С. Муқанов-Сырдария Е169

аскерн ад ам д а р сыймайды!.. Ж олш ы бай кездескен сай- сзлалардын. тэн!ректер1 сым-бек:нiстерм ен коршал- ган... д о и е с т т ылдый жактарыка, жаркабактардын етепне окоптар , орлар казылган... KeA6ip «танк етер-ау» дегсн хауыпты орындарга, ай касты ра жымдас- кан релктер, кесек тастар тасталган... эр жолдык то- r v -'кан жерш ле, журнтп тартшке са п ж эн е журпннй- лгрд'н д.т<умг:гттерш Texcepin тур ран оскери адамдар... Dip гажябы, — ерсш -карсы лы ары лран жургжшКлер есепаз кап бслганм ен , эр жолдын туш сш д е олардын 6spi тсксп рш п еткенмен, еш ж ерде {рюлген, не оша- рылгаи топ ж о к , 6api де, ары ктарды н аАкыш-уйкыш зхипяларм м.':: токтаусьгз ж млжмл ж а т к ан судаЯ, бет ш . I жагыпа ббгеус!з сарылдайды Осыгл.-й кчр1'н)ет1н ортасын ж ара журш отырган б1зд ч о.:уп!ы лар, 6ip иметте карагайлы калын ну­ га I к:;»-, /Куырда KoCipcK жакбыр боп erin. жерд1н •н, . ,.,'1 сазданулаи ба. алде механизм кеп ара- яа«с жлгдаАы осины глей ме, - ормаи зра- сь •\" >:п'\\ агаимары оталгаи жолдар салыныпты ■ алленеше кабат боп карагяй бнренелер |\" -т.агяП арасьжмн тэгы б!р еажабы, —«тер а.\" • жол уетшен баска да бейсауат адам >*•«•- м. :. м идя, — орман орасычда кыбырла- '. .I . • I к-, ir.'ri орман аглштарынгн да артык ■ мы. *р * Ij бастяган жек(л кяишпя жыные ор- •• •• , ; л:;:рг. «П”| orwpi.m , avvarM ТЯрпау 1 • •■мл -.ii'jktm. Он за. эдстге «:<!м<з. Москва ■' - - • .'• •.pc f . I::i ;оэгм нд.;у поселок бар ■ • «л м.-ч мин erne поселоктар: ' лей ыуиич да \\ 1 мел к рл-копсылары сурыпты карзгайлярдая К'Г.'Н. С срт.-ляр VCH yii H'p/ ill К‘ и :I к ц*.1лт!л»кгп. б:рпзы тяктзймрц ж ан с черспниамен . ' с ' - ii т.Ц'дрлы уйлер ж о к , xerueaepinae i .'.i I* ::|>.м ж о л да р... Поссчок к<ииелср1п!н жмйнакылы- I ... уГ-.-—-; :;ц. кора-копсылэрымыч теза жэче кпр- к . -iiia ifi к е зд : тарчады. П.стаушы яалм »т>л.ту!:1мтг.члы госелпчтыц пота- лау кемшде, шекдалгаи кэрагай apacMii.xat ы узындау ■ Я-г.м дою » 401

салынган уйпс зкелд), оныц к л уб екешн сырт жобасы- на карап, жолаушылар айтпай-ак бм е койды. Сол мацда коп терезел! 6ip зор уй тур, шамасы, мектеп, и1таб сол уй д е екендШ, мандайшада желб1реген кызыл тудам байкалады . Кешедеп адамдарды н турлерше Ка­ раганда, т е п , бул поселоктык адам дары эвокуацияга1 кеткен бол у керек,— эскерлйстерден баска, карапа- йым адам дар кершбендм.. Клуб макы сапырылыскан ад ам екен. BipaK, бас- таушы жолаушыларды клубка ем-ес, штаб уйше алып KipAi. О ларды хурметпен карсы ал Fan штаб начальни- ri — бурыл шаш генерал-майор ол-пул экпме айтып танысып алганш а, клубта жыйналыс даяр болган ха­ бары да келдй Жыйылыстын президиум!не кон актар тугел к!рд5, артистерден басшыляры гана Kipin, езгелс|й сахна сыртыпда номерлерше даярланады. Кеи сахна га президиум муш елер! шыккапла, iml каранги зал га лык толган армия адамдары ду кете- рслгои кол шапалактаумен карсы алды, барьера iuiiir- fieri духог.ой оркестр марш ойнап жШердь.. Лйбарша президиум мушелериге арнап сахиага, кы- выл шугамен жапкан узын стол артына койылгап орыпдыктардык кеШнп катарыиа отырды. Штаб на­ чальной жыйналысты ашып, кон актар адрес|'не кут- тыктау сездер айтты да, содан opi тыл мен майданный со н е тк отанда тыкыз банланысы канданлыгын кыска. т а баяндап кеткенде, ол евздерд! ты план отара, Ай- баршага бойын копалжытарлыктай 6ip ойда келген e;ii, пнысы, «осы клубы,m шинде Д э у л ст те отырса кан- дай керемет болар едП..» Осы ОМЛ1.Щ толкынында отырып, ол начальник ce­ sium сд ан кой in Рахмет се з ш щ до калай fiiTKCHin ангара алмай каллы, акылыца, тек начальник «сез Сталин ж олдастыц атындагы кан ал д ы ц атакты ста- хчионкагы ж ол лас Карымсакова Айбаршага берьпеды Дем-н.ае гана ойына кзйтты. Том алдында, ocipecc мыиадай бойы уйренбеген топ 1 Corix салдарынан кешу. 4(fc!

алдына сей лей кою окай дейс!з бе. Сондай онайсыздык Айбаршаныи, д а бойына уй ф 'ле бастаранмен, бурын, acipcoe соты е кундер! коп ж ыйналыста сейлеп кэшг! 6o.iFaHAUFbiHa барып, трибуната бариаи ол, — «жолдас- тар!.. CyftiKri жауьщгерлер!.. CyfliK Ti команда соста­ вы!.. С 1здерд1 тылдары туыстарыкыздын атынан куг- тыктаура ул ы к сат егпщздер!..» — ден бастаран сезш ip- к!лмей ер Kin ж эн е шешен ж алрастырып экегп... Ол 61'рталай жэне батыл сей лед к.. сейтш туртая ол, 6ip кезде, кутпеген калып керсетш , даусы да Д1р1л- деген сыякты езгерш, сезшсн д е су р ш е бастады!.. «бу Hcci?!.» дсген ой кеп калды, ж ур тка. Ж ыйылыс бастыры Айбаршаныи ж урег! толдыды-ау д еген оймен, стол у с - тшдеп граф ииде турран судан стаканра куйып, элде- юмге, А й бар ш ага апарып беруд1 в т ш д 1... Айбарш а 0з халын езгеден кем ангарран жок. А н- рарранда кайтсы н: эне, залда, екш ш 1 катардык орта- лык ж ак шетга орындырында... Д э у л е т отыр!.. Аны к сол!.. Оны А й барш а жака рана керд!... ce3iMi сондык- тан толкып кет-ri... Дэулетке кез! алиаш тускенде, оньщ cc3iMi катты толкуы сондай, — e c c w ip e n басы айналып, кез1 карауыты п, денесше не бола-алмай кулап кете жаздады!.. Ж аи-дэрмен дегенде есш эрек жыйнаган ол, халын т ез укты да, бар кайраты н бойына жыгога, c®3iii аяктап шырура KipicTi... Сонысын ол icrefi алды да!.. Бул ха л болмаганда, oai д е 6ip талай C93i бар ол, оныц бэр ш таусарлык куш1 жорын урып, енди\"! св- 3in ыкшамдап айтты да, шымыр унмен, — «жасасын, б1зд1к ж еш м паз армия!.. Ж асасы н, б!здщ жефмпаз армияньгн, б а с колбасшысы, cyfiiicri экем1'з, досымыз, учител!м!з Улы Сталин!.. — деп б т р д 1 ... Д эулетт! ал гаш кез! шалранда Айбаршаныи ойы, — сахнадан ж уг1рш тусе pan куш актай ал у едк Сезш 6i- т|'ргенде де осы ой денесш залра к ар ай жетектегенмсн, басына оралран акылы аяктарын тусай койды .«Се- 31МД1‘ акы лра ж иш рмесем уят болар» деген ойга бо- йын ж екп'зген ол, трибунадан туст1 д е, сахиа шымыл- дырыныи арты на карай женелд!, 6ipaK жэй женелген жок, Д о у л е т озш де керд! деген с е т м м е н , егер са хн а сыртына ш ы ксам , ар жагынап Д о у л е т те келер деген 403

. ешммен kerrl. Айбаршакык сейлеп дурыс турьш, ой- дя жокта саскалактауы да, одан кей in кенет шыйрауы да, одан кейш... одан кейш президиукдег1 орнына кайтпай шымылдык сыртына KeTyi де, оран караган журттын, бэрше жумбак жардай бон каллы... Сахна ш ымылдырынын сыртында кутугеде дэт! шы- дамаган Айбарша, калжындаран артнстерге жауап катпастан тыска шырып кеттк Есштен шыга не iereyre бшгей ацырып турранында, клуб у й т и буй.ршдсп алысырак 6ip есжтен, танкистщ Kysri кк!м1ндег! 61,осу шыга келдк.. Дэулет!.. Кяйталгй кушактасып сушскен ол екеу;к;к бул килыктары узакка созылар ма eai, кайтер e.ii, егер, Айбарша сейлегеннен кей!н, конактарра кяйтапгаи ал- рыс жауабын, армия атын сейлеген гвардиплык сер­ жант бес минутта 6iTipin, клубтзгылар концерт алдын- дакы антрактыга шыкнаса!.. клубтан шыра келгеи осы ду гака, ecenripefi суШскен ек! рашыктмц акылын Сод- ларына кайтарды... Дэулет пен Айбарша концгрткс карaFaя жок, Ту- ган СЛ1Н1К музыкагын сагынран Длулегп'н тындярысы кслгенмен, Айбаршанын жыйналыстан кейш кгату.ы керск, ендеше eneyi кашан сейлесед!?.. Сейлссер ке- Kccrcpi кеп!.. «Б|'зд1н де кепел1.м|'зд1 кер» деп, Дэулет Айбзршапы e3iniu потерше алып Kerri. Поселоктп1 merino карай салыш-ан, KiiuipeK eKi бвлмел! бул карарай ундщ келе- pi 3noKyaaniiFa кеткен, Ka3ipri туррындары клубтагы жыГпгалыска кеткен, 1шi бос... «Ол туши сыйпагтаура тш келеме, Саррайып тан аткаиын бшмей канты...»1 дегенлей, махаббат лэззэтше мае болтан олардыц сс- 3iMACpiH сырттан ест1лген дабыр оятты... — Шздш Ж1г1ттер болар, — дед1 Дэулет, — концерт 6iTKen болпр. Олар б!зд1 калжьщдап эуре-кклар, тез тыска шырайык!.. 1 «Срушаштан», 404

Ты ста ке ш е ш бойлай epin к е л е жаткан эскери адам дарды н эркайсысы, пэтер уй ш е н колтыктаса шы- га берген Д э у л е т пеп Айбаршага э з !л сэздср айтып ку- Л!скенмен, ж а у а п казсак ерш еленер дегендей, екеу! оз:.пкешторге жымыя карап на н а, жуптарын ж азбай клубка беттедь.. Л йбарш аныч cepiKTepi клуб касы н д а тосып, — 6i- рак, кай да, неге кеткен!'н б1лмей тур екен. Д эул епп керген олар д у ете калысты. — Б у к а л а й ? !— деп эзшдсд! Д а у л е т п жаксы блпе- тш 6ip к ур бы сы , амандыктан кейш Дэулетке, зз!лдеп, — улана сы р той жасял узатам ы з д еп журген кызы- мызды ал ы п кашып?!. Bipey.'iep дуылдасып кулш е д к б у л эзЬчдщ уза кка созылмауын тктеген Рахмет, эз!л айткан ибптке сал- макты кескш м ен карап, со салм акбен: — Ж о л д а с т а р !— дед! т ею р е п н д е п л ер ге айнала карап ап, — каза кта «сайранда са й р а н , сергелден де сампан» доген сез бар, со сез осьш дай ж гугершилк ксздс ш ы ккан гой дейм'ш. Согы с, эрике,— сергелден,... Б ’рпк, ер ж и ч тке о да сайран!.. С о г ы с та ж М т отанын жаудан т азал аум ен катар, ж зкш ы лы г.та коре алмай- тыи лелер глжпптярды басынан отксре;-.!... сайран емей не бул?.. Ор;:не, сайран!.. Сен той д ы айгасын,— дед1 Размет, оз:л лйткяп Ж1'пткс тагы д а карап а п ,— мы­ ла Улы О гн и coFhicwHwii жыйыкы улан-асыр тойдын жьшылышш кем боп па?.. — Рас! — деп ду erri тшпрелтсплер. — Ендош с,— дед| Рахмег А йбарита мси Д аул етке козек, ж ы мы я карап, екеущлщ у з а к у аки т уш таскан мяхабаттык ж тгерщ ш н мзйдал тэд:р:г:пде жалла- суына регистатор мел-эк болайын!.. Куттыктаймын!.. бахытты у з а к QMip жасандар!.. Ол екеу'ш1Н д е колын алды... Х ош тасард а, — — C yfliicri астанамыз! — М осквин ы ж ауга бермейм1з рой? — дед! Р а х м ст Дэулетке. — Бермейм1з! — дед1 Дэулет. — Ел ге ала барамыз рой, осы сэлемйцу? — Эрине!.. 405

терпни/1 ТАРАУ ЖАСАСЫН, МОСКВА! М осквага сапар шеккен Сам ар кан , кайда журген- д1г1, не 1стейт1нд!г! туралы Н аталия Остаповна Поле* шукке хатпен ж ш хабарлап турды. Москвадан шы- гарда, А лм алы кка кай кун! ж етиендш н де ол теле- графпен хабарлады, 6ipaK Наталия кутш алмады, со- ран екпедаегендей, 6ipa3 уакытка дей!и катнаспауга 6ip ойлап койды д а , оран дэтс' шыдамады. Ол Тарторайга келсе балалар уй|'н!н жабдырымен Наталия Кызылорда- ра Kerin капты, телеграмма онын артыиан келптт!. Балалардын орналасуьюа ж ане жаадай ж асауга 1фШ ’идм1 бар icri онын аямаганьш дардылы емтрдщ рельсше салып ж!беру оган да, онын кызметтес cepiK- терше де ж еш л ге тускен жок- Ерекше куН м верен кылатьш бараз балаларды жер- гЫ кп халы к тэрбиес!не алганнаи кейш де, Тарто- pafiFa орналаскдн детдомда алты ж узге таяу бала к.ал- ды. Оларга орьш керек, тамак, керек, «ши верен. Онын 6apiH жетшзуге уакыт керек, жур1С керек, ынта нерек, акыл керек, юксрлйс керек. О ларга косымша детдом балаларьшын im bue, вткен жылы 6ipiHini «ласта окьгп, быйыл евший класка шыгатындары жэне 6ipimui к л аска жарап калрандары бар, оларды окыту керек, ол уш ш де KepeKTi ж абды к аз боп па!.. Самарканды Антонина Порфирьевна Лагода хур- метпен карсы алды. Харьковтагы медицина институты!! 23 жасында 6iTipin двр(герл1'к к ы зм ет аткарган, сонры он — он бес ж ы лда больницаларды баскарран, партия- да 17 жылдык. сгажы бар бул ойелдin Наталияга жэр- демш1 рана ем ес, акылшы да екенш Самаркан жаксы б!'ледй Ш еш есш дей керетш Антонина Порфнрьевнаны Наталия «тетя Тоня»1 деп атап, езш онын алдында кызы сыякты устайды. Самарканмен арасындагы м ахабб атты к байланыс- 1ь: Наталия Т о н я апайдан ж асы рган жок. Онымен не- ше кездессе, кездсскендс не сей лессе, бэрin бул- 406

