Б ак абас тусындагы жарынан тепл е тасуы ан- да-санда, ярни жыйырма-отыз жылда 6 ip-aK кездесуге мумкги «ерж ед! рой. Ендеше, ондай кауьгпты алдагы Ciipep жылда 'неге «утеанз? Бул 6 ip. EKimiii, теитак да- риянын ш алдуар ш л ь ш ь т аяк астынан кутш унаан урейлеме бермеу ушш, Бектасов жолдастын жоспары- на да аздап т узету юрпзейж . Онын жоспарыида кетер- ме согу бар гой, япш , дарияныц тасыран су теплер- ау деп коркатьгн аласа ж агасы ны к бержатына суды токтататын бегет жасау. Бул бегет дариянын алшак ек'1 Hiaiii жалгасты рса, жарадан с у тегйпсе де дала га кетнейд!. С айга кел боп токырап калады , онда, кал а­ ны да, eric даласын д а су басып кете алмайды, тек, котермеш биж салсак болраны... Бул да окай жумыс емес. Ен1 е л у метрдей, биисгИ |бесналты метрдей, узыидыры бес-алты киломстрдей котерме соту, Kiniiri- р':м канал казудан аз куш тжемейд'н Муны iстамей ж о­ пе болмяйды. ©йткаш, Полевой ж олдас айткавдай, дарияныц ке н е т ен к уп л е т in жауьгныц алдьпнда кол кусырып, бас Hin отырура мумкш емсс. Bi3 мылкау куш и » коркынышынан ырыспайтын болуымыз ке­ рек... Dipi'iiiiii секретарьдыц тол ьвктыруьж коса, курылыс- тыи Байжан жоопарларан кезеп (порода кабылданды. 1штей ез усыиысынан найтиагаи мен, Анатолий Кон­ д р а то ви ч обкомныц секрстарына карсы келген жок. Бюродан кейш, донсаулыгыныц эла'зд'лтн дал ел кып Анатолий Кондратьевич обкомга канал курылысы- ■Iыи начальн и к™ кызметжеи босату туралы ' арыз бердн Снык дснсаулыры oaciaairiii би етга бюро муше- лер|' карсы бол.мады д а, алдын ала келкнп ап, ол кыз- меткс Байж анды таг-айындады. Анатолий Кондратье­ ва*; деисаулыкы тузелгеннен кешн. Кызылорда плоти- пасын жоспарлаумен ш уш лдан ура ризаласты. Каналдыц ж аца начальник бюроны н каулысьгнан 137

кейш каладан экететш к а ж е т адамдарын алып Бака- б а с уч ас то гш е кеш т!. Б ольница цызметш ен босана ал- макан Г улнар, орнына «ici табы леанш а «алада калып К.ОЙДЫ. А л д агы кектемге д ей ш ж асалаты н жумысца керект! малолерде адам жэне «елгк тауьгп беруд1 Рах- мет мойнына алды. Курылыс материалдары н табу, жет- Ki3y ж ум ы сы С а м ар кан га ж уктелд й К абандыдан Б зкабаока кегшригетш аудан орталыры улгип соц и али ста кала боп орналасура жоопарлаира- нын 6i3 61лом1з. Оиыц ж оап ары н да, ж еие адамдардын уйлер)'иен б а ск а, букш а у д а н д ы к мекемелер тугел сыятын с о в е т у й i, интернаты мен он жылдьгк мектеп, клуб, больница, электростанция тары 6ipneuie корамдык уйлер, сарайлар салынуы кервк. Курылыс кез!нде жу- мыокерлер туратын уйлер уакытш а рана каланып пой­ май, кей:.н аудан н ы к ж эне а у д а н орталырындагы кол- хоздыц тупк|'лжт1 пайдасына ж ар ар лы ктай бон ж аса- л у керек. Каналдыц сагасын беютуге, шлюз салута к а ж е т м атериалдарды ц бг'разы К азакста н н ан тыскары жерден алыиатыпын б1лем1'з, мы салы , аеаш (лб!рден, тем1р Магмитогордан, цемент О ралдан, стандарттык уйлер Ленинградтан... Осы материалдарды алура Самарканды аттандыр- раннан .кейш, Байж ан юке Kipicri. Б ул арака мекенде- ген елдщ бай кауы ш па, ж ер боп ж ар ал гал ы тын-тыйыш тЭ'1'ылык кал ы п та ж аткан Сы рды ц ж атасы нда к ы зу кыймылдан тум аидай ш ан KerepLiin, тарсы л-турсы л квбейе бастады... 1сп'ц сон д ай каркынмеп бастальш ж аткан ш асында. дубгр есп'лсе ойиакшып мазасы юететгн ж уй р ж сы я кта- нып, кы зу кыймылдыц дыбысын eciTin к ал ад а ж атура шыдай алмакаи адамлай, 6ip кун! курылыс басына салып-урып Анатолий Кондратьевич к е л т калды. Ок- пан окыйрасынаи 6epi т у с т кеткен оны ц enceci, мына кы зу icri __« е р гена он «ейш , сура жгберген балы ктай серп'п ж айрацдап Kerri... О л тек кан а ж айрацдаумен канагаттанран жок. бклепн сьгбана ю кс аралаеьгп, кеп мэселеде акылшы боллы. Бугаи куанран Байжан. Кец- тогайга тус-кеи fiip ж олыпда, бу л халд! Сы рбай га баян- дан ель 138

