С. Муқанов-Сырдария Е169

ншнде ж аркы лдаган отка барса, Дэмсткен жерошакка ориаткан казанка ет асьш отыр. Екеу'| д е катты ынкайсызданьш калды: «Кызын кайда?» д еу Д эул етке уят, кызы ж о к болу Дэмет,кенге уят. Уял мае ед!, элп 6ip кезде Рахм ет Айбаршаны д а­ ла га ертш шыкып, «саранкы тун ге cinm кетпеее! Кызьшын олай «етуше Д эметкен риза бол отыркан жок-ты. Ж асы улкен болса да, еркек адаммен жет1к,а- рангы тун де Айбаршаныд он аш а « eryi, Дэметке»н1к акылыпа д а сыймакан, ойын д а кобалжыткан, 6ipaiK, ол, бул кунге игейга тыйым айтып жермеген кызьгаа, кет:л бара ж атканда «кайда барасын» дей алмаган, кеткеинен жейш, неге айтпаканына ежгаген... Д эул ет снык касына, жан-ж уйесш щ осы ндай тыйышсыздыкта отыркан калпында келдь.. О л exeyi сондай ынрайсыздьгкта турканда, ка ранты жактан каран дап 6epi беттеген ею адам коршдь Д э- меткеншн де, Д эулетпн де жоруыиша, олар Рахмет пен Айбарша!.. Айбарш а Р а х м е т колтыктал апты... Алдары наи карсы баркан Д э ул етке Рахмет ыккай- сыздана амандасты, ейткеш, Д эул ет сыр бермеуге ты- рыскашмен онын кызганышы даусынан танылып тур едк Соны сезген Рахмет: — Keniip, Д эулет!.. — деп келс жатыр едп — Неменеш кели'ред1'?— дед| Айбарш а, сез терю - н1н туеш е кап. - М е з п л а з кезде жургенЬиэда айтам да!— д е д 1 Рахмет, эдей: а к к е ю л с т , Д эул етке KeiuipiM сезш ай­ тып калгысы кеп. — Bi3re контроль ада екен, б у л ?— д ед 1 Айбарша, ер- кш аген дауы спен, — осыдан сурай ма екенб1з, кай уакытта кайда журуд1?.. Рахметпен тун д е « е кедескенгн Айбарш а Д эулетке ертешнде, мектептщ комсомол комитет!не арналкан белмеевне юелгенде айтты. — Узын созд щ .кьюкасы,— дед! ол, «ссылай да осылай» деп баяндай кеп, — аудан орталыкын Алма- лыкка орнатуда, бую л аудаянын комсомолещ-epiне 6 i3- дщ , «Тартокай» колхозынык комсомол уйьимы ундеухат жазатын болды... «Тартокай» колхозынык иомоомолецтер! аудандьгк 151

газетке ж ар и ялаган ундеухатка, комсомолептер ойда- fu мелшерден артык. ун косты. У кдеухат колхоздардагы комсомол уйымдарына Fana арналгаи ад!. Б:рак, оран ж ау ап , аудэндагы отыз алты колхоздын комсомол уиьгмларьгнан баска, осы ау* дандагы б е с совхозды к комсомол уйыаддарынан да ке- лга жатты. Э р хатта, кай ж ердеп комсомол уйьгмы каншалык Kici шьграруга уйтартаны аталып жазыльгл, «слети ада.мдардын тгеюп тфкелдк Ж ауа п хаттарды жый.чап корыгканда, келетш адамнын саны, А лм алы к курылы- сына керект! «уш тен элдекайда асып к е т '.. . Солардык куцпмен Алмалыкта ж эне казылмак. ка- налдкц сагасында кызу каркынды ic басгалды... «ТЕЛ К0Л * ©гиен куз планы рана сызылган Алмалы ктын яеше- лерыде, 1941 жы лдын кектелп басталган кезде ipuii- усактылы уйлер кэбейш калды. Exi этаж ды Совет yfii- Hia, iiino-сырткы кабыргалары тугед .каланып бон, ша- ты ри жабылып, тебес! мен с э ю а тесел in, шеберлер iuiiii сы лау мен ернектеуге «.'р:се бастады . Heri3ri жу- мьгсы б т п болган больницакыц 6ipncsue палатка лары кызмегке jiipicTi. К лубты ц ipreci каланы п бои, кабыр- калары есуге айналды. Калалык монша жы лдын басы- нан жумыс 'стел!, салынып болган электростанциянын б!рнсше 'машиналары марттан бастап кы кмы лта Kipic- кенмсн, оз!'рге кан ал курылыс объ*\\кплер:1Н гана кам- тамасыз e n i. М еханнкалы к жэне Kipniui заводтары еткеи куздсн-ак токтаусыз журдк Канал курылысына к аж стп курал -сай м ан дар кыс- тай таеылып ж атты : кектемгс д е й т бгриешо экскова- торлар, тракторлар, грендсрлер, тасты уагаты н , бетон- Д1ч аралястыратын машиналар экелш дк.. М ы адаган кет- пси.чор. шоттар, куроктер, кайлалзр, зембш дер1 жер- * Зат тасыйтзш сиАман, орысша — косилка.

плж-п ы асторскойлардыц ездершдо даярлаиды... Куры- лыс.шыларга керектк кшм-кепгск, ыдыс-аяк, тесек- орын, сабы н, тем ею сыякты буны мдар коймаларра кун бурын уйктдй Бакабастыд канал сарасы алынатын тусы кед ка- зылып, TeMipjii бетонмен бем'луге кец алкал даярланды. К аж етп мелшерден элдекайда .кем болранмен, тем ip ■ мен бетонный алгашк.ы партиясы юелш те улгердй Бе- тоиданатын са гага айнала салынатын карабурага жуз- дегел тонна камыстар байланды. Сагаданы улкен шлюзд'н сулбасы (каркасы) салынып болды... Осы ж ум ыстарды н бэр:н, «Тарторай» колхозыныц комсомолецтерi жазраи ундеумеи жыйналрап комсомо- лецтер атцары п жатты... Ж ум ы ска ынталы ж астар, бее уакытгарын K®ni;iji етшздй О лар ды н 1'шшде, драи ал ы к, одебиегпк, эн-куй- л;к уШрмелер уйымдасты. Саяси ж оне спорт уГпрме- лер! де ашылды. Клубта шахмат пен дойбы уй'рмеле- ршщ ж арыс ойындары журш жатты. Дариякыц му- зында сы рраиак алабы курылды. Д смалы с кундер! ж астар шацры ж арысына шыкты... Осынын, Capiiie суйсше караган Байж анда, араласу- ра ынта бол а тур а, уакы т болган жок. Оиыц уетше жумыстын ауырлырынан ба. алде бул араныд кысьш- да дагдыланбауынан ба, ол кектемге карай казыла жудеп, т ы м ауд ая арыл-ма/пын ха л ге rycri... Оиыц бул хал|'не езгеден rep i Гулнардын тыйышы KetTi, соиды ктан ол Кызылордадан А.тмальркка кыс ортасында бф ж о л а кеш1п келд! д е, болышцаныц кыз- sweriire орналасты . Содан кешн, Кызыл ордата аларып, дэргерлерге TeKcepTin керсе, ш арш ау мен аздап ты- м ауратудал ба ск а дери\" ж ок екен. Дэргерлердщ айт- ка« акылы— каналдын, жер казу жумысы басталган- ша дам ал у. Бррак, оган уакьгт к а й д а — жумыс бастан асмл ж атыр... Байжанды демальюка кендфе алмаран Гулнар оныц кут!мше кешл балд!. Байжан жылкы етш жаксы кере- тш ел;. Ал.малыкка келе, Гулнар 6 ip сем13 байталды сойдырды д а , с-онын етшен кун сайын дэмш келДро бесбар’мак асын бердь Бабы келе сНраз окалган Байж аи, Гулнардын ойын- 153

дагы дай ха л ге келе алран жок. О ны н себебш Гулнар уйк.ыра байланыстьгрды. Бул ж е н д е как ш а режим сак- татам дегенмен, айтканын орындауга Байжаннын уа- кыты жорын Гул нар керд1 Сонда д а , .кейде баласьгндай уреьгп м езгш м ен жаткьгзса, танертен оянранда орнын сыйпайяы. О ральш келгенде «мунын не?» дел урысса, шешенщ алдындакы кшэлг балад ай енсесш Tycipin, ж албарынышты кезбен кар ай кояды. С у с берткд-ак келмегея Гул нар, cyflinri ж арыныц баладай мшезше пульп ж 'беред! де: — Кайталаймысын, енд1? — дей дк назды дауьгспен. — Ж о к !— д ей д1 Байж ан да еркелеген дауыспен. Осы назды су р а у мен ерке ж ауап кун сайын кайта- лайды да, еш уак ы тта орындалмайды... Уйкыдан баска уакытгарыи ол унем! курылыс басында е т т е д ь .. Кектем б а ст ал а , Байжан мен С ам ар каи «Телкел» аталатын жайлаура барура жыйналды. Бул хабарды Гулнар куаньшпен карсы алды, ейткеи!, Телкел — Са- рысу езеш куйылатын алыста. Ж е pi бегегелк селеул1 келетш ол текер ек тщ ауа райы, Гулнарды н угымында Сырдан элдекайда ж аксы. О л тустын келдершде Ka3ip сыныскан калы н кус, соларра анш ылаура д а болады, ендеше, шаруаш ылы к мэселелерге байланысты бол- ганмен, бул сапардан Байжан б!раз дем алып кайтады. «ЭмкаFa» мшген Байжан мен Сам ар кан , Тслкелге т ад б1Л!не аттанды. Сы р елкеа'н щ кектем алдындары карасуырьюа бур.чжен олар, кектемш'ц басталганын Сырдан алыстаган сайын к е б iрек кердк Сырдыц Телкел ж а к беп'нде, 1иамасы елу-алпые шакырым ж ерде «Сэдгрсарайы» аталатын eoKi тамнын журнары бар. Тургын е л д т угымында «Сыр ел«ес1» осыдаи б!тед1 д е , epi карай «Д айралы кты ц такыры» аталатын, Tericriri тактай со т л ей ж азы к дала баста- лады. Ара-тура шоктала ескен сексеуьлдерге уш рш ен кум тебелер бол м аса, 'бул такырда кез токтарлы к еш- пэрсс жок. Тек, кектем туып кар орьгенде рана, кейбь'р кайкандау тусы на к а к турып, Tepeim iri уш -терт ель гана су телегей-тещз сыяктанып, желдь KyHi 6eri тол- кынданьгп жатады. Bi3jin сапар шы ккан адамдарьгмыз, 6ipinuii кекти осы «Дайралыктык гакырына» н;ете кездесп рдк ол — 154

оабагы сыйдамдзнып, басы буршж тешп oceriii «картэ­ ту я к». Буры н кермеген Байжанра мунын, не шеи екешн Самаркан таныстырды. — Гул1 ушып пкксн кезде,— деп мактады ол «кар- ратуякты»,— мунын тамырыи к а з ь т ж есек сут татьгп ж эне но' ж упардай анкып MCfiipimu кандырады... — « Б у р к т ж ок коразьш мактайды» деген,— деп кулш койды Банж ан.— ж ерш де ж абаты дай уйькьгп, жы бектей оралып ж а пеан бетеген бол мага и сон, шошка- нкн кылтанындай тш рейш сыйдам вокен «каргатуя- рынды » м актам ай кайтейш деп ен!.. 03!'лдес1п отырран олар, Д ай ралы кты н такырьш ор- талай калын квш ке кеэдесп. Булар, жаэдын ерте бас- талуымен, Телколге ерте айдалып жаткан колхоздар- дын малдары екен. Одан эр! кездескен квштер мен малдар, у з а к ж олды н ен-бойына тутасты д а отырды. Булардын 1шшде араласа врген койлар да, сыйырлар д а жы лкылар д а туйелер д е табы ндап кездесть.. Табын малдарды uirepi карай е р п з е ж айган кеш- тврдщ бгразы ж ол бойына бытырай токыраган екен; себеб!, Kefifiip колхоздар малдык, ocipece койлардын твлдер ш агын шамал ай алмай кап, каш уетшде жаппай твлдеу бастальгпты да, ерж оз кйбртшть Осыларды аралап, койдьщ сэры уызын i-ше ж ур у б^здщ эмкадары- ларга аса зор р а х а т болды. — А пыр-яу, мал деген бул облыста осыиша коп пе едь— деп хайраи калды Байжан, 6ip-6ipine жадааскан табындардын арасын жара журш келе жатып,— ушы- кыйырына ш к гы п болмайтын дуние рой, мынау! — Енд1 калай деп ен, жезде? — дед!, Самаркан, вз облыоынын шаруаш ылы к жайьвн 6bieriaairiH 'керсет-Ki- ci кеп ж эне облысты н xaai бул мэселеде ж аксы болран- дыктан мактанрысы кеп, — бьтмейсш бе, жезде. К азак- стан Орталыж. П артия Комитет! мен Х ал ы к Комиссар- лар С оветш щ ауыспалы кызыл туы б1ЭД!Ц облыста екешн? — С ол ай екен рой, айтпакшы! — Кызылорданын республикадагы ен бай облыстын 6ipi екешн газеттен оку б!р espi д е, сол коп малды кез- бен кору 6ip capi гой жезде, — дед! Самаркан, Байжап- нын кеп малдан алган ocepin куш ей те xvcKici к е п ,—

«ткч ти едЬ, «коз т и е д Ь дейтш б а я г ы зам ай емес, не деген кеп м ал, бул !.. Ж ерд!ц ж узш е, кун niк кезше сыяр емес кой!.. Самарканны ц м актаны п кетуiне Б ай ж а н каркылдап кулд! де, кещ лш е кеп калар деген оймен, кулю сш тез тыйып: — Р ас,— дед! макулдап,— иеш е ауданны к малы екен муныц езГ? — О сы тустагы уш ауданнын Faiia,— дед!’ Самар- кан,— олардыц да барлык малы емес. Ipi каралардыц к е п ш ш п ЭЛ1 Сы р .бойында. — О зге аудандарды н малдары кай ж ай л ауга шы- рады? — дед! Байж ан. — Мойынкумра, Каракумра... — Жайылымра ж ете ме, ол кум дар? — Tyyh, б!лмейтш бе едш кум ды жерд'щ Сы р ел- кесшде каншл екенш ?! — дед1 С а м ар кан . — «Брутто», «нетто» дел бел in ж урген ж оксы ндар м а бу л елкеш к жерлсрЫ? «Бруттосы» — erinre ж арарлы к жер деп, «неттосы» — erinre жарагысыз жер деп? Есш де бар ма. «меттопын» кан ш а екендш ? —■ Ш амасы , 95 процент кой деймш . — Сонда, осы 95 процент «неттоныц» мал жайылы- мына каншасы «брутто» екеш'н есептегеп Kiel бар ма скен? — Кайлам,— деда Байж ан,— мош н есебгмде епндгк жердщ «бруттосы» бар. М ал жайылымыныц «брутто- сын» есепгсгеп CMecniit ж эне есептойм'ш д еп ойламаймын да. Кайтсм, соспгеп, землемер емоепш, малш ы емесшн. — O h.v j, есептемесем д с мен-ак ай тай ы н . Э л п , 95 процент деп оты рган «неттоциыц» ш ам асы алпы е иро- ueHii - - Кара-кум мен М ойынкумда рой д ей м ш , кырык процент! - - Кызылку'м да. Караку.м мен М ой ьж кум мал- дыц жалгы жайлауы, Кызылкум — кыекы жайылымы. О сы ж айл аул ар д а, малая ж айы лы м бодм айты н 6ip процент те «нетто» ж о к досем ар т ы к бодмайды рой деймш. Бул кум д а р д а н мал ж утап кергрн емес. 0 зге ипмдп: шыкпай калранда, жалгыз «коянсуйекп» жеп те мал «уи керод!. — Н е ол «коянсуйек?» — А-раш пен ш ои тш арасындагы бф д е м е . Teri, сек-