жытпай ж етклзш, ез сездерш де, Самарканнын сезде- рш де сы нынан етк'Ыд, келешектег] карым-катынасына акылдар сурады . Жасамыс эй елдщ , acipece акылды эйелл'ш,, м а хаб б ат жалыны лапы лдаган жас кызга не кенес берерн мэл1м: журек -пзпнш ез копьгаа усгата отыра, олзрды н ж ас кызра айтаты н сакдандыру сезде- piiiia ушы-кыйыры болмайды рой. Антонина Порфирь- евнанын д а Наталия Остаповн аг а айтары осылар. Солай лей т ур а , ол 6ip жарьгнан Самарканда д а сынай ж у р е д г BipHeuie ж ол ы гьт сырын туйда.ч бе де- геннен кейшго Антонина Порфирьевианын ол туралы токтадым д еген ойы: «бул романтикальгк, жаны бар жа- ггг, онын суклнен ce3iHyi басым...» Айбарш а мен Самарканнын арасындагы аздаган драманы А нтонина Порфирьевианын кулары шалгап, кенш ар ал ары ажырасканы д а ов ан мэлш болать-н! Олар туралы тараган осек, Н аталиямен бьрге, тетя Тоняныц д а куларына тиген. Э з э з Ы Kynrri ме, элде пендешипп ме, Антонина Порфирьевианын байка- уынша, сыр аш а коймаранмен, Н атал и я Остаповнанык ееегсме кул агы елендейтш сыякты. Наташияга ©смел езгеден rep i Ke6ipeic тасушы — онын сы рласы Пелагея Яковлевна. Б>фын канал куры- лысында еоеи ш ш к кызмет атк ар га н оиын Самаркан­ да кенин- болаггын, ол ойынын coti туопеуше Keai жет- кен сок, Самарканнын езгепе д егеи махаббатьша да сэтс|'зд|'к т 1лейтш . Соткпегше Тыртьгкпен арасьшда бас- талран д р а м а дол келе кеттК Е к е у ж щ курран планы: Айбарша мен Наталиянын, Н а тал и я мен Самаркан- ныц арасьш а от жару. Кебейген есекН Наталия Тоня анайдаи жасырмады. Наталиянын есектерге елеп'зген калпы н байкакан Тоня апай, мэоелешн аныкталуын Сам арканны н Москвадаи оралуьгна калдырды. Букле се з д 1 енлмейтш Тоня апай Тарторайга келгея Самарканга «осы лай да осылай» дсп ecTireii е се п н баяндап едп — Н а таш а сотая оене ме? — д ел сурады Самаркан. — О л д а ленде емес пе, — дед! Тоня апай, — сен- бегенмен елендейдк BipaK С1-зд1 кар сы алмауы екпе- ден емес, кы змет жайьгнын солай келушен... Нзталияны куткен Самаркан, детдоынык хал-ж а- '407

иымен танысты. Будан уш-терт-ак ай бурын, Ллмалык- ка алгаш келгенде, суйсктер! тер{лерше гама ймпкеп, кан-село:в арык, балалардыц кескйтдер! каз1р иарггай жанган кып-кызыл, денелер1 кектеыдег1 кулындай топ- толык. Со 6ip кундер! Сырдьщбойы цоцырсыган эдем! шуак ед!, сондыктан, сэскелж астан кейш, балалар каз- дын балапандарьшдай ©pin тыска шыгэды екен. Олар- дыц сырт нускалары да балапандарга уксайды: бэрпае де саргылт rycri шацрылыц костюм, бэршщ де ба­ сында жылы ад берет. Егер кездерше Антонина Пор- фирьевнз шалына цалса ааа каздыц манына уй:р!лген балапаидардай олар да шушрлеснт жыйнала кояды. Манына уб!р{лгеи балалардыц 6opi да езйген тугапдай, Антоняна Порфирьезна эрхайеысын жклы жуз, жум- сах оезбен еркелетед!-. Балалардыц бар тобыиан exiimii добыта бара жат- канда, балалг.рды аз уакытга оскндай жаксы халге келтфгец жерплисп партия жэне укЬ.хтг орьшдарына сапсыз алрыс айтады... Наталиямы ею куп тоскан Самаркап, одан эр! то- cyFa уакыты болмады да, канал курылысына жур!а Kerri. Бул кездсп ен улисп жумыс — «Жея:-с» кана- льшын трассадан айрылатын сарасыяа дамба жэпс шлюз сору едк Оган цажегп матерпллдын б!разын Самархан Москвадан альт келген де, ж«ргшкт! жер- ден табылатындарына наряд экелгеп. Курылысха кайткан жолында Самаркая Сырбайга сокты. Дэулетпц де, Москваныц да хал-жайын шук- \\р-шыя cypaFaii Сырбай, майданный, ocipece Москва гесшдеп майданньгц барысынан хабардпр скен. OFan сс- беп, кспсанс «Правда», «Казахстан Правдасы», «Со­ циалисты Казахстан» жэнс «Ленин жолы» газеттер! кслунп ед!: Сырбай окытканда Сырбайдынец алдымён сурабтыны «Москваныц халi ноипк?» деген сез бола- тын. Самарканра да ол осы сурауды кайта-кайта берд(, виткам Москва онын угьгаында — журек. Ол «жзу- дыц калы журек ке тиое, аржарында не п'ршшк ка- лады!» деп кайгырады. Самаркан Сырбайга биласы- ныц «Москвины жауга бер.чейм!з» деген уэдесш айт- ты. 40S

— Ж у д э . Сталин айтама екеи осы сезд!?— деп eJN рады С ы р бай . — А й тады екен. — Е н д еш е сенщм!.. Октябрьддк орта кезгае Караганда, газеттердш, 3ci- ресе, «Правданын» бетшде, М сскваяы коргаудагы жабдыктар жарнялана бастады. Dip хабарда, Мссква- ныц тургьтн халкынан, каланы коргайтьга косын куры- лып ж атканы айтылды. «Правданык» 2 ноябрьде ш ы к­ кан саны ная «Ханко жарты арал ы н коргаушылардан, Москваяьщ баты р коргаушыларыяа ундеу» Деген х а ­ барды окы тканда: — D ie д е сондай хат ж а з с а к кайтед1? — дедт Сырбай. Ж амбылды ц 3 ноябрьде «П равдздэ» басылиан «Мосжза» д егсн елекнпн кпзакшасы Кызылордэныц об- лыстык газет! «Ленин жолыныц» д а сол кунп санында басылыя келдд. — Ж ар ад ы ц кэр! тарланым! — деп масаттамды Сырбай, бул 0ленд'| бгреу окып бергенде, — cenia со- з ш — бук:л казактык сезк Б:зд1н, дауысты да естш жатсын, М осквавы н ер халкы! «Правданын» 8 ноябрьде ш ы ккан санындагы О к ­ тябрь революниясыныд 24 жылдык мерекесше арнялгая сзлтанатты мэжЫ сте жасаган Сталин жолдастын баяндамасын, сол куш уйше келе калган Анато­ лий Кондратьевичке казаката аударты п тындан отыр- гзнда, Сы рбайды к кез1, газегпц 6ipHiuri бетшдеп пор­ трете баллы. — Б ул KiciHiit осы портрет!- каз!-р п тускен1- ме екен, бурынгысы м е екен ?— деп сурады Сырбай. — Эрине, каз1рпо1. — Ендеше, кескшвн api оалмакты , opi сабырлы ус- тап тур гой, косей! Женуге oeHiMkiiH куштшгшсн гой бул!.. 18 ноябрь куш шыккан «П равдада» Панфнловтьщ оспзш'ш гвардиялык дивизиясы Е н бек Кызыл Ту орде­ н а алган^хабары жарияланды. О сы дивизиянын Казак,- сганда курылганын, эскершш денл к аз а к екентн Сы р- байга газет окы я беретш бала баяндаганда: — Е, бэрекелдП — деп куанды Сы рбай , — б 1здац кд- 409

зактын д а ер-азаматтарынык М оскваны коргаскапы дурыс кой. «Москваны ж а у ала алмас» деген онын умптн Лйбаршапын. кезбен кэрген хабары бега'те тусть Дву­ летни «М оскваны жа)та бермейлпз» деген сэлемш айт- канда, «алда, кулыншагьгм-ай, онд ай сэлем айтканы, мундары е л д 'н ж удэ уайымда отырраиын 6uineni гой, жубаткысы к ел генi гой!» дел кезш е ж ас алды. Осы куаныш куатын арггыра тускендей, Сырбай кет- пенш ж ылдамырак с ш е д , нырырак урды. Сондай кун- дерд1н б!реуш де, арык казып ж аткаи Сырбай мен онык сержтершн кезш е алыстан са л т атты шапкыншы кершдь.. Шапкыншы жай шаппзды, «шуйпшп'леп» шапты. Арык басындагылар елендеп карай калысты. Жакын- даган шапкыншыга журт кезш TiKce — Байжан!.. — Уа, шуйшшП Шушннп!— д ед 1 ол шапкан аттан каргыг! тусе кап. — К алаганы ады ал! — дед1 кепш ш к, — не, не болды? — М ос-ква-дан жау куьшды!.. ^ дед1 Байжан ен- Tire арен, сойлеп. — Аузы да м а й !— дел Байжанды Сырбай кушак- тай алды да, era беш ен шопылдатып суйдя. Кагазга ж азы п энелген женю хабарьш алкыкган Байжанныц о к у га ani келмей: — Сен окы ! — деп, Айбаршага усынды. — Ал, тывдайык! — деп 6api Айбаршаны коршай калысты. — Бул р ад и о хабары ,— дед! Б ай ж ан. — Бэрш жа­ зып улп'ре ал гам жок. Улгергешм: ж ау д а н тускен олжа рана. ©згесш газегген окырсыздар. Айбарша Байж ан берген караздь- окый бастады: «Жауга б:здщ оскердщ шабуылы 16 ноябрьден бастал- Fan окон, 10 д ек абр ь куи1Москва манайьшан жау тал- каидалып болыпты». — Ж удэ у з а к альгскан екеи-ау! — дед( Сырбай. Е, У:!а^ алыспай, ол да жанын оцай беруге келд1 U'liMiciu, — д е с п кепшшк. — Токтандар, даурыкпай! Тывдайык,! Д ек абрьдщ 6 мен 10 ныц арасьонда, ярки торт 410

кунде, — д е д 1 Айбарша каразды окы п, — жаудан б!здщ 400 поселке а за т еттаген! — У а , бэрекелдП.. — 16 ноябрьден бастап, 10 д ек аб р ь гс дейта, ж аудан туснен о л ж ал а р : «Кыйраран ж эн е олж аиа альшгам тан ­ кини саны — 1434». — Е, бэсе!.. — дед1 Сырбай. — «А втом аш ин а— 5416». — Е. бэсе!.. — «Зецб1р е к — 575». — Е. бэсе!.. — «М ином ет — 339». — О н е м е н е а ? — дед! Сырбай. — Зен6!.ректщ 6ip тур!, — дед| Байжан. — Е, бэсе!.. — «П улем ет — 870» — Е, бэсе!.. Ж аудын адам шытынын айтшы! — 85 м ы н Kici!.. — Е, бэсе! — дел кетшлйс т е д у e re Tycvi. — Тагы нес! бар? — дед! Сы р бай . — Ж азьгп улгергешм осы-ад! — дед1 д ем т а л ь т болган Б айж аи . — О сы д а аз куалыш бон т у р м а ? — деп д у е т й кепшшк. — Кпикене, сабыр! — деп Сы р бай орньшан турегел- Д|'. Ж ур т ты н а калды. — Е, бэсе, осылай болоа керек en;i,— дед! Сырбай. — Кудай т]'лект1' берд!. Москва— е л д щ журеп еде Ж а у - дын колы ж урекке жетпед1 деген евз, жаудын ж еш л- геш деген свз!.. Ж удэ, жаса М осква!.. — Ж а са , М о с к в а !— деп д у-д у e rr i касындакылар. ОН БЕСГНШГ ТАРАУ С О Н, Е Ы С Е Р П 1 Н Ленинградка апаратыи сыйлыкпен Рахмет жур;п кеткеннен кейш, Мыркьюын атьиган бер!лген арызды прокурор текоере бастады. Бул жуйеде кеп жыл кыз- мет аткарьт, icrin аныгьт ашуга кэнтленш алган 411

прокурорра, Мыркынык шынын айткы зу кыйынга туе- ней жок. Б iipaii<„ Масакбай М ы ркыдай болмай шьисты. Арыз боруге себешш Масакбай екеанн Мыркыдад eeri- ген прокурор, Маоакбайды шакы рыл ап сурарапда, «жо-жок. бошмаран ic ол» деп ж атты да танды. Жа- кын адамныц сезш айтып та, зацшылап та прокурор оны иквмге келп'ре алмады. М асакбай сонша касармас па ед1, кайтер ед1, егер прокурордыц аузыная тарпан! ж ам ан д а у 6ip евздщ nici шыкпаса. Сыпайылап сейлесш отырран прокурор: — Арьгздыц TypTKimici сея рана болсан окасы ж ок кой, Маоеюе; сеж мен Мыркыдан рана шьгккан арыз болса, муны ж аб а кою кыйын еагес; вйткеш, 03ipie бу- дан «ел жаръшып, Ерта'с бузыяатын» ештеме жок. Мен осыран сен emeyitwi быяыкгырып ж ургея баска 6ipey бар ли деп коркам жане ол арам ниетп 6ipey ме дел куд1ктснем. М аран ток сонык ж обасы н сштесек болта­ ны. Аржагында сен де тыйышсын, Мыркы да тыйыш, вспзп кылмысгы табылран сок сен е к е у а д щ каган ке- periit жок, табылран кылмыстымен калай сейлесуда мен esiM бшем, — дед). «Heriari кылмысты», эрипе, Ты рты к. Оны тарпа бас- оап прокурс-рдык кольта «мэ» д еп бере коюга — 6i- рплшдсн, т ы н досьгм деп саяайтын адамьш кыймай- ды, скншдден, Тыртык та боска е л е кояр ку емес, жа- ныиа батып б а р а жатса, Масакбайды ала жырыларын бие/о... Прокурордыц аузынан, М асакбайды ц жанын одан да жамгшг т у р ш й т р е ш тары 6ip евз шьпегы. Kjenecin отырган прокурор «пысык, ioKep Ж1'пт пе, калай оз:?» дечт Тиртыкты макганкырап отырды д а, Масакбайдыц ол туралы жа-ксы пщ м а б и т ап, такы 61'раз свйлсс- кешюи кеГп'и: — Мясске, сол Тыртыкка к ат т ы р ак секеа'з сю, ол ез1' кацрырып келген адам, ар ж агы и д а пэлга жоплна квзпйз ж ете ме? — дед!. «Ай, «лд ек алай болса и л е д ! , — деп куд1ктенд1 Апсакояй !ш:пен,— поле |'здеген сур а у рой бул!..» Осы ойга келген Масакбайдын 1штей жасаган кор- тындысы: «Е гер , Мыркыга арыз ж азды руда weni же- тектегеи Тыртык, деоем гой, мьлна коцьгрсырая евз одан 412

spi бы ксы йды ?.. Онын аты — S3i.vie карей врт салу!.. Кой. ш а т а с к а я устгае гоатаспайын ейт!п!..» М асакба й осы токтамиан табаны н аудармады. А кы - ры. Р ахм ет Москвалан оралганнан кейш мыркынык арызы рай ко мдын бюросында кар ал д ы да, арызга же- тскил М асакбай етсеш аяыкталып, оран ©зге айыптары да ж алгасыи, «колхозды дурыс баскарудын орнына ipirei салды, колхоз мулкш жы йнакы устаудык орнына ыашты» деген айьгапсн эр! орнынан алынды, opi пар- тнядан шыгарылды. Каулы-га рнза бол маран М асакбай, облыстык партия комитетшщ атьгна шагым берд]' де, аз купле бю р о мэжшеше шакырылды. Оган коса ша- кырылган адамдар: Рахмет, Сы рбай , Байжан, Самар- кан, Мыркы. М асакбай ж елта шмкканда, Сам ар кан екеугащ ку- neci 6ipre келд!. Онын мэселесЛ райкомда каралраида, Самаркан командировкада едг О да н кей!н екеу! жолы- шсканмен, «бакытсыздыгыма себепкер Самаркан» деп ойлайтын М асакбай, кырын кар ап кенеспейт'ш. Сол контораздыгын Масакбай осы жолы да urren, 6ipa3Fa Л-f-flin тьгм-тырыс отирып eai, сезщ Самаркан бастап sxiJkipxd. О л райком да мэссленщ калай шенплгешн; осылай ш еш ш уге езпищ косылатындырын айта кеп: — 5i3 екеум]'з гой, б!р-б!р1м!зге ж а у адам е м е ст з, Масеюе? — деген сурау койды. — К айдам, — дед! Масакбай, — бурый оляй сыяк,- ты емес ед!, енда неболганын e3in д е туеш е алмай кал- дым!.. — Bis ojii д е жау емесшз, М асек е. Неге ж ау бола- мыз? Екеум1з д е б!р тэрбиеде — со в е т тэрбиесшде ес- т!к. Хал-кадарымызша Отанымызга кыэмет аткардык, ojii де солай аткарамыз. — Сен болм!асан, мети койшы, мон ендг санаттан шыккан ккммш гой. — Неге, Маоеюе? Мвнтше олай емес. Меншше, ке- ■ гешеп'н ж огалган Kici e.MeociH, оен. Неге жогалады? Ленин айтпай ма: кателесу айып емес, катен! тузегпеу айып деп? Катеим'пн болтаны рас. Бграк, сел ani ж ас адамсьщ, келешеп'н алдывда. Кател!г!нд1 тузепн кел- се, партия са ган жэрдемдеседг BipaK, тузелудщ TeTiri ен алдымш е з в д е гой деймга. 413

