С. Муқанов-Сырдария Е169

— Слэден м е н т не к у т е т М м oiijni м эл1м б ол д ы -ау деймш ж а с ж олдас, — дедк — У н ам ,— дед1 Байж ан еалм акты кескшмен. — Б ул курылыстар, Л енин— Сталин партнпсынын жец!м паз туынын саясы н да к ом м ун и зм а апаратый соц и ал и зм ж а р ы к ж о л ы н ы к ш а м ш ы р а к т а р ь ш ы к Oipi, — дед! секретарь, — ci3 коммуннсш з жоме иижоцер- м ели ор атор к о м м у н и са з , с о н д ы к га н ком м ун и зм жо- лы пдагы ул ы куры лы сты ц сы рты нда к а л а адмансыз... K<yiiceci3 бе, осыпан? — Эрине... — Е н д еш е , d a r e б а р а й тан ы н д егеш м о сы e i i . —-д е - д'| с е к р е т а р ь ж ы м ы йы п, — с ' з д т п ар т н я л ы к ;с горпйз- бен мен таныспын. — М ен т? .. — Я , Ыздщ. Dipер кун кеипккенм ен, c iз калалык партия уйымына есепке туртан ж оксыз ба? — Я, ж уы рда,— дед1 Байж ан. — Я, ж уы рда пана, — д ед 1 секретарь к у л ш ,— ока- сы ж ок. «Ештен де кеш ж аксы » деп ть М ен а з г е кеш- fliMAi кеттген б е л у л 1м!-н: ci3 М о с к в а г а о к у г а кеткеннен ж эн е не себеппен кетк ен н й зден д е х а б а р ы м б а р , ка- лай окыгаиыцызды д а сураеты ры п ж урд!м ... О з д т дипломынызды 6ipey маран жацалык. деп мактады. А нырын а й т к ан д а, к а л а л ы к кс.м и тетке ксп п ар ти я есе- 6iHe Kiprem ue, С1з д 1 б у л о б л ы с т ы ц к ы зм ет!н д е калар дсген сеш м!м бер ж ем ес е дк енд1 бекж д!м д е, куан- дым д а!.. Енд1 калан!., ©з! инж енер, e3i каза к, ез! ком­ мунист!.. Сталин ж о л да сты ц атындары мы на казьина- лы ж аткан каналда oni кунге денш бас инженер жок. Dip ка н д и д а т ур а болып е д !, бекп-пед ж . М а м а н д ы к ж а- рынан д а, ж е р г ш к т! ха лы к ты ц т ш н , салты н б:л у жа- рынан на а з д щ кандидатурацы з бул кы зм етке катьго тур . Б у л усы н ы ск а с 1з д т т е з ж ауатт б е р е кою ы н ы з кыйын екеш н бю ем . Э з 1р ге С1зд| кы стам а й м ы н д а . Ой- ланы цы з, ©лшегиз, ж а у а б ы и со д а н кейш б е р ес!з. Секретарь турегелд1 дс, кош тасу белпсю керсетш колын созды. Ойланарсыз, —•дед1 ол колдасып. — Э р и н е ,— деД1 Б а й ж а н . Сскретарьды ц усынысы кызыктырганмен, ж астыгын.

тэжрн6еа'зд1гш еске алран Байжан «жэ, бэсе» дей кою- га жаскана бердь Ол Гулнармен акылдасып ея1: — Ыктыяр ез1кде, — дед1 ол, — бас инженер! бо- ламысын, элде катардагысы боламысьш, 6api6ip — каналда кызмет аткаратыньщ анык, ендеше, бос уакы- тьшды бекерге етюзоей, канал курылысыиын матерн- алдарымен таныса тур. К ш бон кызмет аткарарьшды нейin папам келген сон шешерсщ. — Жаксы; Гул1м1— дед1 Байжан. Материалдар облыстык су шаруашылык мекеме- ciH;ie едь Сотая Байжан кун саиын барып, таиысура KipicTi. Б;рак, Кызылорданыц ыстыгына дагдыланба- Faii ол, коп отыра алмай, гостииицасына кайтады. Жалгыз жатуга iuii пыткам ол, номер!не баска oip-ey- лерд1ц орналасуына руксат еткеи едн Терезес! кунге караган, мацында бутасы жок номер, кун кетерите ыеыйды да, кун батканша imi алаулаиын турады. Бул номердсп терт Kiel ыстыкка шыдау жешнен тбрт жу йоге бел!нд1. «СексеуБт трес:н:н Кызылардадагы еккп!мш» деп таныекаи б!р казак Ж1ггп, ьгетык будан бес рет ку- шейсе де мыцк стер емсс. Кун ысыган кезде ол, но- морге кайнаган самауырды алдырады да, сут а з шал- ды кою куйь;п, Tepi жанбырдай соргалап, 6ip туй!р кантгы шетшен 'потоп койып, сорапгап тартады да отырады. О ш н карсксындагы кроватьта жаткан москал ка­ зак ез:н «ауылдан келдим, облыстык сотта жумысым бар едК деп таныстыркан. Ол «карнык ток болса ьге- тык етпейд:» дсп, кун кыза бастаса-ак уйанен nicipin окелшген сур erri жеп, аулынаи торсыкпзн алып кел­ ген айранды сораптап ургтай бередк «жука кшмнен адам кунеид!» дсп, тыска шыкса мактасын калын кып сырыран шапаны мен ак кшз калпарьш ки!п алады. YmiHiui адам — Леншпрадтан гылыми командироз- кака келген. Орта Лзнякы 6:piHiui корген, жасы ал- пкеты алхымдаран бул адам, кун кызганнан бастап, кунн:и каруы кайтканга meflin, аузын ашпастан демш eiiTire алып, кроватьта басын кетер.местсн аунакшый- ды да жатады, тек айтатын сез! — «<wiin барам!». Кызметтен ыстыктап кайтатын Байжапды, кершЬ 53

л е р ш ш , a c ip e c e Л е н и н г р а д т а н к е л ге н ад а м н ы н nbi« сы науы Tinri мазалайды . Г ул н а р кызметш ен келгеншб ол кроваты нда аунакш ы п ж атад ы д а, Гулнар келе: — К егп к , дари яга!— дейдй Гулнар кейде «обедтен кей ж » деп Байж анды уйше алып кетед! де, кейде «б ар сак барайык» деп дарияга экетедк Д а р и я г а б а р у д ы ен. а л Fain б а с т а г а н Г ул н а р д ы н 93i. Б а й ж а н К ы з ы л о р д а р а к е л ге н к у н ш н ертещ н де, Гулнар кы зм еттен ш ыра о н ы к н ом ерш е б а р с а, пысы- науы ш ектен ш ы ккан ек ен ; Г ул н а р он ымен аз уакыт калжыкдасы п отырды да: — Д а р и я га барайы к, о н д а !— дед!. — Н еге? — дед! Байж ан. — Ш омылайык. — О сы куйш туркан кунде ме? — CyFa суы к куш шомылмайды рой, ыстыкта шо- мылады рой. — О л р ас кой, 6 ipaK к а л а й жетеинз cyFa? Оран ж еткенш е Д1нкем!з кур ы м ай м а? — К ай тед ! дейсш . Ж о л ш ы б а й агаш ты н келенкес!- мен барам ы з. Г о с т и н и ц а д а н uibiFa, « к в к б а з а р д ы » ж и ек тей етш , К а з а к к е ш е с ш е б а р р ан о л а р , с о л кеш ем i б о й л а п сггы- рып, дариянын; ж арасьж а ш ы кты . JKaFaFa ш ейш , ра- сында коленке екен. Ашык, ж арага шыра, туст!ктен ж а н а е н к е й ге н ы ст ы к кун ш ы к ы р а я Kerri. С о 6 ip т у е тау-тау боп уй!лген кам ы с екен. Б !рталай адам осы камыстарды баулап байласып ж ур. — Б ул ж аганы д а б е к т п ж аты р е к е н -а у !— дед1 Б ай ж а н. — Б е к ггу а з тур м ай ты н н е деген езен едН.. — Б !р кезде бул_ ж ар а к а л а д а н алые бопты д ес ед ь — дед1 Г у л н а р ,— будан елу-алп ы е жы л буры й, жара бул арадан ш акырымра ж ак ы н екен. А рын су ж аган ы кем !р е-кем 1р е осы а р ак а э к е п т к Е н д ! ж ар ан ы б е к п п е с е , каланы су басы п кету к ауп ы б а р . С онды ктан, сокры Б е к ш т жаткан ж агадан Гулнар Байжанды алы- сырак экегп . ©йткеш', 6epri ж ак та шомылушы ж урт кеп екен. 54

— Б!рге шомыламыз д а , — дед! Гулнар, кепшшк!- тен онашалана. — Ыктыяр сенде, — деда Байжан, «мунысы кал ай» деп танданган кеск!нмен. — Мешн шомылатын костюмым ’ бар, — дед! Гул­ нар жымыйып. — Онда, . орине 6ip re ,— дед'1 Байжан. Екеу'1 тер;с карасып шеашне бастады. — Надеюсь, что ты умеешь плавать,1— дед! Гул­ нар. — А то как?! — дед! Байжан. — Сен сырдариянык жарасында весен, мен Ес!л жарасында ecTiM. Оныд Сырдан ен! тар болранмен, туб! будан элдекайда Те­ рек. — Мумкш. «Ж алак ойнау» деген бола ма, Ес!лде? — О не? — Суда жарысыл ойнау. Суда 6ipey кашады да, 6 ipey куады. Кашканеа куган жетсе, шапалакпен ар- кара шапылдатады. — Ауылдагы тойларда «кыз куу» деген ойын бо- лушы ед1 гой, кыз атка MiHin кашатын да, ж т т куа- тын. Ж!ггг жетсе кыз орамал беретш, жете алмаса, ж !пт к4Мн кашатын да, кыз куып жетсе сабайтын, мынау «жаларык» да сол Fofl. — Ойнаймыз ба „«жалакты?» — Ойнаймыз. Болдын ба, memiHin? — Болдым. Мен cyFa тускенше сен солай Tepic ка- рап отыра тур. Шомылу костюмымен сура жуире жэнелген Гул- нарра Байжан кез кырын салса, онын кшм шш ен эль де нэз!ктеу кершетш денес!, кшмш шеш!нгенде толы- гып суцрактанып, аса суду кершш кетед! екен. Ж упр- ген Гулнардык сулу денесше Байжан тамашалап отыр- ранда, денес!н ж ени бнлеп, аяктарын жылдамдата ат- таран Гулнар кумда юшкене табанынык шубырган i3iH калдырып сура куп берд!. С у терек бе, элде сал- кындап шыккысы келд! ме, сукпген Гулнар, 6ipa3 уа-* 1 Сен! жузе б1лер деп сенем. * Ewii налай деп ен? 55

к ы п а н кей ш рана, д а р и я н ы н э р тп п р е к ж е р ш е н барьга басын кылтыйтты. С о кезде Байж ан да сура куп берд!. — C e;i куасы ц ба, мен куам ба? — дед1 Байжан, суда 6ip кы ры ндай, кулаш ы н сермон ж узгеи Гулнарра. — Ы кты яр сенде. — • Е л д щ «к,ыз к у у » сн.мтына б а к с а к . ж ол маган ке.чед1 д е. — Ыктыяр. Меи екеуию де о зф м т. — Е н д еш е , м ен -ак к а ш а и ь т , с е н -а к к у ! - - д е п Бай- жан ж алгара женелдь С у д а 83in ж уй р 'ж -ак с а н а а т ы п Б ан ж а н га , Гулнар к у с а ж е г п , к а ш с а ш а л д ы р м а д ы . С у д а н ш ы га « б у ка- лай болды?» деп. Байж ан ж об'рленейш деп — 9 р к 1М 83 су ы н д а ж у и р : к б о л ад ы д а . — дод1 Гул- нар, — Сырдын. туррыны бодепк. рана мелен озуын My.MKin. Гулнар Байж анды уй ж е алып колее, и кса команди- ровкадан кайхкан екен д е, а с б е л меде шай iujin отыр екен. Байж ан мен Гулнар к!ргенде ол орнынан турып карсы ж урд1 де: —• А й -ай -ай !— дед! Б айж анра калжынды дауыс- псн, — б у к ал ай , б]зге тусп ей , гостиницара туеш ?! — А й ы п т ы менм1и , — д е д 1 Г ул н а р . - - Солай м а ?— дед! Анатолий Кондратьевич, —* бел|н 1п т у р а т ы н у а к ы т бгткен б о л а р , енд! той д ы ж а с а у к е р е к ... Шай куйып отырран М арф ура, Анатолий Конд- р атьсви ч ке б|'лд1'рмей, бет-аузы н ы н . кы ймы лы мен, «Kyiieyiimi e p rin кеп, о к е а н iH ал д ы н д а уятты бол ды н рой» дерен б елг! б1лд!рд|. ■ и *5 а\"1Ж|’|,|х“ ’ кул ю ш а р а л а с а , ш а й от е кенллд! пш лдк Ш аидан кенш Байжан Полепойра обкомнын секретары ж асаган усыпысты, ол туралы ойлаиа кеп, бас инже- ор 1 >луды кы иы нсы нуы н ай т т ы . А н а то л и й К он д р ать е- ьбмочл г. >у.I кецеске сиз кк оо сс кк ыы сс ыы ккееллмм ееггееннлдеейй , ттыы нн дд аапп орпь турегелд!. Гулнар оган «жа- •ын б а .

— Жумысым бар,— деда де кабинет'ше бетгедь «Кабинет» аталатын белме, Байжанта, осы уйге араласкалы жумбак. Жыл сайын аз уакытка кслсе, эдеш кашкандай, Анатолий Кондратьевич уйшде бол- майды, ол жокта, кабинет унем1 окабулы болады. Байжан Keprici келетш дтн бишрсе, «рснжид‘1, ез! жокта amyFa руксат етпейд1» деп Марфуга да, Гулнар да олай карай аяк баспайды. Сол каб и нет керуге Байжан осы жолы да кумар- тып, Гулнар экесжщ келу!не караткан едк Осы тьле- г!ы Гулнар экесше б 1лд1ргеннен кейш: — ©тшем! — дед1 Анатолий Кондратьевич кабине- тше юрерде Байжанта. Кабинетпк белме кен. екен. Белме кабыргалары- нын тержде Ленин мен Сталиншк, eni жак кабыркада Маркс пен Энгельстщ, босатада Герцен мен Черны- шевскийдж портреттер'1 тур. Оц жак кабыртасынын темени жак жартысын ала шнген, Кызылорда аблы- сы'ныц физикалык картасы. Оный, аржакында тольга. жаткан фотоснимоктер. Сол ж ак босагада б'фнеше шкаф. Олардыц бфазында штаптар, каказ толтырган папкалар кершедЦ ал, енд1 б!реулершде элде не суйык заг кунылтан бутылкалар каз-катар Ti3uiin тур. Одан spi гурл! андардыц repici шнген. Bip кабырраныц те­ мени жагында бауланран б1рнеше eriH сабактары суйеул! тур. Одан жорары б|‘рнеше днаграммалар, гра- фиктер. CoKire жайылган кенетоздау туки юлем, бал- меге тугел жеткен. Кызмет столыныц алдына, басбей- Heci санталран жолбарыетык repici жайылыпты. Емен- нен оюлап кслтгрген кызмет столыныц устжде, шыны- мен капталган ек] рамкада тйч'нен каланып ШаЬадат пен Гулнардыц фотокарточкасы. Столдыц одан баска жержде текшеленген кггаптар, папкалар. Осы сурсттердж бэрiне босагадаи аттай берген Байжан тацдана карай калды да: — Мына белмеад музей сыякты рой езИ..— дед). — Солай екешйп рас т а ,— дсд'| Анатолий Конд­ ратьевич, — б 1здж Кызылордада ирригация мен ме- лиорацияныа музей! жок. Ондай музей аса кажет. Б!з- д:н оны уйымдастырмак ойы.мыз бар. Мен мына экс- понаттарды соган арнап жыйып журмж.