се у 1лдщ азрыны гой деймш. Кумра каптап оседл Ж ыл СПКЫН коктемде агаштай кектеп жапырактанады. Дем1 ж усан сыякты ашкылтым. Кокгеген кезде, мал огаи ел in кете жаздап, езге как iu em i огтамай, соньщ басын гана ш алады. Жапыраны тез ушады, одан кейш, ашыкпаган мал жемейдк ашыккан мал бутагын жесе, сулыдай сем!'ртщ Ж1'бередк — Тамаш а екен рой, — дед1 буран шешн «коянсу- йек» дегенд! бышейтш Байжан, Самарканнын ол тура- лы кенес;н кызыга тындап,— бшмейтш байлытымыз кэп-ау ж ердщ устж де де, астында да. — Эрине, кеп. Мыеалы, айтып келе жаткан кумдар. БЦмейтж ж у р г «кум» деген агыиан коркады. Би ген Kieine тамаш а ол! — Мум-кш, Сы р бойьгнкц кумы рана солай болар? — дед! Байж ан куланып. — М ум ю н. Эрк1'м бигеш и мактайды да. Меи ез же piMHiH, e3i.M жасымнан iuiiiue ескен кумын мактай.мык. Жэне, мактауга турарлык болган сон мактаймын. Мал- дыц сем1здш н мактарысы кслген казак: «тупи тартса майы шыгяды» дейд! рой. Сол айткандай. Сыр бойы- нын кумынын тугш тартсак майы шырзды. Емлмеген ж урт «шал» деп ойлайды ол кумды. Кайдан шел бола- ды ол? Б елее кумдардын арасынаи булак, асын ж ата- ды!.. Торг-бес мегр кудык казсак, суы 6ip табын малая жетедл — Бай екси онда,— дец', бул темада кексе тындау - га жалыккандай болган Байжан, Самарканнын созш аяктагысы кеп. — Эрине, б а й ,— дед|' Самаркан, шалкыран кескш- мен,— с!здер ойлайсыздар, Сыр бойын епнмен гана байытамыз деп. К ате п т р . Епнмен де байыйык. О да еркендей 6epcin. BipaK, Сыр бойынын байлыгы ол гана емес. Сырдыц егш ж енш деп каз!р п байлыгынан да, ке- лешектег! байлырынан д а, малыныц icasipn жэне келе- ш ектеп байлыгы кем болура Tiiicri емес. — Артык болса да кызранбайык, — дед1 Байжан кулш. — Кызранар ен,— дед1 Самаркан калжынды да- уыспен — егер, артылтпауга ш аман келсе. Келмей;н шаман. Кайдан келедл Сыр бойындагы епнгс жарайтын 157

барлык «брутто» —- бсс-ак, миллион гектар жер, одан артыкты т а б а алмайсын. Лл, кум дары на малды неше миллион кы п ecipceK де ж ете беред!: мейл! он, мейл! ж уз миллион болсын!.. — А здап кем!туге болмас па екен,— дед! Байжан кулш. — М эселе кем!ту, еа'р уде емес, — дед! Самаркан салмакты дауы спен.— Мэселе, малдын басын ecipy.ae. Сталин ж ол дас айтыпты дейд! той, К азахстан шытыс- тагы мал шаруашылыгымыздын базасы болу керек дсп. Сондай мал ecin жаткаи да, есетш де он жаксы база- иыц 6ipi 61'здщ Сырдын кумдары. М алдын кебеймеуше бола ма, егер ж аз да, кыс та аярынан оттап шыкута ва'мднл жеп'п турса... ж эне малта жанымды eciMAiK болса? — Эрине. Bipan, санын рана e cip e бермей, сапа жа- рын да ескеру керек болмаса? — Эрнне, керек болады. Б ул кум ны н малы — кой Fofi. К,араквл кой деген Ы з, ж уы рда гаиа келгенмсн, бул кумдардын ата малындай боп алды. К,озыларынын те- pici, си мактаулы кар ак алпак караквл!н е бер!спейд!. — Р а с ол , эн еу кун! жолым туеш , «Bipinmi май» колхозына сорып ем, кейб|'р куйек-асты болван койлар козылап ж аты р екен, сонда 6ip ш ал «м ынау Анател- д!ц немерес1'не сыйым» деп, буйрасы марж андай т!з!л- ген курен караквлд! устата берд!. IleMepeci и м ? — дед! Самаркан. — 0 з! ж о б а лар дссем, сурараны н не кылрэнын? — дед! Байж ан жымыйып. — 1м-м-м, б!лд1м, дед! С а м ар кан ,— бауы 6epiK болсын деп т!лейм|'з де, ол немерен!н? — Эмин!— дед! Байж ан,— сонымен, э л п ш ал бер- геи козынын TepiciHe карасам , бакай ш актары на, куй- рырына, ш апгарына шейж буйра!.. О нд ай буйраны кер- — К ермесец б!зд!ц елден кер!— д ед ! Сам ар кан сер- nin, - жалрыз 6 i3fliH ауданнан быйыл сексен мынрэ жакын кар ак ел кой козылайды дес1п ж ур , соныц бэр! до сол сакан Сергеи елярщей болады... Машина бул кезде, алдында м ана булдырап KepiH- ген буйрат кум ра таянын кап ед!. Б уй р а т жолдын кун-

гой ж агы н а Faaa б1ткен ж эне вркештенген биж. Сол кум ды орай зымырап келе ж аткаи машина, 6ip калта- рыстан в т е бергенде, алдагы ж азы к далада, сакым iuiiH- де булдыраи 6ip керемет KepiHic ушырай Kerri: ею салт адам кашып барады , 6ip туйе оларды куып барады... Кум арасында ж айылган 6ip топ туй е, оларды кызык кергендей, мойындарын катере, бастарын какшыйтып карасып тур. — Кердщ бе аканы? — дед! Байжан Самарканга. — Kep.ii.M. — Б ур а куы п барады гой, ан ау ею адамды!.. Бай- кайсыц ба, каш канны н CipeyiHiK аты еркш сыякты?,. Артындагысыныц аты теп каржалган ба, калай? — Мсшнше, каржалган ат емес. Онын да аяк алы- еы ж кй н ак. Алдыцплсы жуйрйс, KefliHrici топырыш ат болуы мумкш... — 9 йел сыякты емес пе, арттагы адам? — Я, ойел, — дед1 Самаркан уш л е карап, — туйе исетуге айналды... Эйелд! алады ол... куткару керек!.. — Калай? — Буры ламыз да тартамыз, соларга карай!.. Ж ср — жазык!.. Рульде отырган Байжан машинасын туйеге карай бурды д а , бар ж ур 1с!мен айдады... Ж азыктыц rericriri асфальттай екен. Бура салтты- ларды уг са , машина бураны утгы . Б|‘рак, машина кан ­ т а утканмен, бура мен машинанык арасы алшак салт- тылар мен буранын арасы жакын; бура салттыларга машинадаи буры й жететш... Туйе салтты ларга xinri жакындаи калган кезде, ал- дыидагы салтты артына ю'лт буры лды да, бурага к а р ­ ты дурсе коя бсрдк Туйе карсы ум ты лган адамнан с е с : кенгендей, ж ерге тесей шапкан мойный кайкайта кете- pin алды... ...Карсы ш апкан салтты туйемен айкасып кеп кетп’. Т у йенi салтты ур а алды ма, ж ок па, оншасыи машина- дагылар шамалай алган жок. Тек, олардын айкын кер- геш — салтты токтай калган туйеден машинага карсы агып e rr i. Ж олауш ы лар «екш не болар екен?» деп ау- зкн л<ыйганша, токтаган туйе артына ю л т бурылды д а , салттыныц артына туе in кеп бердП.. 159

Н е д еген ж уй р ж екенш гам бьлсш, недэу1р жер ке- riii калган салтты ны туй с басты р м ал атуга айналды... Егашш салтты д а туйеге карай шапты... Машина ол! алыеырак... Т у н е салттыны бурын шалатын... — М ы лты кты ал д а ат! — д ед ! Бай ж ан Самаркан- га, мынау куты рган бура скен, енд1 салттыны алады... — О к жетер жер емес кой, — дед! Самаркан. А ты к ар ж ал д ы ма, элде бойын ж ы йнап эд!с колдан- гысы келд1 ме, салтты атынык каркы нын тежсген сы- яктанды... ирелевдеп кусан туйе такал ы п калды... Туйенщ бул ж олы тш теуге ойлаганды гы, куып жет- кен аттыд кы р аркасын колбете, а т устш д еи адамга соза берген мойнынан байкалды... Туйенщ созран басы аттын сауы р ж агы нан устшде- ri адам еа ж акы н дай бергснде, са л тты ерге 6ip жамбас- тай отыра кап , бастан урып кеп ж !бергекде, туйе ома- ката кеп кулады. — У руына болайын!— дед1 суй сш ш ксткеи Байжан. — У ру емес, а т у рой, мынау! — дед1 Самаркан кос- тап. С о кезде алдыцры салттыра ар ткы салтты жетт|' до, eKeyi к ат ар л аса , машинадакыларра карсы шапты... Олар машннара жегкенш с, туй е кул ага н орныпан ту- pcrc.'ini, 61'рак бойыиа open не болрандай тевделгл, ба- сын шайкап, куйрыгын булрактаты п сол орында тур- ды... Агызып кеп к ал ган машннара ж акы н даган да, салт- тылар токтай кал д ы . Маш ина д а токтад ы . Таныс адам- дар: тунеш' сок к ан Д оулст, касы н д агы — Лйбарша!.. Ексуш щ д с KocKiiuepi куп-курец!.. Д э ул ет т щ иыры!1да асыпкан мылтык... — Бул нс?— дед! Байжан Дэулетке. •— Арты пан ccTipciH ж езде, эуел! бураны корейн:!— дсд|' Д эул ет.— 0 л м есс до о.'пмип болран шыгар!.. — Немец сокты ц, 03111? — М ынамен!--- дсп Д эул ет оц колы н а уста га н дыр- камшмны к о р с е т : сабы кы ска, ал ака н ы \"жалпак. epi- Mi Э.1Д1 ош ектей ж уа н , api узы ндау келген каышы скен. Ж ур . ж езде корей in!— деп Д э у л е т атын тебше >'.!,ae.’u i . М аш ина д а козгаллы... Ж еген тап к батты ма. эл.-.с машлкудли урпст! ме, беттегендер тайна бергснде, 1С0

бура буты н талтайтып, куйрырымен жаясын сабалап, аузыпан жы ны я ш аш кп аз шабынды д а , бст-алды кула- дуз'.с каш а женелдк — Ал, кудык!— дед! Дэулст атын тебше жеиелш. О ньщ астындары, Байжамды а.пгаш карсы алганда Minin шы ккан кула жор Fa екен. Ж оргасы мундай кат- ты болар ма, дедектегенде кустай ушты. Машинасыныц атган озбауы к намыс квргеидей, Байж ан жылдам ж у- piciHe салып ж 1берш од!, теселген тактайдай тспспен зымыраран машина аттан озып Kerri. К аш кан бураны машина 1лсздс куы п жетп. Тары да 6ip «пэлешн» таянранын дыбысынан ангарран бу­ ра, бас с а у га 1'здеп, артына ж ал тадтай , жан-жакына жалтара кашты. Бураныц сасканы к керш epKincirea Байж ан алдын ораса, он кезшен каи шубырып тур!.. Кутырран бураныц бэрше тэуелд! дардымен, бул бура- иы цда eneini аузынан шырып, кып-кызыл боп салбырап ксткен... М аш кнасын токтаткан Бай ж ан, касынан агып вте бергон Д з у л е т п айкай сап шакырып алды. — Кврдлм,-— дед! ол Д эулетке,— кезш шырарыпсыц. IIccisie куасы н сндь Дйбарша д а ж етп. Д оул егп ол кекете келдь — Не болды, сошна eaipe шауып? — дед! ол, Д эу- летке т:к!лен1'п. Д эул ет «айыптымыи» дегендей твмен карады. — Бэсе, деймш-ау,— дед! Байжан Дэулетке карап, Айбаршаны аздап уйткыттарысы кеп, — артыца карай- ламай шабасыц. Атынныц ушкырлырын кврсетк|'ц келс ме, Айбаршага? — - Онда а'зд щ жумысыцыз канш а, жезде-еке? — дед! Айбарш а, — кыстырылмай-ак койыныз, бойыныз сыймайтын жерге!.. — 9 , солай ма ед1, балдызым, — дед! Байжан, жы - мыйып, — жпга'з 6ipiKKeH адам болсандар кф кп ей -ак кондык. A lenin жоктараным ceHi'n намысыц едк — Р ахм ет ж-езде!— дел Айбарш а атынан Tycri д е, — карырын бастыр, атгарды аяцдатып кел! — деп аты- нын л з п н ш Д эул етке усынды. Д эулет Байжанра жымыя 6ip карап алды да, А й­ барша бергеи л'зп'нд! алып, атын ун -тун пз жетектей Ж9:1еЛД1. 1GI

— П рави л ьн о делаеш ь товарищ колхозница!— 1 дс- Д1 Байж ан. — М уны н халы к мул к!не камкорлырын. Д у­ рью па, Сам аркан?.. Солгы н ж узд! Сам аркан ж ау ап берген жок. Айбар- ша мен Д э у л е г п н арасындагы су ш сп е н ш ш к кылыкгар С ам аркан га бататынын бйче т ур а , ол пнд е басына ксл- ген 6ip 031ЛД1 аяктагы сы келген Байж ан: — А зар бол са, «Kipicne» деп raFbi cerepcin, балды- зы м ,— дед1 А йбарш ака, — сонда д а айтайын, сенin ас- тына топырыш 6epin, ж органы ©3t MinreHi Hcci, Дэу- леттщ? А й барш а Д эул етт! араш алай ж ау ап берд!. — Ж орган ы мшбеген ез1м, — д ед 1 ол. — Неге? — Басы катты . Э неу куш' м ш емш д еп , колымды ка- рыстырып тастаган . — Бал уан кыздын 6ipi м е деп ж урсем , сен де нэ- 3i.K пе ед1'ц, балдызым? — Аты мы з «эйел» рой ж езде-еке, кара кушке ер- кскпен налай т ев д есе аламыз ж опе Д эул ет сыякты хагггпен!.. — Солай м а?! — дед1 Б ай ж ан кулш , — ал, жол болсын! — Элей болсын, ж езде. М алш ы ем ес пе, олri Д э у­ лет деген. К ы стай курылыс ж ум ы сы н да боп, малый са- гынып капты. Бак кан малы Тел колге Kerri деген сон, керш кайтура келе жатыр. — Сен? — Б оска ж ол шеге ме kIci? М ен in д е жумысым болтаны да. Эз!л co3fli opi карай ep6iTyre, аграри и тыныстаткан Д эулет ксп калды. — Ж ур е м 13 б с ? — дед1 ол А й бар ш ага. — Ж урен in, — дед! А й бар ш а, аты на беттеп. — М ум кш , маш инага MiHepciH, балдызым? — дед! Байжан.* * Дурыс ictenciii, жолдас колхозшы кыз. 1.62

— Р а х м ет , жеаде. Лтым тыйыш. — Б у р а кугаи кызыдты сурамаппын-ау, — дед1 Бай ж ан Д эул етке, Айбаршаны колтыдтай атына мш- п зе берш. — Б ай л ауда жаткан бура рой деймш, — дед1 Д э у ­ лет, — сабагы узы гсн нодтасы басы нда тур. Ж эне ше- п'п кэп ж атдандыдтан п'зе ж ундер! д е тусш, дара да- йыстаньгп далыпты. Мейл|‘нше ж араган ду еден, езь.. Д эул ет Айбарш ара дарады да, кйирш далды. Оныи айтайыи д еген i: «маран бура я ж етер, я жетпес едй Айбаршака дарайладым» д еу ед{, оны тусшгендей, Ай- барша «айтпа» деген кескш керсетть — Колы н д а датты еден, дамшын да ereip еден! — дед|' Бай ж ан, — дайдан алынран дамшы, бул? — Б ал ар ад куш м д е,— дед1 Д эул ет, — эдем Сары - су бойындары ж едж атына е р т т апарып, ат-туйедей да- лап алып ед1, Сары су елi мундай дамшыны тебелес ушш ерп'зш, атд а м;нсе, ердш басы на дыстыра доя- тын кершедк — Н еш е таена еден e3i? — Ж ыйы рма терт. ©зепне доррасын сап ерсе де­ рен. Heci баты р ж эне аншы Kici еден. Даланын тары кабанын осы дамшымен 6ip тартданнан далдырмайтын ед1м деп отырды. — Болар, болар, — дед! Байжан дамшыны долына алып салм адтап Kepin, — мылтырыд бола тура неге жумсадыд дамшыны? — Колымиык кушш сынайын дегенiM де!.. «Мадтанба!» дегендей Айбарш а Дэулетке кезш аларта карап дойды. — Ал, ж ад сы .— д а д Дэулет, дайтып берген дам­ шыны долына ап, ж уретш ыцрай керсетш, — 6i3flin ауылдын бадташыларына ба р а берерс1здер. Тел- келдш коспад тусы нда отырран бол ар . Bi3 д е кеплк- пей жетерм13. Байж ан Самарканра дарап ед1, кеекпп ыцгайсыз- д ау еден. Б ай ж ан ол халш сезбегеи далпын керсегп. Айбарша мен Д эулет женеле бердй 163