— Ж уд э са й д е болсын, куйеужан, — дед1 бул ха- 6apFa Байж аннан кем куанбаган карт, — алрыр кыран- нын шабыты анды кергенде туседй жуйрж аттык куй! бэйгеш кергенде .келедй балуа'нньщ аркасы топты кер­ генде козады. Анател ез iciHin кыраны да, ж у й р т де, балуаны да. Сонда онын, жудэ, кыран бол шарьиктаеа д а 1‘лер ацы — б1'здщ Сырдария, ж уйрж боп шапса да утар жер! — б 1зд ж Сырдария, балуан боп курессе де жыгары — Сырдария!.. Онын ж удэ бойына куат, ойы- на акыл, бетж е ажар осы Сыр бойында рана бпедь Сырдан айырдын — солдырдын оны!.. Сырбай Сталин жолдасты «улкен к :сЬ дел айтатын ед1. — К уй еуж ан !— деда ол Байжанра, Анатолий тура- лы аз 'Кенеокениен кейш,— улкен кici атаман 6ip батыр бар e,ii рой. аягы жерден кеторжсе-ак кушшен айры- латын, к}м ед|, сол батырдын аты? — Антей! — дед1 Байжан. — Бул аранын Антей) — осы кайнатан! — дед! Сырбай, — онын куш алар жер! Сырдария боны гама. Алмалыкка кеп 1ске Kipice, бойын баскан ауырт- налыктан ажыраган Полевой сырласкан Сырбайга ок,- нанды т а б у ж енж де алгысын айта кеп: — Б)з сыякты кэрыердщ,— дед1 ол, — Байжан сы- якты жастарга, квлннлйсп бастайтын зор icri менгеруде жастык ктейд1 дел карайтыны болады Fofi. — Эрине,— дед! Сырбай. — Соны'.мыз кате екен. Расьш ды айтсал», Байжан канал курылысынын начальник боп тагайындалган- да, «баскарып кете алса жаксы, егер кете алмай ж ас­ тык 1'стесе обал-ау!» дел imreii екж ген ем. 1с ж узж де олай болмай шыкты- Мактаганым емес, жумьссты 6i- лin жэне орныкты кып ютейдн Байжаннын iciH мактаган Анатолий Кондратьевич онын семьяльок ewipi туралы т уш ю л бо т журген 6ip ойын да досыпан жасырмады. Ол ой ы — «yfieyi Алма- .’!ыкка кешкенде. кызынын калада калып коюы едь Бул туралы ойл-аганда, Анатолий Кондратьевич езинн ШаЬадатка посылкан кун|'н еске туар етж . Алыста кап, анда-саида ансайтын ж асты к шакы мелшерден тыс ыетык Kepi не ме, элде расы солай болды ма, Ш аЬадат- 139

пен ohnr жан,а косылран кундерк мьгаа екеуйнн косыл- ган кундерш ен элдекайда ыстык. сы якты. ШаЬадатпен косылрапнан кей'ш, ен аз деген де ж ы л т э у л т н е шейш, кун сайьвн керм есе, куш актап суй м есс, Анатолий Кон- дратьевичтщ к е к ш кеннпмейтш е д ь Ш айадат та со- лай едь Гул нар мен Байж анны ц ар асы олай емес сыякты. Кезд1 а л д аса ездер! бш едь эйтпесе, кезге кершер жер- де, кы зу K yaa ep i ©Tin, кызылы б о за м ы к тарткан жаса- мыс адамда'р дай, 6ip-6ipiHe е те коцы рж эй рана... М уны ц ce6e6i неде екенш А натол и й Кондратьевич талай толрана ойлап т а б а алмайды . «Жасырььн сыры болса, эйел е з жыньгсына айтаты н б о л ар» деген оймен, Анатолий Кондратьевич М арф утадан жукалап сез тартса, онын д а eiu6ip ж ам ан ат бьямвгеш нл байкалд- ды... Бай ж ан мен Гулнарды ц е з а р а сьзлайылыры Анато­ лий Кондратьевичке унамаганмен, Марфурага аса унай- ды. Ж а с косылран адам дарды н ездерш журт алдын- да ссылай уста уы , М арфуканы н урышында «ифрат дэрежеде шэп». «Эс1рекызыл тез онады» деген казак макалын бнпетЬн жане оол ма!