— Т а м а ш а о й екен , — дсуй Б а й ж а н , — жыйнара'- ныныз кеи екен, каш аннан ш угы лданы п едийз. — М ен С ы р д а р и я н ы к п атр и оты е м е сп ш о е , — дед» А натолий К он д р ать ев и ч к ал ж ы н д ы д ауы сп ен , ” с1:е“ sapi мелиоратор б у л едкеде бола кояр ма екен. Былаи айтканда, ci3 сы якты дипломы бар инженерге, мунда ж ада л ы к е ш те м е ж о к , 6opi д е м э л 1м icTep... А натол и й К он д р ать ев и ч сы п ай ы сы р ан м ен , онын. су гиаруашылыры т у р а л ы б!летипш н, ж у з д е н 6ipiH рана оишрмш д е г е н ой Б ай ж а н н ы д б а с ы н а , б'фшпп рет т ан ы е к ан д а-ак х е л ш е д 1, эл! д е с о л ой д ае ы Байж ан: •- Слабей са л ы ст ы р га н д а , м ен н е б ! л е м ,— _ДСД' т у ­ р а окмн ай ты п. - ©те а з бЬлем, о о н д ы к т а н , бул т у р а ­ лы ардан ы м кене.с1щ з д 1 т ы н д а у г а дай ы км ьш ... О, сол ай ма, — дед! А натолий Кондратьевич жьшымып, - сж асы ж ок... С ы р д а р и я н ы к тарихьш сен ж акеы б iлес:in бе? • • К п а п та н окы ганнан баска не б^лем мен, анты- кыз! Сырдардя туралы кецесгн, оны н тарихы н баяндау- дан «ч ктауды ж а к с ы к ер ет1н А н а то л и й К ондратьевич: — « С ы р л ар и я» д еген 1н м ы н а у ,— д е д ! картанын. бетше, колындагы шыбырын ж уг!р те сейлеп, — онык басы улкен ек! озеннен куралады : а н а у — Гималай та- уынан бастальш агатын К арадари я мен мынау — К ы ргы зды к А л атау ы н д ар ы Ы с т ы к к в л д щ 6e p r i ip- гесше жакын жерден басталып араты и Нарыннан. О сы ек! д ар и я , © збо.кстанны к а н а у Ф е р г а н а «лкес'ш де уштасын, содаи Сырдария басталады . Сы рды н узын туркы 2200 километр, оеынын 1800 километр! Шыназ- дан бастап К азакстанны н кунгей баты сы н жиектеп отырып, А р а л Teni3iHe куяд ы . С ы р д ы н б у л а й к ар ай aFa- тын ce6e6i — арж агы берж агы нан ж орары. Моселен, Мырзашел тен!з бет!нен 273 метр бш к болса, Кызылор- д а 120 метр, А р а л сарасы 67 метр б ш к . 1м е р , — д е д 1 А натол и й К о н д р а т ь е в и ч , — К аз ак - сгандык. Сырдын, ok'i ж а к вл к е с1 тугел'см ен е г:ст 1к жер бон, Сырдын суы н байлап тугел •пайдалана алсак. онын су ы ж ы лы на о н миллион г е к т а р с г :н д ! cvFapvra же юр ели отгон не керск, — деп арм ян е т п ол,'— • Сыр- яын оатысында созыдыи ж аткан К ы зы лкум мен т ы -

плсында созылып жаткан Каракум, уш жуэ он сепз мын да се п з ж уз кырык шаршы километр жердщ, ею жуз алпыс мын, да ж еп ж уз он eKi шаршы километр in, ягни сексен eai процент1н алып жатыр. — BipaK, — деп серп'лд! Анатолий Кондратьевич,— пайдага асатын елу сепз мын да 6ip ж уз жыйырма сепз шаршы шакырым жер де cyapyFa аз бои жаткан жок; латын тшмен айтканда, бул ж ердщ — «Brutto» сы мен «nettos сын айырганда, hfhh жалпы мелшер!- мен, оныц арасындагы пайдага аспайтын оймыш-ой- мыш жерлерд! шырарып таста ганда, над ericKe жа- райтын «netto» ныц eai, Казакстандык Сырдын eKi ж ак жагасында бос миллион гектардай. Осы бес мил­ лион гектар жердщ, быйыл — 1940 жылы жетшс бес мын-ак гектары егш п о-тыр. Еп'ске лайыкты жерд1н бул CKi жарым процент! гана. Сонша пайдалы жер егу- ci3 жатуына жаныц калай шыдар! — Эрине, — дед! Байжан. - - Куш жетпесе, шыдамаганмен адам не ендаред!, — деда, Анатолий Кондратьевич, Байжанды Сырдын бойын суландыру тарихымен д е аздап таныстыргысы кеп, — бул суды пайдалану тарихы Kapi заманмен ту- тасып жатады. Кытай тарихшылары б|'здщ дау1р- ден ею-уш мын жыл бурын Сырдын бойында курии дакылы болганын айтады. Айсадан терт расыр бу­ рын Орта Азияны ж аулап алган Грект!и. атакты пат- шасы Александр Македонский, Амудария мен Сырда- рияиыц бойындагы халыктардан курш тщ палауын, жуз1-м, epiK сыякты жем1стерд1 жеген. Александрдын тусында, Сырды «Яхсарт» ден атаган. Александр «Ях- сарттын» бойындагы моденнетп ericTi еркендетуге ке- мекнн болган. «Яхсартты» ол аса ж аксы керген екен дейда, сондыктан, елерде «Сырдын суын бегендер де, меги арнанын астына кемш, успмнен суды кайта жЬ берпшер, мени-бакый Сырдын астында жаткым ке- лед1» дсген екен денди Халык Александрдын сол Ti- леп'н орындап, Сырдын cyaFap арнасынын астына кв- м)пп-мыс. Кызылорданыц шыгыс ж ак бетшде, Сырдын арнасынан белшетш «Куан» атты терен сай бар. Сол аранын казактарынын айтуынша, Ескендар Зулкар- 59

найыи1 елг-еннеп кеШн, ж ур т оны уакы тш а кеме ту- рады да, «К уацдария» сайын казады . Содан кейш С ы р ды б е ге п су ы н « Х у а н га » Ж1бере т ур а д ы д а , Сы рды н ар н а сы я а Е екеи ;и рд ! ком ш , су д ы ©з арнасы м ен дай та агызяды. — ■ кЯхсарттыд» тар и хы н б ш е т ш ем , м ы н ау мен ес- т !м егек е р т -eri е к е н .— д ед ! Б ай ж а н . — Г р е к т ер д е н кеШн, б !з д щ дэу!рд1'ц торызынш ы гасы ры нда. Сы р бойын ж аулап ал Fan арабтар д а кол- д ал суары л ы п ш ы тр ы л а т ы н кур!ш пен бидайды , неше тур,;! ж ом кгер д! кездест!рген,— дед! Анатолий Кон- драты.вкч. — А рабтар Сырды — «Сихон», Амуды — «Ж ихок» д ед атапгы. Академ ик Бартольдтын айтуын- ш а: « Ж и х а н » , « С к ха н » а т т ы ei<i ©зен А ф р и кад а ба р екен, А м у мен Сыр-'а ар аб тар сол еш атты койган. — О нысы кы зык екен, — дед1 Байж ан бул мэл!метт! д е б^ле т у р а , т а ц д а н га н бон . — А рабтарды н тусы нда да Сы рды н жагасы нда ер- кендсген мэдениегл епстш тер, X III гасырда, Сыр бо­ йын м ом голд ар ж а у л а п а л га н д а т уге л !м е н б у л ш ге н . Сы р бой ы н да гы ка л а л а р мен к ы ст а к т а р д ы м он толд ар ©ртеп, орпында кул!и гана калдырган. Сондай ж ойы лган ка- лалардын, кыстактардыц орьшдары б!здщ Кызылорда о бл ы сы н д а да\" кв п кездеседЬ М э се л ен , Ш иел! а у д а н ы н - д а , гр ек пен а р аб та р д ы н т усы н д а а с а зор к а л а н ы ц 6 Ipi саналаты н «С аганак» атты каланы н i3i каз1р д е бар. — Б!лем. — М он гол дар булд!рген С ы р бойы нын eriH ш ар уа- сы ,— дед!, Сырдын тарихын Байжанныч б ы с т ш д т н кв рсед е, ез бкпгешн тугел айтып ш ыккысы келгеп А н а­ толий Кондратьевич, — Сы р бойы он тогызынш ы гзсыр- д ы ц eKiHUji ж а р ш с ы н д а Р о сс и я та к п р а га п ш а гузел геи жок. П атш а ук!мет! бул!нген ш аруапы тузейМш деген- мен, ойдагы дай тузей алмады. К ал ай тузесш , ол кездег! ауыл кедейш де ары к казаты н ш ам а ж ок, ук'ш ет оларга жорлем бермейд!, байлар казды рган азы н-аулак арык- т а р , о л ар д ы н ©з ж ер!н с у а р у д а н а с п а д ы . С о н д ы к та н , ре- карн1лПАылнекдсеапндлртт.Мйдаыке. доониысксыий—л! 1н еллер! Ескен/йр Зул- дл Еакнцррдщ муйЫ болыпты-t Есксня1р» дегеш. Ачыз- 60

BojitoiWHFa шей'ш Сырдын Казакстанра карайтын бар- лык елкесшде, 15-ак мын десятина eriH себьлд!. Сонын iuiiiwe, ен мол енетш курш, мэселен, 1913 жылы канша егитд! деп ойлзйсыз? _„ — Ондай мэл1мет менщ колымда жок, — дед! Баи- — Tofu3, — дед1 Анатолий Кондратьевич. — Б1р торыз ба?!. — дед1 Байжан нанрысы келмей. — Я, торыз десятина рана!.. — Япырмай, тым аз екен! Себеб! не екен, онын? — Ce6e6i: езщ 6iaecin, Kypim — суда рана есед1 гон. Мол епнд! камтамасыз етет!н суды Сырдариядан тартып шырарура ол кезде ммнщ куип келсш! Бул б;р. Екншн, кур'нн еплген жер, аз жылда сазданып, батпакка, келге айналып кетпей ме? — Рас. — Осы ек! себсппен, бурынры уакытта журт Kypiui cricin ерксндете алмаран. — Ci3, Сырдария елкесшде быйыл 75 мын гектар « ' P er’m i дсдпцз,— деп сурады Байжан,— сонын кан- шасы курни екен? — 22 мины. — Молапын калган екен,— дед! Байжан. — Кайдан мол болады!— дед1 Анатолий Кондра- Т1.еш|ч,— бул ore аз. Анатолий Кондратьевич 6ip шкафты ашты да, irniH- Д‘‘ тскшслене жыйналган папкаларды суыра бастап таги да сейледк - Обком секретарыныц «Сырдария елкес!н сулан- лыру Mocwicei совет тусьшда рана uieniiae баст’ады» .Kyi дурыс. Казактыц «куырдактын экесш туйе сой- |:шда керерсш» деген макалы саран таныс. Юшкенгай арыктармсн узника бара алмайсын... Ж ана каналды казсак жуз мын гектар Kypiui ere аламыз... Yrn плоти- нашд курган сон миллион жарым гектарды игерем13... WIKCH жылы 6ip колхозда гектарынан елу центнерден курии алды... Егер жерш куте бшсе, одан да артык. алура мумкшдш бар, мысалы, 75 центнерден.. Соны миллион жарым гектарга кебентсш... Bip жуз он ею\" миллион да бес жуз мын иент- \"' !>••• — дед! Байжан есептеп. 61

— Б у ю л совет одарында eni ж уз миллион халык бар д ей ш , сон д а э л п Kypiui ж ан басы на канш адан ке- лед!?.. — Б е с ж у з алпы с е й ж арьгм килограмнан келед!, — дед1‘ Б а й ж а н тары д а есептеп... — Кун1не? — К и л огр ам м ж ары мнан арты ры рак,— дед)' Б ай ­ ж ан кулш... — Э не, кердщ бе, — дед1 Анатолий Кондратьевич серпе се й лен,— ж алгы з Сы р е л ке сш ш кур!ип'мен буш'л совет елш асыраура болады!.. Кыз.мет аткарран елкесш ш болашагын соншалык, айкын Kepin куан а сейлеген кайнатасына риза бои кеткен Байж ан: — Там аш а екен !— дед!. — Ия, там аш а! Bipan, сол тамаш аны ойда рана сактам ай, icne асыру да керек емес пе? — Эрине, керек. — Что и требовалось доказать,1— дед! Анатолий Кондратьевич, Байжанра жымыя карап. — Соцры сезнозге тусш бей калдым, — дед1 Бай­ жан. — Ендеше, ашыгырак айтайын, улым. Коммунизм Ку р уд а н м а к са т — адам та б и га тк а бетпе-бет кеп, онын ж асы ры н байлы ры н аш а б е р у Foft. — Рас. — Сондай icTepre, Сталиндш бесж ы лды ктар б!здш О танды ж ы лдан жьиша молырак тартып келе жаткап жок па? — Рас. — О сы зор !ст! молайта т усу уш ш адам мен адам- нык, топ пен топтын арасында социалист!к жарыс ба­ ра ж аткан ж ок па? — Р а с , — дед! Байж ан, «бул кснестщ зяры неге сор-ар екен ?» д еп ойлап, 6 ip an , н еге согары н ж орамал- дай алмяй. Б Ь .'п ч О р т а А зияны ем !зстш eKi ан асы ба р foA улым, 6 ipi — Сы рдарня, 6ipi — А м удария. MaFaH та- ныс ма.мандардык айтуынш а, А м ударияны Каспийге бу- ' Дэлелдейш легшим осы еди 62

рып, жодындагы кен шелд1 гулденд1ру туралы ражап 6ip жоспар жасалып жатыр. Сырдария гулдену женш- де епзш ен артта калса уят болмай ма? — Эрине. — Ендеше Сыр бойында орнайтын плотиналарды тездету керек пе? — Керек. — Соны жоспарлаура отыру керек пе? — Бул шмге жасаран усынысыцыз?— делл Бай- жан, Анатолий Кондратьевич сез куйылысына enai Fa- на TyciHin. — Ол ашык мэселе рой. Канал жоспары nicin тур- ран ic, оны орындаура жшер мен кайрат кана керек, ол екеу1 де сенде бар. Отырып аткаратын кызмет шалдар- ра лайык болады да... — Тус1НД1М, — деп келе жаткан Байжанды Анато­ лий Кондратьевич «ол туралы кейш сейлесерм13» деп бвгсд! де: — Айтшы, жас инженер, — дед1, — Отанымыздын болашагы сыякты. Сырдын болашары да аса жаркын емес пе? — Эрине!.. — Болашарымыздын бейнес! осынша жаркын бол- са, — дед! Анатолий Кондратьевич, — еткен кундердщ бейнес! каншалык к а р а т ы екенш дэлелдейтш мына папкада куэлжтер бар, enai соларды кер!.. Папканы Байжанра устатты да, Анатолий Кондра- тьевичтщ ез! отырды. Байжан да отырып актарса, панка iuii фото-альбом сыякты екен. BipiHiui фотода: бет-аузы куйген кекдей тырысып калтан, aFapFaH сакал-мурты «кэр!кыз»‘ жабыскан жылкынын жалындай уйыскан, балары жыртылган дамбалын т 1зесшен жорары турген, уст1нде езге кшм жок, суйектерш санап аларлыктай арык шал. Шалдын алдында, узындыры онын кеудесше рана келетш, айыр бутакты аша. Ашанын жыкпышына aFam курск­ ие уксаган б 1рдеме квлденен орнатылран. Курект1ц жал- 2пак басы, ашанын касындагы a y ir r e тур, сабын шал* 1 Жабыскак шеплн аты. * Э у I т — су толран шуканак 63