— Кайдан манде болады? . — Сеиде болуына 6ip Faна себеп бар рой деимш: жумысын обком да даралнанда, жалтактауды койып, арынван ж арылоан, кешпейтш кунзн ж ок сыякты. — Не дейвн, сонда, агымнан жарылранда? — Ж умы сы н райкомда каралганда, Сырбаймен араздыгынныц б а с oe6e6iH Айбаршада меш'н кещлам болута тгрепсш... — в л р ш пе, ол? — Рас. CeniH маран жактас болганык да рас. Ояында далтк,ы жок. Барах, сен Сырбайга меапн на- мысымды ж октап хана ешнсгщ бе?.. — Енд! неге еннктЫ? — Турасын айтканда, «куланнык касынуына, мыл- тыктын басуы дэл келд!» дегендей, «менш намысым» дегешк сылтауык емес пе, Масеке? — Бола-ак койсын делж. Сонда сенен баска шм- н:н намысын жыртам? — Ешюмнщ де емес. — Онда калай?!. — «Намыс» деген не ол? «Намыс» деген — адам- нын т с ш п н коррай б1лу деген сез, аныгырак. айткан­ да: «мет кемс1нбе, езще тек кер» деген сез. Егер эл- де aci-м ceHi езшеи томен устагьлсы келсе, сеш басын- рысы келсе, ондай корлыкка кенуге болмайды, «на­ мыс» дсп менщше соны айтады. — Сен ез|'к философ та екенсщ foA. Ие, хуп, со- лай-ак болсын, сонда? — Сонда, Сырбайдын, не Айбаршанын с е т кор- лаган куш бар ма? — Корлауларына жаберем бе, мен? — Ол еэ алдына 6ip мэселе. С ен кыястыкка тарт- канмен, мен турасын айтайын; е й т к е т , сешмен сез жарыстыргалы отырган жокпын, ты вдау тындамау ерк! ез!нде, caFan сонры рет досты к сез!мд1 айткалы отырмьга. — Иэ, ал тындадык... Мешнше, Сырбайдын саган досты к ойлаганнан баска аныбы ж ок. Турасын айтканда, колхоз мулкше кольщнын кымкырмасы болтаны рас. Смрбаб соган карсы болды. Мунысы касгык болар ед1, сгер езще 414

айппай сы р тт ан есек таратса, ©йткен ж ок кой. С ы р - екен. мпйндг бе-пне айтгы рой, сен оны тывдадын б а ? Тыидаган жоксын, достык сезш к.астык керши, му- каткын к е л д к сонда таптым д еген 6ip куралыч cyfiiK- i i келш ш ен айыру... — Солай-ак. болсын дейж , со н д а оен неге ар ал ас- тыч бул «мукатура?» — Мен араласкан жокпын. — К алайш а араласпайсын? Айбаршаны суй ген сен бе, мен бе?.. — М ен... — Ен д еш е, не айтып отырранын?.. — С ую — кастык ойлау емес, М асеке, Айбаршаны суйгешм р а с. Оны к кеш'л£н м аран аударуда сеш ж эр- асмге шакы рраным рас. Сеш ц ж ор д ем ге келгешн р ас. BipaK, ар ты н ан бшоем, оныч а д а л ж эрдем емес, ар ам жэрдем екен... — Калай?.. — К ы зы н б а, Масеке. Сабы рм ен, тывдасып сейле- сей!к. А д а л ж эрдем болар едк е ге р сен Сырбаймен ешдеспесен, сол ешт'птн, салдар ы нан оны суш ки ке- лйннен ай ы руды алдыка бас м а к с а т кьш коймасан... Адалын а й т к ан д а сешк бас м а к сат ы н маран ж аны ц эшу емес, Сы рбайды мукату еюешн ем!рд1к e3i дэлел- деп берд.1 Fofi, онык HeciHe тал а сасы к- — Б ар ай тар ы н сол болса, енд!' кой оны! — дед ! нитей мойы ндаран М асакбай, — сезд|'н кыскасы, об- комнын бю росы н да айт деп оты рран ы н осы ма? — Ол рана емес. — Енд! не? — К еп и и к койрэн сез!м емес, М асек е, достык се - з1м, седд е п 6 ip к е м ш ш к — ж е те к к е ергписщ. — KiM re cpinniH? — ©3iMHin д е айткалы отырраным осы ед!, колде- нед сездерге Kerin калдык. Тур асы н айтканда, ceHi оп- лалатыгт ж ур ген езге емес — Тыртык.. — Сон д а Тыртыкты км деп ой л ай сы н сен? — К ай д ам , к]’м екетн,— дед1 Сам ар кан ,— бипсем THicTi ж ерл ерге алдакашан айтпаймын ба?.. Кацкырып келген 6 ip ey, тубн н н юм еиенш ю м б ш п п онын.... Т ек, кылыкгарына Караганда келетш ой : н а к ca y Kiel емес 415

ол... K epepciu Масеке, айтпады деме, Ty6i ауру боп шыгады ояын!.. Егер ондайы болса, уюмет орыпдары ашпай коймайды... Сондыктан, осы бастан одан ipreiui аула к салганы ц жен!.. М асакбайдын ойы толкып кадды. «Мунын да жаны бар сез-ау» д ег еа ой кеп Kerri оран. EipaK, дал, пышак- кесер жерге келгенде, «коркадтыд» деген кургыр Ма- сакбайдын бойын билеп хе т т, бюро мэжшсшде Сыр- бай женшде болган кейб1р кател|'ктерше мойыидады да, Тыртык ж ад к а жоламады; бюрокы басдарган сек­ ретарь бул туралы б:раз сураулар 6epin csi, Масадбай вонымен eui6ip байланысым жод» д еп танды да шыкты- Бюро мушелерг' езара акылдаса кеп, Масакбайды колхоз председательднтнен алу жвш'ндеп каулкяы Сек|'тт! де, акты д рет катан сепспея партияда калдыр- ды. Kypiorreii мол ешм алу ушш Сы рбай курган зве­ но бюрода бегалш, тж'сп жаглай жасалатын болды. Бюро осы мэж ш сте, райкомнын Сзмардачды ау- дапдыд жер бвдлмспн началышг! кып, БаГ:жа!1Ды ау- дандыд су шаруашылыгьшын баскаруш ы сы кып тз- гайындаган Каулысын б е к гт . К ан ал курылысын олар врине осы кы?.меттср1мен катар алып журедк.. Не халге ушыраганып М асадбай обкомпан шыд- канда гана унты. Сонда Fana ол секретарьдыд «ада- лы]',.-ы тугел актарган жогссын, М асадбай жолдас, co- fan Караганда ссш партнялан ш ы гарса да болар ед:; б!рок, сен т е п д ж ат uici ед-cccin, кателжтершмен ка- баг £!здщ KiciciH, сондыктан к ат ан сопелен калды- рып отырмыз, Муны ескеру;д керек» деген свзлпц бар салиагын тусш дь Бул кылыгына ол ез!н катты c<«r:i. Тыртыдда деген еи т'к оны д журегше сонда гана Gipiuiui р ет байланды. Егер осы арада Тыртык туреа, гут in жерлш халге ж етп. EipaK, Тыртык тым алыста да емес. У одеа бойынша, ол д а з т Масадбай- ды патсрде куп'п отыруга ruicTi. Масакбайдын ойы то.тдый каллы: «нэтерге бару ма?.. обкомга бару ма?..» Обкомга баругл кеш: оныд мэселесш караганнан ««*\" Ь'ороныц мэжнпы жабылганда, ыушелер! кез!н- ш( 1ураган, д ай та жыйналуга уа д ы т кеш, тун ортасы алдядашан ауып кетксн, ендсше, ертен Fana барып сонлесуге болады ... Енд! не ic rey керек?.. Пэтерше 416

барса-ак Тыртыкпен ш атасады ... Одан не пайда туссд1?.. ’К ы зы лорданы н каракры 6ip кеш есш ен келе ж а- тып осы ндай oi'iFa шомган М асакбайдын, есше проку­ рорами ce 3i тагы да rycin, «сол Тыртыкшц саяси кылмысы ж о к па екен?» деген ой кеп Kerri. Осы ой- дыц торы ка 6ipa3 шырмаляан М асакба й , «енд! беге- лср нем кал ды » деда' де, сырын т у гс л акгаруга i nisei Icrep Х а лык, Коыиссарнатынын облыстык Сел!Mine тартты. О л уйд е сейлескен кызметкерге М асакбай риза бол май шыкты, ейткен!, ол inieriiiin кырыкды- сына ш ейш актарранмен, кедесш ы клас сала тында- ды да, М асакбайды н Kefi6ip к ем есю сездерш аны к- тайтын су р а ул ар да н баска ж арты м ды ештеце айтпай, тек х о д п а сар д а айтканы: - - Х абары ды зга рахмет. Тексерерм!з, аныгына жетерлм'з. Сдзден етппш: аузыкызра не боларсыз. М асакба й пэтергае келгеиде т а ц бш н е басгаган e.ii. Ц акпа аддьш да кзрандаран ол д е юмд! кэз1 алыс- таа ш алган ол reci.ne караса — Тыртык!.. Каны сол са п е каГ:иай делгапмея, ол ез'ш -ез! зорра деп билед! да, ca.iKWi! к м : мен амандасгы. Сынарысы келген Тыр- тыкган, odi OMi;ы д не каулы алианын Масакбай ж а- сырран >:• Тьгртык оды «кап, эпегене-ай !» деп аса катты кус!;:кеген балды. М асакбайды н: — En;:.i кайтем ? — деген су р а уь ш а: — Л л д гц ы з д а эд! де гадай са т ы бар еыес пе, — дед! Тыртык, — рсспублнкалык пар ти я комитет! Сап, одактык, партия комитет! бар, сол ар р а арыз берсешз, GipiiiCH Сол м оса fiipincn оделет т аб а сы з . — Э делет табар ем-ay, егерде оран дебьт абакты- га жэуып койып кзз!мда‘ арартласа!.. ~ Не деп ж абады? — деген Т ы р ты кка М асакбай, ез жанынан курастырган б!раз сезд|', обкомда тагы л- ran кшэ кып айтып бердь М а с а к б а й д а эз!рге куд!г! жок Iыртын,, «достыд» сездер|'не и ланды . Bipan, пар- тняда калдырылган сон, абактыра ж абылмауына кез! жсте тура, урейледщре rycKici келд !; сондары ойы — енд!п квздеп ж урген 6ip м аксаты на М асакбайды кур- мандыкка ш ал у ед!, ол максаты — басы ны д амаяыида бул мацкан i3iH бйпда'рмейтш 6ip ж а к к а таю; б!рак,ораи 27—-С. .Муканон 417

керекл кар аж а т колында жок, Масакбайдан баска, ондай к ар аж ат шытатын Kici д е ж ок. Мундай oiiFa ол ертерек келш , Масакбайдын мэселеамен аудан шу- гылдана бастаган кезде: — Ж аман айтпай жаксы ж ок, Масеке, а'здщ жу- мысыныздын б е л кыйындап барады , осыныц арты HacbipFa ш ауып, басынызга кун туа калса, ci3 куйген отка менен баска жанын сап гу се калатын адам жо- гын керш ж у р а з . Озге деген ж ур е л м таза болтан- мен, колымда каруым жсяын д а 6ijieci3, мундайда кун бурый кам жемеуге болмайды, а з ойлайсыз ба, осыны? — деген едг — Неге ойламайын, — деп М асакбай расын айт- канда, уйшде жыйырма-отыз мындап сактаулы акша- сы бары аныкталган едь — Ол ж етпесе,— деген едг М асакбай, — мал-мулж жаннан кымбат боп па? втетш ш сатармыэ да жум- сармыз. — Эрине, — деген ед1 Тыртык. Тыртык Масакбайды абактыга ауданда жабылар деп дэмелешп едкол ойы болмады . Кызылордада жабылар деп е д 1, ол ойы да болатын Typi жок. Енд1 не icrey керек? Бул жвнде ойланган Тыртыктыц енд1п табан ti- реген!: амалын тауып Масакбайды не Кызылордада к!д!рту, не уй!не соктырмай А лматы га аттандыру, со- дан кей!н, Масакбайдан эйелше х а т алып барып бар акшасын калтасына басу да бет ал Fan жагына таю... Акылдаскан М асакбай онын ойынан шыга Kerri. — Енд]' не 1стер1мд1 де бшмеймш достым, акыльш сен тап! — деген Масакбайга: — Республиканын баскарушы кызметкерлершен танысыныз ба р ма ед1? — деп сурады Тыртык — Бар ед|, — деген eripiicri айтгы Масакбай, — жэне анау-мынауы емес, дындайларынан бар. — Ендеше аж а и жету керек. Цеканын атына- жа- затын арызынызды да соган акы л дасу керек. Мунда «жауып кояр» деген кауыпты езииз айтып турсыз, мумюн ейтулерг де, Cisfli коркытпайын дед1м, эйт- песе, соншалык ауыр жазамен партияда калдырганга куанура да болмайды. Онын аты — устаранын ж узг 418