калды дурью керетш М арф уга, Б а й ж а я мен Гулнарды н 6ip-6ip:nc курак- ушпауын салкы н ды к емес, уза кка тезетш сабырлы ма- хаббатты н 'бейнес]'не жорыйды. С озд ай ойдары Марфура, Анатолий Кондр.п ьевич- тщ Гулнар мен Байжан туралы 6ip емес, б;ртмне рст сыр тарта сураран сезш сезбей д е койран жок. Бул се- . зу оны азапад д а салды. «Kyfteyi мен кызынын 6jp-6i- рж е сыпайылырьгн, езара салкындыры д ел ойламарай е д Ь деген куд ж к!рд] М арфуганы н кеш лш е. «Салкын­ ды к кайдан болады ?» деп толганды ол. Оиыц урьгмын- да, ерлГзайыпты адамнык езара салкын болуында еж- ак, себеп бар, 6ipi — калыидык куй еуге айынты келсе, eKiniuici — эйел1 «yiteyiiuu к е з 'т е шел салса... Калы вды кты ц айыпсыздыгына к ез1ж етуде ecw Fy- •рьгл колдаяатьш тэсйпдш талайьгн бш еп н М арф уга, Байжан мен Гул нар косылганш а, «И лайи оолан бол- гай да!» деп Гулнардыц айыпсыз болуын зарилеп тГ лсйпн М ар ф уга, ол exeyi косылран кун Hiи ертешпде рана к е н ш ж ай тауып, сыр айтаты н абькы н-аж ы нга «аллара шую'р» деп бастап, керген -бй пен ш жасырмай N0

к е й тп 6epai... Анатолий Кондратьевичтщ сыр тарткан сезгне кар ал , «куд1п осы жактан болар ма» деген ой- мен, оган д а «ерген-битгенш айтайын десе, айел емес, еркек ад ам , реггтн келт!ре алмай-ак, кояды. Ж а с уйленгендердщ некеленгенге дейшп хал1, М арфуганыц бшугнде элпндей болса, некеленгеннен кейшп олардыц турмысы, онын ойында айта кал Fan- дай. Есю замавныц «еп рурпына б а с иетш, жана за- манньщ салтьгнан ш ырып калган ecKi гуры ты н , бгрта- лайын сагынатьгн Марфута, Байж ан мен Гулнардын капт!н кезш де еэдерш сьшайы усгауынан ec«i заман- дагы жастардын салтьга тауып, езгаш е аса риза бола- ды. Кыскасы, Марфуганыц утымында, Байжан мен Гулнардын арасындагы м ахаббат кай заманныц ж ас- тарыиын арасьшдагы махаббатты ал еац да, ед ул гЫ с ь Бул n k ip iii ол Анатолий К'0вдратье1вичтвн д е жасыр- май: — ИлаЬи шушы инсафлары уз а к булып, румырлы, бахытлы булсынлар! — дел жылап т а алады. Гулнардын кара басыиа арнаулы езгс сырларын эксс'шси жасырып устайтьга Марфура, 6ip сырьгн айтып койды... 5ip мезплде Гулиар ауырды. Алрэш шошы- ныл калган Марфура, «ешжпей ау р у жайын тусш е кой­ ды да, ренжуд!« орнына куанды. Гулнардын сыркаты — аска конин' шаппайды да, шженгн к уса береди Тум- са адам бул сыркаттын жайын шамалай алмай: Эни, не болды маран?— деп сураса: — Хайырлы сырхат балам, аллай та гала ахырын хайырлы и та'н !— деп кумшкидй.. Гулнар прачка «epiBce, М арфуганыц жорамалы рас екен. Ж ср1к айы басталганын ол еш» гана б и ш . Ры- лым жузшде «жер)к» дегеннщ не екеш'н жаксы бьлетш ол, езше ол «дерт» жабысканша мэн бермейтш ед|, ена'| оз басына туокенде байкаса, айтьш Tycitwipe ал- мастыктай 6ip керемет!.. Ол кшктщ мыйына кумартты. в т к е н жаздагы ка- никулра кеп, экесше epin К аратау жарына барран ол, ацшы атып экелген ею-уш кш'ктщ мыйынан ктеген шужыкты жеп, аса дэ.мд! ас KOpin кайткан ели сок- дыктан ба, элде жермспц б с л гш 6ip асты гака тал- райтындырынан ба, соны жемесе сулдер1 куруга ай- 141