ОН Т0РТШШ1 ТАРАУ ТУНГ1 КЕЦЕС А й бар ш а мен Д э ул ет ж енелген н ен кейш машинага MiHe берген Бай ж анн ы ц аузы н а: «мыналар б 1ржола косылып бол ган ад ам дар гой» д еген сез кеп кап ед1, «мына» дей берд1 де токтай каллы. — Б 1рдем е айтайын д едin, бе? — д еп су рады, касы- на отыра берген Самаркан. — Ж а й , — д ей салды ы нгайсы здангаи Байжап, ма- шинаны ж ур п зе женелш. — «М ына» деп кеде ж атты н д а токтай калдын гой! — Ж а й , мы на, кен дал ан ы ц м ауж ы рап рахатга тур- гапын айтайы н деп ем д е; осы кез гой, бул араньщ ж аксы ш агы , жаздьггуш Kyflin т ур а д ы гой, бул шел!.. — С о л а й м а?— дед! С а м ар к ан , Байж анны ц н!ынын айтпаганын б|'ле тур.а, кы стагы сы хелмей. О дан кейш ci<eyi у з а к у а к ы т у н каты скан жок. Не­ ге ун с!3 оты р гандар ы екеуш е д е т у сй п к п сыякты: Бай­ ж анныц ун д е и е у ! — «онсыз д а ж аралы » деп есептей- Tiii С а м ар каи н ы ц ж ур е п н ты р н ал а м ау . Самарканныц ундсм еу! — А й барш ан ы дэулет теп кы згана отыра, оны- мен тан ы с болганнан 6epri куи д ер ш кез алдьша кел- Tipy. Б ул таны сты кты н тари хы у з а к емес. Эке-шешес1нен ж с п -с с п з ж асы н д а жеп'м кап, асы р ар туыскандары бол май, А р ы с стамциясьп!д а Fbi д етд ом га тускея Самар­ кан. ор та л а у мсктелт! сол д етд ом д а 6irip ai де, 1929 ж илы Таш кенттсп су ш ар уаш ы л кк техннкумына тус- ii. Ондя тер т ж ы л окып дипломын алган ол, езЬнц ту- гаи яуданы на келд1 д е, а у д а н д ы к с у шаруашылык ме- комепне техниктж кызмстке ориаласты- Кызметке Kipicep алдында ол мекемесгнен руксат алып, туга н жер|' Тартогайга бары п кайтты. Бул онын дегдомга ксткея! 6ipiniul баруы е д е Кдрындас-туысы ж о к, оган, Т ар тогай д агы тургы н адам дарды ц «алда, бакыр-ай, К ож а скемш ц баласы екенсщ гой, «ат туя- гын тай б а сар » деген, ж т т боп кап сьщ гой; борекелдй oMipai бол» д еген сыякты co3;;ep i ж ур е п н елжгретер- лжтей эсер берген жок. 164

Ж асы н да нетш жатыркап калган коныста ол сыр­ та к си п у з а к т у р а алмай, 6ipep кунде кайтып Kerri. В ы ­ дай ш ы га бз!н е «лен! керд;м, KiMai керд1м?э деп су р а у бергенде, ж ерден есшде калганы — «осыларды экен кслыцнаи erin ед!» деген бес-алты терек; адамнан ecin- де калганы — «шырагым, уйге ж урш дэм тапны!» деп ариап ш акы рган терт-бес адам ны ц 1‘шш де Айбарш анын экес! Карымсак. А са ыкласпен куткея Карымсакты ес!иде катты тут- кап Самаркан, артынан да Тартогайга сокса, тусш сэ- лем 6epin, амандасып журдк Айбарига ол кезде ж ас ж агы м ан ж ан а ecnipiM, Mi- нез ж агынан ш алдуар, еркек-шора кыз болатьш. Арара бфнеше жыл тус!п, oxeci елгеинен кешн Айбаршаны С ам ар кан Р ахм еттщ уй|'нде кездесп'рсе, соктауы лдай кыз боп капты!.. Ж эне кандай кыз — шскен алмадай!.. Сам аркан сол сэттеи бастап оны ecine устады да, ж олы кканда аузы на туспеген свздер ш , 6ip ретте хат- пен ж олдады. Х атка кыска ж ауаг. кайтты: «Ага!— деп жазыпты Айбарша, — будан былай мундай хат жазба- уынызды етш ем . Ж азсацы з pcHim болады». «Н еге реп ж и дi? Рен ж 1эл 1ктей не жазыппын оган?» Бул сураудьщ жауабын Самаркан ойлап-ойлап таба алмай-ак койды. А уы зш а сайлесе алма, х а т ж а з а алма, сырын енд1 калай актарм ак? Осы арманда журген Самарканьа. 1939 ж ы лд ы ч кузш де, А йбарш ам ен epKin сейлесуд щ peri келе Kerri. Самаркан элдскалай жолаушылай калды. Ол салт едй А тпен о л к а п ы ж уруд! ж а к с ы Keperiu. Сол д а гд и - сымен кум га б1ткеи калы д сексеуш дш арасында шо- кытып келе ж атса, алдынап са л т M inren Айбарша кез- дестк Токтай кап жол сураса, Кабандыра окуга барэ- ды екен. Айбаршаныц тж мшезшен каймыгатын Самаркан, eai бьтстш сы пайы эдкгтщ бэр ш колданып евзге келтР pin алды да, туралап айтпаранмен, кеш л куйш сезд!р- д|'. Оны т уеш ген Айбарш а, е сш бшпен .кыздын т ул ш жортагына салып, коштасканда Самарканнын кеуде- сш де ум1‘т сэ улесш калдырган сыяктанып кетть Арманы алыста болранмен, сол армаипыи узын ар- 165

кауынын уш ы колым а !лект! д еген умгтте ж урген Са- маркан, келденен, турар бар ма екеи деп карастырран- да, алдынан Д э у л е т nn>iFa келдь Ж у р тт ы к свз!не кулак, койса — Д э у л е т улкен кедерп; е з ойы иа салса — онша- лы к кодерri ем ес сыякты. «К ал ай кедер п болады? — деи ойлайды С а м ар кан , — кед ер п бол ар едь не менен ж огары бол са, не мешмсн катар бол са! О л— окымаран, мен — окы ган... Екеум1зд! калай к ат ар кояды, ол?» С ам ар кан кызды сыртынан e3iM cinin жургенде, Ай- баршанын Д э ул ет к е беШмделш ба р а ж аткандыгы бай- калды. Ш ын кызрэныш онын к е н ш н е содан бастап юр- Н е icTey керек?.. Эрине, ш ам а келсе, кыздын бетш езш е буру керек!.. О лай ойл ам ас eai, егер кыз, емекс!туш догарса. Кыздын бурынры акж аркын калпы ал:' де акжаркын. Тек м а хабб ат м эсел еи туралы рана аузын ашырмай, егер ол ж он д еп сезд1н ушыгы Kepi не бастаса, «мен кетем, ара!» деп дардылы коркы татьш сез1н келденен тоса кояды. Y.Mmu узбегеи С а м ар к ан , «кетсен кет» деп калай айтсын. «Ж анж алы к у р с ы н ,— дейд1 ол, — кой- дык!» К ызганы ш тын улкен! — 1940 ж ы лды н куз!иен бас- талды: А лм а лы к каласын салура ж ы йналган комсомо- лецтер де, к ан ал курылысына ж эрдем дссуге жый- налган комсомолецтер де 6ipHeme бр игадага белiHirr, бригадалар езара социалист!к ж ары ска тускеиде, Д эу­ лет пен А й бар ш ан ы к бригадасы ш ар т ж асасты . «Бул exeyi кайда бол са д а жубын ж аз б а уга уэделескен екен!» дегсн ой келд! Сам ар кан га. Онын бурынры кызганышы удей т усп . Д эул ет т ен жецыш'м д еп санаеан ол. суйге- н ш к е з ш с куш к кылмай, бул мацнан KeTKici келд! де. Байж анга шылын айггы. «Осылай д а осылай» деп бар сырын баяидай кеп: — Сен он втшшл'.и, — д ед 1 ол, — м аган р уксат бер, ейтксн! MeHin д е ез|‘мше а рым, намы сы м, KeriM бар; басы жумыр пендемш рой, А й бар ш ага кум ар лы к ойым- ды yueMi акы лра билет!п ж ур е ал сам ж аксы, ент- псй, 6ip кун!, кунилл кызганыш ж е н т кеп'п маскара болсам, маран д а обал болар, caFaii д а ыдрайсыз бо­ лар... Б ул создердш бонiнс мэи бере тындаран Байжап:

— Р а с кой, оларыц, — дед! жауабында, — бпрак,, ыешп кеды у.д а емес кой, сенщ кызмет мэселен, обком- нын кольш да рой. — Сеней етшшпм, —- Дед1 Самаркан, — макан тек, «руксат» деген 6ip ауыз сез айтсац ж елт, аржарын 931М ш е ш т алам. Ендйг ж алтарудын орынсыз екенш керген Байжан турасьш айтты: — Бул сездер, — дед! ол, — еткен жылы айтылса, мен сез д е кайырмас ем. Быйыл амалсыз карсы болам, ейткеж канал курылысынын кеп жумысы сенin ко- льтнда. К езщ е мактаганым емес, сен сыякты кызмет- кер таба алмаймын... — Мен тауып берсем ше? — Ж ок, жолдас, сен таба алмайсык. Калай таба- сыи? Адамды жерден erin шыгаруга болмайды, кадрды даярлау керек. Ар-уятыка ж упн ш eain айтшы, сен бас- карып ж урген жумысты сендей бьтетш мм бар, бул арада? Эрине, ж ок— Хал-жайынды жаксы TyciiieM. B i- рак, жеке бастын icine кепш ш ктщ icin айырбастауга болмайды, сондыктан, бул пш рден кайтуынды етшем!.. Самарканды Байжан жендь.. кызметжде калган Самаркан, содан кейш, Айбаршамен де, Дэулетпен де кездеспеуге тырысты. Сонгы 6ipep айдан 6epi Айбарша Алмалыкта жок-ты, ол Кызылордадаяы эксковаторшы- лар даярлайтын Курска кеткен, Айбарша мен Д эулет- TiH курылыс басында жуптарын жазбауы хезш е куйж бола беретш Самаркан оган куанган. Сейтга ж ургенде Айбарша мен Д эул егп к, бупн, Телкел жолында 6ipirin ушыраса кету1 Самарканга катты тид1, кеудесшде бэсендеген м ахаббат дауылы кайта к е те р вд к Касындагы Байж анга онын т!л катпау ce6e6i осы едк.. Олар уза к уакы т тш катыспас па ед|, кайтер ед!, сгер, б!'раз жургеннен KefiiH, алдарын весе 6ip топ кшк кашпаса... Байжаннын «эне!» деп колын усынган жагына, сер- ги калган Самаркан кезш TiKce, алдагы жазыкта тол- кыган сагым шн'нде булдырап, 6ip топ кшк кашып барады екен. — Каратауды н кшктер! FOfl бул, — дед1 Байжан, — 167

лактам айты н санитары , не текел ер ! б о л у керек булар, ж азы кка о т к а ш ы ккан. Куайык,!.. — Ж етем!з бе? — Бет! — С ары су. ©зеншн б е р п ж агы н да буйрат тастар бол уш ы ед1, coFan п ан ал аута тартты , OFaH шешн ж сгеш з. Б ерж агы жазык- — К ун к еш ю р ш барады foA. — К айтер д ей сщ . К ун ба тка н ш а талайы н атып ала- мыз. Д э у л е т ш акы р гаи ауы лга б а р у д а н ай кууды артык кврген Сам аск ан : — ©3iu б :л , — дед1 ризаш ы лы к б ш н р ге н унмен. — Ендгш е, мылтыкты сен атар сы ц, мен машинаны ж ур п згм Foii. Бетш е )рк!стеле кум бачл ан ган ж а з ы к д алада ма- шиианык epKi'H ж у р е алмауынан ба, э л д е кашкан жа- нуарлар ж у й р ж пе, кш'ктер у з а к у а к ы т шалдырмады. Ы заланган Б а й ж а н , ipKici кум нан секендеуш е карамай, машннаныц n-едалш жегкен жер]'нс ш ейш басып ед|': — О у, Е а и ж е-еке-а у, ©JTipe.\\i;cin б у й т ш ? — дед! мз- засы кетксн Самаркам. Сам аркан мазасызданганмен, Байж ан машинаны |‘р1кпед1. Пкпiидей ж уйпагеи маш ина, кшктерд1' 61'раз- дан ксйin у т а бастады. — Енд! тэускел д е !— дсп койды у м т бекгген Б ай ­ ж ан ,— даярла, Самаркан, мылтыкты! Ш алым жсрге келгон соц -ак ат!.. — М ергси ем ссш я гой, мен. — Тук те мергендж кереп жок. Ллыста еркшеш ба­ рады кшктер. Ж акъш дасак берекос: кстедк Ж стсек булгацдап ш аб а алмай калады . С и гнал б ерсен куты riirri кашады. Ы цгайыня к елл ре к ус а м д а , rin ri, таяк- псн согар ж ср ге келт'фсем д с ата ал м аксы н ба? — Кайда к . — дс.и Самаркан к у л ш ,— колым кал- тырамаса!.. Сонда д а тэускел дсп керейш... Кшкт! к у у кызыгы, Самарканнык кеудесж Айбар- шакьш кайгы сы нан тугел аршыды. ©3i мерген болма- Faii-мен, кж'к-п аты п жыгуына сснгснмен, к у у кызыгына Байжаннан ол кем баткан ж ок... BipaK, оны у м т ал- дады. Кижтерге жакындай берген кезде, саскалакта- ган кт'ктер бытырай кашура айналран кезде, машина- 168

нын артынан элде не сарт е те TYCri де, ж ур!с! ауыр- лай калды. — К ап, баллон жарылды-ау! — дед! Байжан, ма- шиианы токтатып. Баллон рас жарылран ехен. Запастагы донгалакты салганша, киштер дара уз!п кетп'. К ун 6axyFa айналды. — П аналайтын жсрлерше ж е тл кигктер, — дед! Байжан, машина даярланын бол Fan сок, — кун кешк!р- д 1, Букырмаган ап екен, Телкелге кайтайык— Ж олсыз жермен кайтып тунге урынган олар, Тел* кол мацындагы ауылдарды таба алм ас па ед|‘, кайтер ед!, егер, ауыл ж актан шыккан тунг! дыбыстар алыс- тан е с т ш п турмаса... Д ыбыстарга карай беттеп келе жаткан машинадарылардыц ойларын шыркап шыккан б!р зйелдщ эш ерекше белдк Эн e re квркем де, би:'к те. Ж акы н даган сайын Tin?i керке.мдене, rinTi бшктей туседй — Н с деген aimii e ai, мы нау ойел! — дел танданды Байжан. — К ш болды екен бул?! Д аусы аспаннын ас- тына сы ярлы к емес кой, е зш ц !.. Самаркан жауап катпады. Оныц жобасы— «Айбар- ша!». М ашина бел'н виге туралап келсе, келд| жагалай конгап ек! ауылдын арасында ж асгар алтыбакан Teyin жатыр екен. Ф а р ы 1 жаркыраган иашинаны керген ал- тыбакашиылар ойындарын догары п, куткендей топта­ ла калысты. М ашина токтагаида, жумылраи кеп ж ас- тыц iuiineii Д э ул ет кана ушырап, Айбарша кершбедь - - Некып кеннкпндер? — деп супады Дэулет, — ес!к ашып шыккан Байжаннан. Байж ан кыскаш а жен!и айтты. — А л, журдгк онда, — дед! Д эул ет, - - копак уй ку- Tin отыр. Д эулеттщ curreyiMeH машина кеп токтаган, катар п пл ген уш уй, келдщ жагасына жакын екен, алдын- да — тенерсгш каыыспен корш аган кора, манайы бы- кыган кой. — Ш эймерден деген xiciHiH у й , — дед! Дэулет, ма- ^ Маши.напын алдыкга шамы. 169