не басып т ур м ы п деген еоз. О л ай болса, бул арадан тез кету керек те, Алматыга тез ж е т у керек. — ©3iM д е осы кортындыга к е л д !м ,— дед! Маса к.- бай,— ойы мы з 6ip жерден ш ы кты . Калтамда кара- жатым азд а у , б 5рак., илансад, уй ге coFyra ег ж урепм сескенш тур. — Опыныз д а рас, — дед! Тырты к, — прокурор жакыныцыз болганмсн, ci3re д еген ж ур е п катып кал- ганына к е звд з ж е тп . Ол вз! к о р к а к т а у жэне езжен улкенге ж агы м паздау 6ipey боп шыкты гой, эйтпесе болмашы icini3fli осынша булд1рш бере ме?.. — Бэсе, десейпп!.. Терт аякты итген де жаман адам екен. И т т е жакынын каппайды . Ол мен! анау- мынау емес, ойсырата капты рой... — Р ас, сондай гаа'ден не ж аксыл'ы к кутуге бола- ды?.. Болмаш ы б1рдемен1 таны ж а б а салады да, абак- тыга камайды д а кояды... — Мумюн. — Ендеш е, езщ!здеп, мендегт бар каражатты алыдыз д а, Алматыга тарта бе р в д з , артыныздан азык-тулш ап, акша ап женгей е к еу м 13 де жетейж. — Ж ец ге н т 'н керег! не? У йде ш аруасы , бала-ша- гасы бар, саран сенбеймш бе мен? — О ны взнц'з б!л1Ц1з, Масеке. Екеуш щ уэдес1 мынау болды: М асакбай бар ак- шамен ертен Алматыга ж урш кетед1 де, Тыртык ауылга кайгып, артынан апарады. М ундай келгамге Тыртыктык неге келген! б1зге м эл !м , ал, М асакбай- дыц ойы — Тыртыктык артынан жасырынып бару. Сейтш, Ты рты ктын ауылда не 1'стерш бакылау. Масакбай ол тшеп'не жете ал м ад ы . Танертсд ба- зарга барып келем деп кеткен Ты рты к жогалды. Туске дейщ тосып келмеген сок, базарды аралады, овда жок!.. Барар-ау деген ж ерлерш ен 1здеслрсе, жод!.. Кешке карай ауданга телеф онмен сейлессе, жок!.. Сол т у н л поезбен келген эйел1 — Дарихадан сураса, жок!.. К айда ол?!.. Элде каш ты ма?.. Ой шетше ж ете алмаган М ас ак б а й , IuiKi 1стер Х а- лык Комиссариатынын, облыстык бел1мтне тары д а барды. К еш еп жолыккан адам б у п н д е куле сейлеп отырып, э уе л к «ен/Ц одан айры лды ц, Масеке!» деп 4 «9

коркытып ап , одан кейш «Совет Одагьгнан кайда ба- рар дейслз, каш са усталар» деп дэмеленд!рш койып, акыры, Ты рты ктьщ туткынра тускен ш ecriprri. Не се- 6enri екенш еспгенде, Масакбайдын K63i шарасынан шыкты. ©з кылмысынын кай дэреж еде екенш ол сон- да рана укты . Сокда FaHa ол Отаннын адад улдары: Сырбай, Д э ул ет, Байжан, Самаркан, Рахметгщ ал- дында, адал кыздары: Айбарша мен Гулнардын ал- дында зор кун эл1екешн укты... Сонын бэрш втеу ушш не ictey керек?.. Онын келген кортьгндысы — бул ма- найда ж ур у вида OFaH уят!.. «0л1мнен уят кушп...» Ендеше кету керек!.. «Кайда?» деген сураура оныц берген ж а у а б ы — «майданга!.. Сонда не влу керек те, не кылмыстын ыласын кан тазаргып жуып келу ке- Майда иFa барука беюнген ол, Анатолий Коидрать- евичтщ уй!нде калыпты деп есттген Ай баржага а:.мн- дасып аттанбак болды. Ол келс.е, дарбаза жабык еден. Акырын тырсылдатканга ечш м аш а коймаран сои каттырак какты . ©збек тэрт1б1мен салынгаэ бул уй- дщ твбссЫде, «балахана» аталатын, екший этаж сы- якты, 1шк1 ж ары ашык кабаты болатын. Масакбай какпа как кан да, Айбарша балахан ад а отнр едк К,ак паны онын у з а к уакыт ашпауына себеп болды. Содкы 6ipep жумада больницада жатып шыккаи АВбаршанмн caybiFuu бул пэтерге келгешне ем-уш-ак кун. Онын ауруына да себеп Ты рты к болагыи. Сыр- байды, ол аркмлы Айбаршаны кай ретпеа бокса да муката берудеи ойы езгермейтш ол , Алмалыкка сок- кап сайып, аудаидык военкоматта кызмят !стейт5н та­ имо кызына жолырып, майданнан келген хатгарды керш ж ур уш i eai; сонда онын Ke6ipei< кез салатьшы Доулегпн хаттар ы болатын. Д э у л е т хатты аса жыйы жазпгын ж еле керген-б1лгешн кызгылыкты турде жа- затын! О ларды д а тесше окыйтын Тыртыктын, аса зер сап карамтындары похоронное извещение1 бола* тын. Ел орасы ида «каракараз» атаны п кеткеи бул из- В'-шениелердш ш.мнен Тыртык Д э у л е т туралы да ха­ бар кутетш. С ей тш жургенде онын m e r i кабыл бола 1 O.liM еспрту кагазк. 420

кеттг. 6ipa3 уа к ы т хаты узшген Д эул ет тур алы д а «каракагаз» келе калды. Бутан шег'шен шьта куанган Тыртык, военкомат кызметкерлершщ алдында: «эт- тегсае-ай, аянышты ел1м болды бул!.. ДПркш-ай, ж1- ггпм-ак е д ь а у !» деп кайгырган болды да, «им б!ле- Ai, мумгаи ycripT айткан хабар болар, бул. Мумкш, Tipi боп ш ы гар. Окдай окы йгал ар кездее'ш те ж ур гей; сонды ктан, бул мэл!мдемеш аиыгына жеткенше сейфке' са л а турайын» деп алып к е тп . Б!рак, ол мэ- Л!адемен1 сейф ке салмады, типin алатын бгреуд! ж ум - сады д а, конвертке сап, сыртына «Лйбарша К,арымса- копанын. оз ко л ьт а тапсырылсын» деген ж азумен yfijne елеуензде апарттырып т астад ы . Кызметшен ушне кеп, конверт im iiueri мол1'мде- Metii абайсы з окып калган А й бар ш а, уаткан создер- дш 6ipeyine д е кулак аспай, e u ip en жылаудан де;.н Chin талы п жыгылды. Осы о кы й гад ан бастап кус ага айналган А йбарш а, акыры Кызы лорданын болышиа- сыпа TycTi. О нд а да айыгудын орнына меддеп бара ж ат- кан кезде, Д эул ет п и «аыанмын» деген хаты ж арк ете калды. Х атты алган Сырбай, сол сагатта Алмалыкка атта-нып поезга мш/л де, болы ш цадап,! Айбаршага Лрабтыц ecjii сртопЧшде «Э-Гнлхаяттыц суи» деген бар, маги-асы — «т!*шпд!кпд су й » ; они iia.sen адам , ауру бол са сауы гады , icopi б ол са жасарады, едм ей, картанмай м э к п жасайды. Д оуд с-гл и «ripiMiii» дегеи хаты, А й бар ш ага осы <Эб!лхаяги.1К чум» сыяктанды. Ksai.ni KOHiiiiiCK Айбарша опала бастап, М асакбан- дыц Mscejioci обкомпын бюросындя карз.чардан c.Ki- уп) кун буры й оуруханадан ш ы цты да, Анатолий Кошфатьен1!чт1Ц ушне келдн Сырбаймен 6ipre келген к о н а к т а р соскелй! астаи кей'ш аттанып кетп дс, тракторнстер курсына туспск боя, А й барш а калып койды. О и аш алан ган ол, М ар - фуганы у з а к айналып калатын 6 ip 1ске жумсап, л ар - бизаны бекгпп калды да Д эул етке х а т ж азуга отыр- ды. К ы ска ая кты дэнгелек столды н уст!не сыя, к а ­ лам, кагаз эке.’п'и коаганда, хатгы ж азу га Kipicy м ак-1 1 Куймейт1Н TCMip синдик 421

сатымен, стол касына теселген керпеге отыргапда, оныц к е н ш жадыранкы едк Х ат к а жазылатын сездер «меш айт, м еш айт» деп аузы н да таласып турпан сыякты едь Сондай кещлдеп ол, каллиграфнялык одс- u i колжазбасымен, «Дэулет» деген седин «Д» эрпш мыкшыйта орай rycipin, «э» ден кейшп «у» дын ал­ иям да ернектей орап, взге з р т т е р ш щ бэрга жшке п'з- ген марж андай каз-катар т е ш , аяпына леп белпсш койды да, каламын дэу1тке cyfieai. Ондапы ойы, тес калтасьшдапы комсомолга муш елш билетшщ шннен Дэулегпц осы хатпен 6ipre келген фотокарточкасын алып, карсы алдына суйеп койып, кескшше карап отырып ж аз у едк Танк эскерш щ капитаны алдына карсы карап оты- ра калганда, онык сакал-мурты ескеи жудеу халш есше туа’рпенде кезшен жасы калай ыршып кетксшн Айбаршаныц езд де 61'лмсй калды. Осы жасты енд1 тыя алсыншы, керейш!.. Ж асын тыю былай турсын, аздан кешн ол булыгып ап, ыктыярынан тыскары, уй- д! басына кетере ендреп бара ж аткан сон жэне екпеа кеудесше сыймай алкынып бара жаткан сон, жецш- денуге дэрмен 1здеген онын денесй акылдын баста- уынсыз-ак, оны жогаргы «балахапага» алып шыкты... Еркш ауа жэрдемдесп ме, элде 6ip 6eri ашык «ба- лаханада» турып ешрееем, д аусы м квшеге естш п уят болар д еп оклады ма, ол саябырлады. Со кезде оныц кезше кешеде келе ж аткан Масакбай туст!. ©т- кен бюродагы оныц халш естш , кайнатасына косы- ла, кецЫ не аяушылык орнаган ол, Масакбайдыц осы уйге ксле жатканы н шамалады д а какпаны ашу ние- т е н , тес калтасында журетш айнасын алып беп'не кзрады. К езд1ц жасынан долы рган оныц бет-аузы адам карагысыз элем-тапырык екеи. Бул KecKiiiiMeH кэршуге уял ган ол, Масакбайга какпаны ашпауга бе- Kinin сд|', ан ау ершелене тарсы лдатып Kerri. Оныц ашкызбай коймауын жудырык кыймылынын дыбысы- нан ацгаргат! Айбарша, «балаханадан» темен тустт дс, дарбазага барып: — Бул ю м ? — дедд бйчмеген болып. — Мен, Масакбай. Жылаганын Ctofliprici келмеген Айбарша, какпань?

ашканда, ш ы рт уйкыдан оянран ад ам н ы ч калпын кер- cencici кеп есшед1 де: — О йпыр-о-ой, калай катты уйктаранмы н!— дед1. — Р а с катты уйктапсын,— д ед ! М асакбай, imineii: «мупша н ег е жылады екен?!» д еп ойлап. Л йбаршаньщ жылау себебш ж а й га са отырып су- рагысы келген Масакбай, д ар б аз а та юре: — Сыр-екед уйде ме?— деп сурады. — Ол Kici мана ауылга кайты п Kerri. — К ап!.. KiM бар бул уйде? — Менен баска жан жок. У й ге журШ1з‘!.. М асакбаймен уйге KipreH А й б ар ш а, гардеробтык iuiKi 6erin т у т а с алып турган айнара караса, кескш! ыанарыдан д а долырып кетшп'. Сонысынач уялран ол коранык тукш р ш д еп шычырау куд ы кты н муздай суы - мсн жуынып келуге ынрайланды. — Арай, — дед! Масакбайра, стол устшде жаткаи Дэулегпн, у з а к хатын усынып, — мен жуынып кел- rcmue, ci3 мына хатгы окый туры кы з. — - Ж аксы , — дед| Масакбай. Айбарш а шытып кеткенде, артынан карап калган М асакбай «достык, кочЕлмеи жолырысуымыздын басы осы, — дед|' imiHei!, — снд| 613Д1 е ш ю м айыра алмас!» он ллтшниы ГАРАУ ДО СТЫ К ТУРАЛЫ ХАТ Айбарш а тыска шырэ, М асак бай Д аулелчк хатын окура KipicTi. «Айым! — деп басталыпты х а т , — егер мен ж а- зушы боп соцгы 6ip айдын ш пнде басымнан кенпрген окыйгаларды тугел сипаттап бер е а л сам, улы О тан согысынын гаж ап 6ip белшегш к е з 1не айкын елесте- теп'н тамаш а роман болар ед!, 6 ipaK , «тэшр1м * мен in табнратыма ондай xacHerri берген ж ок, сондыктан, бшген т ш м м е н рана жазура т у р а келед!. Еч алдымен асыгып ай тары м — жуырда рана Гулнарды корд1'м,... Гулнарды!.. Армияныц Т1лшде (баска т 1л д е д е солай рой дей- 423

мш), зор куанышка ой бидорудин белrid уралау рой. Сол сез каз1р меш'н де т ш м е оралып тур: ура, ура, ура!.. М ен Гулнарды керд|'м, Айым!.. тагы да: ура, ура!.. 031м ж азуш ы болмаганмеи, жазушылардыц шы- гармаларын окып журем Fofi, Айым, (ондай uibiFap- маларды окура майданда да уа к ы т табылады)... М у­ ны айтып отырраным — жазушылар шыгармаларын Кызрылыкты е ту уил'н, сипаттайтын окыйраларын бго­ ден лак етю зш окушылардыц алдына теге салмай, шыжымдап отырып, б!рп'ндеп таныстырады Fofi; оны- сы дурыс та Foft деп ойлаймын; ейткеш, бар окыйга- сын б)рден айтып тастаса, шырарманын кызыры да болмас ед), оныд кызыры — басталган 6ip окыйрара окушы «сид! не болар екен» деп кумартып отыруда рой. Окушынын осы кумарлырьш, романкын аягыпа дейш уысыпда устал отыра алмаган жазушы жазушы ыи, тоГп'pi!.. Ондай жазушылардыц шыгармаларына ыеасшбей карайтынымыз есйще болар, Айым... /Казушылар туралы айтып кеткен себеб1м, езш жазушы болмагаимен, осы хатты жазуда жазушы- лардын эд1с1н колдангым кеп отыр, сокда сииаттага- лы отырран геройым — Гулнар, сипаттайтын окый- рам - - онымен меш'ц калай ушырасуым; осы окыйра- ны алдына б|'ряен лак етк|'зш т ег е салмай, жазушы- ларша, шыжымдай созып, б1'рп'кдеп тапыстыргым ке- лед|. Сеней en'H iiu: хатты басынан асыкпай, сезш тас- тама/i 01Ш, эйтпесе кызыры болмайды, хатта бастал- Fan окыйка немен тынар екен деп, салган жерден аягына карам а!.. Осыган келштж кой, Айым?.. келю- тж!.. Экел, колынды!.. Бул менin саран Москва т уб ш д е болтан урыстар- дан кейш ж азы п отырран хатым. О дан кейш ceu Meiii жогалттык. Сонда мен кайда болдым? Eciiwe ме, Айым, бала кез1кдс сен: НынчеГ дегсн ©ленд! айта беретш ен рой. Сорыстэры жауын- герд1ц турмысы, нак сен айтатын сол елендегдей. 424