налды. ©зге ас-суды н 6ipi д е MeflipiH кандырмай, лэз- ' зет ал уды н орнына кусты... С ол «езд е, курылыс басы нан Анатолий Кондратье- вич келе кал д ы . Оран «кызыц сондай халде» дей кою, М арф урата у я т сыякты, айтпайын дасе, Кызылорда маньснан кишелн мыйы т у п л е л ' д е табы лар емес... Уййвде екйутн кун болтан Анатолий Кондратьевнч кызыньщ халш сезд1 де М арфугадан сурады. Ж алтак- таг-анмен айтп ауга амалы жорын туеш ген М арфута, ба- сына ш арш ы лай тарткан а « ж аулы яыны к 6ip ушьвн Анатолий Кондратьевнч отырган ж ак к а калкалап, бе- тш бфкырьлн устап отырьш, ки ж мыйынын каж ет бол- ран себебгн айтып койды... Киж бул мезллде Каратауда... Онда барып киж атып экелуге Анатолий Кондратьевнч Байжаннан ко- лайлы KiciHi танпады. Ол тез аттанды да, Алмалыкка бара Байжавды ша- кырьет an, кескй он е кул ан а кар ап отырды да: — Ш ыраК'Сен, Teri, К аратаура бары п кайтасын рой деймга,— д ед ь — Неге?— деп сурады Байжан. — К и ж коп десед! сонда. С е м 1з д е кез! рой, каз1р ОНЫЦ. — К иж eriH ж епш з келд] ме? — М ен ж ерм ш , баска жер, бары п келеейнп, эуелк К иж кекеа'н ayeai ойын кврген Бай ж ан, кайната- сы шындап бара жаткан сон, буры й буйтш кермеген картты к С031'не кайран кап, себебш 6inrici келш СД1, Анатолий Кондратьевнч аздаран кулык оез араласты- рьгп отырьш, акж аркы н калпы на тар ггы д а турасьгн айтгы. Бул хабар д ы ц Байжан1га « а н ш ал ы к озер бергеш оиын кескшш ен байкалды. Соц гы кеэде кун lain «еб:н тузде етю зепндж тен коныр тарткан оиын б е п , куанран ж уректщ дарды дан ты с сергекен кан ы и ан курендене кулпырды. Былай да елйр «езш щ карашыты, кыэа лау- лагаи ж ал ы н дай ушкынданып «errTi. B ki езуш е орал- ран кулю унт пен куаныш ты саны р а араластырып, 6ip ориында куйьиндай уй р :лai д е тур д ы . Б ол аш ак сэбид! сотого ш елдегоидей. ер!ндер1 кеэершт, сол сую д щ тез! pt с болуын л л егегдей кыбыр-кыбыр erri...

Сошли бэрш бакылаган жэне себебш е тусшген А на­ толий Кондратьевич: — Кайнатасынын куйеуш урпарымен куттыктауы, • шыгыста ж о к эдет,— дед! Байжанта к.ошын усыньпп,— 6ipaK, мен орыепын рой, *нздщ эдстке сыймайды... Тун- гышыцмен кугтыктаймьгн. Онын да, аке-шешесшк де. е.\\нрл1, бакытты болуын шын журектен тщеймш!.. =— Р а х м с т !— деген сез шыгып Kerri, кайнатасы- ныц колын алган Байжанньщ аузьгаан. — Бурын ойга оралгаммш, ruire оралмай журген 6ip сез1мд1 енд1 айтуга р уксат ет,— дед1 Анатолий Кон- дратьевич Байжанньщ кольги босатпай, «ескшш ку- ландыра rycin,— Сырдын жерше де, суына да бугаи дешн жатыркай карайтын ец. Ещй кайтер екенсщ? Сырдын казагы женер ме екея, сен женер ме екенсщ?.. Э й, ол жецер-ак oeHi, ce6e6i— «елешек оныш гой!.. Сейтш, Сырдын казагы боласыд д а енд1?.. «Эрине!» деген жауапты Байжанньщ ез! емес, куа- ньшлы iKeai айтьш турды... CoFan «келютгк» дегендей, eneyi айкыра куш актасты да, кадала cyfiicri... ОН ЕК1НШ1 ТАРАУ КОМСОМОЛЕЦТЕРДЩ ICI Алмалык, каласыньщ курылысын баска руды мой- нына алган Рахм ет, кезектеп мшдеттерд1' есептеп керсе, нелом i улан-байтак екен. Оны орындап шыгуга орасан кон куш ж эне ынта керек. Когамды баскару iciHe аралаокалы 61'рнеше жыл болтан Рахметтщ басына мыктап бешген сешм — егер рета’ н тауып жумсай бшсен, кандай кыйын жумысты болса да сцбекин кепш ш к мерз1'мд| уакытына жетю'з- бей, opi салганда асырмай орындап береди Рахметтщ ж эне 6ip байкаганы — арбip когамдык ■ ciift басталуына да, орындалуына д а жетекнй керек. Б 1р адам, не 6ip топ сол icri бастап к е г т кемекке ша- кырса, кен ш н е конган ктен бас тартатын к о т и iji1кт! Рахмег керген емес, оран социалиста курылыстын ic- tepineH Отанда мындаган мысалдар бар.