устал тур. Б ул фотонын астына «атпак» дел жазый KoiiFaH. — Б ул не? — дел сурады касындакы Анатолий Кондратьевичтен Байжан. — Эй ж аетар, ж ас та р !— дел Анатолий Кондра- тьевнч Б ан ж ан и ы н кеск!нше ойлы кесш'нмен карал койды да баяндай бастады. — Баягыда кедейдщ арык казар куш| ж ок кезде, аштан елмеуге ж анталаскан олар дари янкн ж агасынан ш уканак казады, онын атын «ayiT» дейдк Сол ш уканакка дариядан жырын су апарады. Ш уканактын касына мына ашаны орна- тады, онын жыкпылына басы ож ау сыякты, сабы узын, мына курект] байлайды. Орнатушы адам сол курек- тщ сабыман устал, басын суяа батырады да, ож ауга ш ккен суды, егш селкен ж ерш е ш ашады. Соныц атын бу л ел «атп ак» дейд]'. — Онымен канша астык алады?! — Еп'ж'не суды куш -туш осы л ай аткы лаган кедей ­ дщ , ала ж аздай азаптанып алатын азыгы, yfm жанын асырауга ж етсе эрец жетедк эйтпесе жетпейд1 де. — Tipi азал екен, мынау! — дед! Байжан. — >I\\epfli су ар уд ы н е к кэр! эдгсщ'щ 6ipi осы бол у керек. Б ул эд!с.тщ каш аинан ба ст ал ган тарихы н еш- К1м б!лм сйдк Т с к б1ЛСТ1Н!М1з: «атп ак» б |л еп я 6ipiKTip- меген кезде, рылымга ж анаспаган кезде, адамнын та- бигат купли пайдалануда сорлылыгына куэ. К азакты ч «атарсыи атпа, боларсык катпа» деген макалы содан шыккан гой. Екпшл фотода: дармянын ж агасы . CyFa толтыр- ган торсы ктм ар кал ап, д ар и я дан д а л а к а к ар ай 6ipHe- uje жудеу ад ам да р п'збсктелш Kerin барады . — Бул нс? — дел сурады Байжан. — «А'тпаклен» су ш аш са еп'н ш ы гаты н ж а к с ы ж ер лариянып жагасыкан кездссс бермейдк Ондай жерлер- Д|'н KBOin ба й л ар менгеред!. Д ар и я н ы н ж ага сы н а н алые жерге сп'н сспксн, ары к к азуга куш i ж о к кедейлер, ericTopiiic суды осылай торсыкпен тасы гзн. ^ iiiimui фотода.^ имектеу келген, шокша сакал, узын, арык кара жнт’т, жалгыз рана турin ген дамбалы- меп, коз!н кшзбен шандып байлап тастаган ары к сынырды шырыцдыц ж е те гш е ж е гш , уекынын айнал- 64

дыра айдап тур. Шырырда ез! жалгыз, 63i кникене, агаштары кыйсык. доцтала к. Отан байлагаи бес-алты aFaui шелектерден шашырай тегШ п, епнд1 суарагын арыцщага су куйылып жатыр. Сыйырдыц да, ж ш т- TiH де шаршг.ганы аш ш н-ак бш н ш тур. Бул фотонын астына «кедейд:н шыгыры» деп жазган. — Бул шыгырдан канша астык, алады екен? ~ де- д( Байжан. — Будан |‘1дермекд1п‘н алады. Тек дарняда су болсын. Тертппш фотода: еудыц ж атасынан шыгыр орна- тылган. Оныц дон рядагы д а элг1 коргеп шыгырдан ек ь уш есе улкея, агаштары да элдекайда сом. узын. Дон- ралакка жыйырма шахты шелек байлянран. Шыгырды кэз!н банлаган eui ви з айналдырьш жатыр. Шелектер- ден твплгсн су, eHi астаудай рана тар арыкды толты- ра, ег;н даласына карай агып барады. — А ук ат т а адамнын арыты ссылай болатын,— дед1 Анатолий Кондратьевич.— Енд! байдын шыгырын кер! BeciiHBi фотода: еудыц нак жагасьшда, элпден ек! есе зор дерлнк шыгыр тур. Донкалагкна байланрая шелектщ саны отыз. Шыгырра кезш байлаган eui нар туйе ж еплген. Бул шырыряыц дария жарасындары эуптен i.iin алган суы жардыц жагасындагы кен ayiT- ке куйылып жатыр. O yiniH жагасына орнаткан ешнш! шыгыр, кецдеу казылган арынка су тепп жатыр. — БаЙдыц шыгыры деген осы,— дед|‘ Анатолий Кондратьевич.— Мундай шыгырмен, 6ip жазда бестен он дссятинара шешн cyapyFa болады. Шырырдыц еск! rypiniH ец Toyipi осы. Муныц атын «астан-кестен* дейдь — Мунысы енбекке турады екен, эйтеу1р,— дед! Байжан. «Атпак» кекес] басталганнан 6epi Сырдария- Fa суып отырган кенып, енд1 рана аздап жай тапкандай. — Ci3 шырырдыц курылысын бмес5з бе? — деп су- рады Анатолий Кондратьевич Байжапнан. — Б ’лмеймш. — Ендеше айтып береш н,— деп, Анатолий К оядра- тьевич шыгырдыц бвл1мдер!шц аттарын санай женел- дй 6ipinmi — орын aFam. Бул жуан араш, жерге тесе- лед'1 де. козгалмастай боп бекмедй Араштын орта* сы ойылып, Tin дщгек орнатылады. Оныд аты — ус- кын. Бойы дел-сал 6ipeyre казактын «уекынын жамая 65

екен» деу| осыдан. Бул екЬнш белш ек. Ушшш! белшек — ускын ау м ау уш ш , твбесш ен бастырык салып, басты- рыктык ек! басын жсрге кадам ен бею тш тастайды. Б ул уш . Tep-riHiui белш ек — ускы н д ы айналдыратын квлж ж е г у ymiH ж етек 1сте бд 1, онын аты «cipec». Бесш ш ! — ускыннын тубш де шыгырдын су тарта- ты н дон ралагы н айналдыратын юш кене д о н гал ак бо- л а д ы , онын аты «торын». Торын ж у а н агаш тан ден- гелете ойы лы п т у т а с ж асалады . О л дон гал акты н т!с- TepiH «ipKic» дейд!', ipKici<e кабысып ж ататы н екшнл дон гал акты н TicrepiH «ripKic» дейд]. К азакты н араз- д аск ан арайынды «ipKic-TipKic болды» д е й т ш осыдан. Б у л ексу1мен ж е ть С епзш н п — e a i доцралакты жал- растыратын сыррауылды «к!ндж» дейд!. К ш д ж т басы догал дау, ш окпарлау келед1, онын атын «ебей» дейдк К азактын «ебей басты сэры улек» деп туйеш сы йпаттауы о сы дан. Б ул торыз. О ныншы — ж ерден ше- лекпен су тартатын улкен донгалактын курсауыи «тебелд!рж » дейд]', оны т узу агаш тан т у т а с медь Он 6ipiHini — купш ек. Бул д о м ал ак ж уа н aFaui. К упш ек пен тебелд1р1’кт1 ж алгасты раты н тар м актар д ы «ке- гей» дейд!. К егей , 6ip д о н гал ак т а тер ттен он enire дей ш , узындыры се п зд ен ж ы йырма кар ы ска ш ейш бо- лады. Б у л он екш ш к Он yuiiHiui — тебелд!'р!'ктщ 1ш!н айнала, су тартатын шелектер байланады, олардыц саны бестен оты зга шей|'н. Он тертш ш/— ай н ал ган ше- лекгердщ суын тецкерш шункырра куятын, узынды­ ры октау да й агаш болады, онын аты н « к асж ск» дой ­ ди О н бес!'нш1 — касш ек с у куяты н ш ук ы р д ы н атын «сушалман» дейд!. О н алтыншы — шыгырдын шелекте- pi су ш п алатын кудыктын атын «ayiT» дейд!. Терсцнен су тартатьгн асты лы -успл! ею доцралакты ш ыгырдын атын «астан-кестен» дейд!. Ш ыгырды айналдыратын келж тщ мойнына киг!з!летш агаш кам ы тты «мойыл- дырык» дейди Онын етнерме арашын «самиян» дейд!. Сонымен он ceri3 болды. Ш ы гы рдан м ен щ б м е п ш м осы. — О йпырой, т !п п кем б!лед| е к е н а з , — дед)’, А н а ­ толий Кондратьевичт1'н ай ткан дары н ж азы п алып отыр- ран Б ай ж ан, — к ай д ан ум ы тпай ж ур ге н с!з , буларды !.. — Bapi де кез канып калган дун и е рой. Шырыр- ды ц белш ектерш а т а у о кай б о л риимен, соны ж а с а у

кыйын болатын. Ек алдымен, шырырга лайыкты апаш Сырдын. бойынан табыла коймайтын. Тузу aFaui, ж уан aFarn сирек кой мунда. Сондыктан, ертерек кезде акашты Шымкент, Алматы жактан туйемен тасып, к1- ci кунындай 6aFaFa эрек сатып экелстш. — Мундай шырырлармен канша жер суара алатын eai? — Бес-алты корымнан артык жер ere алмайтын. — «Корымыныз» не? — Айнала атыз coFbin, коршап алган жер, ен кеп корымы бар деген бай, шамасы он гектардай FaHa егет1н. К едей дш болса-болмаса д а аз гой. Айнала жуз кулаш еккен кедей аз болатын. Атпакпен немесе та- сымалмен егетшдер, ат аркасындай FaHa жерге уй1ле- TiH. «Kepis» дсгенд1 бшесщ бе? — Е с т е ш м болмаса, кергешм жок- — О л мынау,— деп Анатолий Кондратьевич тауга ермелеп жер казып жургсн б1реулерд1ц фотоларын керсетп де баяндай бастады.— Мен 6ip кезде орыстык ориеиталистерше1 елжтеп, казактын фольклорын жый- нап ем. Сонда Аргыннын Алтай деген руынан шыккан Култума деген акын, сол рудын атакты е й байы — Аккошкар, Сайдалы дегенге влек айтканда: «Туып сн 6ip анадаи епз болып, Арыкык куйлеш'п тур, ceMi3 болып, Шалкыран exeyiu де дария емес пе ен, Калмасан бертш кезде кер;з болып?» депть Осы «кер|'з» таудан казылатын арыктын 6ip т у - pi. Мысалы. тауды к бш гвд е егш дж жер бар. Оран теменнен су muFapyra болмайды. Ондай жерд! егуге мынадай айла жасаган: таудын басында булак aFa- тын жер болса, сол арадан куды к казып, 'булактын суын саркыйды. Теменнен сатылап тары 6ipHeme ку- дык казады да, солардыц арасын жырып косады. Жогарры кудыкка тол ран су, жыракамен теменге aFa- ды да, б|'рнеше сатымен ericTiK жерге жегедк Осыны казактар «кер1з» дейдь Парсыда «караз» деген сез бар. Оны« магнасы да осы. BipaK, казактын бглгйите- 1 Шыгысты зерттеуиплер. 67

pi, «кер гадЬ к ар аз д ан алынган емес, казакты н «кер» ж эне «из» д ег ен eni сезш ен к ур ал ган , « кер дЬ казак «кейш» м акнасы нда колданады , кеЙ1'н кеткещц «кер кеткен» дейд1, кер агаты н су болган со к «кер1з» кой- ган д е с е д ь К ай сы сы расын к!м бьпсш?.. Б у л ф отоларды керш ш ы гу Б ай ж ан га, Сы р бойын ж ай л ага н е л д щ eriH кэа'бш кал ай ерксндету]' гуралы окыган рылми лекция сыяктанды. — Еид! б!'зд1н совет заманы нда казылран канал- дардык жайын керсететш мына фотолармен таныс, — деп Анатолий Кондратьевич 6ip ж уйел1 фотолардын бетш ашты. Байжан кере бастады. BipiHini ф отода: шегерьлген туйелердщ арасында, жер елшейтш аппаратка сыталап карап тургая Анато­ лий Кондратьевич. Муныц астына «Керкелмес каналы- ныц багы ты н белп'леу» деп ж азы пты. EKiHuii ф отода: ж ан -ж актан керуендей т|'зш п куры- лыска келе жаткандар. YmiHiui ф отода: каз-катар туры п кетпен ш апкан- дар. Тертжин фотода: туйелер, есектер, аттар, машина- л ар , 6ip орынра экеп, болаш ак кан ал курылысына ке- рекп заттарды теп'п жатыр. Бесжип фотода: шлюз жасалатын ариага, серейш дж гектер орнап калган. Алтыншы фотода: цементке араластыратын тас- тарды унтап жаткан дробилка. Ж етж ц ц ф отода: 6ip д о м ал ак маш ина, цемент пен тастарды сапырып араластырып жатыр. Ceri3iHiui ф отад а: цементтен куй ы лган , шлюздьч ж уан-ж уан TipeKTepi. Тогызыншы фотода: цемент д ж гектердж аралары тем!рл1 бетонм ен тутасы п, зор корган н ы ц кабы ргасы сыяктанып кеткен. Кабырганыц бес жсрж де су акта- рылатын кен тем!р какпа. Оныншы ф отод а: aFarn пен тем )рден шайнастырып ж асаган тоган. Будан тогандардыц 6ipneuje rypi кер- сетшген. Он б1ршш: ф отод а: кан ал ды к м аги стралы мен гар- 68

мактарынын октай тузу, 6ipaK, эл'1 су ж1бершмегей арналары тушрмген. Он cKiHuii фотода: шлюздщ алгаш ашылуы, канал- Fa су ж 1бершу! корсет‘1Лген. Ол арада жыйиалган топ, куанышты кескшмен, элдеюмдерд1 каналта шыккан су ­ ра, белше аркан байлап, ипмш ен лакгырып жатыр. — Булары Heci? — деп сурады Байжан. — Ары кка алгаш су ж 1бергенде, сол арыкты бас- тап каздырнан адамды cyFa кшмшец малып алу, бул ел- дщ эдетк — Онда а з д ! малу керек кой? — дсдз Байжан ку- ЛШ. — М ы нау фото маран уксам ай ма? — деп А нато­ лий Кондратъевнч, кшм-кешепмен cyFa малшынран, айнала коршаран ж урт оран кулш турган 6ipeyai кер- ceTin едп — Д ал езпйз, — дед! Байж ан, уньле карап, — сура туншыкпай ма, адам буйткенде? — Эрине туншырады. Keii6ipey елердей боп шы- гады. Елдпр рурпы! Амал neuiiK, KOneciii. — ©3iHi3fli неше рет осылай шомылдырды?— деп сурады Байжан жымыйып. — 76 рет. — Совет тусында? — 4 рет. — О калай аз? — Ленин айткан ж ок па: «аз болса да ж аксы бол- сын» деп. Совет тусындакы тер т арык, еск: заманнын терт ж уз арыгынан артык. Фотоларды карап 6iTipreH Байжан, кггап шкафта- рын керсе эр шкафтын мандайына ак бояумен, осы шкафта нендей штаптар бары жазылыпты: 6ipiHiui шкафтын мандайьшда «Ирригация мен мелиорация туралы» дсп жазыпты, eKiHUii шкафтын мандайына «Сыр бойын суландырудын материалдары» деп ж а­ зыпты, онда номерленген калыи папкалар; yiuiHiui шкафтын мандайьшда «Маркснзмшн классиктер:'» деп, тертшил, бесшип шкафтардын мандайына «Керкем эдебиет ютаптары» деп жазыпты. Олариа 61'раз ушлген Байжан шкафка катарлана ш нген бутылкаларды керсе, Сырдын суыныц, жыл- 69