Мунда эскер и бел1мдер де, ж е к е адамдар да майдан- нан майданга ауыеып ж атуы — (Издщ Кызылорда- ныц т!Л1мен айтканда дардылы ур д ю .1 Сол урдшпен, мои осы ай ды ц басында Л енинград майданынан кеп шиктым, асты мда e3ine мэл1м тул п ар км — танк. Газеттен д е окып жургсн боларсы к, «майдан» д е­ ген ipKic-ripKic бон жататын 6ip дуние. Карсыласкаи ек! ж ак 6ipiH-6ipi тугел сырып экететж аса 6ip улы шабуыл бол м аса (мундай ш абуы лды «генеральное наступление» дейд1 Foil), былайгы согыста, кай ж а к ­ тыei болса д а uirepi.iey, шеИну д еген дер1 алмаса бсре- д1. Оны айтып отырраным — М о с к ва тубшде бЁздЁк армия генералдык шабуыл ж ас ап , жауды кейж ш е- repin алып ксткенде, Ленинград майданынын солтус- TiK л«!гында ж а у ЁлгсрЁ су ш н ы п келе жатты. Coil география саСагына жуГфЁк болатынсыч, сои- Д'-к’ \". * H i .мои» ttt.-. :ын кол лin кайла екени л а к ­ еи 6i.--.cni. :’.\\сн Л с нмгрлд майланыпл ауыскан к с г :е , б ■ iап 5,-мл жаспган ж ау. Ильменнщ батысыкан <' -к >•! ысына Omen келедЁ ексн. Арпалыс аса ■ I ’ ; сыласкги er.i ж ак б ф б .р т е эрбЁр метр ypuuieii алыа-кезсх алмсып-Ccpicin ж а- 1 , • ;г -1 *ал: бул арада ж а у Urepiaen кедсд), »г i.i -• Лган-грал тек:1р жоаым кос!я а у... г-. ■ '••т X... кл.л.синын маш.1Ии аралаоы м . L I . 1.-J4 л:.-р омсыолёгё — казп к ш а «тоиа;»*, орыс- U- -•'•••« |->* г . г 1 М И орынлар аса жиё вездгссд!. С ч мл у же,- Oitkci: точарлардм ц устанс калин • оп, он V i «кунп.’аш » а .•актин елец шоп пен усактау ка- fi:-e--ap а р а л ге oce ii !-?ri бы лкы лд.ш ж аташ ч бу л т т т;мнрдыц оспа кои-алжык са з. С'.здын теренл-и- не кенде сы р ы к бойламайды. Ж а з кунлершде мундай жердей машина т уп л атпен д е а д ам ж уре алмай са з- га блтып кетедЁ. Егер бата кал са , один uiiJFy кыйын. Ботёндсп былкылдак кыртысы жыртылып, аяк са зга Ёлексо-ак, кый.мылдагпн сайын тер ецш е тарта береди СоллЯ баткан аттар мен маш иналарды к сазгн туге л баплл, асты иа ж ок боп кеткенш к озiMмен кердЁм. О ч- дай саздардан а т т уп я адамныц езЁ д е арен шыгады. 1 Злст. 425

0 з кбЗ|'ммен кергем жок, б!реулердщ айтуышпа, саз- Fa адам д а батьш кеткен куш болтан... Урыска мен осындай томарлардыд арасьшда ара- ластым, мен танкпк ротанын, командир1мш... Бул ар ада болрач аса катты урыстыд жайын са- F3H ж азбай-ак кояйын; ейткен1' — б1'ршш1'ден, хат жаз- ран сайын сорыстагы арпалысты хабарлап мазанды да алган болармын, екшнн'ден, осы хагга да сондай 6ip арпалыстарды амалсыз жазам; сондыктан, танкп'к урыстарды сыйпаттамай-ак коям... Соиымен, кысдасы, аса катты болтан 6ip урыс- тарга араласып журш шеищик. Шепну жолында, жогарыда аталран томарлардын ушы-кыйырсыз 6ip жалпакына кездесш, орап ете алмайтын болдык... Айт- пакшы бул кыс мезп'л!' рой. Кыстыгуж томарлардыц да бет! тонданып катады еяен де, танк, зенб1рек сыяк- ты ауыр саймандар болмаса, ж у к и арбалар мен гру- зовиктер, баска усак машиналар, атгар, адамдар ете беред1 екен... Сондай томарга кездескен сои, танктер- д 1тастаута тура келдт Тастамас ен: томардан етшзе алатын емессщ, бурылып ететш жол жок, жау кусы- рып кысып келедь.. Танкгер жаудын колында бутш калмасын деп КЬ!Йраттык т а, алып егуге мумкш дМ бар затгармен ijirepi беттедж. Ес1нде болсын, шепнуден кыйын ду- ние жок. Егер командованиенщ жоспарымен шепн- сед дурью, кысып экетхен ж ауды к думиу|'мен ыктыяр- сыз шеп'нсец, «эскер руы»1 аталатындар бытысып ара­ ласып кетед|' де, орысша айтканда полная неразбери­ ха2 болады. Б|з де сокры айткая турде шепндж. Бул арада шепну туралы жалпы команда болганмен, жос- парлы шепну болмады. Оран мумкш де емес сыякты, efliKeiii, ж а у 6i3/u батпакка экеп тыкпалап, еш жары- мызды орап баратыр, теп, жер жардайын 6!л!п, б!зд1 сазга камап мелжсмдспа келед ьау деймш... Ол расында да сайта. Томарра ciain кейш тегш- ген 6i3«in б е л 1мшелерд! ол кектен де, жерден де бом- балар мен снарядтардыд кардай бораран астына ал- 1 «Род нойска» дегешм Fofi. Д. 8 Шым-шытырык. 426

ды кеп!.. Б а л а кез1мде, баягыда болиан cofuc туралы жазылгаи 6ip кассада: Кун коз!, ж£р сiлк111iгг Kepiiirtoai, Арыстан акырудан ершбедк Эл!иЫ айкай салган дауысмнан, Калтырап жср менен кек д1р!лдел1,— дегещи окы п ем. Ол, эрине, мифологиянын.1 э ц п м е а Foii. А л, ж а у д ы к шепнген б!зд! м ы н а бомбалауы 0 3 i- ретэлппк айкайынан мын есе к а т гы десем кателескен болмаспын... Сонымен, кыскасы, ж ауды н nailдрын 6 i3 камалган том арга тегу! сондай, камалган журттын да, ол ар ды н келж-куралдарыныц да тас-талканы ШЫК.ТЫ... Бом б ал ар мен сн эр ятар д ы н жн! твп л гсш сондай, том ар д ы ц тонданган б е т ш щ до nopo-napeci шыгып ж ы рты лы п, тецерек бы лкы лдаган сазга ан н а- лып к ст п ... С азды н терсщипп мен сонда байкадым, кару-куралдарды былай койган д а, iiuiiie адамды к о ­ са, i-ipi ж ан дардьщ калай батканы н 6 ipiniui рет сон ­ да керд)м!.. Д е т сау адамдар, эр и не Д рш ш п л !стей- Ai гой, ж аралан ган дорметлздердис талайын оси са з- га бати р м ай аркалаи алып iiibiFyra тур а кслдй Айым!.. Козшмг'н кормегсн сагам, к а г а з т калай сипаттап жазсам д а , муныц accpi дол MaFaii тигсн осершдсй бола койм ас. Коз! кергсшс бул — адамныц жаны тур- Том арга камалганнан 6ipop куп ксГпп ж антялас- кан арнллмгпрн 6ip тон одам калган игашка Kip;ui<. fieri сонда га н а жыЙнясак, а г а ш 1щ|нле б|‘здсчг ба ск а бнеканлар д а бар екен, fiapinin басы курала кслген - дс cxi-yiu ж уздей адам болдм. Жан-жагымызга р аз­ ведка «ifiepirr барлатсак. Холм кунгсй-шыгысымызда жакын ж ерде екен, сонда гана б 1з д щ бе.пмдер ж а у - мсп катгы карсыласып ж лти р е к ен , езге жагымыздм жлу орап алып кетн т. Diare, эрине, оз бел|'мдср|‘м1зге барын косилу ке- рск. Разнедканы ц хабармна К ар аган д а, ол окай д а жумыс емес; ейткен!, орман мен каланы ц арасм бе- лсстснген ж ал ац а ш дала, бул а р а к а ж ау э;и жетпе- 1 Табнгаттак тискары кушке сену. 427

генмен, б!здщ белшдер кушin Холмса тартканнан кейш, самолеттер! ерал-карсыл жуйткш еркшсш алыпты; сондыктан, блз акылдастык та, калага тунд! жамылып жетпек болдьнс Eia солай жегпк те. Каладагы арпалыс адам ауызбен сипаттап боларлык, емес екен: каланьщ ба- тысынан сол куш кешке ке.'и'п Kipген жаумен 'йздщ адамдар орамдар мен квшелер былай турсын, apfiip уй ушш сорысып жатыр!.. «Уй» дерлж уй де калмап- ты: жаудын сонры 6ip жуманын 1Ш!нде жерден де, асг.аннан да узджаз теккен огыная калада тас-тзл- каны ujbiFbm кыйрамаран 6ip де уй жок, кай уйд! кер- сеи де есж-тсрезелер! акырайып, кабыргалары омсы- ранып кулап жатыр, коп уйлердщ орньшда уГпягея гопырак кана калган, коше бойларында адг.м журе алмастыктай боп шашылгая дуние!.. Онын успне уй атзулынын бэрш де ерт алып, бушл кала лзпылдаган жилыннын кушагында, каланы тумандай жалкая ксшк.ыл кара тупниен адам дем алый болар емес!.. Салыр-kyTip атыстан кулак керед боларлык!.. !.;,етген кеп тапкан команда пунктЫц бгзге бергса буйрыгы — жаралыларды ты.гга тасура кел!п-К2т5п жаткая санитарлык, посздарга адам тиесу балды. X... дан ондай поездар журуге б1р*ад жол калган экен, ал Благое стандиясыиа карай. Сашггарлык поездар X... стакциясьш да б!рвгшеу сксн. Б13 сол арка кеп жаралыларды тиескенде, ж ау- дыи о ш аспаннан да, жердей д е Tinri тутеп Kerri. A:ik пттаган сайы н касыда не бом ба, не снаряд жары* • ■ .'.чей до CijJ'p.ibiK. былайгы «жт,-.р .'дрдай 1 ,1 - *\">1р ад . буя б.’злк*. ден ем ia угрем с;: ду* Д ю йдаш а cri елген адам, к а т а н нзме л;.;: ку- •■’ ■ '■ на. . ч т и да. тая гаи ла ссскчнбсй.г. . -л~ --га- ' '■ ' КУЛ’ ' - • од au ai'tipiKHciiCtu, t ;. ::i кы зм еiiivai аткара Oepccin!.. 1 : .<• су: ги к. Гм тенен тур... К,ь змггп Giprc гт* 41 ж ’п \" е и талей cepiK upiMia очка ушып жа- ты!>... к.йган д а тиер деп секунд сайын куткеншмен, сырт жагым ту ге л броиьра ай палы п кеткендей, зе­ ке.-.* сшоф о к дарымайды... К улагы м д ы жанай вткен ом ар зу-зу ете д г.. Коз алдымды кескен октар жарк- 428

журк етедь.. М аныма кеп ж ары лран бомбалар мен снарялтардан копарылран топы ран, дснеыд1 ж ауып кетедк.. С о л ар д ы н сыныры ма, э.чде еолардын дум- пушсп сы нып ушк.ан баска з а т т а р ма, элде нелер кеп жан-ж агы мнан ургылайды... О н ы н бэрше кощ л белуге уа к ы т кайда!.. Тенерек кул ак ты тундыратыи ызык-шу!.. Сол арды н бэршен, к у л а к к а ауыр еспле- тш ды бы с— жаралылардыц зар ы ... (Бул хатта зэ- ренд1 алуым онсыз да жетш ж ат ы р , Айым; сондык- тан, «жаралылардын, зары» д еген ш ч егжей-тегжейше бармай-ак ксяйы н; тек кана ай гар ы м : ж гу колында Кялрысы келетш жаралы болмайды , олардын «не алып кгт, не аты п кет» деген ж албары нуы наа ж акьщ туриагед!, кеудесш де жаны бар адам ды ж аура т ас- тап кстуге кыймайеьщ!..) К,ызык енд1 келе жатыр, А й ы м !.. Б!зд! баетап экелген командир, азлер ж аралы ларды осы состазка тиесеаздер дег. буйрык бергеннен ке.йш, жорэрыда синатталган ж агдайда, 6i3 кызметке Kipicrix... Ж уы р- да рана бомбалаудан кыйранан вокзал, жалыны аепанга ш ы га epienin жатыр екеп. Жаралылар соныц манында жыйналыпты... О куы на ауы р болса да ай- тайын, тен е р е к жаралыларра сыймайды... У-шулары куйка тамы рынды шымырлатады... Кобшде поезда озi ш'нер к у а т жок... Кол-аяктары кыйраган, неыесе одам да ауы р жараланран 6ipeynep котергеяде ике.л:- ге де кслер емес... Сондайлар д а «меш окет!» деи ззр какады... С е я ш ам ан кслгснше кетересщ ... Шаман кел- гекше ж ы лд ам кьп’шылдап, коб1рск тасура тырыса- сык... Осындай катты кыймылдьгд уст.'н де, 6ip адамнын журк-турысы д а , дауыси да меш'ц кекЫмд1 бэле кстп!.. А дам даусьша Караганда эйел... Созше Кара­ ганда— басты к... ^вйткен!, ж аралы ларды тасыган- дарга буйыра свйлейд), жен керсстед!'!.. взгелермен 6ipre е зi д е жаралыларды тасы йды... Жэне карулы злам сы якты .ден ес! енгезердей т ал а й жаралыларды не кушактап, не аркалап алып кетедИ.. Ж у р ю жылдам!.. К«йб1реулер тепеген октан ж асканранмен ол ж аскан - байды!.. К ай дар ы кыйын жерлерге барып жредй.. Д аусы н а кар ап ыен осы ад ам ды Гулнар ма деп 429

кйлдым!.. Д а у с ы н есНген сайын бул жорамалым бе- Kine тустН.. B ip сэтте вртгщ ж ары гы м ен кескшше ка- расам, айырып болар емес: бет-аузы кара-кожалак куйе... Токтанкырап токырап сейлеуге уакыт жок... Содан KefiiH ж ум ы с устшде тары д а 61'рнеше per кес- KiHine карады м , таный алмадым, 61'рак дауыс соны- ю!.. Д ене курылысы да келетш сыядты!.. Аузымная 6ip сотте «Гулнар!» деген сез epinci3 шьжып кетть.. «Дэулет!» д еп каллы, сонда эйел. «Гулнар!..» _«Дэу- кеш!..». К уш актай алганымды ©3]'м де 61'лмей кал- пын... ж ы лап т а ж!бертп:н!.. «Д эукеш !— дед1‘ Гулнар шыйрак дауы спен,— жылар орын б у л емес!.. Жыйна есщдП.. Кызмеп'ц е Kipic!..». С он д а Faria ес!м енд1 де, кызметке KipicTiM... Bi3 жаралыларды тиеген поезд соц- Fbi эшелон екен. Комаидир!м!здщ айтуынша, б1зд!ц бэ- л!мдер тацра жакын каланы ж аура тастайды да ше- гшед|', сснды ктан, б!зге болтан б у й р ы к — жаралылар эшелонымен oip re кету... Bi3fliH эш елон Благоера ам ан жеткенмен, одан api ©те алм ады . Ильменге куяты н Л свать атгы езеп бар екен ной, ж а у сонын, кеш рш бомбалап кыйратып тастапты. © з е н тн тал ж ак б е т 5неи екшип состав келгенше, немютердш кыспагы ж акы н дап та калды... Дол бул а р а д а жаура катгы кар сы л ы к ж асамауга комаилованиеден буйрык болган болуы керек, 61'здщ шег!нген бел1'мдер Ловатьтан д а exin жатыр... Г ул ­ нар маран «Д эукеш , сен, маран кар ам а, ез маманды- рыднын 60лi\\iuiecine косыл» д еп ед!, мен «ceni жо- н елтт сап косылам» дсп кенбед|'м... Куткен составымыз кешне к ар ай келдт... жаралы­ ларды тасый Састадык... Ж орары да сипаттаран хал: Kenipi бузылган озенге ошарылган эскер бар деп сй- лай ма, немене, 6i3 журген ж ер ге снарядтардын reri- лу! УДе|1 барады ... Жаудьщ кузры ндары да элсш-эл- cin орай уш ы п, зуылдатып б о м б а л а р тастайды... B ‘i3 жанталасып, бетш е муз каткан ©зен аркылы, жара- лыларды ты л д ан кеп турран со с та в к а тасудамыз... Жара.тылардын сарнауы, ж ар ал ан р ан шарынан Keiii- Нфек, ш арасы здан удеп кетед! екен ... ©згеш бммек- мш, вз1м Х олмдары шыдамнаи айрылып, жындануга 431)