А лмалы к, кал асы н « у р у д а о сы инидиативаны Kin бастауы керек? О сы с у р а уды алдына кой ган Р ахм егтщ есж е Айбар- ша тусе калды. А й бари ш н ы Р ахм ет мектеп 'кундергаеет бастап 61- л ед i. К абан д ы даты он жьглдык. к а з а к мектебш аудан- д ы к партия комитет! шефке алиан е д т Мектепке рай- комньщ озге корсагетш ж эрдемдергйщ устш е, Рахмегг- т щ 03i д е жыйы катн асы п, о к у программасынын орындалуына дейш кешл белетш . Аулындаеы баста- уыш м ектепт! 6 m p in кеп, К аб ан д ы н ы н он жылдырынэ тускен А й бар ш а, кластан к л аск а унем1 «уздж» ба- та.мен о п т д е отырды. Оны ц б у л улгеруш е куанган Р ахм ет, А й барш ан ы унем1 кам кор лы кка алды, окуы- иын бары сы нда болмашы га и а бэсендеуш сезсе, тез кетер1луше араласап отырды. Ж уре-келе Айбарша Р ахм еттщ уШцпмен д е арал асы п, 6ip жанындай бон кетп . Р а х м ет т щ afleai Н азипа А й бар ш ага «б1'здщ уй- д е тур» д еген усыны с та ж аса Fan ед|‘, ж ас та болса Kicire табиры болуды унатпайты н Айбарш а: — Рахмет, апа, интернатта сабактас балалармен 6ipre болтаным жаксы, мектептен тыс уакытта д а са- багым ызды пы сы ктау уш in, — деп ризаласпалы. «Kici болатын бала! — деген урымда болды Р а х­ мет пен эйел! Айбарша туралы, — окуды улгеруi де, MiHC3i д е, кыдыры д а соган келед|». Пэтерге турмаганмен, Айбарш а Р ахм еп щ ушне келш ж уреп'н е дт Ж эне, келгснде, ж ай гана Kipin шыкпай, ас-суыиа араласа, балаларын алдандыра, ойната, r im i, кейде, Kip-конын, сэкю ш ж уы са, белме- лер in сыпырыса келедь — IJIeixieci Kepreiwi, у л г ш n ici-а у деп ойлаймын,— дейд! Ы.тзипа,— карш адайьшап кал ай уй ретш тастаган уй ш аруасьш а!.. IcKepjnrine не 6epepcin, ине устаса, саусактары ж сз кармактай маиысады!.. Жешл-желш ко11лек-квпшо'ктi 031 пгшш тастай ды ... — - у » ш аруасьы! д а GiVuerii онды рой,— Aei’u i Р а х ­ мет,—-б|'рак, т уб ш д е бул, ен 6cpi салранда рылымиыи 6ip маманы болады , эйтаесе, керер с:к, осы дан дындай академик шыгады. 144

— Орта м е к т ег т б т р г е н сон, нандай окуга кетер екен бул?— деп кецесед1 Рахм ст лен эйелк Айбаршаньщ езшен сураса: — Эуел1 6iripeiiiK те, содан кешн кэрерайз, — деп жылжытпа ж ауап бередь Рахмвг те, эйел1 де Айбарша-нын орта мектетт бгп- pyiH аск Fa кутгп журген шармнда, ол ар куглеген oip жакалык шыра желдй Р айкоэда, «абинетшде открран Рахметке flip куш аудаадык. о к у бвлгманщ бастыгы келд1 де, 1940 жылы он жылдьгкты бш ретга балалар- дыц арызьгн «epoemi. Бул апрель айыныц imi едй *Б!з, он жылдыкты быйыл б т р е п н комсомол мушелер1, — дел жазыпты арызда,— алдары кектемде, Сталин атындары каналдын курылысы басталады деп естздж. Бул куакышты кже б;здщ д е араласкы.мыз кс- neiai. Сопдыктал, 6i3 экзамена! ал р ел ь — -май шпнде тугел жэне «узд!к» жоне жаксы барамен тапсыруна унгардык. Осы кезде б!зден экзамен алуларынызды, оку.тын 6iTyine каратпауларыцызды в т 1!юм1з! Рахмет арыздыц аягьша караса, каз-катар т!збех- тслс кейылран колдардьщ tfipmuiici бол, барлык apiit- icpfir сулу, айкын кондырган «А. Карымсакопа» тур. — Kim бул, Карымсакова? — деген сурпуды Рахмет аудандык <жу б е л i . M i n бастыгьвна айта бард! де,— Айбарша ма?