дыц эр кезшде хнмиялык курылысынын кандай бола- тындыгына кеш лдем елер екен. О да н арры графиктер- де. Сыр бойында ауа райынын кай кездерде калай ку- былатындыры кврсетш птй Одан арры диаграммалар- да Сыр бойында арыктыц кай кезде каншалык ка- зы лганды гы. кай кезде канш а ж ер суарылрандыры ай- тылыпты. Б у л каб и н еттс езпп'н алдары i'ci'hc канш а жэрдем барын ш амалап, оран ш тей куанран Байжан, А нато­ лий Кондратьевнчт!'ц, туркан елкесш ш е к а з суйетшд!-- п'не хай ран кап , алгы с айтты. — Б ак ш ага Kipin тыны стайы к, — д ед 1 Анатолий К ондратьепич, 6ip коруге осы д а ж етср д сген оймен. Бул усынысты Байжан куанышпен карсы алды. Анатолий Кондратьевнчтщ колынан ж асалеан бакша- ны, осы уйге келген сайын ол Гулнармен 6ipre аралап шыкпай тынбайтын едь Бакшаны Анатолий Кондра- тьевич, Сырдын топырарына кандай араштар мен гул- дер ecyiH сы н ау максатымсн кур га н . Н е ексе сонын 6opi ойда рыдай ©нген бакш асы н ол калж ындап «бо- лашак. бакш асы » атайтын да, егер баптап устай бьтсе, бук!л Сы рды н бойы осындай бакш ага айналуына дэ- лел кылатын. А натолий К ондратьевич пен Бай ж ан а с белме ар- кылы ба к ш ага шыкты. KeiiiKi'preH куннщ кызуы эл> де кайтпаранмен квленкел! бакш анын ж упар ис! ац- кыган шп коны рж ай екен. Есж тен ш ыга Байж ан те- HeperiH кез!мен шолып турып, кеудесш кере у з а к дем алды да; — Ж аса сы н гу л д ер !— д еп ай кай лап ж^бердн Бул оньгц ж ан ж урегш ен ш ы ккан ш атты к yni едь ©йтпегенде кайтеш !.. Клум баларда ескен гулдерде, та- бигатта кездесетш бояу тустершен жоры жок!.. Осы бакш аны ол кеш е гана кор ген ед|, 6yriH, кеш е кезге туспеген нелер т у сп гулдер аш ылган сыякты!.. Бай- жанныц бул тандануына жымыя караган Анатолий Кондратьевич: — К алай , уи ай ма мсш н К!лсмдер1'м? — дед ь — Б ударка сайтаннык шлем! тедессш бе, — деген сои шырып K erri Б айж анны ц аузы нан. Б ул сезш е ыц- гайсы здан гандай кай н атасы и ан Keuiipiw сурады да. 70

—- ж о к -а у ,— деда сезш ж алгасты ры п,— расында, ду- ниедеН ен зор шебер осы сыякты тустерлк тустердщ осы сыякты езара кел1Нмдерш, жапырактар мен бур- ппктердщ осынша ражап нэзж турлерш жасай алар да!.. Т а б и га т — тамаш а зат!.. Егер осындай керксм бейнелерден ул п алмаса, уш есе Рембрант боп туса да, eui6ip cypermi тукке турмас еда... Суретппш кер- кемджке керкем табигат кана жетектей алады... — Оный, рас, — дед1 Анатолий Кондратьевич ой- лы кесюнмен, — табигат кана шекНз, ецгешн бэрш де де шек бар деген с©зд1 улы Ленин бекерге айткан жок... — Н е деген таусылмайтын, унем! ©ркендей беретш ©Mip!.. Иланыныз, Анатолий Кондратьевич, ap6ip кел- ген сайын, осы бакш ага 6ipinini рет келгендей болам д а турам!.. Эр жолы, кеше кермеген ж аналыктар- ды корген сыяктаиам... Соларды керген сайын кызыка т у с е м ! .. — Арала, к©р, улым!.. Эне Галочка д а келе ж а- тыр. Екеущ серуендсндер, мен отырып дем алайын... Ж астар жайнаган гулдердщ арасыи жпишке сок,- пакпен кез!п Kerri. Расында, кешеден 6epi кеп гулдер кауызыиан ашылган екен, эЫресе скабиозанын шок- тарында... олардын турпаты мен мелшер1 б1рдей бол- ганмен бояулары баска: шымкай ак та, бозамык кыз- гылт та, шие тустг кызыл-курен де, жаркын кек пен кошкыл к©к те кездеседк.. Kert6ip бояулардьщ 6ip тус­ теп екпшл туске н эзж тен т барып ауысуыиа кайран каласын... Р оза мен гианцинттердщ д е б 1рнеше гажап TycTepi бупн шешек атыпты... Кен гулдердщ Байжан да, Гулнар да аттарын б|'лмед1 ж эне оган еюнбед! де... Гулдер олардын акылдарын емес, сез1мдерш билеп Kerri.,. Клумбаларды орай жем!с агаштары ecin тур. Олардын бутактарынан не салбыраган мэуелерден ал- ма мен алмурттык, ©piK пен энж1'рд:к, шие мен шаб- далдын неше сорттарын кездеспрссщ... Ж ем !с ара- сындары жуз1‘м мен жидек шырмауыктарынын бойла- ры д а мвлд1реген мэуеден сынысып тур... Бакшаныц 6ip шет1не, Сыр бойында ©eyre мумкйчд1п бар астык- тардын 6opi де аз келемд1 жерге шок-шок боп ©ciari... 71

К ер к е м ба кш ан ы а р ал ау р а К1р1скенде куле, кал- ж ы ндаса, оам бы рлай сейлескен Б ай ж ан мен Гулнар- дын ойларын керкем бейне е зш е тарткандай, б!раз- дан кейш eneyi д е тым-тырыс бола калды. Осы халде олар бакш аны орап шыгып, Анатолий Кондратьевич оты ртан скам ей кар а ж акы н дады . Бай ж анн ы н кез], скамейка макында бурын кездесгрм еген тармары кен сарры лттау гулдерге rycxi. Соны н 6ipeyiH узш ап Гул- нарра сы йлау максатымен ол колын соза берд; де, саусактары на тж ен кадалган соц, балаш а бакырып кап, тартып алган колы ашып, дуы лдай женелгенде аузына тырып урлей бастады. Калгып отырран Анатолий Кон­ дратьевич Байжаннын даусынан оянып Kerri де: — Не болды? — дедь — М ы на 6ip гулдер тженд! екен, — дед1 Байж ан, колын аузынан 6ip алып, 6 ip салып... — М у н д агы гу л д ер д щ 6api д е тшенш' бол ад ы, iiibipaFbiM, — д ед ! А натолий К ондратьеви ч, —- оларды уз е 61'лмесец, эрдай ы м ж ар ал ан асы н . У зе бм геи д ер рана ол ар дан л эззэт алады... — Окасы жок, — дед!, колынын ашуы бэсендегсн Байжан кулш , — тек, шешск ататын гул болсын да, узу жэне ус та у тэсьлш табармыз!.. БЕси/ЦЦ ТАРА!/ 1C YCTI НД Е Б айж анн ы н уй л ену тоны еткен н ен б:р ж у м а ней in Анатолий Кондратьевич пен ол обкомра шакырылды. Буран шей ж 6ipneme per ж олы ккан Б айж аннан об- комныц секретарь! канал жоспарыиыл, ap6ip дегаль- дары туралы рана кенссетш де, бас инженер болуы туралы сезж кайталамайтын. С екр етар ь д ы н кен мандай л ы , т у н ы к карш ы ра квзд/ басында укгмет пен партия сенш тапсы рган облыстын шел д ал асы и гулд ен д |р у т ур ал ы зор ой л ар барын, ол ойлар кыял емес шындык екешн, оныц табиратты ка- лай езгерту туралы айкын сызылгап пландарды калай )'еке ас ы р у т ур ал ы ойляйты ны н, Б а й ж а н онымен жо- 72

(пыккан сайын терен!рек кердь Bipinmi жолыгысудан бастап Байжанныц укканы — бул секретарьдьщ, ic женшдеп сездер! тупл , OFaH гэн калжык сезд ер ш т де астарында кезектеп М1‘ндеттерд1 калай етеудщ, баскапып отыоран облысындары адамлардын ем:р!Н жаксарта тусуд щ жобалары жатады.^ 0зш щ ж ас eni- ршде Байжан мундай баскарушы партия кызметкерь мен 6ipimiii рет кездестк партия басшылыры легеннщ не екенш ic жузшде 6ipinuii рет укты. Байжаннын байкауыяша, бул адамнык басы зор акыллын, кате- ci3 тапкырлыктыц, кырагы болжаушылыктьш, улкеи ойды TyciHiKTi т тм ен айтып берудщ, уктыруга шебер- лжтщ уясы сыякты. Расын айткаида, Анатолий Кон- дратьевинпея сонры сейлескеннен кейш, одан сон, секретарьмен тары 6ip жолыкканнан кейш, курылыс- тьщ бас инженер! болура Байжан ш тей ризаласты да, секретарь бул женде сез козрэй коймаран сон, e3i ки- л5гул! ындайсыз керд1. Бугш обкомнын 6ipiHiui секретары Анатолий Кондратьевичпен екеущ коса шакырран сон, Байжан бул шакыруды кенестщ тыянагына жорыды да. жол- шыбай кайнатасьша бас инженер болура енд1 ризашы- лырын айтты. Карт бул шеинмге куанышын б1лл1рд!- Секрстарь оларды кабннетшде дардылы жаркын м!нез!мен карсы алды. Байжан мен Анатолий Кондрать- евичт! жуырда жасаган тойларымеи куттыктаран- да, онын шыкшытгы кендеу бет! мен конка ктау мур- ныиын нмек тумсыгы KyniMcipeft калды. Сол жайдары кескйпмен ол Байжанра усынысы туралы сурау 6epin едК Байжанныц жауабын аузынан карып алрандай: — Онык HeciH сурайсыз,— дед! Анатолий Кондра- тьеиич кул1мс!'реген кескшмен,— e aai кайда бара- ды деи аз бул ж!г1тт!', т е г М б1здщ колда!.. Ол риза, жолдас секретарь,— дед! Анатолий Кондратьевнч даусын салмактандырып. — Р ас па? — дед! секретарь, Байжанра к е з ш т сынау карасымен. — Солай болганы да, — дед1 Байжан. — Ж < пт!— дед1 секретарь Байжанныц колын алып, — а з д щ тез кен д те коймауыныз табигы жэне TyciHiKTi ic. Ж аксы дипломы бар, окымысты болган- 73

мен тэж рибес! аз ж ас инженерге Сталин жолдастык атьш дагы к ан ал курылысы сы якты зор xcti баскару онай м а екен !.. Эрине, кыйын... Bipan, Ыздщ ж э л р ы з ем ест1г!н!зд1 естен ш ы рарм ау керек, ж олдас Бектасов. С!зд',ц касы н ы зда халы к, алды ны зда большевиктер партиясы . О л ж еш мпаз партия екенш бкчеа'з. Оныц куш б у л аг ы ха л ы к екен1 д е а’зге мэл|'м. Ендеше ci3- д ен т1‘лейтш!М 1з не? Мемлекет тапсьгргаи !ске адал ю- picin ынталана аткару. Егер активке суйене отырып, солар аркы лы халы кты баскар а б!'лсец13, орындалмай- тын ic ж ок. Р ас, ic устш де кыйыншылыктар д а кез- десед!-, сд ан кор кпау керек, ж ене 61'лу керек... Соны- мен, !ске ю'рюемгз де, ж олдас бас инженер?.. — Эрнне, — дед! Байжан. Секр етар ь Байж анга каналды н ic планы обком.чын бюросында эл1 акты к рет бекшмегеш'н айтты. — Ол план даяр, — дед! Анатолий Кондратьевич, — мешн бул ор ы н басар ы м а,— дед]' ол Байж анды ие- riMCti н ускап, — даяр планмен танысып, косар, алары болса niKipiH айтуы жен... Будан былай курылыс ж у- мысынын салм ак ты ж аты бул ж М т т е болады рой, — дед| ол секретарьга кезш кысып койып. — Э р и н е ,— д ед 1 секретарь ж ымыйып, — бюро ке- neci жумада болар, аж аи дейш даярланыз, жолдас Бектасов!.. Бай ж ан !ске KipicTi. Ж алпы Сырдария туралы, одан казылгалы жаткан канал туралы Банжаннык бурынгы бьлемш дегендер!, баяндамага эз!рлену максатымен материалдар акгар- ранда, тукке турмайтын сыяктанып кетть Оныц пионер кушнен бастап зер сала карайтын 6ip моселсс! сорыс гылымы едь О л, ac ip ec e, сорыстын ай- ла-эд!с(н баяндайтын к!таптарды кеп окы ган. Солар- га карай отырса: 6ip мемлекетпен ек!нш! мемлекет сорысу ушш , ец алдымен 6ip-6ipiHe астыртын бар- лауш ы Ж1берш материал ж ы йнайды . О п латы каж ет материалдар: карсы мемлекетт!н жерппн, байлырынын, енд|‘р|'с куил'ш'н, техникасы ны н кандайлы ры , каиш а- лы к сотые куш in uibiFapa алатындыры , сорыстын ку- рал турлер|', халкы н ы ц б!рл !гш 1н к ан ш алы к 6epiKTiri, канша ускерЫ ц барлыгы, олардыи. сорыска каншалык 74

33ip,iiKTej ды sveni

ж ы л б у р ы н б а с т а л г а н екен. Б у л сорыстын. онын аржа.-' ьында неше мык жыл бурын басталмауын юм бш п- тП.. Bipaic, м эсел е Сы рдарн ян ы н ж агасы нд агы елдер- д|ц онымен неше мык жыл согысуында емес, кашан, кг.лай ж е ну iиде. Байж анны н кольш а тускен материал- дарка К ар аган д а, совет дэу1\"рй1е шейш, Сырдарнянын а с а у суын ж ецш барындыркан 6ip ел де, 6ip мемлекет те болмаган. Совет заманында, асау Сырдарияныц мойнына бута лы к тастау эуел1 ©збекстан елкеа'нен басталып, «Мырзашел» аркылы Казакстан елкесше д е т ар аган . Б]\"рак, эз1'рге, б у г а л к к к а жу-асып ж ат к ан Сырдария ж ок. Ол sai баярыдай асау. Онын ani бая- гы, аркасы идары сары саз-топы ракты кем!\"ре, коймал- жыц кып сапыра, кешрши, екшнмен ijirepi ентелей, бурыла, ж алтара, орарыта, кеп жердей арнасын ауыс- тыра, бет кел:п к алfam кв лдерд!к копасы н, тонайларды копара агуы бэсендеген жок. С ов е т зам аны н а гаейш д е ж уасы ткы сы келгеидер- д|'ц талай ы н ы ц басы н каты рран тен тек Сьтрдарпя, со ­ вет тусыида да аз адамды эурелемепл. Бул жендс, со ­ вет инженерлер! талай томды енбектер жазыпты, олар- ды ц Kefi6ipi к'ггап бон т а шырыпты. С о л сц б ек тсрд щ н еп зд ьтер ш т угелге ж акы н к ар аган Бай ж анн ы н кел- ген кортындысы: Сырдарнянын ею мыц шакырымнан артык елкеге ирелендей, эрдэШм арнасын ауысты ра агатын тентек суына, тура акатын ц ем ент\" арна ж а- сап алранша, неше жерден плотина курраиымен, ыр- кы ка тугел багындыра алм айсы ц. Т у б ш д е ссы л ай ic- т еу KcpcKririH инженер атаульш ы н 6opi д е ай тады . B i- рак, каш ан? — М эселе сонда. B ip инженсрл!к осеп- теу]\"ише, Сы рдарияна коллан ц е м е н т \" ар н а ж а с а у yiuin, моселен, совет мемлекетш щ !936 ж млгм бую д бюджетш щ теп жартысы жетед! скен. Бул кы змегп 6ip ж ы лла аткар ы п ш ы гу унмн, О р т а А зия елдс-pi мен Казакстанныц барлык ж ум ы ска ж арарлы к ада .удары тугел катнасу керек екен. Эрине, б!р ж ылла муншп ка- раж ат mbiFapy, мунша адам ж ум сау эз!рге мумкш емсс, мэселе, каз1'р он да емес, icasipri м эсел е — ба р мум- KiHixiiJiiKTi панлаланы п, Сы р дари я н ы ц к ы м б а т суы н куш келген мелш ерде кэлеге асыру. Байжан баскарып ялдагы кунде каздырылгалы тур-