жакынмын; а л Гулнар жаралыларды тасый-тасый ет! елш кеткен б е , немене, баяры асып-саспайтын калпы... Сейтш ж у р 1п ол бакытсыздыкка ушырап калды: жараланран 6ip адамды аркалап келе жаткан онын нак касынан снаряд жарылды... «ah!» деген ащы д ау- сы шыклы онын— касына калай ж уп р ш барранымды да Шлыеймш, кушактай ап кетерейш десем, кыйра- ландап т ур а алмайды... «Не болды ?» десем, «аягым!» дейхо... О н ж а к аяры екен... Ж Ьтш ппп куйреп капты... Бул халд1 ж а з у маган кдз1р Fana онай боп отыр, нак, ол сэтте кан д ай ауыр болганын саран баяндаудыц к а ­ жет! ж ок дейм ш , Айым!.. А са ау ы р хал болды д а!.. Не ic r e y керек?.. Оны да apFbr бет-Teri составка а р ­ калап апарудан баска не бар?.. С о л максатпсн, ая- Рынан ауырсынып сарнауына к ар ам ай аркалай бер- гешмде, ж а у жактан, жаудын дауы стары ез1ме бел- гш сам олеттер1 каптай калды д а , 6i3 жаралыларды тиеген составты ц макайына десан ттар ' Tycipe баста- ды... Х ал кыйындаганын кврд1м... Н а к бул арада, де- сантгы басы п тастарлык б1зд!н куш жок... Дегенмен составка к ар ай жупрш келем... ©зен жарасына ж ете бергешмде, жерге тускен десанттар топталып 6epi к а ­ рай ж уре бастады. Оларга карсы бару— ез!нд> аж ал- дыд колына амарып беру... Гулнарды аркалаван кал- пыммен, бурылдым да каштым, беНм — жакьш ж ер ­ дей' взея(Д|‘ жаралай бДкен тогай ... Гулиар сонда ра­ на свзге кеп: «Дэукеш, таста менП.. Кутыл езщ!» д е ­ де.. Мен ж ауап кайтармастан ж уг!ре берд|'м... Гул- нар етшшин олденеше рет кайталаганмен, созй1е к у­ лак аспадым. жауап кайтар.мадым... Сейтш, TOFaftFa кеп К1р' д!м-ау!.. Бул м езп'л дс кас карайып кеткен... Торайдыц iiui тип! кердей... Онын усп'не, iuilneii ерсш-карсыл оскср жургенджтен бе, немене, айкыш-уйкыш к.уляган араш- тар адымынды жаздырмайды... Дегенмен жаиталасып |‘лгер|_ ум ты лам, ейткеш, «коркканра кос кершедЬ де- гсидей, жан-жарымда кугыншы келе жаткандай бо- лады... А кы р ы , бкпе алкынып ш ам а бггкен кезде ток- таура тур а келд1... Калын вскен талды к арасына Г ул -1 1Жауласкан жактын imiae карулы аскер тегу. 431

нарды жаткы зды м... Мен: аяй м а, эл д е жау ecrrin ка- лар деп сескен е ме, Гулнар сы здаи а ынкылдаудаи ар- тьгк дыбьте шырармайды... Сол кезде, жаудач б!зд!н 1з1-м!здт ж асы ргы сы келгендей ж апалактап калым. кар жауьтп кетт!, дыбысымызды есттртпейш дегендей жау жактам Отзге карай жел турды... Тер катты ыа, элде тунг! кор ш кы ш ты ц думпуше ж у р е к шыдай алмады ыа, бтраздан кейш денем калтырай бастады... Ж ур ’-П жылынайын десем , Гулнардыц касынан кетуге бола- тын емес, д ем ш сыздана алраямеи, мылкау ынкмлдая артык дыбыс шыгармаганымен, д е н е а от-жалын боп ертент’п барады , тамырларыиык лептре соруына Кара­ ганда, секун д сайын журеп ж ары лы п кетер доп ой- ларлык... Осыттдай жагдайда, керер тан ды кез1мкен атыр- дым. Тан бтлш е карасам, Гулнардыц бел жальтн тус- тт куп-купен, денесшщ ыстыктып-тн адам уетая белзр емес, тиоктай карыйды... Ертндерт к е з е р т , repici ттл!:л- денш кетттт... Демалысынын жыйылыгы лыпылдап да дем1к iiuii'e карай ы ш ш иа бтр тартканда, узтлтп кете ю деп дерем ушады!.. Умытып барады екем, “ “..... т‘ .ын жаралангян алгын жырылгак »:е- тас ia-.iii бштттеп тастагам , тогай ара- амзрапнан копти «ж арам iciiuii С!лем, барады, дэрт ж агьш кайта байлайык» тцрыда sypc-iuiKipa о*тп, орсц дегенде тргем; тан ага кар асам , куп бел 1скеи .опыты жьтртылран пимасьта сыймай «ш сол уакьтгга Гулнар, жумулы кэ- дедтм. «Tail атыпты рой» дед;, тенере- коз караитырьтн тецкере кэрап ап. адым» дедт од. БелдеН кутымда су пар едт, TbiFbTHbiH алып менньш аузы н а тосып ем, ci- Mipin oipaa ж у п ы ... Содак тары д а б!раз козш жумьтп упп'з ынк.ылмси жатты да, «ттриплтк штрктннтц т о т - ci-aii, Д яукеш !» дедт. «Эрине, т о г п , — дели: м ен,— ОТП.1Ц дэмш э л ! д е татамыз Г у л 1м!..». Ол — «Я, тата- .'.плз, тазадш з» дсп аз жатты д а , «зярымды устап кер- пп» дед1. К ор in ем, «тст'к зкарадан жогары карай ер- 432

леи барады Foil, Дэуиеш, — дед!, ж аралы аягын e 3i де устап керш . — Онын аты — б у ю л денете жайыла- ды деген с е з рой... онын аты...». Г у л нар кЫрд! де, бе- TiH каттырак 6 ip тыржыйтып ап кем сен какты, кезшщ кыягынан ж а с та р домалап Kerri... О ны н бул «жумба- FHim» туе in in меш'ц де жылагым кед in едк бул арада уатар адам жорын еске алдым д а , кадырлы достын онсыз да ауырларан сез!мш салмактандыра туешм келмей, ты йы ла калдым... Айым!.. Б у л сездерд1 оку са га н а с а ауыр боларын б1лмей ж азы п отырран жокпын. Билсем де жаздым, мандандары адамны н кездесетш кыйындыктарыи кез алдына кел-преш деп эдей1 ж азды м ... Осындай кыйын кун де e r r i б>здш бастан!.. Eim i ceHi жылатпайын, куантайын: Гулнардын айтуынша, жаралы аякты п- зеде,( кесуден баска амал ж ок (кор кп а, Айым, корк- па!.. арты жаксылыкка соккалы тур )... Маган кес дойдк кесуд! уйреткен болады... к,алай кесем мен?.. Амалсыздыкты уккаида кесейш д еп октансам да ба- тылым ж етпейдк.. акыры, Гулнарды сод арада кал- дыра турып даркер 1здеуге т ур а кедл'к.. кыскартып жазайын: оны таптым да, багымызра карай, кешеп »31'м13Д)ц эшелонный 613 сыякты тога йга тырылган 6ip /lopiicpi мен (жэне ол бакытымызга карай хирург бон шыкты!) ею сестра кездесе калды... Хаттыц енд|*Г1 жерш аттамалаты п жазам, вйткеш мен жазатын повесть аякталып калды, о л —-Г улн ар мен мешц майданда калай кездссу1м туралы... Кыс- касы, Гулнарды н аягы п'зесшен ке ал д ь .. сол куинщ ш ш не-ак ол тыймш уйктап шыкты. Ертсцшс ас iiny- ie жарады. Мен содан кешн гогайды кезш, ез1М13д|'н б'фталай жауынгерлер мен офинерлерд! тауып алдым. Жан-жакка барлаушы Ж1‘берсек, немк'тср алдымызды оран кепп коршауда каппыз. Колымызда рация бар едк сонымен ез командованиемi3re хабарланыи ек, Ильменш'ц тер1скей жарында кур ы лгаи нартизандар отрядына косылура буйрык ад д ы к . 1и тп здеп ауыр жаралыларды тылра акетуге, б!з ал тегем кординатка самолет ж 1бер|'лткен болды... С а м о л ет мезгшнде кел- Д| де, Гулнарды н мен! кыйын кетюсч келмей едк ж ар-

дай оны кетере ме? Ол тылдагы госпиталыа Kerri, 6i3 партизандар отрядына женелдж... Осы ар ад ан тары 6ip кызык повесть басталура THicTi e,T,i, оны келешектш сыбагасына калдырып отыр- мын; ейткеш', осы хаттын езш д е врачтардан урла- нып, сестраларка жалынып арен жазып отырмын. Мен каз1р Кинешма деген каланын госпиталындамын. Сен корда дояр жарам жок. Б 1зд1н майданный сал- тында: дол, аяд, бас сыякты суйектер дыйрамаса, коз, журек, ©кпе, iuii-карын сыякты сарайлар булшбесе, ©зге жараны мэм-сэм кыла доймайды, мен1н жарам да сонын 6 ipi... Мунда мен партизандар отрядынаи кеп тусл м . Онда калай жараланранымды да кешн жазам... Мше, бз’зд щ хал-жай кысдаша осылай, Айым!.. Меш'нше, хаггы к аягына дейш урейщ ушканмеи, енд1 сен де саябырлайсын гой деймш. Тек, Tipi болсад болтаны да, далганнын peTi келе беред! foA... бул хатты экеме де одып берерсщ, Байжанра да одытар- сыц, 6ipaK, апама окытпа, 3opeci ушып кетер... Сенен зор бтЫиим: Гулнардын кайда eKeHin тез хабарла. Онын адрес! менде жок, 1з д е т т жатырмын, сенin ха- барын бурый Ke.nyi мумю'н... К андай жаксы адам, ол, Айым!.. Онын жаксылырына алтын, меруерт... т а ­ ры солардай дымбат дуниелерд|'н 6ipeyi де бейие бо­ ла алмайды, оран, Горький айтдандай, улкен xapinnen жазылран «адам» деген улы свз Fana бейне бола алады!.. Асырып хат кутем, Айым!.. Д о у к е ш i я» Хатты одып отырып, М асакбайдын олдеиеше жер- де кезшск ж а с та шыгын Kerri. Х атты н евзшен сезше кешкен сайын, осы сыякты ад ам га арам ниегге бол- рэндыры уплн ол езш cere т усп ... Масадбай хатты окын улгерсш де;й ме, элде ©Si­ am бабына дарады ма, Айбарша кЫ рш , Масадбай екшнн per одып жаткаида келд1. Калай сксн, агяй? — дед| Айбарша, хаттын кандай acepi болраиын М асакбайдын кескш-кейшиен аннарып. 434

— Т а м аш а хат! Мундай д а д о с адамдар болады екен-ау, ин'ркш!.. Д ос болса осы л ар дай болсын!.. — Я , aFa, бу л — достык. тур ал ы хат!.. — Ендеш е, осы достардык к атар ы на менщ де ко* cboiFbiM келед[, Айбарша!.. Ол А й барш ара ез басында бол тан кате.’пкт!, оны калай т уз е уге ойлайтынын айтып шыкты. Тек, «аузы- на не бол»ды ескерш, Тыртыктын усталуы туралы гана айтпады д а , онын сезше epyiH жасырмады. М асакбайды н кшэсына булай ш а мойындап келуь не де, майданра барам деуш е д е а с а разы болтан А й ­ барша, Т ы р ты к женшде сез ко з т ауд ы ормнсыз кердк — AFa, — дед1 ол хош тасар д а, — адамгерш шк достыкка эрдош м кушарым аш ы к. Тек, калткысыз адал дос болайык. — Эрине, карындасым!.. Ек1нш1 бвлилнщ аягы

ТШШПН Б0Л1М ЖЕЩС ЖОЛЫНДА

BtPIHUH ТАРАУ Е Г IС А Л Д Ы Н Д А Йош кар-Ола каласындагы госпи тальда жаткан Гул- нарга бары п кайтуга элденеше талаптанранмен, ж у- мыс жардайы Байжанды босатпай -ак койды. OFau бе- гет: ж аз бол са жакындап калды, кектем ericiHe эз!р- л’|к басталды . быйылгы ericTi су м е й камтамасыз е т у уш'ш, oFan к а ж е г п канал тарм актары даярланып болу ««■ рек, ол д аярлы к непзшде бп кен м ен , эл1 дс жендей тусетга уса к-ту fieri толып жатыр, оньщ ycTine, обком Байжанды жуы рда 6iopoFa шакырды да, косымша мш- дет цып, аудап д ы к су шаруашылык. бел'шш баскаруды жуктед!, енд|‘ кай колхоздын кай танабына канша су берудщ д е граф игш жасау ксрек. Осылардыц бор! Бай- жаинкц аягы н кауырт жумыстан бура бастырмай-ак койды. В у л ж он де оный ж азран хаттарына Гулнар «угам Б айксш , тусйгем, жумыс ж ай ы ка. М ш д е т кыз- меп'нд! ондарыдай аткаруын — ж е ш ск е жэрдем 6epyin, ол маган берген жэрдемш, ендеш е мунда келем деуд| ойдан iiibiFap» деп жауап кайырды. Гулнардын хатына Караганда, айыгып госпитальдан шыккан сон, е л ге 03i келмек, 6ipaK, тур а келмей, ж ол- да, Уфа мацындагы госпитальда ж а т к а н Дэулеткс сок- пак. Байж аинан бул хабарды е ст и ен д е кен:п босап ке- зше ж ас ал ган Сырбай: — Б а л а м ,— дсген етпшн ай тты Байжанга, — Гул- жан келе кал ган кунде сен м а ган хабарлас, алдынан 6ipre шырайык, вйтпесен катты вкпелеймш. — Ж а р а й д ы ,— деп уэде кылды Байжан. Гулнардын Кызылорда га ш ы ккан телеграммасы 439