шина токгакаи кш з уйд1 н у са д п ,— 6 ip кора койдьщ бас шабаиы, тус1ндер!.. Маш инадан тускендердк сакалын шокша рана кып койган, узын кар а муртын баспай еркш е ж:берген, ор­ та жасты , зор д ен ел1 адам карсы алды . Шэймерден осы екен. — Уйге ж ур М з д е р ! — дед! ол конактарына, аман- дыктан кейш. Ж уы рда кетерген жаца кшз уй дщ твршде фонарь шул! екен, ортада сексеуш дщ маздап жанран оты. То- назып келген конактар отка ж акын отьгрды. — А л, хуп келд1ндер, кон ак тар !— дед]' Ш эймер­ ден, — 6ip рана айыбымыз болталы отьгр. Мал телдеп жаткан кезде кан шырармайтын ата салтымыз бар рой. Уят болмаса, женгелерщнщ каткан-кутканы на ри­ за боласындар. — Окасы ж ок, — дед1 Байж ан сы пайы лы к б!лд!р!п. К.арны аш кан 03iHiH ж ас erri ж е п с ь а к ксп отыр. Оныц болмантынын 6iл гон сои, «каткам -'куткаи ы Tayip бол- гай да» ден тш еп отыр. Bip эйел тыстан ei(i шелек су к е т е р т экелдн Шама- сы 25—30 дары эйел. KniMi ауылш а. Бойшамдау кел- ген, аккуба, xepiKTi Kici. — Ж енрслер'н ! — деп сыбыр e r r i Д эул ет. Конактар амандасты. - Ал, к а т ы и ,— дед1 Ш эймерден, эйел in кетпендей турнайы созбеи этап калранына конактары нан кымсын- FaH белп керсеп п, сонысын сезд|'ргендей, беттерш е жы- мыя.карап койы п,— кебежещпн тубш к а к бупн. Сы­ паны кайындарын кеп калды, лайы кты сы бага ас! Эйел кул|'мс!ред1 до ундемедн А с жабды рына Kipic- Ti: aye;ii отка ош акты экеп туррызды, о д ан , казан асып су куйды, содан кешн, ок босагада турран кек кебе- ЖС1ПЦ какпарыи аш ты да шпнен сурл енген ж ылкы eriH ала бастады. Б ай ж ан кез кырын салд ы д а , квHiл i тогая калды, сем1'з сы нар к азн , узындьшы CKi суйсмдей жуан карта, ж аяпы ц куйы мш ак жары, кы рты стылау келген жэне 6ip ж ал п ак какпыш... Сем1'з сурд ! керш жег-ici келген Банж анныц аузынан сш екеМ шубырыл Kerri, ол элденеше рст жутынып калды... 1 абакка тускен еур ге Ш эймерден квз кырын тастап 170

отыр ем . ОЛел! «сыбагалы erri салып болдым» леген­ д е й, табакты кетер е 6epin едп — К аты н ! — дед1 Шэймерден. Эйел токтай калды. — Куйеу екенш бимейтш бе едщ анау жшттш, Ана- телдш кызын алган мырза осы болады. «Тесш» де сал куйеудш!.. Эйел тары д а бгр жымыйды д а , кебеж еге кайта ба- рып, койдын сурлеген тесш алып шыкты. Эйел е т п жуып казаияэ салБанша, уйге б}рталай жург жыйналып калды. Ж а с эйелдер, уй и еа эйелдш ас-суына жэрдем- дест1, езгелер1 конактармен кецеске Kipicri. Байжанныц парны катты ашкан ексн. Ауыл адам- дарымен кенесе огырып, кептсн урлап кезга гам ак ж ак- ка сальгп кояды. Ш ай жабды гы эз1'рлеш'п жатыр: ошадтын аргы ж агы на кшшентай 6ip ош ак орнагылды да, астына ш ок тартылып, усп'ме кой га к табага эуол! бауырсак nicipuw i, содан кейш, уй иес! эйел казан ж аккс куры лган шидщ шпнен ж уш жудынран eKi каз- ды алып шыгып, мушелеп б о л т , э л п табага салып майра куы рды; ез! куырдаклен шугылданран уй иес! эйел, ж эрдемдесш журген ж ас келшшекке сыбыр етш едк ол кр овать астынан 1шт!леу келген аккалайы каст- рюлыи алып шыкты да, inline су куйып отка калай бастады. — Ты м каты ры п ш'с;рме, келш ! — деп койды Ш эй­ мерден келш ш екке,— каланын адам дары тукымнын,1 ж ум сактау лiск е й т жаксы керед!. — У ыз д а п 1сipiкдер!— дсп койды , аздан кейш Ш эймерден, эйелш е, — мал телдеп ж аткан кез, тап- сык ас... — riicip in ж атк ан ас та ж е т к ш к п сыякты рой, — дед! кебейген аска шпей тойракдай боп калган Байжан, imiHCH, уй necin «м актанш актау 6ipey емес пе, уйш де- ri бар асын аузы н а алганы Heci!» д еп ойлап, — уызды ертец im epwi3. Ш эймерденнщ шылымшы екенш умытып барады екс.'.пз. К оиактар ы н уйге алып Kipin отыра бере, пен- ж актщ imiHen киген i имнастеркасынын тес кадтасынан суыргаи тсмск!’ KHcerin ол к ал тага кайтып салмай, 11 Ж>'мь ртка!!Ы Сыр ел! «гукым» дейд!. 171

алдына койды да, газетке ораган темекш! муштшке тырьгп, о л сш -элсш сорпьшдата бердк Б ай ж ан «уызды ертен iiuept.ii3» деген кезде ол б:р шылымды оран боп, муштшке салып жатыр едк Бай- ж ан сэз1'н бМ р ген де, Ш зймерден секоеуищ щ шала- сына шылымын тутатып алды д а , мол сорган тутгадг еппен 6 ipece мурнынан, б:ресе ур ты н ан , 6ipece мурты- ныд арасынан шыгарып, аузмидары тутш д! шайнай отырып сейлеп кеттк — К уй еуж ан !— дед! ол Банж анга.— Сен м Ш танымайсын, мен сеш' таныймыя. Т а л а й керд1М. Ж у- мысым бол макан сон ж алппвдап тая ы скан жокпын. Дэм жазып бугш тана тамксып отырмыз. Шайды да- ярла, к а т ы ь : - деп койды ол, э й е л ш е ,— буркылдап каинай бастар ан ак самауырды кез> шалып, — кезбен гана тойгы збайы к конактарды. К ары пдары ашкан бо- лар. Ж аса, дастаркапды!.. К бн актар от баеынам кеШн m e ria jn отырды. Шай даярлана басталы. — - С оиы хгся,— деп ж алтасты рды Шоймерден св- з:н,— дэм андап мупда кеде калдын, куйеужан. Ба­ раш конактап яяыайтын ата салты м ы з. Б ipак, бар боп турса аямайды да. жудэ. Ж о к болса, аямаган- да шарасы не? Менш ••кем д е койшы болтам Kiel, озiw д с койгиымын. fiip.iK, окем мендей тургаи ж ок. Ол му.чдай а к уй п ’ккси жок. А зар бол са, ^мактаншг.к скен» деп csrep cin , аганлы; Пул уй д щ 1шЁмдег! ж асау- ды к океме б:-реу( д с опшен жок. А с-су д а сондай. Не­ ге. олай? — Ш эймерден кызына сей лед к — Сексен ж ы л жлеаган окем, ;кег;;;с ж ыддык SMipiH байды ц койын б агумен вткшдк Сонда, аузы а с к а , ауы атк а, Jiiii Kiiixire ж ары ган ж ок. Омел д я стар каи квтерш кгп од!: — Тесен б е р ,- - д с л '| Ш зймерден, — асты коя бер... Ал, мен ше? — д е д 1 ол, твееген д астар кан н ы ц 6ip шет:н устаса 6epin, — мен д с койшымыи!- BipaK . мен кептш екбег) жанкан кезде тудым. Т а г и д а мактанды дер- ciH, куйеужан, 'бурын казакты н бай ы д а мендей тура алган жок. Твселген д зегар кан ны н усп'пе гаскен астар копыла бастады. 172

— ©зге С93Д1 кейш айтармын, — дед| Шэймерден,— катын, «акмагамбеттен» де экел, конактар бойын жылытсын. Эйел кебеж е касындагы шкаф тан 6ip графина т о ­ лы араж. экеп KyfleyiHiH колына устатты. — Б 13Д1ц- араньш, салты осылай болады, — деп Шэймерден аракты стакандарга толтыра куйды да, конактардан бастап, дастарканды тен!ректей отырган- дардыд алдарьгаа тугел койды. Графина саркылранда, косымша бвтелкелер жылжып келш жатты. — А л , котерелж, конактар! — дедз Шэймерден, eai толтыра куй гап Kiuii Kececiii кетерш . — М аган евзге руксат е п ш з ,— дед! стаканын к о ­ лына алдан Байж ан, уй пеане. > К ал а i-урпында тост1 айтылатыным керген Ш эй­ мерден: — С ей л е, iiibipaFWM!— дед! Байж анга. — М е т ц айтайын д егеш м ,— дед! Байжан, ж ан- жагына кар ап ап, — а з д щ манаты сез1шзд1ц жал расы ед1, Ш эймерден aFafl. Мен ез1м к ал ад а ескен жнчтши. Ауы л 9MipiH, ocipece малшылар ем!р!н аз б а ем . Ра- сымды айтсам, колхоз малдарыныц жайлауын 6ipi!icii Kopin OTbipFaiiHM, бул. Б1реулер1 кулейш деп едк — С эз тындайык т а !— деп Шэймерден жеюп ток- татып тасгады . — Р а с айттыкыз Ш эймерден акай, бурынкы ауыл- дакы казакты к байында, — Бай ж ан теиерепн коз!мен тары шолып а л д ы ,— бул уйдей салтан аг болтан ж ок. Бул уйдеп жиБаздын бэр! эдем:, бэр! мэдениегп. К а ­ ла тЫ мен айтсак, бул мэдениегп кнартира. Радио­ приемник кой деймш, анау тумбочка усг!нде туртан? — Ие, — дед! Дэулет. \" — Свйлейд'1 рой? — дед! Байж ан. — Сейлейд!, — дед: Шэймерден, — Москвадан, Ал- матыдан, Ташкентген тындаймыз. — Техни п м м ? — дед1 Байж ан. — Б у KiciHiH кыз баласы, — дед: Д эул ет Шэймер- денд! иеп'мен нускап, — 93i ж энс зоотехник. 1 Жаксы пленке багыштап iuiy. 173

Байжан: — 1м -м-м-м! — деп 1сул!мдей ыцыранытт алды да,— коне, е н д е ш е ,— де/ii стакан уста ган колын басынан асыра к в т е р ш ,— б1зд!н моденнетл малшылардыц ден- саулы гы уш ш ! О л стаканды катере салды... ©згелер! д е 1штЬ Са- маркан д а iuiTi. Б;рак, мылкау Kicweii, онда у н жок. Ек;нпп стаканд ы да ол 1ршлмей какты . Ш айдан кей!н ол iprcre жастык, салдырды да пальтосын буркенш ж а- тып калды. 1ле, кор ете тускен дыбысы ест.'лд!. — Сыркат емес не? Неге кец ш аз? — деп сурастк оршмдер. — Ш ар ш аган болар, — дед! Бай ж ан. ©з ш йнде «кызганыштык салдары гой» д еп отыр. Байжаннын б!р хайран калганы — Айбаршанын. ке- pinCeyi. «Радионы сейлетсш» д еп Ш эймерден кызык шакыртканда: «Айбаршаны д а ал а келс'ш!» деп ед1, кызы ксл генд е А й барш а келмей калды . — Айбарша кайда? — деген эк есш н сурауына: — Ойында, — деп ж ауап бердд кызы. — К елм егеш iieci? — деген с у р а у г а кыз куйбендеп ж ауап бермедц H ecine ж ауап бер сш , келмеу ce6e6i белили сы р лас Айбарш а бул кы зга С ам аркан женш- д еп бар сырын айтып: «сол бсй ш аран ы аяймын да, аяганда ам алы м непнк! Д э ул етке ау ган квцш мд! ка- лай бурайып, б у р а алмасам, ыркы н калай табайын!..- Е н д т колымнан келетШ — коз iне куй in боларлык кы- лы к керсетпеу гой деймш. Б уг ш , д а л а д а Д эул ет екеу- Mi'3/ii ж олыкты рганда катты кы зган ы ш та калды ол. О д а адам баласы емес пе, кы зганы ш отын урлей бе- pin кайтсм, кез алдында елбев деп , барм ай -ак коя- йын» дедй Кыз радиоприемники ж ур п зген н ен кеМя юяз уйде- п'лер А лм аты д агы мемлекетпк филармониянын казак- ша концерты! тыцдады . ГПскен сурд| ж еуге С а м а р к а н турмады . Оятканга оянбады. — Эбден уй к ы жецген екен! — д е с п б 1реулер. «Акмагамбет» те ce6eniui болган болар,— десп ешншшерк Расы нда С а м ар кан уй ктаган д а ж о к , мае та болган 174.

жок. О ны ж ецген кызраиыш. Ж у р т уйкыга кете, онын ойы ул аса, калыкдай, улана Tycri; ейтуш е себеп, «Ай- барша гой, каз-ip Д эул егп н кушарында?!» деген жо- рамал e a i. О сы ойы шиелепхе келе, оны долы ыза кы- еа жвнелд! де, ол жаткан орньгнан ушып тура келд1... Кереге басы на бауынан Liin койка н косауыз мылтык- тын дум1 онын тебесгне тык ете калды. ©луге белш бугаи Самарканга: «э, таптым!» деген ой кеп кетт1... Онын турегелгенш, кереге басындары косауыз бен патранташын колына алганын уйдеплер- ден жан ад ам б Liген жок. О л еппен басы п тыока шы кса, толган ай кекп'н кеудесше ерлеп, дала с у л е й ж ар ы к екен. Кузетш пе кезш таксе, камыспен коршалкан коранын йшиде ка- рандап жур... Еппен баскан Сам аркан, коранын таса жакына шы кты да, енкендей басьгп денге карай ж е- велди Д вцде сект молалар туркан. Акашы ж ок д алада кездесет:и мундай молалар не ж ан к а тастардаи, не долбарлай салран ниш юршштерден каланады. Неден каланса да опдай молалар кшз уй сыяктанып, теб еа бургие, мунарлы боп есед1. Беркк мате1)иалдан калан- ган молалар ж анбы р мен кардан тез бузылып, 6yfiip- jrepi опырылып ущреГп'п, кейк омсыры ла кулан ж ата- ды. Ондай д ал ад а молаиьщ кулам айты я eni-ак Typi болады, 6ipi куйд1'ргеи KipniuiTCH калангандар, енд1 61- pi — усактап шапкан жылкынын кылы мен ешюнщ майын арал асты ра илеген кам кесектен согылкандар. Самаркан беттеген двкдеп опырылкан кеп мола- лардыи 1Ш]’нде, берж мола тураты и едг Ж урттьщ анызыиша, ол мола — 6ip байдын жылан шагып earip- ген жэлрыз кызынын моласы. Б ай ол моланы ж уз ж ы лш яы н кы лы мен ж уз euiKiHin майын араластыр- кан кам кесектен соктырран. М олан ы н бейнес! мешп- сыякты, тебесш де eKi мунарасы бар. Ыза кернеген Самаркан сол молака жегп де, йшн- д еп баекышы.мен ерлеп, мунара тубш ен жогары ж а к нише шыкты. Твнерепн 6ip шолган оран, дуние eiw i одеMi Kepinin к е гп . Ыза кы сканда таре жабылган кулеры енд! рана ашылып, д ен н щ eni ж ак астындагы 175