ран Сталин атьгндагы канал, Сырдыд казакстаидык жагасында казылрав арыктардык ек зоры болмак. Осы «ед зор» деген каналдыд ез1 Сырдарияныд суы- нын мыднан 6 ipiH буып ала алса, сол осындай аз рана суды буып алудыд езше, материалдарвд Караганда, канша адаынын мыйы сарып болган. Байжан материалдарра карап отырса — аумаган зор сорьгстык планы: план ж асалардан бурын, канал казылатын елкеге талай экспедициялар шырып, талай рет барлякан; талай жуйел'1 жоспарлар жасалган; со- лардыд Kooi кже аспай, архивтыд материалы болып калып койран; icne асатын материалдардыд iuiiime ед колайлысы Анатолий Кондратьевичтиб боп шырып, акыры сол кабылданран. Айтканы icne аскандыктан б а , элде ммезппд са- бырлылырынан ба — Сырдарияны жсцуше кез1 ершн жеткен адамдай, Анатолий Кондратьевич абыржуды, куйгелектенугй (Илмейдн Талай ж еш ст! колынан ет- керген карт, колбасшылардай мадкыйран сабырыи оз- гертпейди Байж ан жастыгын б 1лд1рш, сабырсыздана- йын десе: — Балам, кандай майданда болса да,' сабырыи жоймарап ж ак жедед1, куйгелек тез куйрейд1, саспай кыймылда,— дейд1. Байжан шукшыя таиыокаода, каналдыд планы бы- лай боп шыкты: Сталин каналыныд Ж уапжарма ата- латын, Сырдариядан су тартатын магистралшщ узы н -. дыры 25 километр. А лкымдэры еркеуд!И iceiuiri 50 метр, табамыныц K-eimiri 35 метр, сарасыныд тс.редд1п 15 метр. Сакадары узаган жерде каналдыд кедгип 15 тен 25 метрге дейш, Tepetmiri 5 тен 10 метрге дешн... Канал журег,н жолдыд бойымда сайлар кездессе, cki жарьша балшыктан арна сорылады. Оны Сыр e.ni «котерме» дейд1екен. Планда кетерме согылатын сай.пардыд жал- пы туркы 7 километр екон. Ж уанжарма «Туйемойыи» аталатын кумды жарып етедк К умга шейш, магистральдыд он 6уй1р1нен ксп косылатын «Торанрулсайы» аталатын арык казылады, оныд узындыгы 3 километр. «Туйсмойынпад» ете, канал «Од», «Сол» атанып ек:го аирылады, «Онныд» узынды- 77

ры 35 килом етр, «Солды н» узы нды гы 15 километр. Ол екеу:«1н д е жолында белеет' кум дар, терен сайлар, я кел табандары кездесш отырады... «Торанрулсайынан», «О цнан», « С о лд ан » тарай ты н ул ы л ы -к1ш!л! арыктар- ды ц бэрш косып, тутас алранда, узын-ыргасы бес-алты ж уз километр ж ер казылуы керек. K aaipri канал курылысында жерд1 суару мен кур- р агу м аселeci к ат ар шецн'лу керек. Сы рдари я елкесгнщ суарылтан май топыраты, аз жылда сазга, кейде колге айналып кетедё д е пайдага а с уд ан калады . Б ул ай бол- д ы р м а у уш|'и ж урп'зеп'н кур естщ 6 ip Typi — елш щ т 1- Л1мен ай ткан д а «кашырткы салу», гы лы м т ш м е н айт- канда «коллектор» жасау. Ол — eric елкес!нде пайда- ланран су д ы не алыстары oafiFa, н е дарияны н езгае ку- лату, ол ушш суды езше тартып алатын косымша ка- иалдар казу. Буран дей!н жасалган каналдарды к тажрибесше Ка­ раганда, кыйын мэселешн 6ipi — жол. Сьгрдын боз то- пырагы машинанын доцраланы кеп ж урсе-ак ор боп казылады да, жанбьгрдары са з т у п л, куррактын. езш де де донос ортасы диферра1 сорысып маши налы ж урпз- бейд!. Б ул п эл еден кутылудын. ж ол ы — грейдерлЬк жол ж асау. Осы женде кызмет аткарран экепедицияныд келпен кор ты н ды сы — грейдерлш ж ол дарга битум* к ую , сонда рана жол тез тозбайды. Opoip шаршы метр ж ер- ге бес килограмм битум куйылу керок, ал, пландагы грейлерлж жолдардын жалпы туркы 350 километр. O f3h кан ш а би тум керек!.. Г рей д ер л ж ж ол ды н е й бо- йында казылатын жер канша!.. Канал курылысын осылай тутас алганда, барлыры 25 миллион кубометр жер казылмак!.. B ip Kici б ;р кунде ор та мелшермеш у ш кубом етр то- пы рак к аза а.тады десек , жыйьгрма, он бес миллион кубом етра! 6ip кун де котары н nibiFapy уш!н ж ет!-се- • п з миллион ад ам , fiip ай да к отар ы п ш ы кару уш ш ею ж уз мыннан асгам га жакын адам керек болар ед!. Сол жылы б у и л Кызылорда гблыеыныц барлык. колхоздары нда 150 мыилай ж ан б а р , сол ар дан бала- 1 Машинаиыц к|'нд!п. * Мукайдын кою койиртнпры. 78

таган ы , Kapi-куртацды шырарып тастаранда, колына кегпен алатындары 70 мынга жакын «ici, олар тугел жу мыл ганда, каналды уш-терт айда казып кету1 мум- кга. Б!рак, колхозда каналдан баска да жумыс кеп бол- гандыктан, облыстын барлык колхозы ен кеп дегснде 40 — 50 мьщ Kici рана шьирара алады. Булар да епнд! егу, суару, ору кездергаде гугел босамайды. Окгябрь- д щ жуан ортасына xipe, Кызылорда облысьшын жер! тонданып катады да, мартта рана ж:бид1, бул айлар- да да канал казу мумкш емес... Канал куры лы сы — жалрыз жер казу емес. Оныц бойына талай жердей улылы-юшьш торандар, квшрлер салынура тш сп. Осынын бэрш жэне жер казуна жумсалатын маши­ на куштерш есептеп, облыстык су шаруашылык бел1м! каналдык курылысы е й жылда, ягни 1940 жылдык ав- гусыида басталып, 1941 жылдын ноябр1нде аякталадь деп есептеген. Курылыетын бэр;пе ук!мет жыйырма миллион сом акша бергел1 отыр. 20 миллион сом акша!.. Оны жумсай б 1лу окай боп па?!.. 40 — 50 мын адам!.. Оны жумсай биту окай боп па?!.. Ж эне кандай адам дар олар?— Совет адамдары!.. Олардьщ тшегьне лайыкты жардай: баспанасы, тама- ры, курал-сайманы болу керек. Солярмем рана канаратгаиып коя ма олар?.. Оларга клуб керск емес пе?.. Клубта кино, театр, концерт жу- pin жатуды тклемей ме?.. Ж астарына спорт ойындары кажет емес пе?.. Радио кайда?.. К 1тапхана, газет, ж ур ­ нал кайда?.. Булардая баока д а .мэдениет тш еп ж ок па, олардын?.. Осьгнша з„р курылыетын бас инже!ге!р1 б 1зд1ц Бай- жая!.. Ж ас Байжан осынын бэр!н дурыс баскарып шы Fa алса жаксы, егер шьна алмаса?.. Алгаш журекешгенмен, юке Kipice Байжан бекшдк Оран улы жорыкты бастайтын колбасшылык оез1м пай- да болды. Ш абуыл жасайтын «жауы» — Сырдария. Бул жорыкка керект1 куштщ бэр! колында. Енд1гг мшдет — сол к у и т жумсай бш п , жещеке жету. Байжан М ахамбеттщ е лендерш жаксы керунп ед1, acipece «Ереукп атка ер салмай» деген еленш ерекнге унатып, бала куншеи жатка антатын. Осы елендеп 79

«ер тесектен безш бей» деген сезд щ шыи магнасына, кан алды н матерналдарьг.чен ш уры лданганнан кейш Fa- на тусш геядей болды. Онын уйленгеш жуыкта рана. Ж эне ол элде юмге ш е е , езш1Н 6 ipnem e ж ы л кум ар тка н адам ына косылып отыр. Сонды ктан, орысша «бал айы» аталатын онын алрашкы кундер! балдан да тэтп боп, жастык лэззэп- . йен б а ск а еш иэрсеш ой лам ауы керек ед!. ic ж у з 1нде олай болмады. Ж атеа да, турса да есш де унем 1 канал!.. Уйкы мен астан колы аз босаса, не канал жабдыеына шапкылап кетед!, не каналдын шыйыршыктап буктеген саррылт- та у май кагазын отырран ж ер:не жазьш ж 'берш , терт бурышыи бастырмам ен '6eKiTin койьгп, элденемеиес1не ун ш п , элденеменес!н есептейд1 де жатады . Оныц бул кылыктары, Гулнарга алрашкы кезде уиамады. Бгрнеше рет ол «коя турш ы осьмынды!» деп кольрнан а л ь т жыйнап та койды . Б!рак, ж ур е келе, Гулнар бегет болу былай турсын, кайгкеиле жубайы- нын ж ум ькы н ж ен!лдетуд!н ам алы н бич мой зурелендк Гулнарды ц не с е б е т т медицииаиы тандаганы 6 iare мэл1м: онын шешеЫ Ш аЬ а да т кы л там а к боп елд ! де, сол сы ркатты н емш табуды ол арман erri. Алматынын медицина внетитуты нда бес ж ы л окы-ра-нда онын т абам доп |'здеген1 д е осы ед/, т а б а алм ады . Б ул мэселсде ры- лымнын эл! элс1'зд1'п'н керген ол , к е к Ы кайпкандай, медицинаны тастал кетуге 6ip ынтайланды д а , аяктап калран окудан безуге обалсынды жэне эк еа д е руксат етпед|. K a3ip ол — врач. Хирургиялык кызмет аткара отыра, онын калада зерттейттш— рак. Б ул жепдеп' ум Г т! же-гю'зе ме, ж о к па, ж етктзее— каш ам? Оны Г ул н ар бьлмейдк @з:мен салы стырранда, куйеуч — Бай ж анн ы н кутан каш аганьш а куры ты тускен сыякты, ол — Сыр- дария. Г ул н арга Сы рдарияны б е ге у д е здпмд! бе ге ум е н 6 ip сыякта-налы. Бегеу емей немене? Сы рды н e«i ж ак бе- т ш д е п кен д ал ан ы н сусы ны Cip кан ба й , eMip бойы е.шктей бозары п ж аткан ы на не зам а н !.. С о л д а л а га су Oepin TipiJiTce, елЫ д! бегеу, ж е н у емей нем one? Сы рды ц елж даласын прьлту туралы Байжаннын агкаргалы отырран кыз.четше Гулнар аса зор куанышпен карай- 80

ды. Неге дуанбасын од? Осы мамандыкты Байжаннын алуына себепшт ез! емес пе? Едай Mine, ез куданына эз'.рге ж ете алмаганмеи, Байжаннын жетуга, ол ез же- Ticriri-не санаса анып па?.. Гостиницадан кеш in келген куш-ад, Байжан Гул­ ка рга: — Гул in,— дед|, аортф елМ ц аузына дыегырылран шнратпалы кагаздагы Сталии атындагы даналдыд планын ап, алдьша жайып,— мынаны дэбыррэра ьтешк. План кабыргага ш нген сон, Гулнар карап турса, адамнын кэд;мг1 деие тамырларыныд тараулярына уд- сайды: Сы рдари я— куре тамыр; куреден жан-жадда •эуел! ж уандана, одан кейш ж щ ш келене тамырлар та- рап, денсиin бар мушешне дан таратьш, жан 6epeTini сыякты, каиалдын магистралынан жан-жадда ж уан- дала, жщшгкелене арыдтардык толып жатдан тарам- дары тарап кетед1 екен. Соларга карап турып, «тамырлар болмаса, тэннщ е л етш сыякты, арыктар болмаса Сырдын ел келерi д с елж океш рас-ау! — деп ойлады Гулнар.— Сырдын да- ласына eMip орнау — оны жайларан. елге eMip орнау. Сол eMipfli орнатушыньщ 6ipeyi мешн, жубайым болса, о д а маран зор бадыт емес пе!» Байжан кенседен тысдары дызметш, Гулнар мен екеушщ сыбагасьша тиген, келем! кншрек, iixii шыгкс- ша сэиделе жыйналран белмеде атдарды. Белменщ те- pe3eci дордаа дарайды. Н ад алдыпа еакен алма аг аты белпеге кун сэулесш туармейдд жел турса ьгргала тедселш, желшнген бугадтар, белмеш'н inline жупар шел салкын 6epin турады. Тунд1 едсерш барып жа- татын Байж ан, Гулнар элдекалай оянып дараса, май- касымен, трус;имен гана, кызмет столына кеудесш ар-, |ып, дагаздарына тенед1 де жатады. Терезе ол кезде ашык турады. Белмеге мяса к:р:п кетпеу ymiH жадтаулап керген марля1 койылады. Ж а- дада досылрэн ек! жасты кутгыдтагандай, тац бе л п берген кездо. ашыдтерезешн алдындары алма аратныйа доннэн булбул кун кетер1'лпеише сайрайды да турады. 1 Жука, y.'iOiperen мата. О -С . мукам., 81

Сокан yh коокаи д ай , Байж ам д а элде не 6 ip энд| акы- рын тан а ыскырьтп, жумьисьгна Ш укшин тусед!. Б ул б у л д ы н д а , Б айж анны н д а эндерш кум арта тык- лакан Гулнар, козталса, я дыбыс шытарса жубайыньщ кендлЬн болет-ждей K&pim, акы ры н алкан деммен Kipni- rin аш ы п-ж ум ы п 6ipa3 ж атад ы д а , т э т ' уйкы та кетед!... АЛТЫНIIIЫ ТАРАУ' „Т А Р Т О F А Й“ Канал курылысынык материалдарын менгерт бол­ тан Байж ан, обкомнын секретарына жолыкты да, канал казылатын елкеге барып, жер жатдайын керш кайту TUieriH айтты. Секретарь: Ж а к с ы !— деп макулдык. бйдорд! де, — эрине, Анатолий Кондратьевичпен, — дед!. — Э рине!— дед! Байжан да. Ж олта шытардык алдында Анатолий Кондратьевич Б ай ж а и та канал куры лы сы нык ж олында коп бегст жасайтын «Туйемойын» кумын коре кетудщ к.ажетл- riH айтты. — Туйемойыннын берж аты ндаты М ы рзаш елдщ кон ж азы ты на кол ды жетк!'збей, — дед|' ол бул усынысты ангар алдында,— бул каналдыц бойынан crinre молыта алмайтындыгымызды, курылыс жоспарынык матсриал- дарынан корд!н. Кай зам анда ск е н д ш туралы мол!мет ж ок, 6 ip зам анд а, Туйе.мойын кум ы аркы лы Мырза- шолге ары к казылган, оган дэлел — Сырдыц жакасын- да Kopi зам анда казы лтан ары кты ц, к а з 1р сай Fana боп калган i3i ж аты р, оны «Торантулсайы » деп атанды, кейш агаш ты ж ур т Kecin ал тан, Ka3ip туб!рл ер 1 тана кездессд!. О сы Торантулсайы ар ж агы н ан кеп Туйемо- йын кум ы н а т!рел!п ж оталады . С о л бетпен кум ды ке- cin e rin екшш! жагына шыксан, эл и Торантулсайы канта басталады да, М ырзашелд! 6ipa3 алкымдап ба­ рып таусы л ад ы . О сы ган к ар га н д а, ecni заманда ка- зы лтан ар ы к 6ip себсппен ж аб ы л тан д а, т еп е ж ср д с i3i тана кап, ор та кезш кошкен кум басы п кеткен. Торан- гулсанынын, eni ж атасы н да д а кэр! заманда коныстан- 82