март айыныц аягында альшды. Бул кезде Сырбай вз танабына с у келпретш арыгын казуды ц кызу жумы- сында еда, дсгенмен ол, cepiKTepiHe мшдеттерш тапсыр- ды да, 63i Алмалыкка журш кеттЬ Ол келсе, Байжанныд ойы Кызылорда га машкнамен бармак екен, 6ipai<, ксшке карай кун райы бузылып Kerri де, поезбен журуге тура келдк Вагон нш'нде eneyi ун катыскаи ж ок, сонда Бамжанга келген ой: «Гулнар- дыд келу iмен шалдыч ойына оз баласы тусш отыр кой, ауыр отыруы содан болу керек», ал, Сырбайга келген ой: «манданта буп'н аякпен агтандырган жубайынын еынар аакпен кайтуы оцай дейм!С1Н, Байжаниьщ ауыр ойда отыруы содан болу керек». Сондай ойда ты Сырбай, Байжан эйелin кэргенде ерекше халге тусер деп жобалаеан ед1, олай болтай жок. Гулиар MibreH поезд Кызылордата токтатанда, несер жапбыр riiiTi удеп ксткен еда. Howepi белп.-п ва- гонныц алдьша Байжан мен Сырбай бара бергенде, он колтытыка балдак кыстыртан эскерп КИ1МД1 эйел шыга бсрдт — Гул! — дсд'1 Байжан кушатын ж ая, созган колы- наи дсмей 6epin. — Банкеш !— дед! Гулнар тусе 6epin. Тек капа кушактаеып суГмсулер! болмаса, eKeyi де жылаган жок. — Эксм калай? — болды Гулнардын аузынан шык,- кап Oipiinui соз. — Аман, команднровкада, Алматыда... — Бахыт?.. — Енбектеп зырлап жур... каз т ур а бастады... Касьшда Сырбай бары eeinc ж ан а тускен Байжан, онын да к е л ге т н айтып еде — Кайда?.. Кэпе!., — дед! Гулнар. — Мен мында, кызым!— деп жакындай берген Сырбайды Гулнар: Ата!.. А та-ж ан! — дсп куш актай алды д а ,— Дэукен аман ат а, керд1м, жуырда жазылып шытады,— дедь — Сещ к©рд1м — Дэукешмд! керд!м, — дед1Сырбай Гуднарды беттен суйш,— тек кайда журсендер де, аман журвдер, амандыкпен керсейiк !.. 440

Кушакын ж азеан Сырбай, сонш а бейнет шпнен, сок- ша сарыиып келгеи Гулнардын, к е з ш е ж ас ал.чауына, салмакды калпы н езгертпсуше пнтсй танданды д а койды... Сырбай к ал ад а 6ipep кун FaHa болды да, тура ез!- niit жумыс уч астопне кеттк Ол Кызылордадан вз! казы п ж аткан арыктыц басына о р ал са, Бакбергенов Е с та й сонда жур екен. Ол казф «Кецторай» колхозыньщ бастыры-да. Тыртык- ты саясн уйы мны н туткьшга ал уы т у рады хабарды ес- •лгенде, бы лайш а кылмыстары бар д еп ойлаганмен, дэл саяси кы лмы сы бол ар д ето, ойы ж о к Естай хайран калдм. Барак, бу л женде, нал, не са я с и к,ылмысы барып вз! де бйтмейтан Сырбай, вз оемьясы мен Масакбайра жасягысы келген кастынтарынан ар гы ешнэрсесйн айта алмады. Сонды ктан, Естайдын: — Апы рай, не саяси кылмысм болды екен мунык? — деп кай тал ай берген сурауына: — Оны кайдам , — деп ж ауап бе р д 1 Сырбай, — ме- niit бьягешм осы , езгесш Рахметтен сурарсыз, ол ертеи. 6i3jT.tKiiie келедк.. Тыртык эирамесше кайта оралкан Сырбай: — Сен копы сы баска ауылдыц баласысыц гой, сырт- тан ссл'геш ц болмаса, егжей-тегжейш б 1лмсйлн де бо- лапсын, д а т к а тукыммныц, олардын, жайы былай бо- латын,— деп кврген, битгешн Е сга й га узак энг1ме кып айтып бердк А д а ш ш н ж аны шошырлык зорлыктарын айта кеп: — К эрмсген квзге бори' етгрж сы якты, — дед1 Сыр- бай.— Д а т к а тукымынын арры зорлык-зомбылырын есНгепде н ан бас ел, егер квзк.из керм есе. Сарыкожамен жудо катар е с г ж кой, 6i3. Урлыкты н e iiii м е ш тн е ты- рып ж етон н кердак. Бухарга а п а р ь т окура берем д сп , осы елдеи он бес шакты желта ба да н ы жыйнап ап, К.ы- зылбас елш е саты п та келдн Ж у д о , ж анды одан да ар. - тык турш пспретш кылмысын да керд'ж. — О не? — деп суралы Естай. — К атынды кеп алды рой, С а р м к о ж а . Некел'1 к а- тыны твр теу е д 1. Н екеш аяк салаты ны ушеу, барлыгы жеп катыны болатьш. Соныи ейреу'шен ойкал койды

деп, койын баратын 6ip жас ж т т п 'н аяк, кольт бай- латкан да, кумырсканыц илеу^яе та статьи, Tipiaeft та- латып елтгрткен. — Муяысы бекер болар! — дед1- Естай наабай. — Ж удэ, кермесем бекер болады, — дед! Сырбай кейш,— керсем калайша бекер болады? вп'р1к айт- пайыя, е.тпргенде корген жокпын см жйптп. Кергендер: «Жудэ, кманымыз Касым болды» деоедк Ж й г т дай- ранын алыетары аралындагы илеуге апарьга тастагкан екен, кумырска талараида шьщрырран даусы, flip кеш жерге кешке дей!я есплш жатыпты. Москалдау бяр адамды кузетке койган екен, ж т т т щ каркысы атты ма, элде ауь>р азагока жаны тур ш м т ме, сол адам ксипк- пей жынданып метсп, кор бол елдь — 03ifti3 калай кврдниз, влгея Ж1'гтгп? — Араш дегея кат емес пе, осы арада? Bip жылы шыгырдын тогынына керм т торанрулды $здвп, ж ш т влген аралга бара калармын ба!.. Калын. торанрулдын арасынан ж уаяьш !здеп журпенде, алдымнан »лri илеу кездесе калганы!.. О, жасаран!.. — д ед 1 Сырбай, илеу алдында турраядай, урейлеяген гсескшмен, — жудэ кврмей жур еюенсщ, корепндН.. Kiiui-ripiM кшз уйдщ орнындай илеу!.. Бш кпп де Kiiui-ropiM обадай... Устш- де адамныц арсаланган суйеп ж аты р!.. Жудэ зэрем ушып кети... Illeriiiin метим!.. А зд а я кейш бойымды жыйнап, илеуге кайта жакыядасам, аллаиын эм1р*мен, кун кактаган суйектей аппак емес, кабьгрын аршыган тобылгыдай сап-оары!.. — О неден екен?! Кумырсканыц шекеМ май болады жэне майы. сэры болады дейтш едк содая гой деймм. — Опы юм корген екен? — ©31м де кордам: iiiii ауыру Kici о кунде кумырс- канын майын irneriH. — Оны калай алады? — Илеудщ мацынан жерошак казады да, казанды асады, суды казанра куяды, астына от жагады, Содан иеи!н, жудэ с у кайнаран кезде, илеуд1 кумырска-му- мырскасын коса казанра салады. Кумырскалар кайна- ганда, судыц 6erine сап-сары боп май шырады, соны 442

калк.ып а л ад ы . ©з iiui.4 ауырып кергеп жок, iurin те керген ж окл ы н . 1шкендер «ш ипасы т е р к е.чес» деседк — Кызы-к екен, — дед1 Е стай . — Мен eciiMt'pen ем, бул. — Тары 6 ip к.ызыры бар, кум ы р ока иайынын, — дед Сьирбай. — О не? — К ум ы р ока майын ж аккан сакал -м урт та, шаш та ж уда агарм.айды делен сез бар. — О ны д а icrereH mci бар м а е к е н ? — деп сурады Естай. - - Б ар. CaFbraaft деген шал бо л тан осы елде. B i3 »ircT бел кал ван кезде, ж удэ ж уздд алдымдап бары п елдд сакал-м уртьш а жвнд! а д к ф м ей , жудэ дан-кара боп мелд1реп отырран кезшде кай тты . Со nici ceMi3 койды сояды д а , тергсш сыпырып, етан кумырсданын илеубно тастай д ы . Илеуге, аузын ж огары каратып ку- мырша коя д ы . Кумырскалар e rr i ж еп тауыскан кезде кумыршаны ал са, iuiiHe сап-сары май органы бон к а л ­ ган екен дей д д Со майды, со Kici сакал-муртына, ш а- шьша ж я р ы 'П журш тг Арармауы, ж уд э , содан дейди.. — А пы рай , э! — деп Естай ынырсып аз отырды д а , Сырбайдыц кескш н е кул1мс1реп 6 ip карап ап, — ci3 вешедес/з, а га й? — дсп сурады. -- - Ж етш сте р ге юрдж кой, — д ед ! Сырбай. — Саздщ д е садал-муртыдыз ж«нд1 агармаран. — ©К1м‘ ет берген кенш ш ктш , ж ал гы з баланын ттр- шктатнщ аркасы нда, думырска майы н жакпай-ак са- дал-щашыма ж енд! ад каре дойная ж од е д ; мьгнау сурапыл сорь.'с- со шгрмшдерд! кебейткел! жур ме к а- лай!.. Аларып кетсе де арманым бошмас emi, тек, ж а у жендлид жалгызы'М аман келсе!.. Шалдын кез алдьта жас ipKwe калды... — ©лген ж1ггтт1н илеудеп су й е п н к ай тп ш з?— д еп сурады, ш ал ды н кенАлж баска ж а к к а аударплсы кел- ich Естай. — Илеуден алдым да, шукыр казы п к&мш, басы на бклген дур ам д ы окыдым. Ж ! г п т т аты Айтжан екен. Арал содан кейш «Айтжан аралы » атаны п Kerri. ©31м барран емен. Баргандар, со м ола элт де со калпында

денди тамыры'нан копарып, у с и к е 6 ip туп жиде отыр- гызьет ем, ол д а ecin тур деседк Эй, Сыр-еке-ай, — дед1 Естай риза болган да- уысиен, — ж аксы адамсыз-ау, а'з?.. Не деген журепюз махаббатты адамсыз!.. Жумыс жагдайларымек 6ipneure кун танысып, се- рнегерше тиёст! нускауларын бергеннен кейin, Сырбай аулына аттанды, касында Есгай. Жумыстын кауырт кезшде ол скеугж н ауылка кайтатын себеб)' — Сырбай- дыц уйше Гулнар конакка келмек. Сырбай оган да ба­ ра кой'мэс ед1, егер Гулнар бул ж акта калатын болея; ейткен кунде, уйшде кутт алагьш адамдары бар: Тэр- бпя уйде, Айбарш а да Кызылордадан уйгг барган бо­ лу керек. Соларды кзнагат кермей, Сырбайдын ужне кайгатьм oe6e 6i — Кызылордадагы сезгне Караганда, Гулнардыд м а н д а т а кайтып Keryi код!к, е.ндеше, оны Сырбайдын д а оз ушнде кольшан кутбп жгберу! к а­ жет. Осы максатпен аттанган Сырбайдын жолшьюай- гы ce3i М аоакбан мен оиын семьясы туралы болды. — Бейшаранын сонлска кетуш е мен ссбеп болган­ дай болдым, — дел баетады ол М асакбай туралы сезж, — №рак, обал-жазыгын маран арта коГгмае, ейтке.-п, Kina менде омес, озжде гой. «Ант аумай, ат жупрмей- д Ь лепи аталарьгмыз. Жудэ, айтнагам жс-к, айттым, ж:же арам пецмгден емес, адал квщлден айттым. «Ата- ларын айткан, шырагы.м» дедд'м, «елдя ус'гау спай емес, ел жудэ муздан каткам еучп сы якты, катты устасан сынып кетед1, акырын устасан тусгп кёгед! деген; сьш- дырман да, т уа р м е й де б а т у т уста» дедг'м. «E;iai сын- дыргыц келмеее, онын акысын ж ем е, акысын жегенд! ел еуймейд!; наше аузынан жалын аткан патшаны да акымдм жедяц доп тагынан туелрген ел емес пе, бул?.. Копы, бан-кулактарды да акьгмды ж едщ дел жойган жок па. бул ол?.. Сен жудэ, солардан мыкты емес шы- гарсын, муны 6 ip деп ойла» д сд 1м. «Екшин айтарым,— дед!м, — ceni, осы колхозды баскарсы н деп сайлэдык. Адам атаулыныц мшез| жудэ б!рдей емес--тузуй до, шэлкеи де б а р ; icKepi де, жалкауы д а бар; елгезеп де, шабаны д а бар; солардыд бэр!н жыйнакы устамасан, /куда сыйырдын буйропндей бытыратып аласын; енде- Шс>слд'11 акы сы н жеме, 6ipaK т э р т т н ' катан уста» дс- Ш

Д1М. «Y uiinuii айтарым,— д ед1М, — б'шдщ заман, нендей icti болса д а акылдасып аткараты н заман, жудэ, сен де соны icre. ©31ц бш п т ур са к д а кепш Ы кке, acipece кеи- ш ш к е зщ е к оса сайлакан ба скар м а мушелерше акы л- даса са л , ic iu сонда гана е ж м д 1 болады» д ед 1м. Бейшара сонын, 6ipeyiH д е {стемедь Колхоз мул- KiH, ж удэ, кымкырмака салды. Онысын жасырып-ак icTereii бол д ы ; 6ipaK, онын к©31, ж уд э , коптщ кезшен квп пс?!. К еп андыса кврмей коя ма?.. Бул 6 ip. EKinuii, кепншмкт! жыйнакы устай алмады. Кайдан ус- тасын. У стар ед1, он колы, оймактай аузы ж уд э таза тур са!.. Аузы да, колы д а , былыгып жатты- Журт онысын жудэ коре койды . Ж урттын кергсш н б:'лген сон, коян-жалтакка т усп е у гс шарасы канша!.. Ж алтакка тускен Kici жудэ ж ар ы п сез айта ала м а?.. 0 з MiHi бадырайып туркан Kici, 6 ipeyfliH MiHiH к а ­ лан тузейд!?.. айтпай ма, «эуел! е з мнпщи тузе!» деп?.. Содан кей'ш басынып алмай ма оны?.. Масакбай бсй- шараныц халл жудэ ссылай болды д а койды!.. Yuiiiiiui, ез купоне ез! оенбеген Kici, кенш ипктщ кушше калай сснсдт?.. М асакбай да сенбедд. К еп к е акылдасып icrey- дсн кашьш, e 36eTiMcn жеке туйе айдады... Сонда акыл- сыз жпт'г е.чес ол, табансыз, у ш к а л а к ж т т . Акылды- лык псп табандылык бойка к ат ар Oirnece бола ма? Та- банды бер|'к баспай тапкан акы л да кун бола ма?.. М а ­ сакбай табансы з ж ш т болды. Ап-акы лды боп б1рдеме- iii ж ап-ж аксы -ак бастайды д а, со калпымен жаксылап аяктауга, ж уд э Her6ipi жетпейдк Асыкып, аптыкып, уш- калактанып ктейм ш деп, д уп-дуры с бастакан iciH ж удэ кыйсайтады д а алады... Сондай Kici колхозды баскарып отыра ал а м а?.. Эо:ресе, мыпадай сокыстыц сурапылы согып туркан кездс?.. Сейгп' д е, юолхоздан дэм1 33ipre таусылды, бейшаранын. Алматы да Рахм ег взш корген екеп, ж уы рда аялын Kopin хат б а р ма деп сурасам, со- кыска кеткен дейдй Тек, аман-оау келгей де, бейшара!.. Кейб1'р сураулары бола тур а, Сырбайдыц М асакбай туралы ай ткан овздерш Естай бвлген жок. Сонда окан келген ой: «келлшм сакан айтам, кызым сен тында» де- гсн сксп 6 ip cy, сол сыякты, макан д а айтып отыркан созщ Fort бул!» — А ж а л ма, дэм бе тарткан, М асакбай бакыр со- 445