келдсрдш ж ум сад ж елге толкыран сыбдырын, тенсел- геи дурадтарыны н сылдырын, турл1 кустардын турл! дауысион сайрауын ол енд: рака еЫтп... Онын тебесн ней, 6ipece сын е т т уйректер e rri, 6ipece, бш'кте Ti3- бектел;п даздар erri... Ауыл манындагы малдардын дзусын да, ол иста жайы.пран жылкылардын юсшеуле- pin д с ол зяаца Faiia ecrUi... Элдедайдан ультан кас- дырдын д аусы шальшды, аш дасды р ол... Дуниенш рахатына ег-сй дасдыр!.. Бузылган 6ip моланын 1'шшен байгыздык даусы еспледг.. Онын. ысдырыры— еюшш- Ti адамнын yluneyiHe удсайды... К оп моланын пшнде Tipi м а х л у к — бай газ бен Сам ар д ан рана сыякты... Тенерегшдегч осындай кор ш ктер ауыр ойын 6ipa3 Солгендей Сои, Самардан мылтыдда суйешп тур едй нртынан 6ipcy ун-туназ душ адтай алды. CcoKeHin кап, ыршып тускен Самардаиды сыртын ала б е ш е н кау- сырган д уш ад босатпады. Д о н е а турцнге тускен Са- мардаи, булкынуын куш ей тт, 6cTiH артына бурса — А й б а р ш а !.. «чШатасуым емс-е не?!» Д'н ендей Самардан кезш днттырад ж умып ап тагы да а ш с а — Айбарша! - - « Б осат!» — дсгспнен ба сд а сез туспей далды Олмардпиныц аузына. — Таныдыц б а ? — дод! Айбарш а босатпай. • - Таиыдым. К iмм in? •- Айтпаймын... Айтнасац босатпанмын. — А л, Айбаршасыц!.. - • Ол омсс сураганым. - E iw i по? — Расыцды аГпасыд. — Камлай? — Осы молнга неге кслдш, ycrin e неге шыдтыц!?. — Ж :бер дон Miн, Айбарша!.. • Антсац гама жйерем. По? - - до;и ксскпмне дарап. Не пит .o iioin? — до;и Сам ардан . 17G

— Умыттык ба, алп уэдевд!? С а м ар к ан а з кШ р д! де: — С ен ай т са ц мен д е айтайын, — дед!. — HeHi? — - Б ул арага кайдан келгешндк — М ылтыкты маган бер! — деген Айбаршага: — Корина, — дед! ол, — мен ceni атпаймын. — Нндеше томен тусейш, — дед| Айбарша. — Кайда барамыз? — 0 л fieriк усп'н де отырып сойлеспенш , Tipi луние- ге шырайык! Сам ар кан д ы квнд1рген А й бар ш а, оны колты кгап томен туст! де, eaeyi келге ж акы н ж ердей тобылры арасына ескеп таска барып отырды. Екеушде де ун ж о к ... Айбаршаньщ бул арага калай келуш Самаркан байкамагаимен, Самарканнын калай келгешн Айбар­ ша Оайкаган едь Доцге енкендей тырмысып мола га бегтеген Самар- канды, келге тоне бт<ен ж аркабакта катар отырып баяу тала эидеткен Айбарша да, Д эулет те коре калды. — Ю м, бул? — деда Айбарш а. — М ы лты кш ы гой деймиг, — д ед 1 Д эулет. — Ж -eri KapanFbi тунде мьглтык атпанды ешк!м. — Енд1 KiM д еп ойлайсын?.. Е.чкендеген адам молага таянганда: — Сам аркан! — дед1 Айбарша. — К ои! — д ед ! Д э ул ет ущ ле к ар ад ы да, — сол!.. Олар тым-тырыс отырып бакылаганда, Самаркан моланын !ш ш е к!рд!. — Аты лады! — дед! Айбарш а, ушып турегеп. — Неге? — «Неге» дейд! гон! — деп Айбарш а мола ж акка тура жуг!рд!. Соцынан Дэулет те жупрейш деп едк ж алт караган Айбарш а колымен «кал!» деген белп бер дь Анырып тур ы п калган Д э у л е т не icrepre 61'лмей сол орында турганда, eni адам моладан шыга бердк гобылгы ар асы н а б уга калган Д э у л е т таный кеттЕ Айбарша, Самаркан!.. Олар Д эулетке жакын кеп отырды... — С а м а р к а н !— дед! А й бар ш а, аз уакы т тым-ты- 12-С. МГК8ИО. 177

рыс отырканнан кейш, — суймеген ж урекке зорлык квроету — б !зд щ заманнын салты н д а бар ма? — Ю м, зорлык, керсеткен? — Сен! — М ен? К алай ? Зорлык. т у п л , 6ip ауыз каггы свз айттым ба, саран? А т к а н жоксын. — Ендеше? — - 0 з т е каггы сез айтуы н — макан айтуыц. — Кандай катты свз? • ©,’ii.\\ire бел байлау, ж ум сак. свз бе екен? Ki.M бел байлапты? — Мон? М олан ы н уст'116 тунде мы лты к ап шыкканда, ар уа к:ы а т ; т а шььктык ба, е з и ш а т уг а шыкпай? Сам ар как катты курс iнд1 д е, ундемедг — KypciHOMiciH? — де.’п А й бар ш а. — Неге атыла- сы н? Эрине, масаи кектенш!.. Д у р ы с па сол? М ен т кецЫ м са ган аумай ба скага а у с а , неге купгплж кер- certd ii оган? — К андай куш тш к ? 0 з! в л у к у ш т ш к пе? — Эрнне, куш тш к . К у ш т ш к болм ас е д i, сен ме- Hiu душ паны м болсан. Д уш панбы сы н сен? Жаксы кврмейтйпмд! кайдан б!лдн( сен ? Ж ак сы квргеи ж т т - Tin б о р т е ти е бере ме екен, кы з? А дам гер ш ш к квз- бен ж аксы кврю уге болмай м а екен, ж ш т пен кыз 6ipin 6ipi? Ocipece, б1зд!ц заманда?.. — О у , ж ол дас, меш басты р м ал аты п барасын сой,— де;п, езш вид! сана KinoHi саыай ба стаган Самаркан. — Q ripiK пе, осы айткандарым ? — КеШн KeneceriH свз гой, ол. —- Каш ан? Сен влгеннен кешн бе? С ам ар кан кулш ж1берд1‘. — К еттш , ау ы л га !— дед| А й бар ш а, козгала 6epin. Сам ар кан козгалмады. А й бар ш а колтыгынан кете- peiiiii дел e.ai, денеел коргасын сыякты. — Тур! — дед1 Айбарша. Самаркан турмады да, ж ауап та бермедг — Ендеше меш ат! — дед1 Айбарш а онашалана 6epin. - - Н еге атпансын? 0 3 in влгенш е жауынды в.-шр!

— Сен бе жауым? — Ж ауы н. д а , дос та болмасам, KiMin болам сонда? — KiM деп атау ерш сенде. — OcbiFan токтадык. ендеше... Ж ур ауылка! К олтыктай берген Айбаршаг:а Самаркан кареылык, кврсеткен жок,- ОН БИСШ ип ТАРАУ „ЖОЛБАРЫС ТОНДЫ ЖОРТУЫЛ\" Телквлде 6ipep кун рана болып кайтамыз деген оймен келген Байж ан мен С ам ар кан ж уя ага жакын ж ур in калды. М ал шаруашылырынан канал курылыс- шыларына каж егп азыктар алып турура, Самаркан бул арадары бай колхоздармен ш артка отырды. Кол- дары бос кез:н олар аишылыкпен епк1зд1. вйтпеуге болмайтын да едк Тергскейден кунгейге беттеп агаты'н Сары су езеншщ ая к ж а к exi жагасы д а бытырай бпкен улылы-юшш келдер. Суды сакалай- тын кус атаулы взге жерден мекен таппай осы ара га жыйнадран сыяктанып, келдердщ бетiнс сыймайды. Мылтык даусы н ан шошына уш кан олар со бетiмен ж енкш п кете бармай, осы манайдары келдердщ 6i- ршен 6ipi«e ауыткыйды да ж уредп Конса кел бегin, ушеа аспанды жабатын калын куска о к тиг(зу де кы- йыи сч ес сыяк'гы. «Тисе терекке, тимесе бутакка» де- гендей, аузын к арата аткан мылтыкгын оры, б:рш бол- маса 0iрiн ш алады. Мылтыкка Байжан, Самаркан, Дэулет — ушеу! шыгады д а , кеш ке карай ауылга оралранда, аяктарын матастыра байлаган каз, уйректерд! open катерin эке- ледп.. Байжан аткы ш екен де, 6ipaK уш калактау атады екен; кус иысанара ш гетш жерге келт1рсе-ак, октын жетер-жетпеенге карамай басып салады жэне кобше- ое, уш кан кусты атады, соларынын б1разы THin те ка- лады. Сонда, «квздеп аткан мерген б е екен, тэМрП — деп мактанады о л , — эцпме везде см ес, колда. Кезден тура ма, шыи мерген?.. А ч мен кус, сен in коздегенйцц 179

кутш тур а м а?.. Каш кан ан мен уш кан кусты колы мерген Kici рана ш п туар м ей ме?..» Д эул ет асыклай, саспай атады екен. Кемелше кел- Tipin болмай ол о к шырармайды, кемелнге келе калса, огы боска нетпейд1, сондыцтан, Бай ж аи оныц атын «Сурмерген» койып алды... — Р ас, — дед1, Байжаи оран, м е р ген д т н е cyfici- iiyin б 1лд1ргенде, — ж аксы-ак атасы н сен. BipaK, мак- танганым емес, сен менен мерген емессщ . Тек, арамыз- дагы айырма — мен асыгыспын, сен сабырлысык. Д эул егп ' ез1не тек санайтын Б ай ж а я , 6ip жолда оган ден койып кайтты. Д э ул ет, ол, Сам аркан жэне тургын ауылдардан уш-торт ж т т , 6ip куш келден кел- пс ж аяу келе жатыр еди алдарында зымырап карсы ушкан eKi уйрек кершдк — А л, осы ларга типзейж! — дед1 Байж ан, коса* уызын ыцрайлай 6epin. — Аткы ш болсан мынамен Tycip жезде! — деп, Д эул ет оран колындагы жалрыз окты осоавнахим мыл- TWFbiH усынды. — Heci бар Tycipce? — деп Б ай ж ан Д эул ет усынран мылтыкты алды да, тас-тебеден е те берген у ирент: тартып кеп калды . Уйректер ете шыкты. — Ш ам авды керд|'к, ж е з д е !— деп кулд| Дэулет. — К улеп’н! жок, — деп д аул асты намыстанган Байжан,— езге к ус емес, уйрек болса ж эне уйректщ д е в згеа емес, iiiypercfli болса... оны Tycipy окай болмас. — Т и п зе алмайтын Kiciiiin сез! осылай болады, ж езде!— дед1‘ Д эул ет, иамыстандыра TycKiei кеп,— мен болсам кагы п-ак алатын ем. — Мынанын мактануын-ай!— деп ызаланды Бай­ ж а н ,— кап, тары 6ip уйрек кед еспей д ьау, эуселенд! керетш!.. Байжанныц rLaeri кабылдангандай, 1ле арт жак- тарынан канкылдаран каздын даусы есплдк жалт караеа, аспандап жалгыз каз ушып келедк — Ал, келд! реп'н, мергендж керсетер! — дед! Бай­ жан Дэулетке. — Болсын, — дед! Д эул ет, мылтырын ала 6epin, Байжан Fa к ар ая , — б!рак бул казды xycipin калсам рой, уйрек ем ес деп д ау кыласыц? 180

— Типзсен дауым жок, — дед! Байжан. — Ендеше кер!. К аз ж акы н дап калды, аншылардык мылтыгы бл- рын нак, тебелерш е ж акы ндаганда рана керш урк- кендей, каз бурыла кашкысы келген бейнемен канат- тарын жалтандатты да, «кашып кутылмасиын, одан д а бшкке шыркайын» дсгендей которы е берд!. С о кез- де акьгрын дауы сты «осоавиахимнын» дыбысы тымп ете калды... К аз KipniK каккандай рада уакыт 6ip орында калбактап, кеиег жгрге карай кулдырай кеп кулады... К азды баукздараннан койin, 6ipeyaep: — Уйрек емес, каз гой ж эне ал аса уш ты рой, — деп калжындайын.деп едк — Шынын айткаида,— дед! Б ай ж ан,— менен мер- ген екен, бул! Е ртедш е Д э у л е т тары 6ip мергендж корсетп'. Б ул жолы к у с к а Байж ан, Самаркан yu ieyi гана шыккан сд! де, келд! жагалап келе жатып, Байжан 6ip бсгке, Самаркан мен Д эул ет 6ip Сетке кеткен ед!. Peri со* лай кеп кал ган ы болмаса, бул скеу!, сырты сынайы Солранмен, iiin ep i дурде араз-ды... «Сыньгктан басканыц бор! ж урады » деген рас екен: осы сапсрра дей:н кок мылты кта колденен устан кэр- мегеи леоне мылтыкка ккзы га койман дсп ондаЙтыи Самаркан, мылтык яткан Байжаняа еремш дсп, ойда жокта атура кумартып алды. Мумк.чг, ол кумартпас па едк кайтер e,ai, егер алгашкы шырарган огы дарый коймаса. Kip ж олы , оны ерп'п ш ы ккан Байжан, кол- д!н ж агасы на алып келд! дс, кол бетш де сыцысып отыррвн кусты иускап: — А ты п керш П — деп OTiiiAi Самаркаппаи. — О йбай, Байж е-еке, тугалы мы лты к устаран Kici еместн демеп не ем? — деп Самаркан кашкелактап — У стам асак ешц уста! — д ед ! Байж ан мылтыкты зорлыкпен устаты п, — ат, анау уйректердщ калыцы- иа!.. Бы ты ра мылтык, 6ipiHe болмаса 6ipine тиер... Тимесе айып алмаспыз... EpiKci3 устаткан мылтыкты, тэуекелге сыйынган Сам аркан котерш , кундаркн иырына Tipen, уш-ысын

кустарга к а р а т а кездей бергенде «пли!»1 деп калды Байж ан. М ы лты к гурс e rri, С ам ар кан cecKenin калды... Уйректер д у ке те р Lie ушты... — ТидП — д е д 1 Байжан, — ж 1п т екенсщ!.. К елге тене караган С ам аркан ез кезш е ез1 сенбед!: уйрейтер мы лты к даусьгнан шошып кетерЬте ушканда, орындарында е к гуш карайран калды . Не булар?.. Кел бел'аде к у с сыяктанып калкы п туратын у жаны- р ак па, к у с па?.. Байжан «кус» дед ), Самаркан «жа- пырак,» дед). BipaK, к ус болсын, ж ап ы р ак болсын, ка- райгандар алынатыя ж ерде емес, алы ста едк малтып барып экелуге с у opi терен, sp i салкы н . К адала карап TypFan олар к ус екенш кердк к е л д щ api карай толкы- нына калкып, олар теренге Kerri... — К эпе ата алмайтыныц, — дед1 Байж ан, жолшы- бай, — д эл-ак тип'зген жокпысыц. А лраш атканда еке- у!н туа'рдщ . Кыргын мерген сен болармысын деп ке- лем. На)1басан тары д а атшы!.. К уд ай бЬгедк калпак- тай туа'ресщ !.. Keneci ж олы Сам аркан кел ж арасы нда отырран 6ip топ казга бурып кеп, 6ipeyiHe т и п з д ь Содан кейш ол мылтык ату-Fa уйрешп кеттЬ Б!рак, мерген бола алган жок, аткандары ны ц азыиа рана т и п з д к кеп ofu боска кетед1. Енд{ орын Сиыгынсынатын бол Faн Байжан: — Bip тен ге б е р т жырлатып, мын тенге 6epin кой- рыза алмасам не кылсын ссяП — деп аж узлады . Байж анга шын ыкласымен cepiK болтан Самаркан, Дэулетке ей те ал ган жок. Оран мэдение-rri адам бол- гандыктан рана сырты ж ылтырайды, iuii суык; imi кайдан жылысын, Айбарша деген кызраныштын ызра- ры ж атса!.. Ызрары ж укарудык ориына кун сайын калындай бередк оныц аягы неге согарып бтмейдк.. Куншиик деген пале емес пе!.. Д э у л е т п Айбаршадан кундегсн С а м ар кан , оран будан б а ск а д а абыройды кыймайды. М ы салы , мергсшик. А ткан ы мулт кетпейт'|Н Д оул стпн огы к уск а тне калса, сырты куанраи болган- мен, асыранды кусын аткандай imi унатпай кундей каланы. Д о ул ет усыг.гап мылтыкты ол тисе ексн деп т!лемепт,1, тим есе ексн деп ттлейдь Байж анмеи 6ipre 182