ран .ел болгандьпы кыйраган еск! калалардын орнында- гы калдыктардан белили Ж ер жайын осылай баян д ап .алганнан кейш, А н а­ толий Кондратьевич: — Осы- кумды кере кегу1м1з керек, ол ушш атпен ж ургеж м:з каж ет, машинамен жол аса ауыр, — деп еда, атка кумарлыгы аз Байжан: — Машинамен-ак журешк, — дедй Кум аркылы ж у р е т ш д т ескерп'лген Ж антас, кэш- Л1пн 1степ, жолга 6ip кесек кшз ж эне узын кып то- кылтан ши алыпты. Калы н кум жолдын енбойына yfli- ле бермей, ара-тура, не сайда, не еркепш e/ci кумныц астаскан тусы нда кездеседЬ Ж ан та с сондай жерлсрд! байкап келе жатады да, куп берш койып кетпей, кум- нык калы н жерше KHi3i мен шиш тесеп, машинасын солардын у с т iмен алып шырады. Bipep жерде еспе кумнык еж жалпактау кездесш, «Hia бен ши алып tubiFa алмай, машина мыктап-ак iuerin еда, «елмейтшгс e.ii балы к кездесед1» дегендей, жуктен кайткан туйепнлер кездесш, солар суйреп алып шыкты. ЕИр кы зы ты — машина туйелерд! Туйемойын кумына юре бере куып жеткен едк сол туйелер, белес- Ti кумнан машинамен катар шыкты. — Саз беи KyMFa кездессе, машинадан туйе жуй- р!к, — деп куланды, туйелерд:' баста га н жптт. Туйемойынныц аржары теп-тепс жазык екен. Сол жазыкка шыра бергенде, жырагыракта сарыммен бул- дырап кегйшрленген бж к б!рдеме кершдй — С оиау не? — деп сурады Байжан Анатолий Кон- дратьевичтен. — «Тартогай» дсген сол. Ж акындап келсе, «Тартогай» деген, айналасын еэсн орап кеткен бш'ктеу тобегшкке шоктала вскен а г а т екен. * — Еккен бе, ©3i шыккан токай ма? — дсп сурады Байжан. — Бул торайдыд б 1рсыпыра тарихы бар, - д е д ) Анатолий Кондратьевич, — осы ара еткек расырдын ортасына дежи Кокан хандырына бакынып турган гой. Ханныц тургын елден белшген эю мш «латка» деген гой. Осы тогайдын ыгында Торгай латка дегеннщ

эулет! турран. О л эулет елге аса содырлы болса ксргк тс, зорлык, кергендер елт!р ш т аст ар дел коркса керек. Biparif,, отыры кш ы елдщ бегш дей олардын корганды сарай ы ж о к . О л ар кысы-жазы малымен кеш in журед) екен д е, кектем де тары eKTipin 6ipep ай, куздшуш тарысын ж ыйганда б!рер ай Сырды сасалап отырады екен. С о кезде Сырдын догадай бон ш'лген осы 6ip койвауы н а м екен дегт де, |'шше араш eKTipin, кады к тогай шыккан тотайды «Тартотай» атапты. Тотайдын ыгына д ат к а тукымы б ер тш р ек куйген курш штен ме- miT, медресе ж эне б)'рнеше уйлер салдырып, кыстайтын д а болды. К ейш , 1928 жылы олар конфискацияланган ipi байлардын тЫ м 1не ш к п д е Kerri, мекеш кедейлер- д щ колында калды. Сол apaFa орналаскан колхоздын, да аты «Тартотай». Менщ ж ас шактан 6epri досым Сырбай да осы колхозда. Анатолий Кондратьевич Сы рбай дан кысылып кеде жатыр, оган себеп — будан бурынры сапарында Ана- толий Кондратьевич Kyiieyi келгенш ж энс ж уы рда кызын у з а т у тойы болатынын ай ткан да Сырбай: «той- ды ауы лда ж асай ы к, шыкынныц Ke6iH мен ак. кете* рей]'н» деп досы на ж абы скан. Сы рбайдан куты ла ал- масын керген Анатолий Кондратьевич, «куйеушмен акы лдасы п KepeftiH» деп емекелткен сез тасгап кеткен. Тойды калада ж асауга бекшген Анатолий Кондрагь- евич, «жатдай осылай боп калды, тонга кслсш, ауы л­ да гы тойды таты да е г о з е ж атарм ы з» дел ха бар салганда, Сы рбай келмей калган . «Онысы е к н с с Ь деп ж орыган Анатолий Кондратьевич, досы екпесчи бштме баса ма д сп кысылып коле ж аткам . «Тартогайды н* тарихын ба ян д ау туралы кеиесчн 6 iriprcn к а п л ата- сына Байжаи: — Досыцыз калан карсы алар екен? — деп кал- — KiM 6iJicin,— дед! ол,— 6ip аш улаи са бой бермей- Tin кыкырлыры д а болушы едй соны см на бакпаса!.. О лар сол ай Keitecin оты рганда, маш ина Тартотай жарты аралынын боеагасына itipe берд!. Ж арты арал- ды еакы йиаланды ра айнальш кет in, д огад ай ш лгеп су дын eKi ж а к к а шалкыятын осы 6ip алкы мы, к е и д т 50- 60 мстрдей тана б и т д.ец едп Келдснсн, каратам 84

Kicire бул алкымы колдан жасалган кетр сыякты. Тургындардык айтуынша, ертсректе Судан элдекай- да кен алкым жыл сайын тарылып, ей жарыиан да мужшп кымкаланып калыпты. — Енд1 6ipa3 жылдарда, — дед! Анатолии Кон- дратьевич, алкымыньщ босарасынан ете Cepin, — мы- на ею Cyiiip косылып, «Тартогай» арал болып калуы да мумюн. — Коршауда калса колхоз отырмайтын болар. — 0здер1 де айтып ж ур, сол сезд ь Сталин атында- ры каналы казылып icKe аса бастаса, сонык жакасына орналасамыз десед!. Онда бул арал «Тарторай» кол- хозынын ж е\\ис бакшасы жэне д ем алатын орны боп калмак,. Д эл осы сэтте колхоздын кошесше Kipe берген олар- дын алдынан, астьшда жорралаган ж арау куда аты бар, басында каракелмен тыстаран сусар 6©pKi бар, кейлегш галифешне шалбарланып алган 6ip ж ас ж т т колденендей берд!. — Д эул ет!— дед| Анатолий Кондратьевич, салт- ты ж :п тк е машинанын терезесшен унйпе карап ап, — С.ырбайдыц баласы. Токта Ж антас!.. Ж ан та с ю л т токтады. М ашина дош-'аларынык ек- ш'ш'мен к е те р ш п келс ж аткан кою Созрылт шан uirepi лыкып, такалып калган аттыиы керсегпсй ж ауып ж1- бердк 1лгер! толкып, 6ip ж агы суйыктала CacraFasi кою шацныц iшiнен калын бултгы жарып шыга берген самолеттщ тумсыры сыяктанып, эуелi аттыц басы ке- pifWi де, !ле туга е деиешмен о гаи мшген манагы >к!г1т квр!нд1. Маш инага катарласа берген Ж1г1т устш , бгт-ау- зын кагына, атынан каррып т у е й , шыкшыттылау, кер- теш мурындау келген денел1 караторы ж ас ж !п т скен. Анатолий Кондратьевич машинанын eciriH аша борд!. — Ассалаумагалайкум! — дед! ж!ггг Анатолий Кон- дратьевичке. — Уагаланкумссэлсм! — дед| Анатолий К ондрать­ евич байыргы казактыц даусымен. Exeyi кол алысты. — Мен1к KyfieyiM, таные! — дед! Анатолий Кон- яратьевич Д эулетке машинанын ашык eciriaeH Бай- жанды нускап. 85

Э , осы Ж1ггг пе? Сэлэматсы з б а ? — деп Дэулет Бийжанра колын усинды. Д э у л е т т щ ал ацаны д а д ен ееш е сэЗ кес екен: кол алысканда Байжаннын. ж шпике саусакты алаканы балаш ю сыяктанды. О л ар д ы к ам ан ды к кецестерш ж ан -ж актан атты- ж ая ул ы кап тай кал ган ад ам да р б е л д к Анатолий Кон- дратьевич оларра машинадан тусш амандасты. — Куйеущ мен, кызынмен келед1 дегенi кайда? Тойды осы н да ж асай д ы д егеш к а й д а ? — д е с п эрж'м- дер оран. Ж ен ш айткан Анатолий Кондратьевичтен, куйеудш осында екен ш бйлген ж урт: — М уны сы кай пэлдену? М аш и н а да н неге туспей- д 1 ? — д еп аж у а л а й бастаган сон , ж а с та р жары, — ке- рсйж ип е з ш ! — деп , маш инаны н есш -терезесш е уйме- лей б а ст а га н сон , Б ай ж ан д а сы р тка шырып, кепке амандасты. Куры лралы ж аткан кан ал д ы н б а с инженер! осы куйеу екенш ест1ген журт: — «К елш н ш аярынан, койш ы нын таярынан» деп «да, бу л ы ры с экелген к уй еу болды рой! — д еп куа- нысты. Б|’реулер : — «бегемендер, енш'п сезд) орныгып отырып свйлесейж», — деген сон, конактар машинасы- на м ш ш ж е н iне тартты. Кеш енш ijirepri жолы тепе екен. Сонымен зымырай женелген машинага Д эулеттщ жоррасы жетшзбедк — Ялыран, ушкыр екеи, мыиа жор г а ! — дед1 Бай- — Керсмет жорга! — дед! Анатолий Кондрагье- вич, — етксн ж азда У лм тау ж актан 6ip кыздыц ка- лы ц малый тел еп алыпты. М у н ш а к ы м б а тк а неге ал- дын? — десем, «жок кезшде, жорра т уп л есекке де зар болдык, бар кезшде, балалар калаганы н мшеш!..» дедк Сы рбайды н кам кесектен е оккан уш бел мел i yiii болушы едк 6ipi конак жайы. Сы рбай конактарын сол белмеге туа'рдк Сырбай Анатолий Коидратьевичы жолш ыбай айт- канындай салкьш ж узбен емес, ж аркы н ж узбен ка- былдады. Кайиатасы таныегырган Байж анга да ол аса жылы ушырап колын алды да:

— 9 , сен бе ед'ш, куйеу бала? 6 м!рл1, бакытты бол! — дед1. Тойды ауылга экеп ж асай алмаган жай-жапсарын Анатолий Кондратьсвич айта баетап едк — Ж уд э 1 окасы жок, — дед! Сырбай, — болары боп, бояуы с т г е н сон, неде болса кайырымен болсын. Ж уд э жасыратыны жок, басында кенийме ке.чген! де рас. BipaK, аталарымыз айткан емес пе, жудэ, «уГйне келгенде уйдей екпенд! айтпа» деп. Келдщ, кеничм. BipaK, сез|'мнен кайткым жок,2 6ip той мешк мойным- да, уакытын ез1м айтам. — Ж аксы , аксакал ,— дед1 Анатолий Кондратье- вич, — жарлырынызды эсырып кутем. Бул кекес сонымен аякталды. Байжан Сыр елше араласкалы, бул жердеп казак- тардын уй iuii Арка казарынан жасаулы болатынын, acipece юлем!, корпе-жастыры кеп болатынын байкаран ед|. Сырбайдын Q3i де сондай екен. 9 cipece, онын ко- нак б ел м ет салтанатты: тебесш балшыкнен майларан, тактайлы coKicine калы кичем, онын устше калын мак- талы керпе теселген бул бел мен in 6ip кабыргасын ту- т а с алып казакш а оюлы тускшз тур да, екший кабыр­ гасын тутас алып, Анатолий Кондратьевич бурын бул уйде кермеген 6ip асыл буйым тур. О л буйымныд ор- тасына, нак Tipi калпындагы бояуындай кып, дэл 03i- нен айнытпай тоты кустык cypeTi ж:бекпен кестелешп- ri. Тотынын алдында кестеленген неше туст1 гулдер, артында — манайын жасыл жапыракты сирек талда- ры коршаган ха уы з3. Анатолий Кондратьевич ол бунымиа 61'раз хайран кала карап отырды да: — Кайдан алдын мынаны? — деп сурады Сыр- байдан. — «Ж иделЬ колхозында корей тамырым бар е.’М, сонда осы затты керд1м де, ж удэ кызыктым. Б:рак,* 1 Ж УДа —Октуст1ктег1 казактарра езбектен ауискан chi мэтсл!',—TinTi, ете деген магнада колланылады. г Кайтпаймын, бармаймын, ескермеймш дегеи сиякты создорд! Сыр елк кайткым жок, барням жок. ескерпм жок леген сыякты * Колдан жасалган квлцнк. 87

inii-чнен: «кы й м ас м у л ю болар, ретш келтчрш сура- йын» деп ойладым. Быйыл рет! ж удэ келе калды. Са­ ласы ж о к Kici ед1, быйыл б а л а ке р д г Bip малымды сойдым д а к ал ж а апагдым . А лды нда айтып, кулагына ж уд о cirtipin к,ойрам: «кещлдес адамнын afie.ni бссан- са, к аза к та мал сойып калж а апару деген болады, сей- т е д 1 д е кы ймасын калайды» деп. О лар д а каза к сы- якгы ж уд э улды ж аксы Kepin, катыны ул тапса, не сурасан д а беред! екен. Менщ бакыма — катыны ул тапты. С оган кал ж а апардым д а , осы затын сурадым. Катыны кынжылайын деп ед1, байы «сейлеме, уэдем бар» д еп алды д а бердь Д э у л е т 1ме ш уй кебас оперсем, сонын тусы на курармын деп алдым. — Кайырлы болсын, — дед! Анатолий Кондратье- вич,— к уд а болтан ж ер!ц бар ма eni? — Б у л заманда ж уд э баярыныц кудалы гы бар ма, экенщ ез1 б ш п атасты ра салаты н? Суй|'п к осы л у деген бар емес пе, бул кунде. Баланыц кездеп журген жер! бар, соган мен д е ж удо ризамын. — Ол к!м ед1? — дед1 Анатолий Кондратьевнч. --- Осы уй ге келгенде к'шд! ‘Ko6ipei< керуш; ед!н? — дед1 Сырбай жымыйып. — Айбарша ма? — дед1 Анатолий Кондратьевнч, аз ойланып. — Эз|‘ргс ж удэ солай сыякты, — дед! Сырбай ку- лнп, — артын кайлам... — Кайырлы болсын, — дед1 Анатолий Кондратье- внч, — балацызга татырлык калыцдык. Мен де ж удэ макулдаймын,— дед1 Сырбай. — Той кашан? — О ган ж уд э алысырак на, калай. Айбарш а быйыл ой жылдык, мектешй 6iTipe,ai бглем. Содан кей!н i.'irepi окука барам дей ме, нсмене. Ж уд э койсай, бармасай1 д ейп н >:<ir iriм д е ж ок бшем, — дед! Сы рбай кулш. - Б у заманныц салты со гой, аксакал. Окуга ынталанбайтын ж ас бар .ма ка31р. Баланыздын ез! де окыймыл дей .ме? — Опшасын эл! сурагам жок... 1 Кой<-.‘Н(ШЫ, кслсеШш, журееЛик дегеп сыякты свздердщ Сыр 88