рыска Kerri рой, — дед! Сырбай дем ш соза алып,— оныц келер-келмеа (Нртэуекелдщ ici де!.. Ушнде шиет- тсй терт-бес баласы калды, алды онда, арты бгрде. Ая- лын М асакбай кызметке араласканиан кейш алFaи. «Хамак ток, квйлек кек» дегендей, турмыстары жаксы болган сок, аялы кара жумыска гу се коймаган, кагаз жумысына б ш м ! жок; сонымен, кыскасы, жудэ ш - кеш артында, iiunereni алдында боп, не киейш, не iiue- шщи ойламай даландап келген бай гус, енд1 такыр муз- Fa огыррандай болды да калды. Отырмас ед1, егер, Масакбай жыйнап берген квц-кокыры колында турса. «Желдсн келген желмсн кетед!» дегендей, енбешз тап- кан мал-мулж аз уакытта ушты д а кетп. — «0 з! жырылган екшбейдЬ депл'. Обалдарын вз- дерше артпяса, мгмге артады, — д ед 1 Естай. — Ол р ас кой, ж удэ,— дед! Сы рбай, — 6ipaK анау, Тыртык сыякты кас-душпанык болса 6 ip copi. «Жау ая- Fan жаралы калады» дептк Ж а у бол са, жудэ аяудын кереп жок. Маоакбай мен Д арину келш колымызда туып ecTi. Ексуй и н квзг де ж удэ осы вкгметпн кезаде FaHa ашылды. Дарикдны койшы, уй шаруасында, ба- ла-шагасыньщ касында отырып калган Kiai рой. Масак- бан атка Minin, жаксы-жаман болсын, журтгы баскару icine араласкан Kici. Жудэ, обалы не керек, катет к, кемш|'л!к деген жудэ, к1мде болмайды, iuiKi niKipiiie Караганда, ж уд э мен танькан М асакбай болса, онык кен1лн|де бул укяметкс деген ж ам ан ды к жок. Bip кез- де кызмет-ni д е жаман !стемейтш ед|‘, «Тыртык» деген полете жанасты д а соры кайнады, к а р а куйедей жуга- тын 6ip пэле екен, анау кан ж ауты р!.. — Ж утькха жугады да, — дед'1 Естай. — Ол д а рас, — дед! Сырбай, — 6ipaK, эртурл!' смег пе, адам? Ж уты сса да жуктырмайтьш адам аз ба? Азар болса мактанды дерс1н, «кулсек Kspire кул — ба- сына келед!» деген, «шалдын мактангани-ай!» дсп, сырттай болмаса да, ]'штей кулерсщ, маиан да жутысып бакты сол Тыртырып, бзрак куйесан ж уктыра алмалы. — Ондай ад ам залым келед1 гой, Сыр-ске, жугы- с.ардан бурын шн байкап керед1 гой. H i жумсак бол­ са жугысады д а, катты болса не;пц жутыссыи!.. 446

— M in e, mi не, Mine!.. — дед1 Сы рбай даусын жыл- дамдатып, — ж уд э дурыс айттын!.. «М асакбай мен онын уйпшш тур ал ы Сырбайдын сез1 б1ткен болар» деп жорuFan Е стай, баска 6ip кедес бас- тап келе ж аты р едк — Ю ш кене, сабы р!— деда Сы р бай , — элп сез1мд1 аяктайын. — К ед ес Масакбандан басталды гой. Айта- йьгн дегенш соны д уййшшн ж айы е д к Катьш-далаштыд сезше к у л а к турсем, «М асакбайдыд yfli жудеп канты» деседй «ш леттен1 барьш азьж. сура п жур» деди. Соны ecrircH сон, ж уд э дэп'.м шыдамай уй ш е бардым. Ж ай - жапсарын сурастырсам, келш мош душпан керш кал- са керек, кыйкандап жауап 6e p rici келмейдь Сонан сод, ж удэ, ж аттым да урыстым, езш е. «Сакалды басым- мен келш отырганда, мунын н е, е з 1? 1» дед1м. «Д уш ­ пан болсам, келем бе саган?» дед|м . «0 pi кызымдай, api келанймдейсяд, кой api, тырыспай! Бала-шага ж у ­ деп калды деген сод келд1м, айт жайынды! Ж асырма! Ел-журт ем есш з бе, елд1пм1зда ж асайы к» дед1м. К елш жылады д а расын айтгы. Астыгы жудэ таусылган екен. С о куна ез ушмнен 6ip кап жугер1 апарын бер- Д|м де, келш ге акыл айттым. «Сен буйтш отырма, ке­ лш» дедми. «Bweriiuu сыбан да ж ум ыска туе» дед1м. «Дэулет айтуш ы е д 1» дед!м, «А бай акын айткан деп», дед|'м, «едбек кылсан ершбей, тояды карныд п'ленбей деп» дедам. «М ешн берген азьгрым саган не болады? езЖумыска Kip д е едбеккун тап. С ей тш , Kicire телм1р- мей, кутанД! езщ кер» д ед1м. — О Kiev н е дед!? — А лташ кы кун жауап бермей калды. Екшил куна тары бардым д а : «шырарым, сен ж у д э менin ызбанама косыл» дед|‘ м. «Бурын жумыс (степ кермеген KiciciR, ет1н катыл дагдыланганша, оеап кауы р т гске коспас- пьш, дагды лянган оок 03in де отырмассын» дед1м. — Кенд| ме, согаи? — Ж арайды дей коймаганмен, кемскей! босансы- FaH сьшктанды. О сы жолы тары д а свйлесем. — Б утан кеибесе, cipa да о н б а с ол. — Н еге кенбесш . Бурынгылар, «ораза, намаз ток- 1 «Асгык коймасы» магнасында. 447

тыкта; ToaiMciren молданын, сэлд-eci кал.ар боктыкта» дептн Басьш а туспсгенд! б \\м ме адам; турмыстыц тадкысы дерен ж удэ мьж,ты талкы емсс пе, шырак, ол KiMfii niHC к®нд1рмеген!.. Будан кейш eKeyi шаруашылык, жайын сейлеап кет- Ti. Сонда Сырбайдын aHFapFaHbi: Е сгай кебiне оны сей- л етт, ез|' ты вдаука тырысады. Ж ай Рана тындаушы болман, су р а у бере сейлетед! ж эне кез келген сурауды бсрмей, мазмун жагынан 6ipiH-6ipiHe жалгастыра ай- тады. Сонда, су р а у атаулылар б1рнеше жуйеге топта- лып, эр тобы б е л г ш 6ip маселeni аныктаудык текере- гше куралады. Солардыц 6apin коска мда уратын ны- санасы 6ipe_v рана сыякты, ол — баокаруга сайланран колхозды кайткенде еркендеге тусу. Сурауларына Ка­ раганда, сол нысанэнын астарында кеп эдем! ойлар жатыр. Егер осы ойларды icne асыра алса, «Кентонам» колхозы лезде буркырап ocin кетуге THicri. Кеп сурау- лар мен ж ауалтар аркылы Сырбаймен колхоз шаруа- шылыны туралы niKipaecin алганнан кейтн, «КецтоРай- га* таялгам кезде, Естайдын Сыр байта айтканы: ... «Стахановшылар» атанрам б и д 1н социалиста курылыстыц алдыцры катарлы адам дары ещиркте бу­ рый ест!лмеген рокордтар жасап ж ур ед1 гой, Сыр-еке. Осы рекордтардын саяси жэне ш ар уэты лы к «эш — рс- кордтын е.'мнде рана смес, езгелерге yari болуында гой. Мыс-алиа Ш ы ганак Беремен карттыц icin алайык. Ол Kici тары eiiAipiciiiai дуниежузшж рекорд жасап, ко- лынап erin ecipreii бес гектар тарынык эр кайсысы- пап торыз ж уз путтаи астык алды. Вул карапайым адам тугкп eriCTiK жумысымен шугылданып журген ра- лымдардын д а ойына келмеген мол ен!м. Будан шы- гатын корытынды — егер, Ш ыранакша енбек аткара алса, тарыдан эрюм де сондай еш м ал уга болады. — Ж удэ рас, — дед1 Сырбай. — Сезйрш’ белд1м рой, айта бер! — Кен сез ж ок, Сыр-еке. Айтайын деген!м: Шыга- нак аксакал тарыдан кулак е с т е г е н ен!м ала бш п, езгелерге де сондай ешм алуиа ж ол ашты. Баспасезде жазылран хабардарра Караганда, сол жол мен женеу- ш!лер кебейе А ктебе жэне Гурьев облыстарынын 6ip- иеше колхозында берсиевип звеиолар курылы-п, тарышя 418

мол внд|'руде в з а р а жарысып ж ур , ж э н е газет хабары- на Караганда зор табыска ж етш ж ур ... — Ы н тал ан а, тетнш б!ле а т к ар га н ецбекпц ж ем ь ei, жудэ сод ай болмакшы гой. - Эрине. Соны-мен, — дед! Б ст а й Сырбайга ку;им- cipe.fi карал ап. — Быйыл cia курн и те» рекорд ж асап берсец!з!.. С о д а н кейнн, журт а з д е н улИ алып, п з д ш сыякл’ы звен олар эржерде куры лса!.. Сэйтш, кур1штен мол eiiiM ал уш ы лар Сыр бойына жайылып кетсе!.. •— «А оатпай жатып кулдык. дем ес» болар шыра- fwm, — д е д 1 Сырбай. — Тэуекелге б е л байлап талпы- нып KopefiiK, ж уд э , не жвш бол ар скен. - Д ур ы с , Сыр-еке. Айтпакшы, а з г с айтуга умы- тып нечотшн, Наталия деген кыз бар едз ной, детдомда бастмк, болган... - Иэ?.. - К урске кеткен ед'| гой, си кы з. Ташкентке? - И э, кеткен. Ею айдай боп кал д ы гой, of»h. С о кы з кеше келд1, Сыр-еке. - - B rrip in пе, окуын? • B rnpim i. - - Е, бакыр-ай, жудэ жаксы болган екен. - • 9 p6 ip еп'стен, онык ш пнде курш тен мол ешм алу, згротехиикага, ягни гылымныч табыстарын пай- далануга байланысты боп жур гой, Сыр-еке. Сол агро­ техниками ен алдымен ci3 сгетш т а папка колдану ка- жетт|'п'н а у д а н басшылары ай ткан болар ci3re? - Айтьнп жур. Агротехннканын планын, орнне, агроном ж асай- ды гой. Б|'зд|ц колхоздыц у ч ас к е л ж агрономы Н ата- лия болады екен де, е п т п 'з д щ агротехникалык п л а ­ ны» ж асауды райзо coFan караткан екен. Уакыт та ж а- кыидап кальгп ед!, келгенi ж аксы болды. - Ж у д э ж аксы, — дей салды Сы рбай. «Агротехника» деген сез/и Сы рбай ды ц естул бул жилы га к а е м е с. Bipan, бул сезге о.п, куш бупнге дейш мои 6epin керген жок. вйткеш , «Кызылордадан окы п кслд1М» д еп , бурынгы «Тартогай» колхозында агро- номдык к ы зм е т аткарган 6ip ж ас Ж1пт, «eriimi ж аксы шыгару у ш ш мыналарды ic ie y керек» деп, жыл самый кектсмдж ericTiH алдында, колхозш ы ларды и жыйна- 2Э-с. м#адк•> 449

лысында толып жаткан усыныс айтатьш да, ояын ке- 6i жыйналыста кабылданганмен, орындаура келгенде |'ске аспай к.алып коятын. Сонда, кш э агрономда ма, сез( кеп, ici аз Масакбайда ма, немесе, жер мен суда ма, ол арасы н а Сырбайдьщ кез! ж ете алмайтын. Акы- ры, жасаран жоспарларын icne асы р у колынан келме- Ai ме, немеое, кгне жэрдемнН ж огы на торьгкты ма, эл- де орньш ауыстьгрды ма, exi-уш жылдам кейш жас аг­ роном кетш калган да, одан KefiiH, бул колхозга ар- наулы агроном келмейтш, анда-санда согатын аудан- дык, агротомнын агротехникальгк акылдары слеуа'о ка- лып коятын. Сырбай icn'H адамы. 1с жузшде дэлелденбеген сез- д!н 6apiH де ол журе тывдайды. Сондыктан, агроном- нын ое31'я€ ол алраш, «мумкгн, солай да болар» дел елепзгенмен, арты босаксып кеткен сон, кейшп сезде- рше кулак аспайтын. Mine, сол агроном, тары да оныц алдынам шыкдалы отыр, ол — Наталия Остаповна Полещук. Онын не акыл айтарын, ол акылга калай карарын Сырбайдьщ тындап алганнан кейш Keprici келедт Уакыттарын кенеслен уткызран Сырбай мен Естай, «Кентогайра» ьгмырттатып ж егп. К ун элi жылынып болмаганмен, бул кезде Сыр елкесш щ жука кары e))in, жер карауытып калган. Мезгал — eaKi айдын таусы- лып, жана айдын тумаван кез| болгавдыктан, жерAin каралырына,н, кейб|р уйдщ рана терезесшен жылты- раган керосин шамнын сэулесшен баска жарык жок- тыктан, кеше басты айналдырарльгктай каранш екен. Д егенмен, карангыда кез1 еткьр Сырбайга, кеглей келмеген ауылы, курылыс бойындары кепелермен са- лыстырганда niahap сыякты слестеп Kerri. Кешелерге былтыр та-ш п, бой салып калган ж а с араштар орман сыяктанды. — Ж удэ, бай кап келес'щ бе, шырагым, — дед1 ол, ауылга Kipe KeneciH догарып, ун с1з келе жаткан Естай- га, — сарынып кергешнктен, аз араш кебейш тур ма, немене, тш-аузым таска, ауылдын Kemeci торайга айна- лып к е ш т гой. — Энеу KyHi санатсам, — д ед 1- Естай, — тамыр тарткан агаш тын саны бул колхозда ж е л мын боп 450

шыкты. Бы йыл кектемде тары 6 ip сег!з мыцын екпр- сем бе деймш. — Орзн кол тисе! — Тигчзгмаз. Мектеш балаларыны к ездергак отыр- рызып шырйды, оларга коса д е т д о ш ш ц балаларын жабамыз. Т е к шыбыгын тауып б е р се к болды. Ол та- былады. — Ксзбнде Kepepcia, оны. — Э лектр станниясын орнатуымыз керек, Сыр-еке. Мынадай карацгылы кка басы ндьфуга болмайды. — Д ур ы с кой ол, 61'рак каш ан? — Bipep жылдын шшде. — Оран дейгн согыс 6iTitece ше? — B in ie ce д е орнатамыз. Бул се з д 1 Сырбайдын api к ар ай созрысы келмедк Тек, ш ш ен : «сез элтеетщ жаксы, iciim i иерерм1з» дед! де койды. Естайдыц потер! жол юрген ж а к шетте болатын, coFan таяна бергенде: — Б !зд !к м с бармаймыз ба? — деда Сырбай. — Лтымды байлап барайын, — дед! Естай. Сырбай ж енеле бергенде: «алтын ш ал ,— деген ой келд! E crafiга ,— колхозга камкор шал...» пкшип ТАРЛУ Б Е К 1ГЕН С A F А Кызылорданын вокзалыиа кеп туокенше, Гулнар 03IHсогыс |'ш шдеп халде еезш келгон ед1: сурапыл со- гыста ж араланып госпитальра кеп тусиенде онын кер- гсндер1 ж ар ал ы жауынгерлер, госпитальдан шырып Дэулетп |‘здеп барраида мшген вагон ы эскердш , одан Кинель, О ры нбор аркылы Кызы лордага келгенде тары да эскерлж вагонра мшд'к Осы сапары нда ол, тек ка- на тарсыл-турсыл атылран кар ул ар д ы к даусын FaHa сспмегем! бол м аса, согыс рухынын калын ортасында журш. . Кызылорда станциясында к у п и тур ган машина мш - riwn ал ж енен бергеняен кешн, ж ы лд ам журкпен жэ- iic куйып т у р га н жанбырдан ж ан-ж ары ида не барын 451