ж ургенде рана бодмаса, Д эулетке ол ермейд!, ерег!н peTi кеп кал са , жок н эрсст сы лтау кып бурылып кетедй Д эул етке осылай карайтьш Самаркан мылтыкка шыккан 6!р жолында о ран аса риза боп кайтгы. Бул жолы yiueyi ауылдардан алысырак 6ip келд1 ж aFaлап журд! де, ащнылыкка шапшанбайлау Байжаи озыц- кырап Kerri; 6 ipa3 журген ол, кел бепнде топталган уйрекп кврд1 д е, ез! буиа ж акы ндап, колымен cepiKTe- pine «жакындамандар, ж атьшдар» деген ишарат 61л- ДФД1. Д э ул ет пен Самаркан ж ата калысты... B ipax, Самаркан Д эул еттен алысырак ж атты да, саянмен эр! карай жылжыды. «Кызык Ж 1пт екен-ау! — д еп ойлап койды Д э у ­ лет, — маран жоларысы келмейдП.. Неменеге екпелей- д!? Кыз оны cyftin, мен тартып аппын ба?» «Тартып аппын ба?» деген ой Д эул ет п д басынан 6ipa3 уакы т арылмай ауре кылды. Расьгада тартып ап па ол? Тарты п алган болар е д 1, е гер Лйбарша оган уэде берсе. Келденен журт Д эулет пен Айбаршаиы алдакашан косып койганмен, араларында байласкан сез эл1 ж ок. Ж октьн'ы былай турсы н, оол уэдеш берер- бермеД де мэл1маз... Дэулетт|'н бул xa.w epi т у е ш к п бол у ушш, окушы- ларга олардын калай танысып жакыядаокан тарихын кыскаша баяндап етейш. Ол е к еу Ы н ауылы колхоз курылысына шеиin белек ед1. Р у жарынан да, туыскандык жарынан да тук бай- ланысы ж о к Сы рбай мен К ары мсак, ж ас кундершде екбек уетш де т уй icxi де, содан достасы п, Карымсак ел- генше ж ж тер ш айырмай, т а ту-тэгп турькггы. ©лершде Карымсак yfliiuiH ез арайындарына емес, Сырбайра тапсырды. Ж ан тэсЫ м кыларда касында болтан Сырбайра: — Сы р-еке!— дед! ол, колын кысып жатып,- «куданы кудаи, тамырды кекш» косады деп ед!, ке- к!л косылган тамырым ен. Жам-арайын болмаса кш- д!ктес туы сы м жорын бмесщ . Арты мда жес!р1'м мен жет!м!м калы п барады, оларды арайынра емес, сатан тапсырам, ахы ретте сен!ц колыцнан алам. — Болсын! — дед! Сырбай кы ска кайырып.

Одаи арты к сезге у аки т та ж ок еда. «Колыннан злам» дегенд1 Кары.чсак бэлшектеп эрек айтты. Онын жан кеш уге айналганыи керген Сы рбай уэдесш 6epin калуга асыкты. Ж аны алкы мга келш, тынысы тарылганмен, жан ашуынан кулары шыцылдагаимен, Карымсак. Сырбай- дын «болсын!» деген сезш ж аксы ест!Д1 де жоне рас- тыгына сенд1 де; ейткеш, ю р и й к аз журектен айт- кандыгына куэ боп, KQ3iH.no мелтьпдеген жастар турды. Сырбайдын бул кез жасын, ерййц келмес сапарга кстуш бимп eHipcn отмррак Д ометкен д е керш, ол да «болсын» деген сезд!н растыгына сен ген едк Сол сяйм булжымастан o.ii келсдк Сы рбай мен Дометкен жай гана кеш'лдес Kici сыякты емее, ага мен карындас сы- якты, араларынан кил етпесгей тэту, бсекш.'лер олар- ды «куйек астынан жараскан» деп куш ал де кылады. АдамгершIлIк ж урекпен достасуы, оларды к ваше аян. Bin есептен еседашлерд! кшолауга д а болмайтьш сы­ якты, ейткеш, Карымсак. ел голi, Сы рбай ол уйд:ц ка- мьга ез у й ш т камынан кем жемейд), отын-суын, азык- ту.тмпн, кш м-кеш епн жстюзш турады . Не жиеш, не н й гзш ы сы , н с куда-андасы, не ж екж агы , не туысы емсс 6ipeyre Сырбайдын мунша камкорсуы, келденен журттыц кенипне, эрннс, сыймайды. Сырбай мен Дометкен осындай достас болтнды к- тан, олардын yfiiuirepi д е б!» семьядан арзласып кет- Ti. «Yiliuii» легенде, Дометке.чде бары жалгыз Айбар- uia, Сырбайда бары — Тэрбия мен Д эул ет. Дометкен мен Тэрбия апалы-снишидей, 6ipiH-6ipi кермесе отыра алыайды, 6ipinin Torri дэмдгсш 6ipi аузына тосады, сабакты инесш б о л т жумсайды. Лл, Айбарш а мен Д оулст ше? Вала ксзш дс олар полендей ж уп л са алыскан жок. А ралас-куралас жургенмен, ж угы са кетугс, ексунин Mines! уйлсспсдк Айбарша тентек, Д оул ст — момын. Тартогайдагы орталау мектентен олар осы калыпта- рында айрылысты. Даулет пен Айбарш аны н булай жу- гыспауларына Сы рбай кешл белмсгенмен, Дометкен мен Торбня кешл беляк Э а 'р е се — Тэрбия. Кызыкыц болашагын ж асынан ой л ау — op6ip акыл- ды шешеш'н дагды сы емес пс. Айбарш аны н камын да| 184

жасынан ойлаган Дэметкен, болашакта Доулетке жар болуын ар май erri. К,ызы ескен сайын, совык бул арма- ны ал ь хтай берген сыяктанды, ейткеш, бул заманда эке-шеш еш н ершмен коса са л у жопли, ж ш т пен кыз 6ipiH 6 ip i суй in капа косылатындырын Дэметкен жак- сы бптедк ©31 де кыз боп керген Дэметкеншн урымын- д а, кыз он уш-он тарттен бастап-ак жар болар деген Ж1’п'тке кез кырын сала бастайды. Сол жаска келген- де, «Айбаршяныц xa3i Д эулетке тускей де!» деп ты леда ол. Ж ан а замаиныц салты сол ма, олде м1нез!нin со- лэйлыры ма, Айбарша он уш-он торт жасында тугш , он беске шырып орталау м ектепг бп.'ргенше де бала- лык мшезшеи езгергсн жок. Кылырына Караганда ол, Ж1птке коз са л у былай турсын, ез!н кызбын деп те тусш бейтш сыякты. Эке-шешес1'ш'ц еркелетщ ©cipyiHen бе, элде сунегш с 61'ткен Miiie3i солай ма, дыльпынын бэр! еркек бала сыякты жзнс оныц д а жайы емес, ер- кеа' сыякты. Кабандыдары орта мектепке Айбарша сол мшез!мен Kerri. Осы ар ада Д эулеттщ 6ip жасырын сырын ашайык. Mine3i уйлеспегендштен Айбарша балалык шарында журыса ал м аган Дэулет, Ж1Г1Ттж accp i слес бсре баста- ран кезде ж урыскысы-ак келд1 де, туйыктырына 6aFbin, Айбарш ага К абанды га окуга кетксшне упдсмей калды. Bipaic, Д эул ет п 'к бул ойын Айбарш а оез|'п Kerri. «Тан атпайын десе де кун коймайды» дегендей, жегкен уа кы т кызды д а ойландырмай коя ма? Волгин мезг!лде езге кыздарды «кызбын» д еп ойлататын у а ­ кыт, сол мезгичде Айбаршаны д а ссидай ойра туар д й О л болашарын кыялдай бастады. Сол кезде «ш'м болар екеи сол!» дсгси сурау туды оныц басына... Босе, «KiM?»... К айдан бглс!н Айбарша опын шм екенш!.. «Менмш» деп x iu колin тур, оныц алдьша?.. Сол 1здегсн: оныц алдына 6ip кун 1 коле калган сы ­ яктанды: Тарторайдары жет1 жылдыкты б т р ге н Айбарша Кабандыдары орта мектепке аттанарда, Д э ­ меткен 6ip койын сойып той ж асады . Сол той таркап, жеккен пар аттын тарантасына Айбарш а мшердс, ауыл адамдары жапырласа колдасып амандасты. К еп­ ке араласа Д э ул ет те колын бердк BipaK, оныц колы

Айбарш аны н кольтн езге кол дан каттырак. кысты!.. Жоме ол к ы ск ан кол А йбарш ара е з ге кыскан колдан ыстырырак сы яктанды !.. «М унысы нес!?!» дегендей, Айбарш а Д э у л е г п н кезше карам к ап e,ii, онда да ерекше от, ерекше кар ас бар сыяктанды!.. Бул караска шыдамарандай, Айбаршанын каз) т ем ей тусш Kerri... Сол кезде ар ба д а жылжый бердк.. Бы лай шыра олг! кезкарасты e cin e 'rycipren А й барш ара «Осы болар ма!» дерен ой кеп Kerri. Б ул ойдьщ туй ini, Айбарш а К дбан ды MCKTc6iHiK торызыншы класы н 6iTiprcH жылдын. жазында рана раска айналды. О к у жылы 6 iT in каникулра шыккан Айбарш а, ж а з д ы н ei<i айын пионерлер лагерш де вож а­ тый боп етш зехш болды да, OFan m e flin уш нс барып келуге ойлады. Сол кезде аттык, я машинанын peri келе коймай, А й барш а таныс 61'реуден ссек сурап ап, аулына кай тты . Ж ол жынрыл ескен кумайттын ара- сымен ж урупн едк Сонымен ж енеп келе жаткан Ай­ баршара ж олш ы бай ситом ж ол ы кпад ы , api тыпыц- дай аяндаган ссектщ a<ypici iu iiir пыстырды, оныц ус- Tine, кун д е кайнакан ыстык. ap i ж е л а з тымырсык... Кешлсгз кос idимен куреиденс терлсп, eceriH тебше келе жагкан Айбарш а, артынан есткчген дура'лге жалт караса, с а л т Miurcn элде к!м акызып ш ауып келедр.. «Ж ургшшппн 6ipeyi болар» деп ойлаган Айбарша т а ­ ры д а тепендей бастап ед!, куы п ж еткен салтты ка- сымап сы п ет!п ©тс шыкты да, оза бер е кьят бурылып, атынан icapFbin тусе калды. Д о у л ет !.. Айбаршанын журеп' ойнакшып Kerri. Сонда да ол езш билен, Д эул сттен бурын т!л катты . — Ие, кайдан ж урсщ ?— дед; ол, ecerin токтатип, несюншдс куан ы ш пен каймырудыц слое! сапырылыс- кан унс!з Д оул стке. — 0 з;ц кай д ан ?— деген сез тусш кетп Доулсттщ аузына. Бул cKi соз оныц аузынан /нрищеншреп, тутырын- кырап шыкты. Д э ул еттщ ср аж ен ©з еркi ба сы ц кы л ау скен1н бай- каган А й барш а ©3in одан да ж он ар ы л ата TycKici кем; — Не болды сошна, аптыгыи шабатын? — дед!.

— Ж ай ... — дед! Дэулет маидайыиын т а н га ара- ласкан к1рл! терш саусагымен сыпырып, кумшжшен дауыспен. Д эул еттщ айтар сездер! Tibiae оралмай, кезже ора- лып турранын байдаган Айбарша, егер тура берсе сол сездер кезден п'лге ауар деген кауыппен, есепн Te6inin жылжый бердь — Ие, кайда барасыц? — дед! Дэулет, еоектш ал- дыпа кескестей 6epin. — А уы лга барамыз да, — дед! Айбарша, жылжый бере то ю а й калган еоепн Te6inin. Тары д а козгалган есеки журпзп'с! келмегендей Д эулет моннынан устай ап токтап ы . — Неге токтатасык? — дед! Айбарша. — М енщ атыма м!н! — Меш'н акы са дел? — Ештеценш де емес. М!н, мына атка! — Ж ок , рахмет! — Неменеге «рахмет!» MiHin айт, рахметпад!. — Ж ок. мшбеймж. — Неге? — Сол!.. Айбар'маиын расында MiHrici кел.мей тур, кылымсьш TypFaii жок.. Онын кеудесжс ем!р!нде 6ipimni per «Kiel атын Minin керкеймей-ак кояйын» деген такаббарлык орнай калды. Айбаршага аз уакы т унс!з кадала караг тур Fan Д эулет: — Неге мшбейсш, ат к а?— д ед ! жалынышты д а­ уыспен. — Неге мшем ?— дед! Айбарша. ■— А т ем ес пе, бул. — А т болса кайтейш? Д эулетпн аузына «муны д а есек деп турмысыП?» деген сез келе берд! де тыйыла калды, намысына тиер- Min деп ойлады. Kici атына м!нуд! Айбаршанын намыс кергем!н Д эул ет онсыз да б!лin тур. Айбаршаны буй- тсд| десен Д э у л е т и ойьшда ж ок ед!. Сарысу бойьш жайлагаи малдан келе жаткаи ол, жолда карсы жо- лыккан таные шалдан: — А лда Kici бар ма? — деп элдекалай сураганда: — Бар , — деген шал, — Карымсактьщ окудагы кы- 187

зы кстш барады . Байрнс бал a Fa а т тпмей, есек тш'п кейш барады екен. «Сырбан баласына Карьгасакты ц кызын айтгырып здйкпты» деген сезд! «улары ш алган бул шал, «ат ти- мей, есек тш п» деген сезд1 эдеш басынкырап айтты. Ондагы ойы: «тез жетсш де, намысы бар ж !пт болса, ат!>1н кызра 6epin, eceicri e3i Mincin» деген кулык едь Ш алдын «улырын абайламаганмен, Дэулегпц езше де «тез ж етейш де, атымды бсреМн» деген ой кеп кет- Ti. Ш алга хош таскан ол, осы оймен, женеле бере аты- яа «амшы басты. Екпшдей с 1лтеп тымык кунде алды- нан жел TypFbi3Fan аттын шабысы, оныц i.irepi умтыл- ран кощ'лше eceicriH аяны сыяктанды. Д эл сол б!р сэт- те, ат туп'л автомашинанын ен ж уйр|гш е Mince де, ол туп'л, сам олети к ея жуйрш не мш се д е, ол т уги , октын ен жуйр|'пне Mince де, ол туп л , аккан жулдызра, одан да ж уйрйс— купи in сэулесше Mince д е Дэулеттщ Ай- баршаны коругс ынтыккан к е ц ш н е канакаг бола ал- мае едН.. Оныц Л пбарш ага ынтыруы каш ан?.. Озш жштш'н деп санаган куннен бастап к е ц ш н е уялаган.сол Ай- барша емес по?.. Ж ан сырын актар уга асырыс смес пе ол?.. К езеп иеямен журген ж ок па, сыр актарудын, оран?.. М ы нау ела'з даладан колайлы орьш бар ма, сыр актаруга?.. Кектен плетен! жердеп берьпгендей бодран ж ок па оныц?.. Тез ж ету кервк емес ле (жде­ т е? .. Осылай асыккан кениш канараттандыратыи ке- лш луниеде бар деймкпц!.. А лдакы Айбаршага Дэулетп’н колiгi тез жетпеген- мен, кенш тез-ак ж етп. Шалдын «Айбарша jeerin ба­ рады» деген ce3i куларына шалынранда-ак. оныц ойы Айбаршага барып «алды. Mine, А й барш а оныц кез ал- дыида... Mine, ж е т п де ол... Токтатты д а... BipaK, ток* татканмен, айтам деп келе ж аткан сездерш щ 6ipeyi де аузына тускен жок... Бар аузына тускеш — «атыма Min!» дей берсдП.. Хош, Айбарша ризаласып, агына Mi- ие-ак койсын д а н к. Сонан соц?.. Д о р о г «мш» деп, Айбарша «мшбоймш» дан, eiccyi осы ек! сез;и молш ераз кайталап уза к турды. Олардыц силай канша турары мэл.'маз ед1, crop арттарчааи, пар ат жеккеп тарантасты М асакбай келе калмаса. Ол JS8