— дел сурады. — См. Рахмет аз ынылдап отырды да: — Жаксы арыз,— дед! оку бвл'л пкш бястыаына,-— комсомолсдтердщ патриоттык ce3i.\\iiiic куо боп тур бул. Б1рак, оларга айтыныз: курьшыс жумысы оку ж ы­ лы аяктадмай басталмайды. Сондыктаи, эк.тамеше асыкпасын, экзаммки жаксы устал шыккан балаларды канал курылысына катнастыру, я катнастырмау мэ- селесщ б|'з шешпейм^з, облыс, асса республикалык бас- карушы уйымдар шеше;й. Оны кезшде жерерлиз. Оку бел-мшЫ бастырыи сол сеэбен кайырган Ра.х- мет, кед.кг Айбаршаны yftiiie шакыртып алды да, арыз- Iа кол койрая мэггон сурады. — 03|'\\пздей ж астар канал курылысына жумылгаи- Ja, 6i3 сыртта кала мыз ба доп берген арыз гой, ага!— Дед! Айбарша. ю-С. MJK2. . 145

— Ovi д ур ы с. Ш рак, окуды кай т е сщ ?— Д0Д1 Рахмет. — К айдары оку? — Ж огаркы мектепке бармаймысын? — О ран д а е м ip жегещ! рой, аг а . К ан ал «урылысы 6ip ж ы л д а б л е д и Bip жылры о к у д ы к в п ш ш к тщ icine кыйрьимыз « е л in eai де. — О л ж а к с ы гой, б ipа к тотьтгьрп кап журмесендер? — Ж о к , тотыкпаймыз, ара. Б ул арызды комсомол уйымыныц жыйналысында талкыладык. C ia айтхан кауы п т а с е з болды. К еп т ал к ы л аган н ан кейш тотык- паймыз деп каулы алдык. Рахм ет кулш лббердй — Кулмец|'з, ага! — д ед 1 А й б ар ш а, — рас, тотык- паймыз. Э р институтгын касы н д а сы рттан окыйтын бе­ лк и бар деоеда. Быйылша сырттан окыймыз да, келеа жылы екпшл курсына тусем з. — ©зщ кайсысына уйрардын?— деп сурады Рахмет. — Таш кенттеп с у шаруашыльгк институтына,— де- д1 А йбарш а. — Т у е infieri*— деп Р ахм ет са л м а к ты кесюнмен аз отырды д а ,....ал , кары ндасым ,— д ед ! аздан кей:н жы- мы йьщкырап,— мысалы, курыльге ici 6 ip жьш>а емес, eKi жы.трп созы лды дей ж , сон д а «айтеа'ндер? — Созылмайды, ара. — О ны кайдан бшес:н? — Ж ур тт ы н ынтасьшан байкай.мьгн. Курылысгын, басталуын кугш кепшиш кулшьшуда. — Оны кайдан бйюсщ?— дед! Рахмст, жымыюми молайта тус:'н. — Бйлстшям,— дод1 А й бар ш а,— К ар м акш ы ауда - ныпда нага:ны1М бар eai, ш еш ем екеу!м :з «ы сты гуш барып кайтып «к, сонда бул аранын. адамдары тупл, со жактагы елдер де канал жумысы басталса-ак, бара- л.'ыз деп оты рды . — Тусш м сп,— дед! Р ахм ет д л и н к е к алып.— Сонн- дердщ арыздарын да тусШ к п . Комсомолдык санадан шыккан сездер ол. BipaK. мен сеш ц кеттен устауыннан rep i институт ют KerKeniHAi ж а к с ы керер ем. — Неге, ара? — Р а с, 6i3ain ауданнын и гш к т! ici. Kici норурлым кои б о л са, к а н а л с.огурлым т е з бггед й Соидььктан, эр- 146

6ip адамнык куцп б!зге аса кымбат. 9 cipoce, сендей кайратты ж асгыц куцн •кымбат... — Ата...— дей берген Айбаршара: — Токтай тур шырарым!— дед! Рахмет колын кете- pin. Айбарша токтады.— Ойьгн 6ip баска шырагым, шын б1р баска. Сатан мен, калжыксыз шыя сез айтка- лы отырмын. Менin айтайын д е т отырраным, канал казуда ap6ip ада.мныц кушin кымбат каре отыра, сешн окуга кеткешщи жаксы керем. «Неге?» дейан гой? Айбарша басын изедк — Неге десен,— дед1 Рахмет, ньрктай сейлеп,— ка- налды 6i3 6yriHri eMipiMi3 ушш рана емес, болашак ем]'р!