Б в лм сгс ж ан а ею канак ue.iin Kip.ii, 6ipi Байж анга таныс Pax.мет, ол осы аудапдагы райкомнын секретарь! боп шыкты. Ек:нш1, де.чбелше орта бойлы, кокыр ен- дк кетерщкктеу шолак мурынды, кыскалау кою. кара муртты ж т г п Байжан таны.мады. — С ам аркан Лккож асв, — деп таныстырды ол езш Байжанга. Бул ж ш т п Анатолий Коидратьевич Байжанга сырт- тан таныстырып, «аудандык агроном, жер-су жайын жаксы бктсдк ш аруага д а кырлы, соны каналдын шя- руашылык жумысын ба скар уга ал у керек» деген ед1. Лмандыктан кейш Рахм ет Анатолий Кондратьевнч- пен канал туралы сойлес!‘п к е гп . О л д а Байж анга ау- даинын Kaaipii жэме болашактагы шаруасын жаксы бглетш адам боп керш дк К екеске Самаркан мен Б ай ­ жан да араласты. Сез арасында Байжан Самарканга уеынысын айтып ед>, «езщ киеп'н тондык TepiHiH пуш- пагын езщ укала» деггп рой, — д ед 1 Рахмет, — канал б1зд'1н а у д а н д ш , ic б !з д ш болтан сои, кула гы м шал- feh кекеске бул Самарканды мен де кажап ж урмш , т е п кенд'фД1м гой деймш, солай ма, А ккож аев жол- дас? — «Халык каласа хан туйесш сояды» депп. Оздер- д!н унаткандарыцыз болады д а ,— дед| Самаркан. Бул уйдеплерден саран сейлеген Сырбай Fana. Ол cypayFa, я ж ауап беруге к а ж е т 6ip кезеп кеп калма- са ундемей, узындау, тарамыс денесш ие шарта ж уп- Hin алады д а канша отырса д а, со калпынан козгал- май, Кулагин езтелердщ сезш е салумен канагатгаиа- ды. Q.Mipiunc коп бейнет керд1 дегенмсн, беи мен маи- данындагы кос кыртыстанган аж1мдср болмаса, жасы жетшеп алкымдаган Сырбайдыц денес! гш тш-тж, са- кал-шашы ол1 кара-бурыл, узы ндау саргылт Ticrepi жуптарын жазбай туп-тугел карап тур. Сырбайдын кунп aai де молдыгын Байжан тез кер- Д|. Уйде Gipa3 отырып .ж айланган Байж ан тыска шыкса, одан бурын шыгып кеткен Сырбай, жуандыгы KiciiiiH кеудесшдей, узындыпл юсщ ен биж 6ip сексе- yiafli жердеп кесек таска кетере согып жатыр екен. Балта.мен ш абуга сексеукп кенбейпнж , т аска урса

гана морт сынатынын Байж ан бш етш . Сырбайдык жанына токтай кап танлана Караганда, онын кайран боп тур ган ы , сексеуш дщ , т аск а согылып сы нуы емсс, еондаи зор секссуйпд1 Сы рбайды к мыкшыймай epKiH кетерш согуы . Бай ж ан «маган бере турыкызшы, урып керейш» деп алый керш едк кулаш тап таска сокпак тупл , жерден эрек кетерш алды. — Япырай, мыкты екенс1з, аксакал ! — д ед 1 Бай­ жан сексеуш д! тастай берш. — Ж у д э купили кайткан ке31 foh бул, шырагым, - - дед! Сы рбай. — М актанды дем е балам , куш тугел кез- де ж уд э туй енщ ж угш кетерш кете беруши ем. Сы рбайды н бурынгы эйел1 кайтып, ж асы отыздан аскан 6ip эйелд! алганына он шакты жыл бопты. Аты Тэрбия екен. О л д а Kyfieyi сы якты жупыны, ш аруа баккан, п’лге саран Kici екен, кон актарды к устш е ас бергсннен баска уакытга шрген жок. Конактарды карсы алушылардыд iiuiiwe колхоздьщ бастыгы М асакбай бар ед!. Суйыктау кара муртын жеткен жерш е шейш ecipren, кырма сакалды, таккы мурынды, каска басты, балпыйган оем1з дене;н Ма- сакбайдыц Рахметке орынсыз жалпылдауы Байжанга унаган жок. К онактар келген куинщ кеш ш е карай, осы уйге, узы иы рак кейлегшен баска кшмдерш/к 6api калаш а, басына Кызыл ж (бек орамал тарткан, иыгында узын ckL буры.мды шаш ы бар, толыкша орта бойлы, кец ж ау- рынды, тар мыкынды. д еш ел ек 6crri, он! Кызыл шы- рай.тм 6ip ж асы р ак кыз найда болган ед|, Байж ан омы осы уйдщ кызына жорыган. Сурастырса, сыртынан таныекан А нбарш а осы боп шыкты. К,ыз тым -ерк!н. Осы уйге ке.пн болам деп кымсынып ж ургеи ол жок, екпшдей, оршмд! капита сейледк Алгаш кыда ол Д эу- летке cpin келд|‘ де, конактармен гугел кол алысып, т э ­ ты к усти к cypeTiniH касында тур ган орынды кка отыр- ды. Т ер де радпоны к уне!з репродукторы турган. А н а у неге сейлемей т у р ! — дед1 кыз, аз отыр- ганиан Keiiin Д эулетке, реп род у кторды сем!зшелеу ко­ льни,щ су ш р д е у саусагы.мен нускап. Бузы лган гой лей Min. Ксш еден ундемей тур. Патефон кайда?

— Мына белмеде. — АлыII келш'1! Кыздын. буйыра свйлеу! конактардын. б ор те жат ест!лд1. Д э ул ет турегелд! де, «конактардан ынтайсыз болар» дегендей кдорд!. — Экел, экел! — дсд1 кыз, — энеуп Ташкенттен ал- дырган пластинкаларынды экел!.. Д эул ет кызыл туст! баркытпен тысталкан патефон- ды алып келд1 де кыздык касына койды. Кыз жерге отырды да, пласгинкаларды актары п, шпнен 6ipeyiH алып, куд а тын бураган патефонга койды — «М осква» деген орысша эн екен. П ластинка ойналып болмай, Тэрбия кымыз куйган тегенен! алып келд1 де, колтытына кыстыра келген дастарканды конактардын алдына жайды. Дастарканда тарелката салтан сэры май жэне бауы рсак бар екен. KyTKici келген «.онаэдын аузынан ас айырмау, apoip элд! казактыц салты. Ш анкай тусте келген конактар- дыц алдынан неше турл1 ас еткенджтен, олар ыкылык ата тойып отыр ед|, сонда д а ауылдьщ сыпайылыгын сактап, Тэрбиянын дастаркан жаюына, кымыз куюыиа карсы болтан жок. Тунге карай шакырыс басталды. Конактар «ас iinep жер)М1'з жок» дегенмен, шакырушы адам дар «малымыз сойылып, eri'Mi'a асылып жатыр, жеупю кеп- ш ш к кемектесер, ншнде отырындар, мэж1\\истер1нд1 кыйындар» деп болмады. Кай уйге барса д а кецестщ K06i канал туралы бол- ды. Сол кенестщ шлнде, бул араны ц TipuiuiiriHe б у ­ рый таныс емее Байж ан сыякты адам га будан бурын ■ ауызша да ешюмнен еспмеген, ютаптан да окымаган, 6 ipaK, гылымдык mohi улкен свздер KeTin жатыр. Он- дай сездердщ Kefi6ipi« Байж ан блокнотына Typrin те алды. У зак тунге б1тпегеи, тарамданы п ерби берген. epCiren тарамдарынын. ушы-кыйыры квр!нбеген бул кенсстер, Сырдарияньщ шелд| даласы н сусы ндату мэ- еелесш Байж анга айкындай rycTi. Халык арасында кайнатасыныц беделi кандай- лыгын Байж ан осы м эж ш стер де кердт Байж анга кеп сезд1 адам сы яктылау KepiHeTiH Анатолий К о н д р а т о ­ вич, кеп ш ш к арасында сезге е н саран, Kici екен. Ке-

нескен кч'Л лсрт кип тыцдаи, ©31 кажетт! жерде керекп сэзд1 гама косалы д а , кебш е, сурауларра жауап бе­ реди Ж а у а п сез!ндс болсын, ж зй сезш де болсыи, Ана­ толий К ондратьевичтщ алдына доя тын 6ip гана мак- саты бары байкалады, ол — осы Сырдария жершга суын д а, топыракын д а пайда Fa асы ру жэншде бар бшгешн ж ур тка урындыру, ж урттан &з/ д е керегш алу. Ж у р т та, ол да 6ip-6ip:HCH кынжылмай, бугежектемей, ерк1н, акж аркын сейлеседй Б ул сездердеи олардын азара шын се ш се т ш д т, 6ipi 6ipin жэрдемип, акыл- шы карет)нд1г1 байкалады. Бэр!'шн акылын жыйна- канда, куятын арнасы б|'реу-ак, ол — колхоздын бай- лырын кайткенде молайта беру. Молаюдыц алдагы кундердег! т е т т — казы лгалы ж аткан каналда. Осы каналды каздыру жумысын баскарып журген Анато­ лий Кондратьсвич, ©ларра молаю буларынык квзш ашып берш жаткандай. Сондыктан д а, олар оны «вз Kici.Mi3» деп, «жай ю’сйпн 6ipi ем-ес, басшы ккпли'з» деп, жылы шыраймен, шын ьгкласпен, туыскандык ма- хаббатпен кенеоеди Байжан raw a жакын калгый бастады. BipaK уйк- тап кете алмады, ейткеш, eciKTi ашып тастап отыр- Fan.\\ieH, imi лы к толтан бвлме ыстык едх жэне кеалш ж а г у туп'л , шынтактап кыйсаяр да орын жок. Байжаннын осы халш керген Сырбай: — Ш ырагым, — дед|, уйкы эбден ж ецш , кеудесЬ не салбыраган басы д ен е ан алдына карай ала жыгыла ж аздап барып арен оналран Байж анра, — уйге кан- Калгыгаиына уятты болдым ба дегендей, кызарган козin кен ашып ж ан-жарына караран Байжанра: — Бар шырагым, бар! — д ес п эршмдер. Меймандарына шын ыкласы Tycin, барын аягысы - - Ш ай д ая р едГ, соны iuiin кетсе кайгед!? — деп едн Тыныксын бала, дед| С ы р бай -— Туйемойын- мен ж-ypiii ж уд а ж плкакты боп кегтп ездерй Келгел1 тыным алган жок. Тыныксын бала. — О нда бэр IMia д е тарайы к, — деп элде юмдвр копакдай бастап ел!: 92

— Конан, ж ш тке р ук са т,— дед! уй иес!. взгец тырл етпейсщ. «Ci3 кай теаз» дегендей квпш ш к Анатолий Кон- дратневичке карап едк — Контака болтан карпе ж астарыц кайдан шыда- сы н ,— дед1 ол, калжынды кескшмен, теш репне к а ­ рап, — ылкый Kapi-кур так калы ппыз той, ipnijiiri. Уй- KbiFa ш ы дамакан ж аста р ж он ел е берсш , 6i3 уй weci бссатпай тарамаймыз. — Е, басе! — деп д у e rr i уйдеп'л ер. Р уксат алкан Байжанка Сырбай ере шыкты. Бай- жанныц: — © зш д е таба ал ам кой уй дд о'з кал а б е р ш з , — дегсн созше: — Ж о к , шыракым, ж уд э н ал ай ж 1берем ж алкыз ©знш, — деп Сырбай болмады. Тыска шыра, Байжан: — Сы р-еке, Д э ул ет каш ан KeTin налды? — деп е;и. KiM б!лс!н, со н лркш ш н н?удэ каш ан кет!п .кал- канми, — дед! Сырбай. - Неге кeiin калкан о л ?— деп келе жаткан Б ай­ жанка: — Эй, балам-ай, кайталай берд!ц-ау жудэ, сура- .майтын с о з д к — дед| Сы рбай жымыйып,— байласа ту- ратыи шакы ма онын? 0 з басывдакы жастык. емес пе? Сурауы ны ц ынкайсыз болганы н ж ан а капа т у а ’н- геп Байж ан: — - K euiipiui3 Сы р-еке, со ж акы бар екеи кой,— дед!. Eneyi осы дан кей!н б!раз уа к ы т ундеспед!. Б у л кез- де тац бозара бастакан ед1. Ты ска, салкын ауака шык- каннан ке.йш сер пген Бай ж анн ы ц уйкы сы , аз уа к ы т ж аяу жургеннен кейш шайдай ашылып, мана калкы- канда салбыранкы тарткан денес! енд1 елгезектешп кетп'. Олар кайткан жол колхоздын жем!с бакшасын ж анап ж ур етш . Бакш анын айналасы , 6HiKTiriH адам - нын кеудесшен келаре токыкан ш арбак та. Аркы ше- тше коз жетпейтш кед бакшаны жакалап аз ж урген­ нен кешн: — Б ул 031 неше гектар? — д еп сура ды Б айж ан.

— Д э л саны я KiM сурап ты соны н? — дед! Сыр- б а й ,— ш ам асы жыйырма т а к т ы болу керек. • Кай кезде еплген бакш а, бул? — Д аткан ы ц замапында аздап еплген едк Колхоз болтан сон, одан элдекайда некий- EcKi аташтары жу- д э uiipin те таусы л ды . Ж ем|'с 6ep in т у р га н д а р ы — ке- йш пл ер. — Кузетш к/ болмай ма, мунын? — Б а р д а . Э л гш д е Fana токы лдэры ны к даусы ecri- лш туртан. Т а к бш н ген сок калтыган болар, жудэ. К екесш отыры п олар ба к ш ан ы к какпасы на кед калды. — Юре кетсек кайтед/, Сы р-еке? — дед! Байжан. — Ж удэ жаксы. О лар к ак п а д а н Kipe берсе, ар касы н ш ар бакка су- йен кузетш! шал калтып отыр екен. — З эресш уш ы рсам кайтед!-, е з /ш н ? — дед|' Сыр- бай, кузетш ine токы рай карап. — Кайтш? * Сы р бай ж а у а п берместен, к аб ан га шабатын жол- барм стай сппсн басы п, кузетш iniK т у сыртынаи барды да, osiiiiK желбегей салган шекпенш сыбдырсыз ше- iuiii, кузетимш'к басы на ж аб а сап, кап сы ра куш акгай алды. Уйкыдан шошып оянтан кузетш/, алгаш есснп- реп калып, аИа-а-а-лап булкынып едк карулы Сырбай, тырп е т у гс ал/н кслт|р.мед/. — Тунш ыкты м! — дедл coin ж ы йнагаи кузетш i. те к /siirin басы п ж!п каны н енд/ ш ам алап, - ж/бер! Сы рбай ун д е кат пай, ж/бермей д е, шекпенл|' тум- лай т у т - O.'i/um1, Сы рбай ! - - дед/ кузетш'! консттон. Орем кап, олмг ссц! де;и Сырбай. Боепт . Kopi ит! -дед/ к уз е т ш i. Енд/гор/ уйктам.мысыц к уз стге? д ед 1 Сы рбай. Ж /б ер д сй м ж . Кузетшппн, басына^ ж амкан шекпеи/ы Сы рбай сы- нырды да туреголд!'. Сы рбайта кур дае кузетш!, дат- дылы калпымен боктаи ж1беруго 6ip ыцтайланды да, танымайтын ж /гп п кврген сои сыпайылык сактап: K api атан сы яктантаи кэп!р, oain o.nTipin куны- ма кал а ж аз д ад ы к той, ■ - де/й. 91

Кузетнм турегелдк Д ен ес1 Сырбайдын. ю н д т н е н FaHa келет'ш кэгэлтай, каба ак сакалды шал екен. — М ен тукан жылы, осы ит те туыпты, — дед! Сыр- бай Бай ж анга кузетпйш нускап. — Мент мунымен кур - д ас деп Ki.M айтар? Экемдей емес пе, межи касымда? Шалдардын, сезш е араласкысы келмеген Байжан, Сырбайдын сурауьгна ж ауап берген жок. — Есект1н кодыгындай бой берген сон, нудай му- ны, ж уд э ж асына жетпей, мына сыякты куартпасай! — дед1 Сырбай, сакалынан уста м а к боп. — К ет api, канкайкан туйе сыякты кэш'р, дорет- ci3 колыкмен nepimTe конатын сакалымды устамай! — деп, Сы рбайга куш жап>1нан барынып калган кузетпи шал, кул1.мс1‘реген кескш м ен ш егш е бердк — Курдасым, шырагым, — дед! Сырбай Байж ан- ра, — аты Сакпан, 6ipre ecin, 6iTe кайнаган тэ ту iuip- KiH, ойынымызды epci корме балам. — О не дегсшщз, жарасып тур,— дед1 Байжан. — Б у ж йтгп танымайтын боларсын, Сакпан? — дед! Сырбай кузетипге Байжанды нускап. — Кермсген ж ш тм сыякты. — Анателдщ куйеуь — Осы бакыр ма ед1? — деп Сакпан Байжаннын кесюшне тоне карады да, — кол алысайыншы, — дед1 жакындап. Колын усынкан Байжанга: — Сапарын он болсыи, б а л а м !— дед!- Сакпан кол 6ep in.— EcTin жатырмыз балам, мэн-жайынды. Ата- ларын айтыпты: «жаксы журген жер!не кент салады, жаман журген жерше ерт салады», деп. Кент сала келд1 деп сс и д ж , ceni. Бет!ннсн жарылкасын, шырак- — Ж обан тузу, — дед1‘ Сырбай, курдасьша, — куан- ранынды 61'лейш, шыгасын ба, кетпен ап? — Шишам! — дед! Сакпан. — Ж удэ, кыйратарсын, сен, шыгып, — д ед1 Сы р­ б а й ,— одан да комтр'щпд ж!берш , 03iH уйде кал. — Отта, 1шркш! — деп, Сакпан аржагын айтпай ку.чшжш ед!: — 03 i колтокпактай болганмен, бэйбпиеа еше- зердей, — дед1' Сырбай Байжанра, — осындай кортык- ка бала тарта ма, балалары шешесше тарткан. 95