Д эул ет пен Айбаршанын касынан e re 6epai де, бвгет болу ннеНмен токтай калды. Кекеспп аралас аз кал- жын, айткан н ан кейш: — К эне, Айбарша, мш, менщ арбама! — дед! ол. А йбарш аны «ышбейд!» деп жорыган ол, бул сезд! ж ай м едрса'н цып айта салгаи едк Кутяеген окыйга болды: А йбарш а арбага ыррып мш ш алды. — Е с е к п кайтем1з? — дед1 к е ск ш н е тандана кара- Faa М асакбай. — Д э у л е г айдап келед!, — дед ! Айбарша. — Доулет?!.. — И е, Д эул ет!.. Айдадыз атьщызды!.. «Р ас па?» дегендей, М асакбай , кул1‘мс!'реген кеск!- шн Айбаршадан аудармап едк — Р а с айтам, ага, — дед! Айбарш а, — журМ з! Басын тартумен токтап турган сем!з, жарау, кул- шынран аттар , бож ы босай ж ул кы яа жвнелгсп. Д оцга- лактар мен аттарды ц туягынан «етерьчген ш ац арт жакты ж ауы п Kerri... Д э ул ет ан -так калпымен орныида турып калды. Есек ж олдан бурыла 6epin, ж ан такты шалура KipicTi... «Б у iteci?» д еп оклады ол. А йбарш аны н калдырып кет- кешне корлангандай болран Д эул ет, «eceriH тастап ке- тешн» д еп 6ip ойлады да, «сол кы з маран буйырып кетп'-ау!» деп, айдау Fa ж уре коймаган есект! камшы- мен перг!л ей бастады... Д эул ег пей Айбарша осыдан иейш жыйы жолыгыс- ты. К ы ска карай 6ipi баккан малы на, 6ipi окуына кет- кенде д е хатпем Faна хабарласы п коймай, Д эул ет «айында, аптасында» дегендей кел!п турды. Не айтыса- ды сонда?.. Талай кы зы к кенесп кой!тед! eKeyi де, тек, б!р с а ­ на кецеске жоласпайды, ол — м а х а б б а т мэселеа'. Б ул кенест! свй лесуге Д эул ет кум артканмен, Айбарш а ауызра к агалы . Bip рет бул ж енд е свз катам деп, Д э у ­ лет пэлеге калган, сол сезге буртандап вкпелсй к ал ­ ган А йбарш а: «мен ceHi aFa, д о с керсем , осылай ма едд ойын?» — деп кетш калган д а , айдан артык уа кы т свйлеспей койган- Оган epericep дэрмен бар ма, Д эу- летте?.. E p e ricc e — суйген! кай да?.. Ж алынып-жалпай- Faa Д эул етке: 189

— Б 1р FaHa шартпен татула сам , — дед: А йбарш а,— будан былай ондай сез аузы днан шыкпасын. Шык- са — eMip бойы мешмен к&шспейсщ. — А уы р ш ар т екен, — деп Д э у л е т кыйпактаганда^ — Ендеш е, каз!р-ак, Kepicneyne э з]р м ш ,— деп Ай­ барш а xecirifli св з айтты. Акыры, Д э у л е т кендь Сол ш арт, exe yi неше кез- десое де, нелер он аш а ж олыкса д а бузылмады . Телкел- ге сапар ш еккенде де жабайы достык, свздерден артьгк- ка бара алм ады . Айбарш анын iuiKi nixipine a3ipre ара- ласпай коя турай ы к, ал Д э ул етке келет'1н ой: «Мунын арты не бол м ак?».. Ойы осылай толкыранмен, куган улит! огам кун сайын ж акы ндай т уск е н сыяктанды... Талай рет колы на Ы ккендей бол ад ы ол ум!т... BipaK, сынап сыякты 61'рдеме, устатпай ж ы лж ы й беред!... Онын С ам ар кан пан баска Айбарш аиы кызгаиары 33ip- ге жок. Ал, С ам аркан ше? Д эул ет А й барш аны Сам ар кан н ан э у е л 1 шын кыз- ранып ж урд! де, артынан оган кызьрк квзбен карайтын болды. — Dip т у р л ‘1 ж т т екен де, — д ей тш болды ол сыр- ластарына, — Айбаршаны ол айналактай бередк Ай­ барша OFan кеш л бурмайды. Ты м бол м аса, мен сы як­ ты д о с болса екен, ол д а ж ок. Т у к ем експ -yi ж ок, кыз- га д а сеГпсд|‘ екен адам!.. Менен necin кы згакады сон- дай кыздыц?! Самарканка солай караганмен, Д эул ет одан кауып та кутедь — KiM бш ед к — дед! ол ж ол дастар ы н а, — кызра- нышпен кундеуден артык пэле ж о к д ес ед к ол д а намы- сы бар ж И т . Р а с кызканса, не e3i ж азы м болуы , нс MCiii жазым кы луы мумкш. Сонлай кауыптанатын Д эулет, Сам аркан Телквл дещ ндеп мол ара uibiFbin аты лмак болранын б'шгел! тш- 0.1 окынраиы Д э ул ет Айбарш аны н буйыруы мен кер- мсгсн, бымеген болтан едк Айбарш а Сам арканга «бул окыйгаиы екеум1зден баска ж аи б ш у ге тш 'сл емес, сен де, мен де т'нмхиздеи шьшармаймыз, вл ген де суйеп'м1'з- бен ксте.-м» деп, осы сертке уэд есш алкан едь Осы сер- Tin сети отыра, С ам аркан н ы н ж ам ан ниеттен кайттым 190

Деуше Л йбарш а иланганмен, Д эул ет иланран жок. Онын бул сертш Д эулет ыаздаран оттын уадытша быд- суына жорыды. Енд! дашан лап етерщ 6i.iMereH.Meir, тубш де с е й т у т е Дэулет шек келтгрген жок,. Сондай ой- да бола тур а, онын хайран далатыны — атьглам деген тундс Айбаршамен одаша сойлескелд Самарданнын ко- Hi^i бурынрысынан элдедайда жадырадды. Адшылау- дын ар аскнд а ол шаруашылык жумыстармен шугылда- иып, колхоздармен Телколдсн балы к аулаура, жу- мыртка жыйнаура, брынза, май сыядты, сут заттарын, сойыстыд малдарды алуга ш арт жасасып жур. Сол шартпен ол, канал дурылысына аз кунде огыз шадты туйемен ж у к те жг'бердк ©мгрге дызыкпаран, жасары- сы келмегея Kici осыны г'стей ме? Эрине, (стемейдк «Кешке атылып елуге бел байлап, бупн былайша жа- дырай далеа, мэн жод па екен мунысында?.. Мэн бола далса, Айбаршаныд аузьшан ж ылы лен шырумен бай- лан ью ы емес не еден?..» Д эулеткс осындай да куд1к кгрдд Соныд мэгпн Ай- баршадан cypayFa одталады да, ба та алмайды. Мола басында болган одыйраны Самардан шынында да Д э у ­ лет б1лмейд1 деп ойланды жэне канша сынап дараган- мен, бг'летаг белпсш таба алмайды. Д э у л е т н дыпы- раюын ол ескг дызраныштыд салдарына жорынды. 1с- ке байланысты каж егп 6ip создер болмаса, eneyi еза- ра тг'л датыспайды. Сол тг'лдг олар, Байжанныд ымдауымен шудырлау жерге жата кал ганда да датыскан жод. Екеуппд шу- дырдан бастарын дылтыйгып дарайтыны Байжан рапа. Кус отырран ж aFaга бурып-ад барранмен, Байжан- нын жолы бола алран жод. Мылтыдшылар келгелi ма- засы кеткен кустар аса сак еден, бурып-ак барган к1- ciHi дайдан KeprcKin кгм бг'лсгн, од шалар манга кол- тгрмей ушып Kerri. Ж эне узай, баска долге ауа ушты. AcnaHFa кетеритген дустарга адырайып аз карап тур- ран Байж ан, келдгд бетж кезгмеп шолды да, ж уыдта дус жогын керген сон, бурым ж атдан cepimepiire «мын- да дел» дегендей дол былкады. Самардан орньгнан кетерг'ле бердь Дэулет кетсргл- мсд1-. Турегелген Самардан Д эул стке караса, ол бетнг эрг' бурып, жербауырлай, элденеш мылтыдтын нысана- 191

сына а л ь т ж аты р. С а м а р к а н д а кадал а карап efli, кв- зше еш нэрсе шкпедк « E ci д у р ы с па, мы ианын?!» д е л танданган ал ттл к ат к а « т а , Д э у л ет т ш «осоави ахим ы » тырс ете калды. Сам аркан селк ете тусть М ы лты ры аты ла са л ы сы м ен -а к Д эул ет орнынантез т ур ам д а , о к уш кан ж а к к а к а р а й ж уп р д ь Самаркан ацы ркая калпы нда турып к ал д ы ... А з жер жупрген Д э у л е т к1лт токгай кап, элденеменеге енкейе уи.)'лд! де, Саыаркаиды колыи булвап шакырды. С а м а р к а н барса, д э у л е т п н алдында узындыры метрдей 6 ip к ар а ш убар ж ы л ан буркан-таркан двнге- ленш ж аты р. — Не болды? — дед! Сам аркан. : — Аты п тус!рд|'м, — дед! Д эул ет. — Кай жсргиен? — К е з ж е н ,— дсп Д э у л е т ж ы лан ды желке тусынан аявыыен б а с а койды. Ж ы л ан н ы н куй рык. жары епгппц кдньпшгна орала калды. — О р а л а бер, — дед1 Дэулег кул in , — куйры гы мен ш акк ан ж ы ланды ecTiren емен! С а м а р к а н уш лсе — о к ж ы л ан н ы ц 6ip казнен тш'пт! ДС, «KiHini коз:иен ш ыры п, ба сы н галкандап кетiг;тi. — Ж а р ай с ын,!— де;и с у й с ж ш кеткен С ам ар кан .— Калан к ерд ж мулы? — О сы гу ст а, элп'нде, ас п а н д а шырлап турган боз торвайди керш пс ед!н? — И с, кергем. — К ар ап ж атсам , сол тор гай д ы н канат кагуы элЫ- реп ба р а д ы , «ой, ж ы лан ар ба м ак а й да осыны!> дсп ж о р 'с к а р а с а м , осы ар ад а, к а п к а н жщпнке казыктай 6ip.K-Me кы бы рлайды... К а д а л а к ар асам анык жылан!.. Сола:), «дол коз тусыц болар» деп кездсп турдым да, басып коп калдым . М улт кеткен ж о к екем!.. — Горгай кайла? — деп сурады Самаркан. — Л рбалы п калса керек, осы м а на ига калбалактап ксп арен копды да, ж ан дор,мейле ж усан арасына жор- Г км ар кап п ы ц аузына « /k irir екенещ !» деген евз кеп кап e;ii, басы ш ш олпнде Faria ш ы га конган кызганышы. кургы р, мыйыиа кай тадан о р ал а кап, т!лin курмей 192

Самарканнык комейшде !ркипп калган бул свз, жэне 6ip жагдайда аузынан epiKci3 шыкгы. Сыр бойына ертец кайтамыз деген кун! танертец: — А л, жолдастар, — дед! Байжан, ауыл кыдырып журген Д эулет пен Самарканды шакырып ап, — уше- viMi3 мылтык атуда сыбайлас болдык кой. Були еоцгы рет шыгып келеек кайтед!? — Окасы жок, — д есп сержтерн — Кысырак карагандар,— дед! Байжан. — Копалы келд!ц 6ipeyiHeH кеше кешхе кыр шошкасын uspimi. — Ендеше сосан барамыз, — дед1 Дэулет. — Кабан кездессе, — дед! Байжан, — «осоавпахим- мен» ж ы га алмассын. Оган винтовка керек. — Оны ci3 сыякты кабан атып кермеген Kiel айта- ды да, — дед! Дэулет калжындап, — 6i3 сыякты, атып керген Kici айтпайды; еткен жыл кабанды бытырамен- ак атып алгам!.. Жолбарыс кездессе 6ip сэр!... — О д а бар ма, бул манда?! — дед1 Байжан. — Неге болмасын. Тусаулы, не бакулы мал емес, ауа жайылмас дейтш. Ш у бойында бар жолбарыс 5>л ж акка келмейд! деймкпн. Карттар ертеде взге жер т у ­ г и осы Телкол манында да кврдш дейди . — Койшы?!. — Кормен турып зэрсн ушты жезде, керше калса кайтпексж ?— деп Дэулет кулдк — Ki.MHiH 33peci ушты? — деп Байжан imKi кобал- жуын б!лд1рг!с1 келмеп едк — Агганайык! — дед! Дэулет. — BipaK ви т о о к а злу керек. Корерс!з, жолбарыека калайда кездесеш'з- — Оны кайдан oueciH? — Сенщ кобалжуыкнан ссзш отырмын, жезде. — Но, но... — деп кулген болды Байжан. AnFa Байжан, Самаркан, Д эулет yuieyi рана шык- ты. Сарысудыц жогарпл жагына карай ерлеп кеткен олар, жолда жалрыз-ак боксн атып алды да, кун енкейе ауылга карай беттедк Ж олда д а олар Копалы кедре кездесп. Сол арада Байжан машинасын караса, 6ip баллоны босатан екен. Ол соны дурыстап алуга юрккенде, Дэулет: — К ел жагалап келмейм!з бе? — дед! Самарканра. — Онда не бар? 193

— К абан -м абан , жолбарыс-молбарыс кездеспесе де- гешм гой? — дед1 Д э ул ет куланы п. Ж ырткыш ан кездесер деп кор кты ма, элде кундесе не eprici келмед1 ме, Самаркан Байжаннын касында калып койды. Колы ма винтовканы га н а алган Дэулет, колд! жарал ап ж ал гы з Kerri. С ары су к а п ы тасы ган жы лдары FaHa су Tycin, езге жылдары к а р суы н ан Fana нэр алаты н бул келл|ц жнеп быйыл кур са к. екен. Бграк, каш а н ecin жегкенш Kir.r бш а'н , куары н кы раган кам ысы sp i 61'лсктей жуан, api сырыктай бш к, spi калын!.. Ж ы н ы ска Kipe койгы- сы келмеген Д э у л е т , ж агалап отыры п, машина токта- ган жсрден узанкы р аи кета. Ж агаи м ц к ур гагаи сазында эртурл! хайуандардын ecKi ]'здер! кездесш отырды. Кей |'здщ nenixi екеншта- ньш кслед1, кейш танымайды. Св й тш келе жаткан оран, каиьрс imine Kipe берген сокпак кездести Сокпакка Kipren-шыккан !здерге ущ'лген оны ц кезш е шиш кый шалынды — таны с, кыр шошкасыныц кыйы. «Ж акында рана журген-ау» д еп ойлады ол. Сокпакты к кам ы ска та калган ж ерш е барса, сазга wti ipi шошканын, ж етьсег1з юш кене торайдын туяк тацбасы т у с й т . «Осы м ака ид а екен олар, — д еп ойлады Д эул ет,— ж ага га ш уактаур а шыккан екен д е , меш корin камыс­ ка xipreii екен. К ап , шьгкпайды-ау 6epi!» Сол арадагы ж ар каб актау 6ip ж ер ге Д эулет отыр- ды. Ойында кыр шошкалары. О л ар Д эул етке таныс хайуандар: каб ан ы гана басына кау ы п туганда адамга карсы ш абады, эйтпесе, мом ын-ак ж эндж тер, тек, то- ранын гана ш ам асы кетпей алды рм ай ды . Казактын ауыз одсблетшде: « К а с ж аксыны н белг!С1 — Топтал торай шалдырмас, Ж акыпын жауга алдырмас» —- дегеп ce3i де о сы д ан шыккан. Торайын катты hoofsй- тыпы мсгеж;н! емес, кабаны. К ауы пты ж ерде ол улем! алда ж урсдь бл и к к е н оныц бет-алды на кездеспе. Кез- дссе калсац, аузы и л ш к се ц -а к ж ары п тастайды. Аузы- 194