м13 ушш де казамыз. Ондагы максатымыз: Сыр- дарияньщ бай суын пайдамызга асыру. BipaR, суды карашайым елдщ пайдата асыруы 6ip баска да, талым- ныц пайдага асыруы 6ip баска. Жасыратыны жок» су шаруашылыгында гылымнын сонгы табыеын толык колдана альш отырган жокпыз. Сотан кадр жстпей отыр. Ж еткеш сол ма, бук1л • ауданымызда институт 6iTipreH 6ip мелиоратор жок, техникум 6iTipreH тэрт- ак. адам бар. — Аз екен рой, а г а ,— дед1 бул малiмент Cipiniui per есн'ген Айбарша. — К аж етпк жарынан карасац, колхоз басы uip мелиоратор ксрек болар ед/. Byrifiri осы жорымыз, сртед де ж ок бблса кайтпекш'з? Колхоздардыц fw- лымра сусауы жылдан жылрэ арта бередг Оларды калай сусындандырамыз?.. Узын сездщ кыскасы— 6i3- ге су шаруасыныд жорарры бшм1' бар мамандар ке- рек. Б|’здщ келешепм1з Сырбайлар емес, сол жогар- гы бшмд!' мамандар болуга thi'cti. Сопдыктан, мен сенin институтка кету1нд| мадул керем. «Уп>гндырып болдым» делен кескшмен, Рахмет Ай- баршага тары да карап ед|, ол ундемедг «Женд|'м* деген ойга келген Рахмет: — Сонымен, уаделестш кой, осыган?— дедн PaxMerriH куткен жауабы «на» ед1, Айбарша тагы да тым-тырыс. — Жак|сы. келгспк осыган! — дед! Рахмет. Рахмет жеппелдеткенмен, Айбарша ез сезш imiiuie берж сактап отыр. Бервспгш iuiKe со л мыкты сактауы-

мен ол к е т т к ал ар ед1, егер Р а х м е т оран хоштасарда: — О к у б в л 1мш щ бастырына, арыздарынды icKO ri- гш кой дермш ,— демесе. —■Тиссе Tire берсш, аг а ,— деда Айбарш а,— езге балал ар м ен свйлесш « в р вд з. А л, мен азам, cosiMHeH кайтпаймын. — Н е с е з д е н ? — деда Р ахм ет. — « Ж у м ы ста быйыл кал ам » деген. Не д ер ге биллей калды Р ахм ет. М анадан а/5ткан сез!н1ц 6api д а л а га кеткен сы якты болды оран. Гштей катгы кей!ген Рахмет, езш усгай бшетга калпына бак- ты да: — Ж а к сы , ней in кенесер мгз тары, — деп кала бердЬ А й бар ш а он жылдыкты б а р л ы к сабактам да «уздж» багага 6ixipin аттестат алды. Yftin e бары п осыган бай- лаиысты той ж асаш ан Айбарш а Р а хм ег л де шакырды. Тойга барная Рахмет, ксзеп коп калкан 6ip сэтге, Ай- барш аны ц тамы рын басы п к в р се, баягы д ай сорады. Ce3i — «быйыл ж ум ы ста калам д а , инсгитуттая сырт- тай окыймын». К ан ал куры лы сы 1940 жы лды ц кузш ен 1941 жыл- дын квктем ш е кеш ет1н болтан сон, Р ахм ет Айбарша- ра тары 6ip жолырып сураса, б аягы сез|'нен ani де танбайды. Р ахм етке: «осыны тартпактайты н ж ум ы с емес, баск а б|‘рдеме рой» деген ой келдг Сол ойын жасырмай Айбаршага айтканда: — Н е д ел .ойлайсыз «баска б 1рдемеш?»— деп су- рады Айбарша. Д эулет пен Айбаршаныц езара cyfticncmuUiiri ба- рын бшеп'н Р ахм ет, Tin мшезд! А й бар ш ан ы екпелелп алмаЛыи деген оймен, осы ж енд е ж у к а л а п айта ней: — ОПыц осы болса, оран косы л а алманмы н,— дед|’ C931H ая-ктап.— Косы ла алм аган да, Д э у л е т л саран, ce ­ lli Д эул етке кыймайды емесшн. Б к е у щ д е 6ip-6ipine tchcIh. Тек, меш'ц айтарым — о ку ы в ды 6rripin ал да, содан кейгн косыл. — Кярерм!з оны,— деп ж ал тактаткан Айбаршага: — К аш ан Kepeciii?— дед| Р ахм ет ,— ак у та ба р атын болса н, м е з г ш таянып калды. А ры зы нды беру керек. — Арыз бере алмаймын, ара! — Неге?! 148