О р ы ст а «бай ж о к т а бэр эн ш ук кайдан бол алы» деген м а к а л ба р дейдк К п и кен тай бол сам д а кускснтай екен1мд!, са га н ж у д э ук ты ра ал м ай койдым-ау, де- п\\ С а кп ан . Б ай ж а н кул ш ж 1бердн — Т и - а у з ы м т а с к а ,— д ед ! С ы р бай , — аза м аг бес баласы ба р , б у л кэрйци'н. T e p r e y i белек уй бон Kerri. Ж у д э , к уд а й берген ш ал бул. С он д а д а кол кусырьит отырмай, куэетке e3i тигенш Kipin ж ур . — Босе, — дед! С акпан , м асаттан кан дай , — солай денп ж удэ. — А л енд|, ар ал ат мына б а л ар а бакш анды ! ЭдеШ кере келдк — Ж удэ жаксы. М ы ж ы райран ш алды н ез iciHe мыктылыры бак- шаны ар ал ар ан д а байкалды . Б а к к а н табынынын эр- кайсысын ж екел еп бш етш м алш ы сы якты , бакш ада ве­ ком барл ы к ж емш араш ы нын тар и хы Сакпанныц ко- лы нда екен. К ай араш ты н т укы м ы кайдан келДрьт- генш, каш ан отыррызылранын, неш е ж ы л жасаранын, кай ж ы лд ан ба стаи ж ем ю берген in, кай ж ы лы кеп, кай ж ылы кы сы раган ы н, омы к ce6e6i неде болганьш, кей- 6ip кеЫлген б ута кта рд ьщ каш ан , не с е б е г т кес/лгенш, кай агаш т ы н не себеппен ecKipreniH... — осыныц 6apin сарнатып айтып бердг Бакш аи ьщ 6ip Gyfiipi, Т ар тогай д ы орай ж урген Сырдарпяныц ж агасына барып Дрелетш е д г Сол арага серуепдсупплср ж акы н да ган д а, алдарынан эдсм1 6ip .копирка б са м а л ecin кетп'. Гуу, не деген р ахат едП -дед|' Байжан, кеуде- i in кере дем алый. — К егал д а бар екен, осы 6ip жер- до отырсак кайтедк Сыр-еке? Д а й р а ruin т ур осы ар ад а. О ны ц жарасында бутан да ж аксы кегал бар, соран шырайык онда. Пресек Kici е н к е й т open е те т ш Gip KiuiipeK есж ке cprin окоп: Мен осында кал ам ,— дед( Сакпан. Ж уд э м а к у л ,— дед! де, Сы рбай Бабжанды бас- тан, шарбактыц сыртына шыкты. Д ария арж акта тнш тур екен. О ны , тек бержарына ескен торяй рана кор- 96

сетаейд! екен. Торайдак apFbi саяндау жара, расьшда уйыскан кэгал. Сол когалга жеткенде: — Т у у , Сыр-еке-ай! Е с'л д щ шалрынын керееттпиз Foil маран! — деп, Байжан жерге бауырын тесен ж ата Kerri. Квгалга баладай аунап-аунап маукын баскан Бай­ жан, «о nici кайда екен» дегендей Сырбайды кез!мен 1здеое, кеЫлгек агаштын тапал ry6ipiHe отырып, пос­ та ментик1 устш деп статуядай;! кыймылсыз катил кап- ты. Сырдыц суындары кескпп де кый.чылсыз. Сырбайдык бул калпындары ж ан ж уй еан сезсчз уккандай болран Байжан, oyejii оныц эсерл! ce3i.viiH бузрысы келмей, тым-тырыс аз ж атты да, орнынан акырын гана турып, Сырбайдын насыпа кеп дыбыс бердн — Э , сен бе едщ , балам? Тыныктын ба? — дед! ол. — Тым кадалып капсыз гой, Сырдарияр'а?! — дед! Байжан. — Я, шырарым,— дед! Сырбай,— K3pi к!с!, ж удэ не ойра кстпейд! дейспЦ Б у дарияга неше рет уадлмед! д е н е т , картын-’ .. Нелер ой туспед! дейсщ, шырак, еон- да!.. М:не, — дед1 Сырбай, бетш бакша ж акка бурып, бакшаныц квлем!н колымен шолып, — мына турран бакшаны кемдпч' бар деп юм айтар!.. — Ешк1*м де айта алмайды. Тамаш а бакша. — Сырдыц вн бойына тугел ecip yre болмай ма, осындай бакшаны? - - Эрине болады. — Сол ед|' де, шырарым ж удэ, ойлаганым. LUip- ki'h! — дед! Сырбай, кеудесш мере дем алып, — Сыр- дын жалацаш жарасынын бэр\\ осындай жемк: бакш а- сына айналса!.. — Кыялыиыз эдем! екен, — дед! Байжан, — 6ipaK. !ске асатын кыял рой, Сыр-еке, бул! Канал казуымыз сол кыялынызды icKe аеырудыд ж олы емес пе. — Сол ай !— дед! Сырбай, — сенем оран. BipaK, б\\з кермейм!з той оны. — Неге, Сыр-еке? СталишЦк еш -уш бесжылдыктын * 47 ; -с..мук

кана ж ум ы сы ол . Оран шейж к ар тая коятын тур!шз ж ок кой... — А л, уй г е беттеш к, бала! — д е д 1 Сырбай, Бай- ж аннын с е з ш е сеш м! бею гендей, тары д а кеудесш ке- ре дом алып. EKeyi ж у р т Kerri. * — С л з д т атыныз ею сезден к уралады рой, Сыр- еке, — д ед 1 Бай ж ан катар келе ж аты п, — «Сыр» жэне «бай». Б ул «Сырбай», «Сыр» сы якты бай болсын де- ген ткпектен т уга н -ау, зады? — Э рине, солай болады д а , — дед|, С ы р б ай ,— дал- басасы д а сол кездш . К олд а ж октан умге кылу да, ж уд э. Э й тпесе, кай 6ip баи кояды д ел ойлады дейсш, экем Meni. — О л Kici кедей болтан ба? — Кедейin не? Ж удэ ку-такыр болтан. — А ты KiM ед!? — Д ай р аб а й деген Kici д е, балам . — О з д т ел «дайра» деп дарияны айтады гой, ак­ сакал? — Солай, балам. — С он д а, экеш здщ атын да дариядай бай болсын деп койган-ау? — О лай десен, — дед! С ы р бай , — менщ бесшнл атамнын аты Еш ш бай. О л Kici к ы с Сырда, ж аз А рка­ да мал багып кешш ж ур еп н корамсак дейтш байдыц баласы екен дейдл Баягыда казакты калмак шзуып, мал-мулюн талап, аталарымыз ж удэ жокшылынка ушырапты гой. «А ктабан шубырынды, алкакел сула- ма» атаныпты гой сол жут. — Тар ихта б с л г ш окы йга гой ол, — дед| Байжан, нитей ессптеп ап, ~ oFan быйыл 217 жыл. Сол «Актабан шубырынды, алкакел суламадан» кс йiн, мал-мул1ктен, туы скам-тураннан тутел айрыл- ган Е ш ю бай , e s i сы якты ж ая у-ж алпы какгыргандарга косылып, осы ж а к к а к е л т и д е, С ы р дан бе.'йшп агатын «К ексуга» турактапгы . С о л топ, ж азд ай ж уд э ба- лыкпен кун керсд|‘ д е, кы с с у бойына тоган байлап, келер ж аз с п и себедл Е п н д е р 1 ж уд э ж аксы шырады. Гоганныц басы нда Еш ю байдан ул туы п, тогандай бай 98

бежали деп атын Тоганбай кояды. BipaK, Тоганбай тораннан баи алмайды. О л ж ш т боп уйленген кезде, «Кексу» тартылып, мекендегендер ж удэ сусыз калады. Не icrey керек? Тартылмайтын 6ip рана су — Сырда- рия. О лар к е ш т дарияра келедк Лрык казбаса Сыр суын егш ге бермейдк Кеш in келгендер арык, казыи егшдерш суарады. Сол кезде Торанбайдан ул туып, арыктай бай болсын деген п'лекпен, атын Лрыкбай кояды. О л кезде ж урт ары кка суды шырырмен шыра- рады. Шырырдай бай болсын деп, Лрыкбай баласыныц атын Ш ырырбай кояды. Ш ыгырбай баласыныц атын Дайрабай кояды. М е т ц экем сол. Ж у3 жеНге кеп елд1 ол ккн. М ен ол KiciHiH алпыс уш ж асы нда, тер- Tinuii эйелшен туыппын. Байлы кпсн алран катындар емес, 6ipi елген сок 6ipiH алеаны да. Бурынры ка- тындарынан бала жок. Экем, мен сыякты уяберш емес ед1, сез бкпетш, шеж!реш кеп бипетш Kici едн С о Ki­ ciHiH айгкандары foA, ж уд э б 1зд щ кулакта калган. Эйтпесе, б!з не б1лед1 дейс!н. — «А кпа кул акка айтса aFbin кетед1, куйма ку- л ак к а ай тса куйып алады» д е т -i foh. Куйма кулакчы- рыныз Fofi, сонык бэрin урып калган. — Э кем берл'нде елдд — дед! Сырбай. — Менщ т е т е к жалрызым бар рой. Сол туран сон елдк Б13 e3i, жеп' атадан ад ак т ал ж алрыз-жалрыздан келем1з. Туы- сымыз кеп болады да, турмысымыз аз болады. Менен де кеп туып, калганы осы жэлрыз. Э кем е «сонын атын кой» дегешмде, экем эл п айткан аталарыныц аты, e 3i- ш'н аты ж эне менщ атым не с е б е т ч койылрэнын айгыц келд[ д е «бу немерем Е н ш бай , Ж ы лкы бай да болмай-зк койсын, Д ай рабай, Сы рбай д а болмай-ак койсын, кем- багалдарра дэулет б1ткен кезде туга н бала, аты Д э ул ег болсын» дед!. — Табылран ат екен, — дед1‘ Байж ан. — EHfliri тш еу сонык у с т ш д е ,— дед! С ы р б а й .- - Ыз не 1'стесек те, ж астар, сендер уш1'н !стейм!з. Сендер бакытты болдындар! — О здер де! — дед! Байжан. — Сендерд|'ц бакыттарын 6i3re б а кы т емес пе? — Рас, Сыр-еке!

С о кезд-е, шайы ж !бектей кулпы рран Шырыс жактан, бакы тты н символы сы яктанып, ж ер бетш е нурын ша- ша кун де шыва бердь ЖЕТ1НШ1 ТАРЛУ „Ш О Л А Ц А Р Ы !?1 К ун кетерш-е окаш а б ел м еге ж атк ан Б ай ж ан, кез|' ijiiHe са л а эдеян 6ip туе кердк.. О сы т у ст щ ракатына баты п ж атк ан д а, мурны ж ы бы р ете калды онын. Шо- шып оян ган д ай болван ол, кол дары н карм ана туре- гелгенде, эл д е ш м куш арына w ir e Kerri. Ш ккен адам- ды езш е карай каусыра тартып алган Байжаниык аузынан: — Гул1м! — деген соз шыгып кетть Онымеи рана кон май, кэзш эл1 д е еркш ашып бол- маган Б ай ж а н , куш арына ш к к е н ад ам ды cy iirici кел- ген белы' корсетш беп'нен ай м ал а м ак болды. Куш акка w ire босануга умтылган адам, канш а тырмысканымен, KaycbipFan к уш а к ж 1бермесш кэрген сон: — Ж езде! — дед 1 суймек бол Faн Байжаннын иегш алаканымен Tipen, — босат! Эл1‘ де калрудан арылып бол.м аган Байж анны н мыйын, кулагы на сап ете кал ган мына ун оятып ж'|- берд!’. Эйел у ж !.. Козш кен аш кан Б а н л о н куш агы н- дагы ада.мка кар аса — А йбар ш а!.. А рж ары н да, еечк- ■ п'н аллы нда im eri ката кулш Д э у л е т тур. — И звиняю сь!'— д ед к не боп, не койранын 61'лмей, ajii де есецпр еген сыякты боп оты рган Б ан л о н , Ай- бяршаны босатып. Онпырай, ж езде-ай, колы ц калай катты едП — дс/ii А й барш а, — куйретш ж iборе ж азд ад ы н гой, ка- быргамды!.. — Не, А й барш а, бу не болды в з 1? ! — дед!, Байж ан квзш укалап. — Сен айтшы, Д эул ет, не болганын! — Мен кайдан б!лен!н,— дед) ол, кулюеш тыя алмай, — меж и к ор геш м — 6ip кы збен 6ip жшттн1; куш актасуы . 1 Kciuiph: я пнем. 100

— Бщ дам ,— деда Байж ан, кезш каттырак. жумып auibm, мандайын укалап »i6ep in, не болтаный енд! Fa- на ш ам ал а п ,— екеущ нш кайдан душ ар болгандарыц- ды бшмеймш, ез жайьгмды айтайын еендерге. Кызыл- ордада екемш дейм!н, дайнатамнын, пэтер! екен. Ж аз екен. Кунд:з екен. Гулнар екеуллз бакшада, гулдеген ал'.'a aFauibiiibiH келецкес:нде, вр:к, мейпз сыякты кеп- кен ж ем1спен шай iiuin отыр екем:'з. Б е л гш рой, ж ана уйленген юа'лер онаша отырган с о н ,— дел: Байж ан куланып, Айбарш ага Гллд1рмен, Д эулетхе коз!и кысып койып. — Эрине, — дед:' Доулет. — Мен д с сондай туе кер- сем деймш!.. — в и д е барды тусте керш кажетч не, — дед! Бай ­ жан, — Айбаршага жуз:м алдыр да... — Болды жезде! — дед: Айбарша Байжанга. кезш иаздана алайтып койып, — ашуландырма меш, эйт- песе... — Кешеден 6epi 6ipiMi3 жезде, 6ipi.vi3 бтлдыз болга- нымыз кайда? Ж езде эзш н балдыз кетермей меексн? — Урланып уйленген ж ездеге балдыздын э з ш н ке- термеуге де болады, — дед: Айбарш а, — келмей, таные- пай жатып бепшзден алуга уялып жургемш, эйтпесе, шын жезде болам десеш'з, а з д е всем кеп. — Б ш уге болар ма екен, сол есеш'? — Неге болмасын: «туйедей кыз 6epin туймедей ет жемед1.м» д е г т . Карттардын жольг ез!мен. БГз неге шакырылмай.мыз tohf3? — Женй1д:’м ...— деп Байж ан rofiFa нел:ктен шакы- ра алмаган ссбебгн бастай берш еде: — Оны коя тур жезде! — деп Доулет Байжанды бегед'1 де, — Айьгм!— деда А й б ар ш ага ,— эзш-назына уакыт табылар, сен:' куш актай ал ран себебш бшейжил, эуелН — BijieiiiK, — дед1 Айбарша. — Я,... сонымен,— деда Байж ан, айтар сезш eciHe rycipin ап, — Гуляар екеумга шай iniin отыр екемгз деймш. Гулнар MeHi шынтактай: отырган... О л еркеле- ген кескшмен, тарелкадагы мей|'здеп алады д а менш аузыма салады... мен мешзд: тез ж утам да, Гулнар- дын тенкере караган кезгащ усп н ен суйем. «Ненш 101