нын к.ыяры сонш алы к етга'р, мысалы, аттын кыл куй- |>ыры ш г е ка л са , кайшыдай кыркып туар едк Оны ора- лымсыз д еген сез кате, керект! ж ерде уршыктай yflpi- О см ларды ойлап отырган Д э у л е т п н icyларына ка- ыыс арасынан кабаннын корсылы шалынгакдай боп кетп , О л елегзн гсалды да, винтовкасын ун аз эз1рлеп, дыбыс есплген жакка кулак турдк Ж ел сол жактан. К ара дауы л катты жел... Р ас корсыл!.. Bepi жылжып келе ж аткан сыякты!.. Кобалж ыцкырагаи ж урепн тез билеген Д эулсг, вин- говканык предохранители!1 босатты да, скты удгинык Inline акырын Ж1берш, затворын2 шаптырмай рана жауып, а т уг а даярлап алды... Камью арасына сьналай тжкеи Д эулептн кезше, торанларын бауырына топтай epTin 6epi карай шыга берген мегеж!'н йчектг Ол керш е TycTi де, ж атада тур- ран адам ды керш , сокпактан кал ы кга жалт 6epin ci- цш к е т . . . Корсыл aai де Kefiin. «Ол, эрине, кабан! Bi- р ак тобынан неге белшед! ол?!» Д эулетпн ойына: «жолбарыска тап болмаса не кылсын ол!» деген ой кеп Kerri. Б ш е п н адамдардын ай- туышна, ж олбары ска кездескен кабан артымен жыл- ЖЫЙДЫ... Heci болса д а Keprici кеп кечи Дэулечтш. Сол ара- дэры 6ip т уп итсигекп' бетше устап шекеспген отыра каллы, вннтовканын кулары ашулы, т ш бармакта... «Ж олбарыс адам iicinen алыстаи кашады дейтш e ji, — деген ой келд! орав, — егер жолбарыс болса, бе- pi карай кал ай келед!?! Злде, ж ел сол жактан болран- дыкган сезбей ме екен?.. Машина д а ыктан кеп токта- ды рой!..» Корсыл жакьш дап калды... К амы сты д сьгбдыры да есччлдк.. К арай ган б!рдеме керш дк.. Кабаннын бекCe­ cil.. Ш епнш келедк.. Д эулет шымыр ете калран бойын тез жыйнап, винтовканы нысанага алды... Эне, кабанны н денесм де тугел кершдк.. Эл! ш еп- нуде... TinTi ж акы и калды... Аржарында... 1 Аткызбайтын кедергк 5 Шапиасы. 195

Д эул ет т ш кез! ж асаур ап Kerri. К езш саусагымен cyprin « i6 e p in кар аса, кергеш р ас: артымен жылжы- гаи кабаннын. аржарьшда ж е рб ауы р л ап , тап-таррыд б!рдеь:е ж ы л ж ы п келед!... Ж о л б ар ы с!.. Карауылра жолбарыстыц басын келаре, Дэулет тартып кеп жгбердь Не бол ган ы н Д эул ет бы м е й кал д ы , кабан жолба- рыска к ар ай ыршып т у сп ... ж о л б ар ы с жогары сек1рд1 де. буктетьте кеп кулады... К а б а н ж а л т 6epin камыска ж ок болды... Ж ы гы л ган ж олбарыска ж уггр е 6epin токтай калды Д эулет... Е т ж ур е к , арж арьш да тары ж олбары с жорын, не кабан анды п турмауын KiM б!лед1?!.. О л не icreyre бшмей к о б а л ж ы п турранда, ж а г а д а машина гудоп ес- Ti.nai. «Т эуекел, — деген ой кеп к е г п оран, — анадар келгенше алы п шырайын!» Д э ул ет ж акы н да са ж ол бар ы с е л in капты. О к 6ip шскедеи THin, екш ип ш ексш ойы п шырыпты... улкешип тайдай ж ол бар ы с!.. Квтерешн д е с е — зшдей!.. Сонда д а , бойын м а к та и билеп Kerri ме, эл д е каруы орасан ба, т!зерлеп оты р а калган Д э у л е т , ж олбарыстын ал- дыкгы eKi аярынаи капсыра у с та п , к еуд е жарын икры- на артты д а , потере ж енелдк Ж а н кешкенмен, жылы- лыры к а з калпы нда турран ж о л б а р ы с д еи есЫ к бексе ж аги Д э у л е т т щ бойш ан ден еа'н ен артып, жерге сал- бырап жатты. М ы лты к д аусы н ecTin келгсн маш иналы лар дэл кай тустан атылранын шамалай алм ай, акырын журкпсн жаганы ж аралай келе ж атканда, алдарынан, жолба- рысты ар к а л а га н Д эул ет, кам ы с ар асы н ан шыра кел- Д1... Аргы куаны ш седерл! жазып, окушынын уакытыя алмай-ак кояйы н. Тек, Сам ар кан н ы н сезш рана ескере кетешк. Бан ж ан н ан кейш Д эулетпен куш актасы п суйгскен 11ол, куш агы н жазранпап кейш, Д э ул етк е : — Ж р т екенсщ! — дедь.. - - Грузияныц атакты акыны Ш ота Руста велид!к «Жолбарыс тонды жоргуыл» деген поэмасын окыган ба сдш? — дсп сурады Байжан Дэулеттен. Казакш а аудармасын рана керш ем.

— С о л поэманын геройы — Автондил дейт!» батыр FOB? — Бтлем. — Ж олбарысты жедген батыр рой 6л? — Алысып женген рой ол. М еш ю , мылтыктыд куий рой, — дед1 Д эулет сыпайысып. — Сонда д а гажап ерлш, бул! — дед! Самаркан. — Р а с ! — дед! Байжан. — М уны к да енд1п‘ аты «Жолбарыс тонды жортуыл» болсын!.. ОНАЛТЫИШЫ ТАРАУ Ш Y Й IНШI Байжан мен Самаркан Тслколге барган шаруала- рын ойдатыдай артык орындап кайтты: жыйырма тон- надай балы кка шарт ж асасамыз деп барран е;й олар, колхоздардын бальгкшы брнгадалары отыз тоннара жасасты ж эне майдын аярында б т р 'ш беремi3 деген шарттын, 6ip жумада сексен процент'ш орындап жо- нелтп, планныц орындалуы ойдагыдан артып кеткен- джтсн, шарт тары да он TOHHaFa ecipia;ti; брынзаиыч шарты отыз бес тоннанын орнына елу тоннара жасал- ды; ж ум ы рткага шарт ж асау ойда ж ок еда, «келдерден опы да даярлап берспж» деген уеынысты «олхоздар- дын ездерi айтгы да, жыйырма бес мын, жумырткага шарт жаздырлы; жыйырма тонна каймактык орнына Телкелден ж етпю бес тонна кай м ак альшатын болды; курт-ipiMiiiiKTi даярлау д а ж оспарда жок ед!, ащы курттан он тоннара, тущы курттан он бес тоннара, ipiMiuiicrcH жыйырма бес тоннага шарт жасалды. Осы заттарды тасура, Телкелге курылыстын бес грузовип уздгхслз ж урш туратын болды д а, машиналардын алды келш улгерш, азыктарды тасый бастады. — Корда'ц бе, б 1здщ елдщ байлырын! — деп мактан- ды Самаркан Байжанра,— колхоздардын Тслкелд! жайлай келгеи малшыларынын ез1'нен осынша азы к алатын болдык. Сыр бойында отырган туррыи колхоз- дардан алатынымыз канша!.. Мундай байлыкпеи 6ip ра­ на канал емес, 61'рнеше каиалды курура болмай ма! 19?

— Эрине! — дед1 Байжан- Байж ан Тел-келден алатын а з ы к - т у л т н е рана емес, оны ж айлайтын е лд щ кады р-курм етш е де, мэденистше» де ете разы болды. Е с бьпгеннен 6epri кундерпйц кебш о-кумен етш ген Байж ан, бул сапарьгаа дешн «колхоздарды н жайлауы» дегенд1 эдебиеттен окып капа бклетш ед|‘ де, ез кез1мсн нервен ж ок сд й Енд1 кеп керее, соцналистж курылыс- тын эдем! д ун и есш щ 6ipi екен, бул!.. Ец алдымен «малшы» дегендергс хайран калды ол. Кен бip есю л й сп адамдардан сстуш ш е, кей6!р ескЫ кп баяндайтьгн кггаптардаи окуынш а, революциядан бу- рынры ауы лда «малшы» деген се з д э р е ж е емес, кемип- лнс болатын; енд1 к е р се — малшы ем естен малшынык праволык. ж аны нан да, данк, ж ары нан да, дэреже ж а­ тыйан да, кун K epic пен турмыс ж ары нан да, мэденкег жарынан д а еш б!р айырмасы ж ох. Кайдан болды ол айырма? С С Р О Жорарры Совес­ т и депутатын |'здссец осы м алш ы лардак табасыц!.. Ка­ зак. С С Р Ж огар р ы Советш щ деп утаты н 1'здесец осы малшылардан табасы ц!.. О блы сты к сов-erriH де депута­ ты бар б у лар д ы ц шпиле!.. А уд аи д ы к, ауылдык совет- тсрдщ де деп утаттары бар!.. К а з а х с та н Орталык Пар­ тия KoMHTCTffliu д е, облыстык. партия комитетшщ де, ауданды к партия комитетнп'н д е мушелер|' кездесед! олардан!.. Э р бригадада парткомдар ба р... Малшылар- дыц б|'рталайы коммунист!.. О ганым ыздагы к у р м с т ордендсрдщ малшылардан 6apin д е кездеслрссйц Кей малшылардыц кеудеа'н де элденеше орден жаркы- райды... Dip гапа ж -етш аздгк — бул м алш ы ларды ц шпнде Сталиндш сы йлы ктыц лауреаты 03ipre ж о к екен. Бы- йыл ол сы йлы кка ие бодуна б|'рнеше бригада домелi екеи, мысалы, «Интернационал» атал аты н колхозданы он жет! кой бригадасыны ц 6ipeyi, бы йы л мын саулык- тыц op6ip ж узж сн орта есеппен ж у з к ь ф ы к козы алып, бэр,:п дс ам ан сактапты . Малшыларымызна токырай т усе ш к : бую л Тел ход малый ж ай лаган малшылардыц ар асы н ан Gipep icopi ш;:.т-ксмп!рдсн б а ск а са уат б!лмейт!н адам ды Байжан кс.ггсеп'рген ж о к . Зоотехнии ж о к бр и гад а Тслкол Со- 198

йында ж о к екен. Эр ауданнык бригадаларында езшдпс ветфельдшер, барлык ауданнын малдарын бакылап Толкнлде тураты н era ветврач, олардын арнаулы пункгтерк аптсхалары бар. Exi ж ерде адам Hopirep.ni- пш н пункттер1 бар, оларда терт фельдшер, exi врач жопе 6ipneme сестралар кызмет штейдь Малш ы ларда ез yfliire газет жаздьгрып алмайтьшда- ры кемде-кем. «Правда», «Известия», «Социалист^ Казахстан» газсттерш алдыратындар д а эр бригададан кездеседк «Искусство» немесе «Литературная газета» сыякты газеттерд! де алдыратындар бар. Эр бригадада кызылотау, онда гатапхана ж эн е радиоприемник. К ун сайын кешке малшылар М осквадан, Алматыдан, Кы- зылордадан хабарларды, концерттерд1 тындап жатады. Bipneaie кызылотаудыц касында драмалык, музыка- лык. хор ушрмелер! бар. Олар са уы к кештер1'н кояды. Эр аудан ез бригадаларын кам тамасы з етеп'н пром- товарлы-к жоне азыктык магазиндер ашкан. Оларда лмкып толган дуние... Д униеш д солай молдыгынан, малды epicrerin кайтканнан кейш жуьш ып-кишт шык- кан, ж астардьщ каладаты интеллигент жасгардан еш- 6ip айырмасы ж ок. Эр ж ас Ж1птпн, устгаде европалык ж акты костюм, сорочка, кейлек, галстук, басында ш ля­ па, аягында модылы ботинка, ж ас эйелипн уетшде ж К бек кейлек, оны д уетшде не модылы фуфайка, не мо­ дылы пенжак, басында ж!бск кс-сыика, аягында 6i3- екше туфли... Расы нда олар интеллигент те... Орта, я ооган ж акын б ш ш болса, каза к ж оне орыс т ш н д е п газет, ж урналдарды . саясн жопе керксм эдебиет гатап- тарын узбей окы са, саясаттан, гылымнан, одебиегтен хабардар болса, дуниеге езш дш кезкарасы болса, ин­ теллигент емей гам ол? М алшылардын халi осындай болса, «мал» да аты «мал» емес, мэдениет жолымен e cip y re айналган мал екен. «Мал» дегенде, бул жайлауда е к кеп мал — кой. Койдын кеб! — каракел. Каракел ж ун д 1 ол койлардын мындаган -габыньг жайылган дал а, желд1 ку|й толкып жаткан тега’зд ш бет! сыя'кганып тур оды. Жылына мем- лексткс он мы план каракел елт1р1 6eperiH колхоздар бар екен. А з к азн а ма бул!.. 199

«К Н И И Ж »' аталатын кой Т ел кел ге будан ею жыл бурый кепть М еринос пен казакы койдын шагылысуы- нап пайда болган бул тукьш д а ж ак сы нэтиже 6epinTi: койларынын. eTinin ауырлыгы алпы стан жуз килора шсрНн. Врнгадалар койдын осы тур ш д е молайтпак ексн. Ксйдаи со н Телкелге кеп ш ы ккан мал — жылкы. Ол да асылданыл, аррымакка айнала бастаран жэне apFbiMaK, пен казакы жылкынын шарылысуынан, api турыкты, api су д у , api жазгы ыстьгк, кы скы суыкта да- лара жаПылымга T63iMfli боп алган . Т у й е Телкелде ке- лйспк кала мал екен, сыйыр атымен ж о к , ол тулж ту- гчуимен Сыр бойында болады екен. «Малшы» дегендер конак KyTKiui ел екен. Телкелге келгел! Байж анды , Самарканды, Д э у л е т -ri, Айбаршаны кун сайын 6ipHeme бригада кезекпен коиакка шакырды да отырды. Ж э н е олар бул тер теу ш рана шакырып коймайды, е зар а д а 6ipin 6ipi шакырысып, эр кештЫ конагы кшз уйге арен сыяды, кейб!р шакырушы, ко- нактарын с и уйге орналастырады. Бул м э ж ш ст е р тамак !ш у д т рана емсс, мэденнет- тщ де м э ж ш а болды. Ж ур т кон акка жыйналран сон ауел1 саясаттын, рылымнык, шаруашылыктын, мэде- HiieTTirf мзселелер! кеисс боп отырады д а, арты сауыкка айналып кетед!. Эшгплер де, куйш шер д е, кулд1-рп'штер де сол топтын iiuineH табылады. К ейде радиоприемник аркылы М осквадан, Алматыдан концерттер тындайды. Мзлшылармен мэжшстесе отыра, Байжан ез есе- 6in де умытпайды. Онын Телкелге келудеп максаты азык-ту.и'кдаярлау гана емес, адам куш in де ал у екеп- fliri 6i3ne мэл1м. Maxdnic арасында ол осы сез!и де newpence: — Енкейгеп кемшр-шал мен ецбектеген ж астан бас­ ка, бул сыякты елд]'н нгЫ кп iciHe бармай им отырар дейС1'и, — дессд1 oFan кешшлн:,— мал багуга аса ка- жетп 6ipey.icp болмаса, былайры ж асты н кебш ж 1бе- рем1з. — Kici ж етш турранда, мыц койда 6ip кос жасау- шы ек жэне сол отарда кезектесш баратын жэне ку- зететщ он шакты Kici болушы едй — десе;и б 1реулер, — * * Казактьт малшаруашылыры рылмм-зерттеу институты. 200