— Каналды казысам дегешм деген. — А лдагы жылда казылатын болды рой ол канал, coFan шейin отырамысыц ауылда? — ОтЫ'рам. — Неге?-' — 3 fiToyip казысатын H aw aii сон, <йр жыл ок ь т кедген не болады. — Сырттан д а охыймын деген жоксын ба? Содан кем бе, инсгитутгын езшен барьвп оку? — Кем емес, артык. — Ендеше? — K ici окура бармау керек те, барган сон кайтлау керек. — К айтпасан нетед!? ~ Бурынгы С031'ш з рой ол. М а н н павдама айгыл- FaH сез. Сонда д а орыкдай алмаймын оны. Рахмет ашу.тпньш калды. Так, тойра келгендИ га- на багед1 оны, эйтпесе «акылык ж ок кызбысын sain, немснеНн? 6 з дсгсшинен аумайтын кыйсык екепещ!» — деп K d in калар едн Тойдан «ей in сн.ткьгн амандасъш кеткен Рахмет, Айбарша га уз а к. уакыт жоламай ж урд!. Сонда кутке Hi — Дэулогке Айбаршанын косылуы едь Егер ондай той­ ра шакырылса, Рахмет бармаука бекшдк Куларын Ай- барша ж акка Typin устаган Рахм ет тойды кун сайын кута', у.м'1'ri оны куп сайын алдай бердь Астыртын сыр тартатындарды да ж:берш керд! ол. — Bia ганыран кыз болса, — деп келд|‘ олар, — куйеуге ani шырз коятын ойы ж ок онын. — Мунысы не?! — деп хайран болды Рахмет. Райгком'нын рнзан/ылырЫ'Мен, аудандык комсомол комитет: Айбаршаны «узге карай Тартонайдары комсо­ мол уйымынын секретарь: кып сайлады. Содан кейш *Эйтеу!р ауылда калатьш болсан, ceHi улкендеу 6ip ic- ке жегермш!» деп уйрарды Рахмет. Рахм ет Айбаршаны не кже косудьщ ретш кел а р е аллай жургенде, 1940—1941 жылдын кьгсында аудан орталырын Кабандыдан Алмалыкка Keiuipy мзселсЫ кеп шыкты. Б ул жумысгын орыидалу Teiiri аудан журтшылырыкмц ынта корсетуше байлапысты боп отыр. 149

Ж уртты н ынтасын квтеруге муры нды к боларлы к Kici керек. О ран д э л «ей турган ад ам — Айбарша... О сы гаи ойын бвк1ткен Р а х м е т «Тартогай» колхозы- на журш к е т ’. Рахм еттщ машинасы Айбаршанын уйм е кеп токтай кал ганда, Дэметкен eci« алдындагы тапдырга1 «улше2 ж ауьш ж аты р е д ь Айбарша уй д е «этап окып отырган. Д эм егкенге д е, ауылдык баска адамдарьгаа да машина т а к си к емес. Талайы к е л т , талай ы к етш жатады. Сон- дыкган, квш еш бойлап зырлап келе ж аткам машиианы Дэметкеи елеген жок. Тек, шавды буркыраткан ма­ шина какпасьгнык алдына токтай кал ганда «бу «1м?» дегендей Д эметкен турегелд!. С о кеэдс, «олына окыган кэтабьш квгер е, уйден Айбарш а ж уп р гп шьркты. Кою ш ан д ак машина манынан сер пген «езде, ма- шинанык e ciriH ашьш шыга берген адам га кызы мен шешал к ар аса — Рахм ет. О ган ж у п р ш барып аман- даскан Айбарша: — У йге журйп'з! — деп еди — Билi;K сондс омес, жецгейде болар,— десп Рахм ет Айбаршаг а калжындап, — руксатты со ккш сн су- райык. Таиьш сыпаны амаидаокан Дэметкенге: — Р ук сат болса конамыз женгей, — дед! Рахмет. — Кои, шырагым,— дед| Д эметкен. «Айбаршанын yfiine райком кеп коныпты» дсгсн сез б у к и «Тартогайга» |'ле дукк ете каллы . Бул конуды эркш эртур.аi жорыды. Коп ж оруды н ш ш де: — «Той» деп 6ip кеп, булайш а 6ip кеп, муны к ез1 осы уйге у flip бои болды-ау?!.. Ж а й к е л к болса u ri едй бул!— деупплер д е болды. — Ж ай смей немсне дейсщ?— дегемге: Еркек емес дсбмкнц оны? — дед! куджтенупп, — ойыпда б1рдемес1 болады д а... Бул хабар, «олхозга мал epicinen тун ортасын ау- дара келген Д эул етке де ж етть О ган кобалж ый кой- магаи Д эул ет, кон акты « у т к у у ш ш Айбаршанын уй:- пе барса, ша.мы ж аиган уй д е еш к!м ж о к . Д эул ет кора 150